Sharq uyg‘onish davri va XVI-XVII asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti

Загружено в:

11.11.2024

Скачано:

0

Размер:

119.6943359375 KB

Скачать

Mavzu: Sharq uyg‘onish davri va XVI-XVII asrlarda
Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti .
Reja:
1. Sharq uyg`onish davri va unda ta’lim - tarbiyaning taraqqiy etishi.
2. Farg`oniy, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning
umumpedagogik g`oyalari.
3. Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy,
az-Zamaxshariy asarlarida ta’limiy - axloqiy g`oyalar.
4. Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari.
5. Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning pedagogik qarashlari.
6. Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati.

Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy-siyo siy o’zgarishlar yagona islom dining
tarkib topishi madaniy, ma’naviy hayotga ham ta’sir etdi. Unda katta ko’tarinkilik
ruhini paydo qildi. Arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan uyg’onish davri
xalifalikning Bog’dod, Damashq va boshqa shaharlarida boshlanib barcha boshqa
halqlar madaniy hayotiga tarqalgan bu esa u davlatning ham madaniy
rivojlanishiga zamin tayyorlagan. Xalifalik yemirilishi natijasida tashkil topgan
mustaqil davlatlardagi madaniy rivojlanish xalifalik davrdagi madaniy
rivojlanishning davomi bo’ldi.
Uyg`onish davri IX asrdan boshlab XV - XVI asrlargacha ayrim uzilishlar
bilan davom etdi.
Xalifa Xorun ar-Rashid (786-833) va uning o`g`li Ma’mun davrida
Bog`dodda "Baytul xikma" (Donishmandlik uyi) tashkil etildi. Bu ilm sohiblarini
to`plagan markazga aylandi.
X asrdan boshlab Movaraunnahr va Xurosondagi mustaqil feodal davlatlar -
Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, Faznaviylar, saljuqiylar, Xorazmshohlar
davlatlarining paydo bo`lishi ham madaniy hayotning rivojiga olib keldi.
Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, al-Xorazmiy, al-Forobiy, Beruniy, Ibn
Sinolar yashab ijod etdi.
X asrning 2-yarmida tashkil topgan Qoraxoniylar davlatida ilm - fan rivojlanib,
turkiy til shakllanib bordi. Xos Xojib, Mahmud Qoshg`ariylar dunyoga mashhur
asarlar yaratdilar.
XI asrda Xorazmshohlar davlati tashkil topib, ilm - fan yuksldi. Xorazm shohi
Ma’mun o`z saroyiga yirik olimlarni yig`di. U tashkil etgan Baytul hikmada
qomusiy olimlar Beruniy, Ibn Sino, tarixchi Miskavayx, riyozatchi Irok kabilar ilm
bilan shug`ullangan.
Saljuqiylarda Alp Arslon Muhammad hokimiyati boshqargan davrda uning
vaziri Nizom ul Mulk mashhur ma’rifatparvar sifatida dovrug` qozondi. U davlat
boshqaruviga oid "Siyosatnoma" asarini yozadi (1091-1092). 1067 yilda
Bog`dodda "Nizomiya" madrasasini qurdiradi. 1074 yil O`rta Sharq mamlakatlari
uchun kalendar taqvim yaratdi.

Sharq uyg`onish davrida ilm - fan rivojlanishi 3 yo`nalishda bo`ldi:Matematika tibbiyot yo`nalishi (Xorazmiy, Farg`oniy ,
Ibn Sino, Jurjoniylar asarlar yaratganlar ).
Ijtimoiy -falsafiy yo`nalish , bunga falsafa , tarix , mantiq ,
ruhshunoslik , notiqlik fanlari kirgan (Forobiy , Ibn Sino,
Narshaxiy ).
Ta ’limiy -axloqiy yo`nalish . Bunda adib va
tarbiyashunos olimlar ta ’limiy -didaktik asarlari misol
bo`ladi .
Sharq uyg`onish davrida ilm -fan rivojlanishi
3 yo`nalishda bo`ldi :
3-7.chizma
Farg`oniy, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning umumpedagogik
g`oyalari. Sharq uyg`onish davrining mashhur allomalaridan biri Ahmad al-
Farg`oniy bo`lib (IX asr), u Bog`doddagi Baytul Xikmada mudarrislik qildi,
riyozat, falakkiyot, geografiyaga oid asarlar yaratdi. Uning mashhur "Samoviy
harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob"i arab tilida yozilgan
dastlabki falakkiyotga oid asar bo`lgan, yana "Astrolyabiy haqida mukammal
kitob", "Oy yer ustida yoki uning ostida bo`lgan paytlardagi vaqtlarni o`rganish
haqida", "Yetti
iqlim hisoboti" kabi asarlar yaratgan.
Buyuk olim, aljabr fanining otasi Abu Abdulloh Muhammad al-Xorazmiy
(783-650) Xorazmning Zamaxshar shahrida tug`ilgan. U "Al-jabr la al mukobala"
(Tenglamalar va qarshilantirish), "Xisob al kind" (Hind hisobi), "Kitob surat al-
arz" (Yer surati haqida kitob), "Kitob at-tarix", "Ustrurolob yulduzlarining
harakatini kuzatish" nomli asarlar yaratgan.
Xorazmiy "Al-jabr va al muqobala" asari bilan matematika faniga asos soldi.
Yana "falakkiyot jadvallari", "Quyosh soatlari to`g`risida" risolalar ham yozgan. U
hind hisoblari, ularning ishlatilishi, sonlarni ko`paytirish, bo`lish, qo`shish va
ayirishni oson yo`llarini ko`rsatdi.

Olimning arifmetikasi matematika va sanoq tartibi tarixida yangi bir davr
ochdi.
Abu Nosr Forobiy (879-950) mashhur faylasuf va allomadir. Uning falsafa,
mantiq, psixologiya, musiqa, matematika va boshqalarga oid 160 dan ortiq asarlari
ma’lum. U "Al-muallim as-saniy" (ikkinchi muallim", "Sharq Arastusi" nomlariga
sazovor bo`lgan. Uning axloq, tarbiya, sha’riyatga oid asarlari ham bor.
"Kattalarning aqli haqida", "Ilmning kelib chiqishi va tasnifi", "She’r va qofiyalar
haqida", "Baxt saodatga erishuv yo`llari haqida", "Fazilatli xulqlar" kabi asarlari
mavjud.
Forobiy o`z falsafiy qarashlarida insonga bilim va tarbiya berishni asoslagan. U
kishilarni guruhlarga bo`lgan va bunda ularning diniy mazxabga emas, balki
avvalo, akliy iqtidoriga, ilm o`rganish va hayotiy tajriba to`plash jarayonida
orttirgan bilim va ko`nikmalariga ahamiyat beradi.
Olimning falsafada insonparvarlik g`oyalari alohida o`rin olgan, har qanday
zulm va urushlarni qoralagan. Forobiy muallimlik qilgan. U o`qitishning mazmuni
va qonun - qoidalarini amaliy faoliyatida sinab ko`rgan. U fanlarni tasnifini beradi.
Forobiyning axloqiy qarashlari ham g`oyat qimmatlidir. U "Fozil shahar
aholisining axloqiy qarashlari", "Ruh madaniyati haqida risola" asarlarida inson
barkamol bo`lishi uchun avvalo axloqli bo`lishi zarurligini ta’kidlaydi. Forobiy
axloqni 2 guruhga: ezgulik va yomon sifatlarga ajratadi. Insonning eng olijanob
fazilati baxtga intilishdir. Haqiqiy baxtga erishish kishilardan yuksak axloqiy
munosabatni, hamkorlik, o`zaro yordam va ahil yashashni talab qiladi.
Farobiy inson kamolotga yolg’iz o’zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada
bo’lish, ularning ko’maklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj bo’ladi, deb
hisoblaydi.
Farobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi " jamiyat talablariga javob berishra
oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan
iborat deb biladi.
Farobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif berishrgan olim sanaladi.
Ta’lim-degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy. Bilim berish;

