Nazorat tizimini samarali ishlashida to‘siqlar Reja 1.Nazorat tizimi faoliyatining maqsad va vazifalarini amalga oshirish demokratiyaga bog‘liqligi. 2.Nazorat faoliyatiga to‘siq ushbu farliyatga doir bilimning yetarli emasligi va befarqlik kayfiyati. 3.Jamiyatning kuchsizligi va ijtimoiy sheriklik amaliyotini yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi nazorat faoliyatini samarali qilishga to‘siq.

1.Nazorat tizimi faoliyatining maqsad va vazifalarini amalga oshirish demokratiyaga bog‘liqligi. Bugungi kunda O‘zbekiston mamlakatini taraqqiyotiga asosiy to‘siq bo‘lgan korrupsiya illatining sababi nazorat tizimi faoliyatining zaifligi bilan bog‘liqdir. Qachon va qaerda nazorat faoliyati zaif bo‘ldimi ertami kechmi o‘sha vaqtda va o‘sha joyda albatta korrupsiya illati kelib chiqadi. Korrupsiya muhitida adolatli ijtimoiy tartibga putur tegadi va ijtimoiy tartibsizlik kelib chiqadi. Ijtimoiy tartibsizlik nafaqat jamiyat taraqqiyotiga to‘siq balki jamiyatni mavjud bo‘lishini ham gumon qilib qo‘yadigan o‘ta jiddiy muammo hisoblanadi. Shuning uchun adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish masalasi bugungi kunning eng dolzarb muammosi hisoblanadi. Korrupsiya illatini bartaraf qilib adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatilishi nazorat tizimini kuchliligiga va samarali ishlashiga bog‘liq ekan asosiy e’tibor nazorat faoliyatini samarali qilish yo‘llarini topishga qaratilishi lozim. Buning uchun, eng avvalo, bu borada mavjud bo‘lgan muammolarni ilmiy yondashuv asosida aniqlab olish kerak bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lgan nazorat tizimini shakllatirish uchun bu borada mavjud bo‘lgan to‘siqlarni aniqlab olish kerak bo‘ladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda shakllanib borayotgan nazorat faoliyatini samarali ishlashiga nimalar to‘siq bo‘lmoqda degan savolga javob berish uchun nazorat faoliyatining maqsad va vazifalaridan hamda ularni amalga oshirish mexanizmidan kelib chiqib fikrlash kerak. Nazorat faoliyatining maqsadi huquq va axloq normalariga rioya etilishini ta’minlash orqali adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish. Ushbu maqsadga erishish uchun ijtimoiy hayotning barcha sohalarida odamlar tomonidan huquq va axloq normalariga rioya etilishini nazorat qilish mexanizmini shakllantirish va ishlab turishini ta’minlash kerak bo‘ladi. Buning uchun esa jamiyat demokratiya va fuqarolik jamiyati sharoitida yashashga qodir bo‘lishi kerak, chunki demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Hozircha bizda demokratiyaning shakli bor va faqat

shakl bilan nazorat faoliyatini samarali amalga oshirib bo‘lmaydi. Nazorat faoliyatini samarali amalga oshirish uchun demokratiyaning mazmunini ham yaratish kerak. Demokratiyaning mazmuni deganda demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan jamiyatning mavjudligi tushunilayapdi. Jamiyat demokratiyaga tayyor bo‘lishi uchun uning siyosiy madaniyati, huquqiy madaniyati va fuqarolik pozitsiyasi shakllangan bo‘lishi lozim. Bu uchta tushunchani umumlashtirib fuqarolik madaniyati degan tushuncha bilan ifodalash mumkin. Bugungi kunda nazorat tizimini samarali ishlashiga asosiy to‘siq aynan ana shu demokratiyaning mazmuni yetarli emasligi sabab bo‘lmoqda. Boshqacha qilib aytganda bizlarda bugun nominal demokratiya bor, biz uni real demokratiyaga aylantirishimiz kerak. Shunday qilib bugun nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq fuqarolik madaniyatini to‘liq shakllanmaganligi deb aytish mumkin. 2.Nazorat faoliyatiga to‘siq ushbu farliyatga doir bilimning yetarli emasligi va befarqlik kayfiyati. Nazorat faoliyatini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan yana bir sabab bu ushbu faoliyatga doir bilimning yetarli emasligidir. Chunki har qanday faoliyatning samaradorligi o‘sha faoliyatga doir bilimga bog‘liq bo‘ladi. Hozirgi kunda mamlakatimizda oliy ta’lim tizimida va umuman ta’lim tizimida jamiyatga nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan biror bir fan o‘qitilmaydi. Vaholanki, har qanday bilim, eng avvalo, ta’lim tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham bugungi kunda jamiyatda nazorat faoliyatini oshirish uchun kerak bo‘lgan bilim yetarli bo‘lmayapdi. To‘g‘ri ayrim ijtimoiy-gumanitar fanlar, jumladan, tarix, politologiya, sotsiologiya va huquqshunoslik fanlar nazorat faoliyatiga doir tadqiqotlar olib borishadi. Lekin ushbu fanlar olib boradigan tadqiqotlar natijasida shakllangan bilimlar umumlashtirilib talabalarga o‘qitiladigan qilib kompleks tarzda shakllanmagan. Shuning uchun bugungi kunda mamlakatimizda nazorat faoliyatiga doir bilim yoshlarga o‘qitilmayapdi va shuning uchun ham jamiyatning nazorat faoliyatiga doir bilimi yetarli bo‘lmayapdi. Demak bugungi kunda nazorat

