O’zbekiston Respublikasida inson huquqlarini himoya qilinishi. Reja: 1.Inson huquqlari va ularning tushunchasi. 2.Inson huquqlarini himoya qilishdagi xalqaro shartnomalar. 3.O’zbekiston Respublikasida inson huquqlarini himoya qilinishi.

Kirish Hozirgi kunda insoniyat oilasining hamma a’zolariga xos qadr-qimmat va ularning teng, ajralmas huquqlarini tan olish , erkinlik, adolat va yalpi tinchlik ekanligini tan olish lozim. Inson huquqlarini mensimaslik va uni poymol etishga hech kim haqli emas, shuningdek insoniyat vijdoni qiynaladigan vahshiyona ishlar sodir etmaslik lozim. Kishilar o’zlarining so’z erkinligi va e’tiqod erkinligiga ega bo’ladigan hamda qo’rquv va muhtojlikda holi sharoitda yashashi lozim Inson huquqlarini himoya qilish - bu odamlarga ma'lum darajada munosib va mos ravishda insoniy munosabatda bo'lishini ta'minlashdir. Inson huquqlarini himoya qilish jahon miqyosidagi mojarolar xavfini kamaytirishi sababli,barcha davlatlar inson huquqlariga butun dunyo bo'ylab hurmat ko'rsatishda manfaatdordir. Xalqaro inson huquqlari, insonparvarlik aralashuvi to'g'risidagi qonunlar qochqinlar hayot va jismoniy daxlsizlik huquqini himoya qiladi va davlatning cheklanmagan kuchini cheklashga urinadi. Bu qonunlar insoniyatni asrashga va odamlarning salomatligiga, iqtisodiy farovonligiga, ijtimoiy barqarorlikka va siyosiy tinchlikka tahdid soladigan har qanday narsadan himoya qilishga qaratilgan. Bu qonunlarning tub mohiyatida insonlarni kamsitmaslik tamoyili va ularning huquqlari umumjahon tomonidan qo‘llanilishi tushunchasi yotadi. Inson huquqlarini himoya qilish mas'uliyati, birinchi navbatda, davlatlarning o'zida. Biroq, ko'p hollarda davlat organlari va hukumat amaldorlari insonning asosiy huquqlarini buzuvchi siyosatni o'rnatadilar. Siyosiy rahbarlar va davlat hokimiyati organlarining hokimiyatni suiiste'mol qilishlari genotsid, urush va insoniyatga qarshi qaratilgan jinoyatlar kabi halokatli oqibatlarga olib keladi. Hokimiyatdagilar inson huquqlari buzilishi uchun javobgar bo'lsa, inson huquqlarini himoya qilish uchun nima qilish mumkin? Inson huquqlarini himoya qilish uchun tashqi kuchlar aralasha oladimi?

Ba'zi hollarda inson huquqlarini himoya qilish va tinchlikni saqlash zarurati insonparvarlik aralashuviga olib keldi. Xalqaro miqyosda biz hukumatlar nafaqat inson huquqlarini hurmat qilishning salbiy burchi, balki bu huquqlarni himoya qilish, hayotni saqlab qolish va odamlarni huquqlarini boshqalar tomonidan buzilishidan himoya qilish bo'yicha ijobiy burchga ega degan tushunchaga qarab borayotganligimiz haqida dalillar mavjud.Ko'pchilik davlatlarning aralashish majburiyatlari yaqinlik bilan emas, balki inqirozning jiddiyligi bilan belgilanishi kerak, deb hisoblaydi. Inson huquqlari   - insonning  davlat  bilan  munosabatidagi  huquqiy   maqomini,  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy  va  madaniy  sohalardagi  imkoniyatlari   hamda  da volarini  tavsiflovchi  tushuncha.  Inson  huquqlarini  erkin  va   ʼ samarali  tarzda  amalga  oshirish  fuqarolik  jamiyati  va  huquqiy  davlatning   asosiy  belgilaridan  biridir.  Inson  huquqlarini  mutlaq  va  nisbiy  Inson   huquqlariga  bo lish  qabul  qilingan.  