Tarbiya-nazariy fazilatni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq
normalarini va amaliy malakalarini o’rgatishdir, deydi olim.
Abu Nasr Farobiy yana aytadi: «Ta’lim-degan so’z halqlar va shaharliklar o’rtasida
nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu halqlar o’rtasidagi tug’ma fazilat va
amaliy kasb xunar fazilatlarini birlashtirish degan so’zdir».
Ta’lim faqat so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. Tarbiya esa, amaliy ish tajriba
bilan, ya’ni shu halq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo’lgan ish-
harakat, kasb-xunarga berilgan bo’lishi, o’rganishdir", -deydi.
Farobiy ta’lim-tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini
ilgari so’rgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama kamolga
yetkazish maqsadini ko’zlaydi.
Xulosa qilib aytganda Forobiy pedagogik ta’limotining asosida komil topgan
insonni, shakllantirish insonning o’z mohiyati bilan ijtimoiyligi, ya’ni faqat
jamiyatda, o’zaro munosabatlar jarayonida komillika erishadi, degan falsafiy
qarashi yotadi.
Qomusiy olim Abu Rayxon Muhammad ibn Axmad al-Beruniy X asrning
ikkinchi yarmi va XI asrning boshlarida, g’oyat murakkab tarixiy davrda yashadi
va ijod etdi. Abu Rayxon Beruniy 362 yil 3 zulxijjada (milodiy 973 yil 4 sentyabr)
Xorazmning Qiyot shahrida dunyoga keldi. Berun - birun so’zi "tashqari",
shahardan tashqarida degan ma’noni anglatadi.
Beruniy xali juda yosh olim bo’lishiga qaramay, Qiyot shaxrida 994-995 yillarda
astronomik kuzatishlar o’tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o’zi astronomik asboblar
ixtiro etgan. O’sha davrda Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Qobus ibn --
Vushmagir yosh olimga xayrihohlik ko’rsatadi. SHams al Maoli" ("Oli martabalar
quyoshi") laqabi bilan mashhur bo’lgan bu podshohga bag’ishlab Beruniy
"qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar" asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu
asar Beruniy nomini YAqin va O’rta SHarqqa mashhur qildi.1004 yilda Beruniy
Ma’mun II ibn Ma’mun tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va uning yaqin
maslahatchisi bo’lib qoladi . Ma’mun davrida Urganchda "Ma’mun akademiyasi"

nomli ilmiy markaz tashkil etiladi va u yerda musulmon sharqining yirik olimlari
faoliyat ko’rsatadi.
Beruniy bir necha yil noyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida kuzatishlar va
tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlar asosida "Mineralogiya"
asasarini yaratadi. Beruniyning yana bir muhim asari munajjimlik san’atidan
boshlang’ich tushunchalardir. Bu asarda ham u bir necha fanlar yuzasidan
dastlabki tushuncha, ma’lumotlar berishrgan.
Ma’lumki, Maxmud G’aznaviy Xindistonga qarshi bosqinchilik yurishlarini olib
borgan. Ana yurishlarning birida Beruniy ham G’aznaviyga hamrox bo’lib bordi.
U sanskrit (eski xind tilini) bilganligi xind halqi madaniyati, adabiyoti va san’ati
bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo’ldi va bu mehnatlari natijasida
1030 yilda o’zining SHarq va G’arbda keng e’tirof qilingan mashhur "Xindiston"
asarini yaratadi. Kitobning to’liq nomi "Kitobu fi taxkiki molil Xind ma’kulatin
makbo’latin fil Aqli av marzulatin", ya’ni "Xindlarning sig’adigan sig’maydigan
ta’limot asarini aniqlash kitobi" bo’lib, o’qishga qulay bo’lishligi uchun qisqacha
"Taxkiku mo-mil Xind"-(“Xindistonga oid tadkiqotlar" yoki "Xindiston") deb
yuritiladi.
Beruniy astranomiyaga oid "Al - qonun al - Mas’udy" ("Mas’ud qonuni”) nomli
yirik asarni shox Mas’udga bag’ishlaydi. Beruniy yana "qimmatbaho toshlarni
bilib olish bo’yicha ma’lumotlar to’plami" ("Mineralogiya"), "Dorivor o’simliklar
haqida kitob” asarlarini ham yozdi. "Mineralogiya" sharqdagina emas, yevropada
ham qimmatbaho toshlarni ishlash usullarini va ular bilan savdo qilish
qonunlarni o’rganish. yer osti boyliklarini tekshirish haqida ma’lumot bersa,
"Saidona" nomi bilan mashhur bo’lgan keyingi asarda SHarqdagi dorivor
o’simliklarning tavsifi bayon qilingan. Mutafakir ilgari --surgan ahloqiy
hislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda adolat o’rnatish ,uni yovuzliklardan
xalos etish uchun dono, adolatli xukmdor bo’lish kerak deydi. Beruniy insonni
kamolotga yetkazuvchi hislatlardan yana biri olijanoblik deb ko’rsatadi.
Olijanoblikning mazmuni yaxshilik tashkil etadi. Bunda olim inson sifatida
muamola qilishni nazarida tutadi.