faoliyatini samarali qilishga to‘siq bo‘lgan sabablardan biri bu nazorat faoliyatiga doir bilimning yetarli emasligi deb aytish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizdagi nazorat faoliyatini samarali qilishga bo‘lgan to‘siqlardan yana biri bu aholining ayrim qismidagi befarqlik kayfiyati hisoblanadi. Befarqlik kayfiyatini jilovlab daxldorlik hissini shakllantirmasdan nazorat tizimini samarali ishlashini ta’minlay olmaymiz. Chunki befarqlik shunday yomon illatki uni muhtaram Prezidentmiz Shavkat Mirziyoev 2017 yil 7 fevralda Harakatlar strategiyasida dushmanlik deb aytdilar. Shuning uchun befarqlik, loqaydlik va beparvolik kafiyatini bartaraf qilib daxldorlik hissini shakllantirish bugungi kundagi eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Agar biz bugun jamiyatga nazorat faoliyatiga doir bilimni bersak, lekin jamiyat befarq bo‘lsa nazorat tizimi samarali ishlamaydi. Bunda odamlardagi nazorat faoliyatiga doir bilim keraksiz faktlar bo‘lib odamlarning miyasida foydasiz yotaveradi. Shuning uchun bugungi kunda nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablardan biri befarqlik kayfiyati hisoblanadi. Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siqlardan yana biri bu korrupsiya illatidir. Chunki korrupsiya nazorat tizimini samarali qilishdan manfaatdor emas, shuning uchun turli xil yo‘llar bilan uni samarali qilishga to‘siq bo‘ladi. Chunki korrupsiyaning sharoiti qonunni buzish imkoniyatiga ega bo‘lgan buzuq byurokratiyaning mavjudligi hisoblanadi. Bunday imkoniyat nazorat faoliyati zaif bo‘lgan holdagina kelib chiqadi va shuning uchun korrupsiya nazorat faoliyatini samarali qilishga qarshi bo‘ladi. Korrupsiyani to‘xtatish demokratiyaning va fuqarolik jamiyatining kuchlilik darajasiga bog‘liq. Hozircha bizlarda yuqorida ta’kidlaganimizdek demokratiya yetarli darajada kuchli emas va shuning uchun ham korrupsiyani to‘xtatish muammo bo‘lmoqda. Korrupsiya muhitida nazorat tizimining vositalari ishlashi va nazorat mexanizmini harakat keltirish to‘siqqa uchraydi. Shuning uchun bugungi kunda O‘zbekistonda nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siqlardan biri korrupsiya illati deb aytish mumkin.

3.Jamiyatning kuchsizligi va ijtimoiy sheriklik amaliyotini yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi nazorat faoliyatini samarali qilishga to‘siq. Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablardan yana biri bu fuqarolik jamiyati institutlarining kuchsizligidir. Bugun O‘zbekistonda quyidan nazoratni amalga oshiradigan uchta asosiy nazorat vositasi ya’ni deputatlar korpusi, siyosiy partiyalar va mahalla nazorati shakllanib bormoqda. Lekin muammo shundaki bu nazorat vositalari o‘z nazorat funksiyalarini amalga oshirishlari uchun yetarli darajada kuchli emas. Umuman bugungi kunda bizlarda kuchli davlat va nisbatan kuchsiz jamiyat mavjud va shuning uchun ham nazorat vositalari nazorat funksiyalarini amalga oshirishga yetarli darajada qodir emas. Hatto daxlsizlik immunitetiga va katta vakolatga ega bo‘lgan deputatlar korpusi ham o‘z nazorat funksiyalarini talab darajasida amalga oshirishga qodir emas. Xuddi shunday siyosiy partiyalar nazorati, eng avvalo boshlang‘ich partiya tashkilatlarining nazorati ham demokratiya talablari darajasidan ancha orqada qolmoqda. Fuqarolik jamiyatining eng muhim instituti bo‘lgan mahalla institutining nazorati ham yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan va eng yomoni shundaki mahalla o‘ziga xos bo‘lmagan funksiyalarni bajarishga jalb qilingan. Oqibatda mahallla va xuddi shunday fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o‘zlarini nazorat funksiyalarini amalga oshirish yetarli darajada e’tibor qaratolmayapdilar. Shunday qilib nazorat tizimini samarali ishlashiga bo‘lgan to‘siqlardan yana biri fuqarolik jamiyati institutlarining kuchsizligi ekan. Nazorat tizimini samarali ishlashiga bo‘lgan to‘siqlardan yana biri bu ishtimoiy sheriklik amaliyotini yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligidir . Vaholanki O‘zbekistonda 2014 yilda “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan. Bundan tashqari xuddi shu yili davlat hokimiyati faoliyatining ochiqligi to‘g‘risidagi qonun ham qabul qilingan edi. Eng muhimi 2018 yilda “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonun ham qabul qilingan bo‘lishiga qaramasdan nazorat borasidagi ijtimoiy sheriklik amaliyoti yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Yuqorida qayd