SITRUS VA SUBTROPIK EKINLARNI ZARARLI XAShAROTLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

33.560546875 KB

Скачать

SITRUS VA SUBTROPIK EKINLARNI ZARARLI XAShAROTLARI
Reja:
1 .Sitrus ok kanoti.
2.Avstraliya tarnovsimon kurti itseriya.
Z. O‘ rta Dengiz meva pashshasi. 4.Katta
mandarin pashshasi. 5,Yapon tayokchasimon
kalkondori.
4.Shark, sitrus kalqondorini o‘tish yullari, rivojlanish xususiyatlari va
karan tin kurash tadbirlari.

Zarari. Bu zararkunanda sitrus o‘ simliklarda s o‘ rib zarar yetkazadi.
Asosan zarar yetkazuvchi boskichi lichinkalar.
Sitrus ok, kanotining vatani Sharkay Osiyo (Janubiy Xi-togy va
Xindiston). 1942 yilda zararkunanda Yevropga tarkalgan (Urta dengiz orkali
Fransiyaga).
Xozirgi kunda Yevropda (Fransiya, Italiya, Gresiya), Osiyo va Afrika
davlatlarida, Shimoliy, Urta va Janubiy Amerika, Av-straliyada, Gruziyada
(Batumi shaxrida) topilgan.
Bundan tashkari Ozarboyjon, Tojikiston va O‘ zbekistan (Surxondaryo,
Kashkddaryo, Namangan, Samarkand viloyatlarida) k o‘ pgina zarar
yetkazadi.
Bu zarakunanda k o‘ chatlar bilan va sitrus mevalari bilan tarkaladi.
Voyaga yetgan xdsharoti uzunligi 1,6-2 mm. Tuxumi 0,24-0,32 mm,
ellipssimon, sarRish rangda. Birinchi yoshdagi lichinkalari (brodyajka) 0,21-
0,34 mm och sargish, ovalsimon, tana, chetida kalta tukchalari bor. II
yoshdagi 0,57-0,66 mm, III yoshdagi 0,91-1,7 mm, IV yoshdagi yumalok
och jigarrangli. Ba’zan IV yoshdagi lichinkalarni pupariyalar deb ataladi.(1)
Xayot kschirishi. K^shlash fazasi lichinka dekabr oyidan 4 yoshdagi
lichinkalar paydo buladi va aprel oxirida xamma li chinkalar shu yoshga
yetadi. May oyida voyaga yetgan xasharotlar key in tuxum k o‘ yishi
boshlanadi. Bax o rgi u chish vakti 3-4 xaftaga chuziladi. Ur g‘ ochi tuxumini
bittadan yoki tup-tup q ilib bargning orka kismiga 125 tagacha (60-170)
kuyadi.
Iklim sharoiti sulay bulsa, 225 tagacha tuxum kuyishi mum-kin.
Embrional rivojlanish 10-15 kunga ch o‘ ziladi. Lichinka tu-xumdan 18-
20°S ga yetgach paydo b o‘ ladi va bir necha soat utganda bargga joylashadi.

Yezda rivojlanishi 1 oygacha chuziladi. Bizning respublika-mizda 5
avlod beradi.
Ok kanoti rivojlanish uchun xavo namligi 80-85 % bulishi lozim.
Kurash choralari. Axamiyatga ega kurash choralardan biri bu karantin
kurash chorasidir.
Ma’lumki yangi joylarga sitrus ok kanoti k o‘ chat va mevalar orkali
tarkalishi mumkin.
Shuning uchun eng zarur tadbirlardan biri bu yangi xududlarga olib
kelinadigan kuchatlarni va sitrus mevalarni fitosanitar nazoratidan o‘ tkazish.
Yangi xududlariga fitosanitar ruxsatnomasiz o‘ tkazish mumkin emas.
Sitrus ok kanotiga karshi xrzirgi kunda yaxshi natija beradigan tadbir
ashersoniya zamburugni ishlatish.
Ashersoniya zamburugi fakatgina sitrus ok kanotining q arshi kurashda
yaxshi natija beradi.
Kimyoviy keng kullaniladigan preparatlardan peritroidlar.
Sitrus ok kanotining bir necha entomofoglari ma’lum: oltin ku z xon kizi,
yirtkich kana va boshkalar.Lekin ishlatiladigan peritroidlar fasatgina voyaga
yetgan Xasharotlarga ta’siri bor. Avstraliya tarnovsimon kurti — Icerya
purchase Mask .
Itseriya deyarli xamma kit’ada-Yevropa, Osiyo, Afrika, Avst raliya,
Janubiy, Markaziy Amerikada kenga tarkalgan.
MDX. Da unchalik katga bulmagan zararkunanda uchoklari mav-jud.
Kuzatishlarga Karaganda tarkalishi mumkin b o‘ lgan areal 25°S xarorat va
xavo namligi 60-70 % bulgan joylar, ya’ni bularga K,ora dengiz b o‘ yining
subtropik zonalaridan Markaziy Osiyoning yopik gruntda sitrus ekinlari
yetishtiriladigan nam iklimli yerlariga tu g‘ ri keladi.
Sitrus mevalarini, Avstraliya akatsiyasini, urik, olma da-raxt a larini, jami
100 dan ortik turdagi o‘ simliklarni zararlaydi.