S h arqda "SHayx ar - Rais" nomi bilan mashhur bo’lgan allomalardan biri o’rta asr
buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir . Ibn Sino ham boshqa zamondosh
Qomusiy olimlar qatori matematika, astronomiya, fizika, «kimyo, biologiya,
tibbiyot, dorishunoslik, ruhshunoslik ,fiziologiya, falsafa, filologiya, ta’lim-tarbiya
sohalarida ijod etgan va dunyoga mashhyp yirik asarlar meros qoldirgan olim.
Abu Ali Ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida kichik amaldor
oilasida dunyoga keladi. Keyinroq uning oilasi Buxoroga ko’chib o’tgach, u
boshlang’ich maktabda o’qiy boshlaydi. Undagi tug’ma qobiliyat, o’tkir zehn,
kuchli xotira o’zaro birikib ketgan edi. Ibn Sinoning otasi Abdullox xamda uning
do’stlari bilimdon kishilar bo’lib, ularning ilmiy munozara o’tadigan oilaviy
muhim yosh Ibn Sinoga ham ta’sir etadi. Shu bilan birga uning bolalik va
usmirlik yillari o’tgan Buxoro shaxri Somoniylar davrining yirik madaniy
markazi hisoblanar edi. Buxoroda ko’plab Madrasa, kasalxona nodir kitoblar
saqlanadigan kutubxona bo’lgan. Jahonning turli mamlakatlaridan
kelgan olimlarning munozaralarida yosh Ibn Sino ham qatnashib, turli
fanlarga bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U ustozlaridan hind hisobi, fiqxdan
bilim olgan. Keyin esa faylasuf Abu Abdullox Notiliydan falsafa mantik, xandasa
va boshqa fanlardan ta’lim oladi. Shundan so’ng Ibn Sino o’zi mustaqil holda
barcha fanlar bilan shug’ullana boshlaydi. U Ayniqsa tip ilmini chuqur egallab
oladi, bu sohada unga ta’lim berishgan kishi buxorolik Abu Mansur Kamariy
bo’ldi. Ibn Sino so’ngra falsafani o’rganishga kirishadi. Ayniqsa, Arestotel
falsafasini, uning “Metafizika" asari mohiyatini buyuk mutafakkir Abu Nars
Forobiyning yozgan sharxi tufayli to’liq o’zlashtirib oladi.
X asr oxiri - XI asr boshlariga kelib, o’lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat
murakkablashadi. SHu tufayli Ibn Sino Xorazmga - Urganchga ko’chib o’tadi.
Xorazmda u bir qator olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayxon Beruniy
boshqarayotgan "Ma’mun akademiyasida" ilmiy ish bilan shug’ullana boshlaydi.
Xorazmda o’zining yirik asari - "Tib qonunlari" , "Ash-SHifo kitoblari ustida ish
olib boradi.

Abu Ali Ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan
ma’rifatni egallashga dav’at etadi. CHunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat
qonuniyatlarini ochib avlodlarga yetkazishi kerak. Bu maqsadga yetishish uchun
inson kiyinchiliklardan qo’rqmasligi zarur, deydi. "Ey birodarlar! “Odamlarning
botiri mushkulotdan qo’rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi
odamlarning eng qo’rqog’idir".
Talabaga bilim berish o’qituvchining mas’uliyatli burchidir. Shunga ko’ra Ibn
Sino o’qituvchining qanday bo’lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday
yo’l-yuriklar beradi. Bular quyidagilardan iborat:
- bolalar bilan muomalada bosik, jiddiy bo’lish;
- berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e’tibor
berishi.
- ta’limda turli metod va shakllardan foydalanish;
- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy
xususiyatlarini bilishi;
- fanga qiziqtira olishi;
- berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
- bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda
berishi;
- Har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish
zarur, deydi olim.
Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy tarbiya masalalariga keng o’rin
berilgan. CHunki inson avvalo oilada kamolotga yetadi. Olim oilada ota-onaning
vazifasi va burchiga katta e’tibor beradi. Oila munosabatlariga to’xtalar ekan,
ayniqsa ota-onalarning oilada mehnat sevarligi bilan farzandlarini ham kasb va
xunarga o’rgatishi borasida muhim fikrlar bayon etadi. Insonning xulqi va ruhiga
mehnatning ijobiy ta’sirini ta’kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari
xunarmand, dexqonlar mehnatini ulug’laydi va qimorboz, sudxo’r kabilarni
qoralaydi. U mehnatsiz hayot kechirish insonga ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir
etishini to’g’ri talqin etadi.

Ibn Sinoning ta’lim-tarbiyaviy qarashlarida insonning ham aqliy, ham ahloqiy-
estetik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi uning kamolga yetishining asosiy
mezoni sifatida talqin etiladi.
Tarbiya tizimiga jismoniy tarbiyaning kiritilishi esa Ibn Sinoning tarbiya sohasidagi
katta xizmatlaridan bo’lib hisoblanadi.
Ibn Sino inson kamolotida aqliy, ahloqiy, jisomoniy tarbiyaning o’zaro aloqada
amalga oshirishning ilmiy ta’limotini, usullarini yaratib, ta’lim-tarbiya sohasida
o’z o’rniga ega bo’ldi.
Olimning buyuk xizmatlaridan biri shundaki u insonning mehnati, qobiliyati, aql-
zakovatini ulug’laydi, undagi qudratga ishonadi, inson tafakkurining tantana qilishi
kerakligini tinmay targ’ib qildi.
Ibn Sinoning inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning ahamiyatiga oid qarashlarini
ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarkibidagina emas, balki mustaqil risolalarida ahloqiy
masalalarni chuqur ilmiy-amaliy jihatdan ifodalagan , ilm-fan sohasida
tarbiyashunos olim sifatida ham tadkik etish, o’rganish navbatdagi vazifalardan
hisoblanadi.
Bizning zamonamizda ham "Qutadg`u bilig" bir qator o`zbek olimlari tomonidan
tadqiq va tahlil qilingan 1
.
1
Қўзиев И. Юсуф хос Хожибнинг "Қутадғу билиг” асарида таълим ва ахлоқ муаммоиари. “Халқ таълими”,
2007 йил, 3-сон, 111- бетлар Birinchi bo'lib pro-
fessor Fitrat tomonidan
«Qutadg'u bilig» ni nashrga
tayyorlagan va tadqiq-tahlil etgan
olimlar Qayum
Karimov
1924 Namangan
nusxssidan Asarning bola -
larbop variant i To`la nashri-15 yil
davomida tayyorlangan

3-8.chizma
Qutadg’u bilig"ning tadqiqotchilaridan biri B.To’xliyev
ta’kidlaganidek, YUsuf Xos Xojib "Komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning
kator belgilarini ko’rsatib o’tadi. Ularning eng asosiysi aloxida shaxsning o’z
manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chikib, Boshkalar g’ami bilan
yashashi, ko’pchilik manfaati uchun fidoyi bo’la bilishdir".Hozirgacha "Qutadg’u
bilig" ning Xirot, Koxira, Namangan nusxalari ma’lum bo’lib, Venaga keltirilgan
Xirot nusxasini Xerman Vamberi nashr qildi va tarjimasini berdi.1890 yilda
V.V.Radlov Vena nusxasining Faksimilesini, 1891 yilda shu Faksimile asosidagi
matnini nashr qildiradi.1896 yilda Koxira nusxasi topilgandan so’ng, undan
ko’chirma olgach, V.Radlov har ikki nusxani qiyoslab 1910 yilda rus grafikasiga
asoslangan to’liq transkripsiyasini nemis tiliga tarjimasi bilan nashr ettirdi. 1913
yilda esa uning uchinchi nusxasi Namanganda
topilib, keyinchalik olimlar bu asarni tadqiq etishga kirishdilar.
Demak, Yusuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig" asasarini ilmiy jihatdan
o’rganishga juda ko’p olimlar hissa qo’shgan. V.V.Radlov, X.Vamberi,
S.E.Malovlar uni tarjima etib, nashr qilgan bo’lsalar V.V.Bartolbd, E.Berishrtels,
I.V. Stebleva, O.A. Valitovalar Har tomonlama tadqiq etdilar. Asarning
mukammal nashrini tayyorlashda hamda uni tadqiq etishda o’zbek olimlarining
xizmati, ayniqsa diqqatga sazovor.
Birinchi bo’lib professor Fitrat 1924 yilda Namangan nusxasini olib kutubxonaga
keltiradi va u xaqda maqola e’lon qiladi. "Qutadg’u bilig"ning mukammal B.To`xliyev
tomonidan Mutalboyev S.M Mallayev N.M
Asarni tahlil qilganlarYusuf Xos Hojibning didaktikasi Q.Karimov va
Y.Jumaboyevlarning tomonidan har tomonlama tadqiq etilgan.