Yashash  huquqi,  qiynoqlarga,   ʻ zo ravonlikka,  inson  sha nini  yerga  uradigan  boshqa  xil  muomalaga  yoki   ʻ ʼ jazoga  duchor  etilmaslik  huquqi,  shaxsiy  hayotning  daxlsizligi  huquqi,   shaxsiy  va  oilaviy  sir  saklash  huquqi,  o z  sha ni  hamda  yaxshi  nomini   ʻ ʼ himoya  etish  huquqi,  vijdon  erkinligi  va  dinga  e tiqod  qilish  huquqi,   ʼ shuningdek,  sud  tomonidan  himoya  qilinish  va  odil  sudlov  huquqi  hamda   shular  bilan  bog liq  eng  muhim  protsessual  huquqlar  mut-laq  Inson   ʻ huquqlari  sirasiga  kiradi.  Qolgan  hamma  Inson  huquqlari  nisbiy  bo lib,   ʻ favqulodda  yoki  harbiy  holat  tartibi  joriy  qilingan  vaziyatda  cheklab  yoki   to xtatib  qo yilishi  mumkin.  Demokratik  davlatda  mutlaq  Inson  huquqlarini   ʻ ʻ har  qanday  vaziyatda  ham  cheklashga  yoki  vaqtincha  to xtatishga  (bekor   ʻ qilishga)  yo l  qo yilmaydi. ʻ ʻ Yana  bundan  tashqari  O zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasida   ʻ inson  va  fuqarolarning  asosiy  huquqlari,  erkinliklari  va  burchlari,  jumladan,   shaxsiy  huquq  va  erkinliklari,  siyosiy  huquklari,  iq-tisodiy  va  ijtimoiy   huquklari,  shuningdek,  Inson  huquqlari  va  erkinliklarining  kafolatlari  belgilab berilgan  (18—  52-moddalar). Mustaqillik  yillarida  O zbekistonda  Inson  huquqlari  va  erkinliklarining   ʻ ustunligidan  kelib  chiqadigan,  xalqaro  miqyosda  qabul  qilingan  yangi   yuridik  tamoyil  va  talablarga  asoslangan  keng  huquqiy  muhit  vujudga   keltirildi.  Totalitar  tuzumning  tazyiq  va  zo ravonligidan  huquqiy  me yorlar   ʻ ʼ sari  keskin  burilish  yasaldi.  Respublika  qonunlarini  Inson  huquqlari   sohasidagi  xalqaro  me yorlar  va  andozalarga  muvofiklashtirish,  mazkur   ʼ sohada  Milliy  harakat  dasturini  ishlab  chiqish,  Inson  huquqlarini  himoya  

qiladigan muassasalarning  yaxlit  tizimini  barpo  etish,  Inson  huquqlariga  oid   xalqaro  shartnomalar  va  hujjatlarga  qo shilishda  davom  etib,  bu  hujjatlar   ʻ bo yicha  majburiyatlarni  bajarishning  , barcha  davlat  organlari,  mansabdor   ʻ shaxslar  va  fuqarolar  shu  hujjatlar  talablariga  so zsiz  rioya  qilishining   ʻ mexanizmi  yaratildi. Insonning oʻz erkinlaiklari, huquqlari va manfaatlari uchun davom etgan uzoq kurashi umuminsoniy ahamiyat darajasiga koʻtarilgan quyidagi meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda oʻzining moddiy ifodasini topgan:  Erkinlikning  buyuk  xaritiyasi  (1215  yil);  huquq  to g risidagi  petitsiya  (1628  y); ʻ ʻ  „Habea  Cozpus  AKT“  (1679  yil);  huquqlar  to g risidagi  bill  (1689  yil); ʻ ʻ  Amerika  Virginiyasi  huquqlari  Deklaratsiyasi  (1776  yil);  Amerika  Qo shma  Shtatlarining  mustaqillik  Deklaratsiyasi  (1776   ʻ yil);  Fransuz  inson  va  fuqaro  huquqlari  Deklaratsiyasi  (1789  yil);  Inson  huquqlari  Umumjahon  Deklaratsiyasi  (1948  yil); Fuqarolik  jamiyatida  inson  va  fuqarolar  huquqlari  ajratilgan  yani  tarixiy   rivojlanish  natijasida  ularning  o`rtasida  farqlar  va  o`xshash  jihatlar  bir- biridan  faqrlangan.  