Zararkunanda kattik. zarar yetkazganda poyani koplab oladi, novda,
ingichka novdacha va barglarni, mevalarni suradi. Uning chikargan
chikitlarida kapnodium-Sarpos1sht zamburugi rivojlanadi. Bu zamburur kora
rangda, bargni kalin kavat xosil kilib q oplab oladi. O‘ simlik suvsizlanadi va
mevalar tukiladi.
Imagosi. Urgochisi uzunligi 5-6 mm, eniga 4-4,5 mm oval shaklda.
Yelka tomoni tumtok va korni tekis.
T anasini rangi kiz g‘ ish-jigarrang; oyoklari kora rangda, yaxshi
rivojlangan. Erkagining tanasi kizil rangda. Kanotlari Koramtir va ikkita
tomirli. Erkagi kam uchraydi. Tuxumi uzunchok shaklda, 2 mm gacha keladi.
Lichinkasi —tanasi kizgish, oyoklari kora, uzunligi 3 mm ga- cha.(3)
Biologiyasi. Lichinkaning oxirgi yoshida kishlaydi. Mayning boshlarida
rivojlanish t o‘ xtaydi va ur g‘ ochisi ok tomirsimon incha x o sil kilib, unga 30
tadan 2000 tagacha tuxum kuyadi. Xaroratga bo g‘ lik xolda 10-60 kunda
lichinkalar chikadi. Ular daraxt b o‘ ylab tarakaladi va s o‘ ra boshlaydi. 15-30
kun aniklangandan keyin ular p o‘ st tashlaydi va yana oziklanishga tushadi.
Uchinchi marta p o‘ st tashlab ular yetuk zotga aylanadi. Itseriya 1 yilda 2-3
avlod beradi.
Karantin tadbirlar. Zararkunanda tarkalgan mamlakatlardan q ishlok
x o‘ jalik mollarini olib kelish takiklanadi.
Kurash choralari biologik ximoyada yirtkich xonkizi- Novies cardinalis
Mulls dan foydalaniladi. Abxaziyada 1931 yilda yukolib ketgan novius
kungizi Misrdan MDX ga olib kelib iklimlashtirilgan. Bax,orda bu kungizni
itseriyaning xar bir ri vojlanish boskichiga karshi k o‘ llash mumkin.
Gruziyaning subtropik yerlarida poviusni kullash natijasida sitrus mevalariga
aytarli zarar yetkaza olmaydi.
Kattik kishda bu yirtkichning soni keskin kamayib ketadi, shuning uchun
biolaboratoriyalarda za x ira xolda saklanadi.

Kimyoviy ishlov berish natijasida xam yirtkichning soniga katga ta’sir
k o‘ rsatishi mumkin.
O‘ rta deshlz meva pashshasi – Ceratitis capitata Wied
Yevropa-Avstriya, Albaniya, Gresiya, Malta, Niderlandiya, Ispaniya,
Italiya, Osiyo-AfRoniston, Isroil, Indoneziya, Ior daniya, Eron, Kipr, Livan,
Misr, Turkiya, Yava orollari; Afrika-Jazoir, Misr, Zoir, Zimbabve, Kongo,
Liviya, Mavrikiy, Madagaskar, Marokko, Nigeriya, Senegal, Sudan,
Tanzaniya, Tu nis, Uganda, Markaziy va Janubiy Amerika-Argentina, Brazi -
liya, Peru, Avstraliya va Okeaniyada xam tarkalgan. Kup malakatlarda
karantin ob’ekt.(1,2)
MDX, da 1937 yilda Odessada tarkalgan. 1964, 1966, 1967 va 1968
yillarda sevastopolda va ikkinchi bor 1966 yilda Odessada topilgan. Karantin
va kiruvchi tadbirlar natijasida ularning markazlari yuk kilindi.
Oxirgi yillarda Urta yer dengiz meva pashshasining kirib kelish xavfi
Ozarboyjon, Gruziya va Eronda kuzatildi. Bu mam-lakatlarda 1976 yilda
tarkalgan va tez k o‘ payib ketgan edi.
Uning tarkalishi natijasida meva yetishtiradigan x o‘ jaliklarga tez
iklimlashadi va urik, shaftoli, shuningdek sitrus mevalarini zararlaydi.
Apelsin, mandarin, limon, banan, kofe, xurmo, anjir, kulupnay, anor,
urik, olma, gilos, uzum, pomidor, baklajon, va shu kabi 70 dan ortik
o‘ simliklarga zarar yetkazadi.
Pashshaning lichinkalari bilan zararlangan mevalar tashki kurinishidan
soglom mevalardan fark kilmagan b o‘ lar edi, agarda zararlangan mevalarning
do g‘ lari bulmaganida (bunday meva-larning ichida pashshaning ok
lichinkalarini topish mumkin). Lichinklar urik va shaftolining danagigacha
bulgan yumshok Kismini yeb tugutadi, mevalar tukiladi va iste’molga
yaroksiz b o‘l ib koladi. Apelsin olma, bexi va nok mevalarida zararlan gan joy
korayib koladi va zararlangan mevalar t o‘ kiladi.