nashri o’zbek olimi K. Karimov tomonidan amalga oshirildi va tadqiq etildi.
Uni tahlil etishda S.M.Mo’talliboyev, N.M. Mallayevlarning ham xizmati katta
Yusuf Xos Xojib X asrning tashkil topgan Koraxoniylar xukmronligi davrida
yashab ijod etdi. Koraxoniylar Sirdaryodan yettisuvgacha, Shimoli Fargona va
butun Sharqiy Turkistonda hukmronligini o’rnatgandan so’ng
Movarounnaxrning ichki xududlariga ham kirib borib, Qoshg’ardan tortib
Kaspiygacha bo’lgan keng maydonda o’z davlatini tarkib toptirgan edi. Uning
markazi Qoshg’ar (Urdukent) bo’lib, shimolda Bolasogun (Ko’zurdu), G’arbda
Samarkand, markazidagi Uzgand yirik shaharlardan hisoblanardi. Har
bir davlatda bo’lganidek Koraxoniylar davlatining ham idora qilish usuli,
yurgizadigan siyosati, qonunlari, tarbiya tamoyillari ifodalangan komus
nizomnoma zarur edi.
Yuqorida eslatganimizdek, Yusuf Xos Xojibning asarida inson kamoloti masalasi
markaziy masala bo’lib hisoblanadi. Mazkur asarda insonning jamiyat va hayotda
tutgan o’rni, burch va vazifalari haqidagi muammolar o’ziga xos bir tarzda bayon
etiladi.
Mutafakkir kitobning an’anaviy boshlanmasidan keyinrok insonning xaqikiy
baxti bilimda ekanligini bayon etadi. Yana ilm-zakovatning ahamiyati
haqida kator boblarda ham fikr yuritishi bilan birga unga alohida boblar ham
bag’ishlangan. Lekin olim faqat ilm-ma’rifatning ahamiyatini ko’rsatibgina
qolmaydi, u bilim va zakovatning amaliyotdagi o’rnini ham yoritadi.Yusuf Xos
Xojibning biz tahlil etgan mazkur asari insonni har tomonlama kamolga
yetkazishning barcha masalalari o’zining badiiy ifodasini topgan yirik ta’limiy -
ahloqiy dostondir. Olim insonni kamolga yetishi uchun quyidagilarni nazarda
tutadi:
1. Aqliy kamolot - bilim va zakovat, o’quvga ega bo’lish.
2. Ahloqiy kamolot.
3. Jismoniy kamolot.

Yusuf Xos Xojib insonning, kamolga yetishining yo’l-yuriklari, usullari, chora-
tadbirlarini yuksak badiiy mahorat bilan yoritib beradi. uning uchun ham bu asar
o’zining ilmiy , ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyatini
shu paytgacha saqlab kelmokda.
Abulqosim Maxmud ibn Umar Zamaxshariy (1074-1144) Xorazmning
Zamaxshar qishlog`ida tug`iladi. U yirik olim, adabiyotshunos, shoir va
yozuvchidir. U Urganchda so`ngra Buxoroda o`qiydi. Bog`dod, Makka va ko`plab
shaharlarda sayohatda bo`ladi. Uning asarlaridan "Al-Kashshof" (Oshkor qiluvchi),
"Chechanlik poydevori", "Xadisdagi notanish so`zlarni o`zlashtiruvchi" (lug`at),
"Tog`, manzil va suvlar", "Dori - darmon va tog`lar ismlari kitobi", "Adabiyot
muqaddimasi", "Hikmatli so`zlar", "Ugit va nasihatlarning oltin munchoqlari",
"Saxiy yoz" kabilardir Zamaxshariyning "Al Kashshof" kitobi hozirda ham arab
mamlakatlari diniy dorilfununlarida muhim qo`llanma sifatida ishlatilmoqda.
Uning "Atvoq uz - zaxab fi-l mavoi’z va-l-xutab" (Ugit va nasihatlarning olting
munchoqlari) asari tarbiyaviy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Unda tarbiyaviy
xarakterdagi 100 ta maqola berilgan.
XIV - XVI asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr
taraqqiyoti
Bu davr tarixi temuriylar hukmronligi davri tarixi bilan uzviy qo`shilib ketadi. Bu
davrda ta’lim - tarbiya,madaniyatimiz rivojiga katta hissa qo`shildi va ular hozirda
ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
XIV asrning 50 yillarida Amir Temur siyosat maydoniga chiqdi.
Markazlashgan yirik feodal davlat barpo etdi. Madaniyat, maorif qaytadan yuksala
boshladi. Shuning uchun XIV asrning 2-yarmi va XV asr tarixida Sharq uyg`onish
davrining 2-bosqichi deb ataladi.
Temur Movorounnahrga boshqa o`lkalardan hunarmandlar, olimlar, san’atkor,
muxandislarni olib keltirdi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxonalar,
rasadxonalar qurildi. Tibbiyot, riyoziyot, falakkiyot, geografi, tarix, adabiyot,
falsafa, tarbiyashunoslikka oid ajoyib asarlar yaratildi.
Temurdan so`ng temuriylar davrida mamlakat Movorounnahr va Xuroson
davlatlariga ajralgan holda boshqarildi. Samarqand va Hirot madaniyati, ilm - fan