Inson  huquqlari  katta  tushunchani  hosil  qiladi  ya’ni   inson  biror  bir  davlat  aholisi  yoki  muayyan   dinga  ,millatga  , etnik  birllika   tegishliligi  bilan  farqlanmaydi  butun  dunyoda  yashaydigan  barcha  individlar   inson  huquqlaridan  foydalanish  huquqiga  ega  . Birlashgan  millatlar  tashkilotining  inson  huquqlari  umumiy  deklaratsiyasi  —   BMT  Bosh  Assambleyasi  tomonidan  1948-yil  10-dekabrda  qabul  qilingan   deklaratsiya.  U  muqaddima  va  30  moddadan  iborat  bo lib,  uni  qabul   ʻ qilishdan  maqsad  har  bir  inson  va  davlat  mazkur  Deklaratsiyani  nazarda   tutgan  holda  ma rifat  va  ta lim  orqali  shu  huquq  va  erkinliklar  hurmat   ʼ ʼ qilinishiga  kumaklashishi  lozim.  Deklaratsiya  har  bir  insonning  tabiiy  va   ajralmas  huquq  va  erkinliklari  e lon  etilgan  asosiy  xalqaro  hujjatdir.  Shu   ʼ tariqa  xalqaro  munosabatlar  tarixida  birinchi  marta  insonning  hamma  rioya   etishi  zarur  bo lgan  asosiy  huquqlari  va  erkinliklari  doirasi  belgilab  berilgan.   ʻ Deklaratsiyada  "insoniyat  oilasining  hamma  a zolariga  xos  qadrqimmatni,   ʼ ularning  teng  va  ajralmas  huquqlarini  tan  olish  —  erkinlik,  adolat  va  yalpi   tinchlik  negizi"  ekanligi  e lon  etilgan.  Unga  ko ra,  umum  hurmat  va  rioya   ʼ ʻ qilishi  shart  bo lgan  inson  huquklari  doirasi  shaxsiy,  siyosiy  hamda   ʻ ijtimoiyiqtisodiy  huquqlardan  iboratdir.

Shaxsiy huquklar  orasida  avvalo  har  bir  kishining  hayoti,  erkinligi  va   shaxsiy  daxlsizligi  huquqi  alohida  ta kidlangan.  Deklaratsiyaning  boshqa   ʼ qoidalari  esa  mazkur  huquklarni  to ldiradi.  Xususan,  hech  kim  qullikda,   ʻ zabun  holatda  tutilmasligi,  qiynoqqa  yoxud  ayovsiz,  g ayriinsoniy,  odam   ʻ sha nini  yerga  uradigan  muomala  va  jazoga  duchor  etilmasligi;   ʼ o zboshimchalik  bilan  qamoqqa  olinmasligi,  ushlab  turilmasligi  lozim   ʻ ekanligi  qayd  etilgan.  Shaxs  huquklari  sirasiga  shaxsiy  va  oilaviy   hayotning  , turar  joyning  daxlsizligi  huquqi,  yozishmalarni  sir  saklash   huquqi,  o z  sha ni  va  obro sini  himoya  qilish  huquqi,  odil  sudlov  tomonidan   ʻ ʼ ʻ muhofaza  etilish  huquki  kabilar  kiradi  (3—  5,  8—12moddalar).                            OMBUDSMAN(1997yil.24aprel) Ushbu  Deklaratsiya  mustaqil  O zbekiston  Respublikasi  imzolagan  birinchi   ʻ xalqaro  hujjatdir  (1991-yil  30-sentabr).  O zbekiston  Respublikasi   ʻ Konstitutsiyasining  "Inson  va  fukarolarning  asosiy  huquklari,  erkinliklari  va   burchlari"  deb  atalgan  2-bo limi  mazkur  Deklaratsiya  talablariga  to la  moye   ʻ ʻ bo lib,  unda  O zbekiston  Respublikasi  barcha  fuqarolari  teng  huquq  va   ʻ ʻ erkinliklarga  ega  bo lishi,  jinsi,  irqi,  millati,  tili,  dini,  ijtimoiy  kelib  chiqishi,   ʻ e tiqodi,  shaxsi  va  ijtimoiy  mavqeidan  qati  nazar,  qonun  oddida  tengligi   ʼ ta kidlangan.  Respublikada  inson  huquqlariga  oid  100  dan  ortiq  qonunlar   ʼ qabul  qilingan  va  ular  xalqaro  me yorlar  va  andozalarga  muvofiqlashtirilgan. ʼ "Inson  huquqlari  bo yicha  Oliy  Majlis  vakili  (ombudsmen)  to g risida"  qonun   ʻ ʻ ʻ qabul  qilingan  (1997-yil  24-aprel).  Inson  hukuqlariga  rioya  etilishi  ustidan   monitoring  va  nazoratni  ta minlovchi  milliy  intlar  —  Inson  huquqlari  bo yicha ʼ ʻ milliy  markaz  va  Amaldagi  qonun  hujjatlari  monitoringi  instituti  ishlab  turibdi.