Utgan asrning boshlarida O‘ rta dengiz meva pashshasi Italiya va
Fransiya mevachiligiga katga iktisodiy zarar yetkazdi. 1981 yilda AKD1 ning
Texas, Florida va Kaliforniya Shtatlarida meva pa sh shasi tez k o‘ paydi va
ka e ta zarar yetkazdi.
Imagosi. 4-4,5 mm (uy pailshasidan kichikrok) muylovlari uch
b o‘g‘ imdan iborat. Kanoti kundalangiga sar g‘ ish kulrang enli chiziklar bilan
k o plangan. Korin kismida k o‘ kragi tomondan uchta y o‘ l-y o‘ l k o‘ ndalang
do g‘ i bor.
Tuxumi-uzun, ok.ish rangda, tumtoklashga, uchli, uzunligi 0,5-0,9 mm.
Lichinkasi-okish rangda, 12 bu g‘ imdan iborat, uzunligi 7-10 mm.
Ingichka, oldingi uchida o g‘ iz apparati va nafas olish y o‘ llari joylashgan.
Tananing kengaygan orka kismida orka na fas olish y o‘ llari joylashgan.
Pupariy-ovalsimon, t o‘q -jigarrang, uzunligi 4-5 mm. Biologiyasi —
Pupariy (fazasida) kishlaydi. Paydo bulgan imagolar meva tugunaklariga
sitrus ekinlari mevasi p o‘ stini teshib tuxumini k o‘ yadi (1-20 ta). 2-3 kundan
keyin tuxumdan chikkan lichinkalar meva ichiga xarakat kiladi va 2-3 xafta
oziklanadi. Zararlangan mevalar tukiladi.
Oziklanib buttgandan keyin, lichinka mevani tark etib, yer-ning yuza
kismida yoki ustida g‘ umbaklanadi va p o‘pa riyga aylanadi.
Lichinkalar sakrash xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun po‘pariyni
t o‘k ilgan mevalarni 2-3 metr atrofidan topish mumkin. Rumbagini
rivojlanishi 3-4 xafta davom etib keyin imago paydo b o‘ ladi.
G‘ umbakdan chikkan imagolar pishayotgan mevalarga tuxum k o‘ yadi.
Meva sharbati bilan oziklanadi.
Xar bir ur g‘ ochi o‘ rtacha 300 ta, kupi bilan 1000 tagacha tuxum
qo‘ya di.
Tropik mamlakatlarda zararkunanda t o‘ lik rivojlanishi uchun 24-26 kun
o‘ tadi. 16 tagacha avlod beradi.

Xavo 26° xarorat va 70% xavo namligi b o‘ lganda tuxumdan imagogacha
rivojlanishi uchun 18-20 kun utadi. 21°S xaroratda 40-70 kun, 16 °S da 100
kungacha b o‘ lishi mumkin.
Italiyada 7 ta, Parijda 2-3 ta, Avstriyada 2 ta avlod beradi. Xamma
stadiyalarida mevalar, tuprok, idishlar yordamida tarkaladi.
Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materialarni tek-shirish va
ekspertiza kilish, ekish maxsulotlarni brommetil bilan zararsizalantirish.
Karantin pitomniklarda tekshirib ko‘rish, keltirilgan (eksport) mevalar 1-
1,5° S x.aroratda 20 sutka davomida refrije-ratsiya (sovutiladi) kilinadi.
Karantin tadbirlardan portlarda, temir y o‘ l stansiyalarida, aeroportlarda,
O‘ rta yer dengiz meva pashshasini — trimidlyur attraktanti bilan tutish va
aniklab y o‘ k kilish.
Kurash choralari. O‘rta yer dengiz meva pashshasiga karshi ki-myoviy
kurash chorasi sifatida Gresiya, Isroil, Fransiya davlat-larida molation,
leybatsid, rogor preparatlari kullanilgan. AKD1 da ushbu zararkunanda
o‘ choklarini y o‘q kilish uchun molati on kullanilgan.(2)1
Zararkunanda uchoklarini tugatish va samaradorligini nazorat kilish
uchun attraktantli tutkich-trimidlar keng kullanilgan.
Biologik kurash. Gavay orollarida bu zararkunandaga karshi uning
parazitlari — Opus humilis Silv , Opius perproximus ( Bracomidac ), Diachasma
trioni Silv , D . Jularvayi , Dirhinus giffardi Silv . ( Chalicidoidea )lar
muvaffakiyatli kullanilmokda.
Italiyaga Avstraliyadan Urta yer dengiz meva pashshasi para- zitlaridan
biri Zugiotazrugik shsPsiz (Spa1sk1oe(1ea) keltiril- gan. Ular zararkunanda
lichinkalari mevadan chikayotganda lichin kalar ichiga tuxumini ko‘yadi,
keyin parazit meva ichidagi yuzaga chikmagan lichinkalarga tuxumini
kuyadi. Parazit 200 tagacha tuxm kuyadi.
Katta mandarin pashshasi — Tetradacus citri Chen