markaziga aylandi.Shoxizinda, Guriamir, Bibixonim masjidi, Registon maydoni,
qator bog`lar va boshqalar barpo etildi.
Ulug`bek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya fanlari rivojlandi.
Tibbiyot, tarix, adabiyot va diniy bilimlarga e’tibor berildi. Buxoro, Samaraqnd,
Fijduvonda madrasalar qurildi.
Bu davrda adabiyot sohasida Atoiy, Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Durbek,
Lutfiylarning qimmatli asarlari yaratildi.
Samarqandda Qozizoda Rumiy, Mansur Koshiy, Hirotda esa Navoiy, Jomiy,
Behzod, tarixchi Xondamir, hattot Sulton Ali Mashhadiy va boshqalar ijodi
gulladi.
Ali Qushchi astronomiyaga oid "Risolai dar falakkiyot" asarini yozib, unda
geometrik bilim asoslari, tibbiyot fanlari va boshqa sohalarga oid boshlang`ich
bilimlarni bayon etdi.
XV asrda tarix fani rivoj topdi, Hofizu Abru "Zubdan tavorix" (Tarixning
qaymog`i) kitobi yozib, unda 1427 yilgacha voqealar bayon etildi. Abdurazzoq
Samarqandiy buni davom ettirib, "Ikki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki
dengizning qo`shilish joyi" asarida 1471 yilgacha voqealarni bayon etdi. "Ravzatus
safo" asrini yozgan Mirxond, "Xabibus siyar" asarini yozgan Xondamir
asarlarining bir qismi sulton Husayn hukmronlik qilgan davrga bag`ishlandi.
Shu asarlarda qator ilm maskanlari: Shayboniyxon madrasasi, Abdurahim Sadr
madrasasi, Mirarab madrasasi, masjidi Kalon va boshqalar qurildi.
Xususiy maktablar yuzaga keldi, uyda muallim yollab o`qitish odat tusiga
kirdi. Shahar, qishloq, ovullarda ochilgan maktablarda o`qitish 6 yoshdan
boshlandi. Bolalar maktabda alifbe urganar, ayrim harflarni chizishni mashq qilar
edilar. O`quvchilar maktablarda savod chiqargacha madrasaga kirib diniy va
dunyoviy fanlardan bilim olardilar.
Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari.
Amir Temur Kuragon ibn Amir Tarag`ay (1336-1405). Temur shaxsi masalasi
uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki

Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi tarixi, madaniyati deyarli o`rganilmay
qolgan edi. Bu haqda birinchi prezidentimiz I.A.Karimov shunday yozgan edi:
"Amir Temur nomi tariximiz sahifalarida qora buyoq bilan o`chirildi,
unutishga mahkum etildi. Maqsad xalkimizning(ongidan) yuragidan milliy ong,
milliy g`urur tuyg`usini yo`qotish, uni qaramlikka, tobelikka kundirish edi. Lekin
o`zbek xalki o`z ajdodlarini, uz bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida, qalb
to`rida saqladi". Mustaqilligimizdan so`ng esa o`z milliy qadriyatlarmizni,
tariximizni haqqoniy o`rganish imkoniyatiga ega bo`ldik.
Islom Karimov "Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q" asarida ham Amir Temur
qoldirgan katta meros haqida yozgan edi:
"Amir Temur kim edi? U birinchi navbatda ulug` bunyodkor shaxs edi.
Samarqanddagi obidalar, Shaxrisabzdagi yodgorliklarni kim qurdi? Turkistondagi
Yassaviy maqbarasini kim tikladi? Kim "Kuch - adolatdadir" degan olamshumul,
teran hikmatni o`z faoliyatiga asosiy tamoyil qilib oldi?". Temurning
qanchalik buyuk zot bo`lganligini uning nomiga qo`shilgan unvonlardan ham
kurish mumkin. Uning ismiga "Kuragon" (xon kuyovi yoki kurkam, toza
urug`dan), "Sohibqiron" (yulduz burjlarining baxtli kelishi
(qiron)da tug`ilgan farzand) Iskandar, Muhammad payg`ambar, Temur),
"Qutbiddin" (zamona peshvosi), "Abulmansur" (zafarmand, g`alaba qozonuvchi)
kabi unvonlar qo`shilib ulug`langan.
Temur din arboblari, olimlarni, ilmni va ilm ahlini hurmatlovchi shaxs bo`lgan.
Temur tuzuklarida shunday yoziladi:
"Harbir shaharda masjidlar, madrasalar, honaqalar qurishni buyurdim.
Musulmonlarga diniy masalalarda ta’lim berib, shariat aqidalari va islom dini
ilmlari: tavsir, hadis, fiqhdan dars bersinlar deb, har bir shaharga olimlar va
mudarrislar tayin qildim".
Amir Temur odob, axloq,iymon - e’tiqod, tarbiya sohasida o`zi yuksaklikka,
mukammallikka erishgan insonlardan bo`lgan. Bunga ishonch hosil qilish uchun
sohibqiron haqidagi asarlar, uning o`zi yartagan tuzuklar va ugitlarni kurish kifoya.

3-9. chizma
Turkiston zaminini hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyat rivojlangan ilg’or
mamlakattaga aylantirildi. Amir Temurning sa’y harakati tufayli obod etilgan
shaharlar, qishloqlarni SHaxrisabz, Buxoro, YAssi (Turkiston)shaharlarida qad
ko’targan imoratlar «Temur va Temuriylar davlati «Temuriy madaniyati»,
«Ulug’bek va Samarqand», «Observatoriya maktabi» kabi ulug tushunchalarni
dunyoga kelishi va dunyo halqlari tarixiga oltin harflar bilan yozilishi ham Amir
Temur nomi bilan bog’liqdir.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning pedagogik qarashlari.
Mirzo Ulug`bek (1394-1449). Mirzo Ulug`bek urta Osiyo xalqlari ilm - fani
va madaniyatini jahon miqyosiga olib chiqqan, millat pedagogik fikr taraqqiyotiga
munosib hissa qo`shgan buyuk siymolardan biridir.
I.A.Karimov Ulug`bek zimmasiga tushgan vazifa haqida yozgan edi: "Taqdir
bu zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalarni yukladi. Buyuk
sarkarda Amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo`lishdek mislsiz sinov
aynan unga nasib etdi".("Istiqlol va ma’naviyat" T.1994).Tarix fanlar doktori, professor Ashraf A hmad Te murning o ’zi amal qilgan
quyidagi sifatlarni yuksak baholaydi :
Qur`onga qat`iy rioya qilish
Jiddiy va odil bo ’lish , boyni kamba g’aldan ustun qo ’ymaslik
Barcha so’zlarida doim haqiqatg o’ylik ka amal qilgan
Birovlar mulkiga ega bo ’lishga intilmaslik
Nopok ishlardan o ’zini tiyish
Insofli bo ’lish va iymonlikka chorlash
Ilmli kishilarni e ’zozlash
Islomga ta’luqi bo ’lgan ishlarni doim kundalik ,dun yo ishidan ustun qo ’yish
Xayri -ehson qilish
Birovga noxaq ozor yetkazmaslik , rahm sha fqatli bo ’lish
Vadasiga vafo qilish

1411 yili 17 yoshli Ulug`bek Movorounnahr va Turkistonning hokimi etib
belgilanadi. Uning tashabbusi bilan o`lkada ilm - fan, ayniqsa falakkiyot ilmi
yuksala bordi. U riyoziyot fanini mukammal egallagan va ungacha hech kim
unchalik tez va aniq hisoblay olmagan.
U davlatning madaniy markazlaridan Buxoro (1417), Samarqand (1420)
keyinchalik Fijduvonda (1433) madrasalar qurdirdi. Bu madrasalarda mashhur
olimlar, ilohiyot ilmlaridan tashqari riyoziyot, xandasa, astronomiya, tibbiyot,
tarix, geografi, ilmi aruzdan dars berishgan.
Madrasalarda mashhur, bilimli kishilar mudarrislik qildi. Yirik olimlardan
Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin Jamshid ibn Mas’ud, Mansur Koshiy, Muhammad
Birjoniy, Ali Qushchi kabilar faoliyat ko`rsatdi. Madrasada Ulug`bekning o`zi ham
astronomidan ma’ruzalar o`qigan.
Madrasa qurdirganidan 4 yil o`tgach, Obirahmat soyining bo`yida rasadxona
qurdiradi. Uning qurilishiga 5 yil ketadi. Kutubxona ochib, mashhur asarlarni
yig`adi.
Madrasa bilan rasadxona o`rtasida mustahkam aloqa bor edi. Rasadxonada
ishlaganlarning bir qismi madrasada mudarrsilik ham qilishgan. Bu esa riyoziyot
va yulduz ilmini yuksaklikka ko`tardi.
Ulug`bekning "Ziji Ulug`bek" asari juda mashhurdir. Yana riyoziyotga oid "Bir
daraja sinusini aniqlash haqida risola", yulduzlarga bag`ishlangan "Risolai
Ulug`bek" va tarixga oid "Tarixi arba’ ulus" asarlari bor.
3-10. chizmaMirzo Ulug`bek
asarlari
Ziji
Ulug`bek Bir daraja
sinusini aniqlash
haqida risola
Risolai
Ulug`bek
Tarixi arba ’
ulus

Ulug’bekning ilmiy merosining eng asosiysi, ma’lum va mashhuri uning «Ziji»
bo’lib, bu asar «Ziji Ulug’bek»dir.
Cheksiz aql-idroki, azmu qata’iyati, odilona siyosati bilan Mirzo qariyb qirq yil
mobaynida Movarounnaxr diyorining donishmand xukmdori bo’lib, halqlarning
azaliy orzusi-tinchlik, totuvlik, har tomonlama taraqqiyotni qaror toptirish
yo’lida mislsiz shijoat va matonat ko’rsatdi. Ulug’bek, avvalo ilmiy farazlar
bilan emas, balki sof amaliy uslubda ijod «Ziji jadidi ko’rgoniy» deb nomlangan
Ulug’bek astronomik jadvali asrlarda lotin tiliga tarjima qilinib, yevropa
olimlari orasida tarqalgani fikrimizning yakqol isbotidir.
Ulug`bek yoshlar ta’lim - tarbiyasiga katta e’tibor beradi. Madrasalarda
o`qitish tizimini janlantiradi. O`qish muddati 15-20 yildan 8 yilga tushiradi.
O`quvchilar bilan rasadxonada amaliy mashg`ulotlar o`tkazishni joriy etadi.
Ulug`bek ta’limda matematika, falakkiyot, adabiyot, tarix fanlariga katta
ahamiyat beradi.
U o`z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog`lom, harbiy hunar
egallagan, jasur, mard bo`lib yetishishlariga alohida e’tibor beradi. U do`stlik va
birodarlikni ulug`laydi.
Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). O`zbek xalqining ilm va
madaniyat xazinasiga o`lmas hissa qo`shgan mutafakkir olim, tarixchi,
qonunshunos va lirik shoirdir.
Bobur ilm - fan. san’at,madaniyat va ularning sohalari bilan yaqindan
tanishgan, uning ijodini asosan lirik she’rlar va adabiy - tarixiy asari -
"Boburnoma" bilan ko`zga tashlanadi. "Boburnoma" qomusiy xarakterdagi kitob
bulib, unda tarix, geografiya, botanika va boshqa fan sohalariga oid ma’lumotlar
berilgan.
Bobur yana musulmonchilikqoidalari va qonushunoslikka bag`ishlangan
"Mubayyin". arab alfavitini isloxiga oid "Xatti Boburiy", aruz vazni va qofiyaga
oid "Mufassal", yana musiqa va harbiy san’at haqida asarlar yozgan.

Adib fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlaydi. Ilm, adabiyot, san’at ahllari
bilan yaqin aloqada buladi, ularga homiylik qiladi.
Ilm va bilimdonlikni ulug`laydi. U kamtarlik, uzini tuta bilish, ezgulik,
vafodorlik, boshqalarga yaxshilik qilish sifatlarini ulug`lab, yovuzlik, zulm,
qabihlikni qoralaydi. Boburning pedagogik qarashlaridagi bosh masala vatanga
cheksiz muhabbatdir.
"Boburnoma"da o`zbek, tojik, afg`on, hind va boshqa xalqlarning kasb - kori,
urf - odati, madaniyati, dini, adabiti, turmush tarzi haqida keng ma’lumotlar
beriladi.
Bobur ijodiyoti asosan uning lirik she’rlari va adabiy-tarixiy
asari-«Boburnoma» bilan yaqqol ko’zga tashlanadi. Boburning xotiralaridan
tashkil topgan va temuriylar davlatining tanazzulga ketish davrini o’zida
ifodalagan, qomusiy xarakterdagi «Boburnoma» kitobi ilmiy-tarixiy jihatdan
muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda tarix, geografiya, botanika va fanning boshqa
sohalariga taalluqli qimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashqari, mazkur asar eski
o’zbek tilidagi prozaning ilk namunasi va nodir yodgorligi hamdir.
Bobur ana shu solnomasida o’zi bo’lgan joylarning, jumladan Xindistonning tabiiy
manzaralarini ham maxalliy aholining kiyinishi va urf-odatlarini ham xayvonlari,
qushlari hamda ularning qiliqlarini ham tasvirlaydi. O’zi tilga olgan narsalarni
teran fikrli, o’tkir ko’zli rassom singari jozibali bayon qiladi.
Bobur o’rta asrlardagi Xindiston halqlari tarixini o’zidan besh asr ilgari yashab
ijod etgan Abu Rayxon Beruniy kabi maxorat bilan yorita olgan. Filologiya fanlari
doktori S.Azimjonova shu masalani tahlil qilib, chiqargan xulosasida
aytgandek,xind halqi xayotining turli tomonlariga taallukli materiallarning izchil
bayon etilishi, orginalligi va ishonarligi jihatidan Beruniyning ma’lumotlariga
faqat «Boburnoma» dagi ma’lumotlarni tenglashtirish mumkin. Iste’dod sohibi
bo’lgan Bobur 12 yoshida podsho bo’lganidan boshlab, to umrining oxirigacha
o’zi ko’rgan voqealarni, o’zi qatnashgan hodisalarni, ana shu voqea va hodisalarga
daxldor bo’lgan yuzlab tarixiy shaxslar hayotini, fan uchun muhim ahamiyatga
molik ko’plab dalillarni adabiy shaklda yoritgan. «Boburnoma» va she’rlar

devonidan tashqari, musulmonlik qoidalari va qonunshunoslikka bag’ishlangan
«Mubayn», arab alfavitini o’rganish to’g’risidagi «Xatti» shuningdek musiqa va
harbiy san’at haqidagi asarlarni yaratdi. Bu asarlar o’zbek adabiy tili, adabiyoti va
ilm-fanning ravnaqida muhim ahamiyat kasb etadi.
Buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburning ilmiy-adabiy merosi hozir o’zining
ma’lum tarixiy-ma’rifiy, ilmiy va estetik qimmatini saqlab kelmoqda. Uning ko’p
qirrali merosida pedagogikaga oid biror maxsus kitob yoki risola mavjud
bo’lmasa-da, deyarli hamma asarlarida xayotga va vatanga muhabbat hislatlarining
yakqol ifodasini, insonning yuksak burchi va kishilarning ma’naviy qiyofasi
haqidagi teran fikr-mulohazalarni, fan va dinga munosabat masalalarini, yaxshi
xulqli va odobli bo’lishga da’vatni, ilm-fan va ma’rifatni egallashgacha chaqiriqni,
ahloqiy va estetik g’oyalarni, jo’shqin va mazmundor hayot kechirishga targ’ib
qilishni va xokozalarni ko’rish mumkin.
Fan va ma’rifatni juda yuqori qadrlagan bobur adabiyot, san’at va ilm ahli bilan
doimo yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga xomiylik qildi, ilmiy-
adabiy suhbatlar, mushoiralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga intilgan
odamlarni juda kamligidan tashvishlanib, astoydil qiziqish, intilish hamda
mashaqqatli mehnat bilangina ilm olish mumkinligini va shunday qilish zarurligini
ta’kidlaydi. SHuning uchun ham u ilm fanning ahamiyatini chuqur his qilib, o’zi
juda qadrlagan ilm-fan kishilarini eng avvalo, ularning yurish-turishiga,
ko’pchilik manfaati uchun qilgan xizmatlariga qarab baholaydi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy ( 1441 - 1501) fan va san’atning turli
sohalari: adabiyot, tarix, til bilimlari, musiqa, hattotlik,tasviriy san’at,
me’morchilik rivojlantirish bilan birga ta’lim - tarbiya takomillashishiga katta
e’tibor beradi. U o`zining "Xamsa", "Maxbubul qulub" kabi ta’limiy - axloqiy
asarlarida, shuningdek "Munojat", "Vaqfiya", "Majolisun nafois", "Muxokamat ul-
lug`atayn" asarlarida, Jomiydan tarjima "Qirq hadis" kabilarda tarbiyaga oida
qarashlarini ifoda etadi.
Uning pedagogik qarashlari insonparvarlik g`oyasi bilan sug`orilgandir. U xalq
baxtini orzu qiladi, xalq manfaatini uz manfaatidan ustun qo`yadi:

Yuz jafo qilsa menga bir qatla faryod aylamam,
Elga qilsa bir jafo yuz qatla faryod aylaram.
yoki
Odami ersang demagil odami
Onikim yo`q xalq g`amidin g`ami.
Bu davr tarixi temuriylar hukmronligi davri tarixi bilan uzviy qo`shilib ketadi. Bu
davrda ta’lim - tarbiya,madaniyatimiz rivojiga katta hissa qo`shildi va ular hozirda
ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda.

Adabiyotlar:
1. Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi) O‘qituvchilar tayyorlash va
pedagogika fani sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun
darslik//prof.M.X.Toxtaxadjaevaning umumiy tahriri ostida, O‘zbekiston Respublikasi
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent “O‘zbekiston faylasuflar milliy
jamiyati” nashriyoti, 2010.
2. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma//A.Munavvarovning umumiy tahriri ostida.
Toshkent “O‘qituvchi”, 1996.
3. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Pedagogika nazariyasi. 1-qism / Oliy o’quv yurtlari
uchun darslik. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent: “ Iqtisod-
moliya”, 2007.
4. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat / S.A.Madiyarova va boshq. –
Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009.
5. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Toshkent:
Nizomiy nomidagi TDPU, 2006.
6. Axmedova M.E “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o’quv qo’llanma T:2011
“Tafakkur bo’stoni” nashriyoti 157 b
7. Axmedova M.E Niyozov G. “Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari” o’quv
qo’llanma T:2011, Noshir nashriyoti 157 b
8. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001.

Mavzu: Sharq uyg‘onish davri va XVI-XVII asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti . Reja: 1. Sharq uyg`onish davri va unda ta’lim - tarbiyaning taraqqiy etishi. 2. Farg`oniy, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning umumpedagogik g`oyalari. 3. Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, az-Zamaxshariy asarlarida ta’limiy - axloqiy g`oyalar. 4. Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari. 5. Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning pedagogik qarashlari. 6. Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati.

Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy-siyo siy o’zgarishlar yagona islom dining tarkib topishi madaniy, ma’naviy hayotga ham ta’sir etdi. Unda katta ko’tarinkilik ruhini paydo qildi. Arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan uyg’onish davri xalifalikning Bog’dod, Damashq va boshqa shaharlarida boshlanib barcha boshqa halqlar madaniy hayotiga tarqalgan bu esa u davlatning ham madaniy rivojlanishiga zamin tayyorlagan. Xalifalik yemirilishi natijasida tashkil topgan mustaqil davlatlardagi madaniy rivojlanish xalifalik davrdagi madaniy rivojlanishning davomi bo’ldi. Uyg`onish davri IX asrdan boshlab XV - XVI asrlargacha ayrim uzilishlar bilan davom etdi. Xalifa Xorun ar-Rashid (786-833) va uning o`g`li Ma’mun davrida Bog`dodda "Baytul xikma" (Donishmandlik uyi) tashkil etildi. Bu ilm sohiblarini to`plagan markazga aylandi. X asrdan boshlab Movaraunnahr va Xurosondagi mustaqil feodal davlatlar - Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, Faznaviylar, saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlarining paydo bo`lishi ham madaniy hayotning rivojiga olib keldi. Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, al-Xorazmiy, al-Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolar yashab ijod etdi. X asrning 2-yarmida tashkil topgan Qoraxoniylar davlatida ilm - fan rivojlanib, turkiy til shakllanib bordi. Xos Xojib, Mahmud Qoshg`ariylar dunyoga mashhur asarlar yaratdilar. XI asrda Xorazmshohlar davlati tashkil topib, ilm - fan yuksldi. Xorazm shohi Ma’mun o`z saroyiga yirik olimlarni yig`di. U tashkil etgan Baytul hikmada qomusiy olimlar Beruniy, Ibn Sino, tarixchi Miskavayx, riyozatchi Irok kabilar ilm bilan shug`ullangan. Saljuqiylarda Alp Arslon Muhammad hokimiyati boshqargan davrda uning vaziri Nizom ul Mulk mashhur ma’rifatparvar sifatida dovrug` qozondi. U davlat boshqaruviga oid "Siyosatnoma" asarini yozadi (1091-1092). 1067 yilda Bog`dodda "Nizomiya" madrasasini qurdiradi. 1074 yil O`rta Sharq mamlakatlari uchun kalendar taqvim yaratdi.

Sharq uyg`onish davrida ilm - fan rivojlanishi 3 yo`nalishda bo`ldi:Matematika tibbiyot yo`nalishi (Xorazmiy, Farg`oniy , Ibn Sino, Jurjoniylar asarlar yaratganlar ). Ijtimoiy -falsafiy yo`nalish , bunga falsafa , tarix , mantiq , ruhshunoslik , notiqlik fanlari kirgan (Forobiy , Ibn Sino, Narshaxiy ). Ta ’limiy -axloqiy yo`nalish . Bunda adib va tarbiyashunos olimlar ta ’limiy -didaktik asarlari misol bo`ladi . Sharq uyg`onish davrida ilm -fan rivojlanishi 3 yo`nalishda bo`ldi : 3-7.chizma Farg`oniy, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning umumpedagogik g`oyalari. Sharq uyg`onish davrining mashhur allomalaridan biri Ahmad al- Farg`oniy bo`lib (IX asr), u Bog`doddagi Baytul Xikmada mudarrislik qildi, riyozat, falakkiyot, geografiyaga oid asarlar yaratdi. Uning mashhur "Samoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob"i arab tilida yozilgan dastlabki falakkiyotga oid asar bo`lgan, yana "Astrolyabiy haqida mukammal kitob", "Oy yer ustida yoki uning ostida bo`lgan paytlardagi vaqtlarni o`rganish haqida", "Yetti iqlim hisoboti" kabi asarlar yaratgan. Buyuk olim, aljabr fanining otasi Abu Abdulloh Muhammad al-Xorazmiy (783-650) Xorazmning Zamaxshar shahrida tug`ilgan. U "Al-jabr la al mukobala" (Tenglamalar va qarshilantirish), "Xisob al kind" (Hind hisobi), "Kitob surat al- arz" (Yer surati haqida kitob), "Kitob at-tarix", "Ustrurolob yulduzlarining harakatini kuzatish" nomli asarlar yaratgan. Xorazmiy "Al-jabr va al muqobala" asari bilan matematika faniga asos soldi. Yana "falakkiyot jadvallari", "Quyosh soatlari to`g`risida" risolalar ham yozgan. U hind hisoblari, ularning ishlatilishi, sonlarni ko`paytirish, bo`lish, qo`shish va ayirishni oson yo`llarini ko`rsatdi.

Olimning arifmetikasi matematika va sanoq tartibi tarixida yangi bir davr ochdi. Abu Nosr Forobiy (879-950) mashhur faylasuf va allomadir. Uning falsafa, mantiq, psixologiya, musiqa, matematika va boshqalarga oid 160 dan ortiq asarlari ma’lum. U "Al-muallim as-saniy" (ikkinchi muallim", "Sharq Arastusi" nomlariga sazovor bo`lgan. Uning axloq, tarbiya, sha’riyatga oid asarlari ham bor. "Kattalarning aqli haqida", "Ilmning kelib chiqishi va tasnifi", "She’r va qofiyalar haqida", "Baxt saodatga erishuv yo`llari haqida", "Fazilatli xulqlar" kabi asarlari mavjud. Forobiy o`z falsafiy qarashlarida insonga bilim va tarbiya berishni asoslagan. U kishilarni guruhlarga bo`lgan va bunda ularning diniy mazxabga emas, balki avvalo, akliy iqtidoriga, ilm o`rganish va hayotiy tajriba to`plash jarayonida orttirgan bilim va ko`nikmalariga ahamiyat beradi. Olimning falsafada insonparvarlik g`oyalari alohida o`rin olgan, har qanday zulm va urushlarni qoralagan. Forobiy muallimlik qilgan. U o`qitishning mazmuni va qonun - qoidalarini amaliy faoliyatida sinab ko`rgan. U fanlarni tasnifini beradi. Forobiyning axloqiy qarashlari ham g`oyat qimmatlidir. U "Fozil shahar aholisining axloqiy qarashlari", "Ruh madaniyati haqida risola" asarlarida inson barkamol bo`lishi uchun avvalo axloqli bo`lishi zarurligini ta’kidlaydi. Forobiy axloqni 2 guruhga: ezgulik va yomon sifatlarga ajratadi. Insonning eng olijanob fazilati baxtga intilishdir. Haqiqiy baxtga erishish kishilardan yuksak axloqiy munosabatni, hamkorlik, o`zaro yordam va ahil yashashni talab qiladi. Farobiy inson kamolotga yolg’iz o’zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada bo’lish, ularning ko’maklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj bo’ladi, deb hisoblaydi. Farobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi " jamiyat talablariga javob berishra oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Farobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif berishrgan olim sanaladi. Ta’lim-degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy. Bilim berish;

Tarbiya-nazariy fazilatni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va amaliy malakalarini o’rgatishdir, deydi olim. Abu Nasr Farobiy yana aytadi: «Ta’lim-degan so’z halqlar va shaharliklar o’rtasida nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu halqlar o’rtasidagi tug’ma fazilat va amaliy kasb xunar fazilatlarini birlashtirish degan so’zdir». Ta’lim faqat so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. Tarbiya esa, amaliy ish tajriba bilan, ya’ni shu halq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo’lgan ish- harakat, kasb-xunarga berilgan bo’lishi, o’rganishdir", -deydi. Farobiy ta’lim-tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini ilgari so’rgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama kamolga yetkazish maqsadini ko’zlaydi. Xulosa qilib aytganda Forobiy pedagogik ta’limotining asosida komil topgan insonni, shakllantirish insonning o’z mohiyati bilan ijtimoiyligi, ya’ni faqat jamiyatda, o’zaro munosabatlar jarayonida komillika erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi. Qomusiy olim Abu Rayxon Muhammad ibn Axmad al-Beruniy X asrning ikkinchi yarmi va XI asrning boshlarida, g’oyat murakkab tarixiy davrda yashadi va ijod etdi. Abu Rayxon Beruniy 362 yil 3 zulxijjada (milodiy 973 yil 4 sentyabr) Xorazmning Qiyot shahrida dunyoga keldi. Berun - birun so’zi "tashqari", shahardan tashqarida degan ma’noni anglatadi. Beruniy xali juda yosh olim bo’lishiga qaramay, Qiyot shaxrida 994-995 yillarda astronomik kuzatishlar o’tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o’zi astronomik asboblar ixtiro etgan. O’sha davrda Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Qobus ibn -- Vushmagir yosh olimga xayrihohlik ko’rsatadi. SHams al Maoli" ("Oli martabalar quyoshi") laqabi bilan mashhur bo’lgan bu podshohga bag’ishlab Beruniy "qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar" asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu asar Beruniy nomini YAqin va O’rta SHarqqa mashhur qildi.1004 yilda Beruniy Ma’mun II ibn Ma’mun tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va uning yaqin maslahatchisi bo’lib qoladi . Ma’mun davrida Urganchda "Ma’mun akademiyasi"

Sharq uyg‘onish davri va XVI-XVII asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti

11.11.2024

0

119.6943359375 KB

Похожие