Xitoyda tarkalgan.
MDX da xisobga olinmagan. Lekin sitrus ekinlari yetishti-radigan
rayonlarda (Gruziya, Ozarboyjon) akklimatizatsiya kilish va zarar yetkazishi
mumkin.
Sitrus ekinlar-apelsin, mandarin mevalarini zararlaydi.
Imagosi. Tanasi ok jigar rangda, uzunligi 12-13 mm, Kanotlarini
yozganda —20 mm keladi.
Kanotlari shoxsimon shaffof, oldingi uch kismi tukrok-Korni urtasidagi
vertikal kora chizik utgan.
Tuxum kUygichi bigizsimon, kornidan 1,5 marta katta. Yapo-niyada
tarkalgan shu zarakunandag yakin tur- Tetradacus Tsinionis Miyke ning
tuxum k o ygichi bilan teng.
Tuxumi sutsimon ok rangda, keyin kizaradi. Oldingi nafas teshiklari
birinchi k o‘ krak segmentlarini barmoksimon o‘ simtalarida, T xarfi shaklida
joylashgan. Anal teshigi utmas. Tanasi 11 segmentdan iborat. Katta yoshdagi
lichinkalar 12 mm uzunlikda.
Pupariysi tuk jigar rangda, bochkasimon, 10 mm uzunlikda buladi.
Xayot kechirishi. Katta mandarin pashshasini g‘ umbagi puggariy
tuprokda kishlaydi. Yetuk urgochilar aprel oxirida paydo b o‘ ladi, tuxum
k o‘ yishi may o‘ rtasidan avgust o‘ rtasigacha davom etadi .
Ur g‘ ochilar uzun tuxum k o‘ ygichi bilan mevani yumshok, joyiga ukol
Kilib tuxumini kuyadi.
Tuxumdan 15 kundan keyin lichinklar chikib 22-27 kun davo-mida
oziklanadi va mevani barbod kiladi. Zararlangan mevalar bemaxal sargayib
tushib ketadi. Lichinkalar gumbakka aylanishga tuprokka kiradi va kishlaydi.
Xar bir mevada 30 tagacha tuxum b o‘ lishi mumkin.
Mevani zararlangan joyi dung b o‘ lib q oladi.

Xar bir urkochi 50 ta gacha tuxum kuyadi va bular 7 tagacha me vani
zararlaydi. Katta mandarin pashshasi yiliga 1 ta avlod beradi. Lichinkalari
juda xayotchanligi bilan xarakterlanadi, ular 20 kungacha ozikasiz yashashi
mumkin.
Katta mandarin pashshasi mevalar va ekish materiallari orkali tarkaladi.
Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materiallarni tekshirish va
ekspertiza kilish, zararsizlantirish, karantin pitomniklarda tekshirish va
aniklashlar utkazish. Sitrus ekinlari kalkondorlari
Yapon tayokchasimon q alkondori-
Fransiya. AfRoniston, Bangladesh, Birma, Xindiston, Xitoy, Pokiston,
Yaponiya, Turkiya, AKSh, Braziliya va boshka mam-lakatlarda tarkalgan.
MDX da bu zarakunanda chegaralangan x o lda tarkalgan.
Kalkondor q atti q kish (-25-28°S) sharoitida xam yashab k o ladi.
Zararlaydigan o‘ simliklari. Mandarin daraxtiga, olma, nok, bexi, anjir,
xurmo, yongok, atirgul va boshkalarga zarar yetkazadi.
Sitruslarni, olmani, nokni kuchli zararlaydi. Kalkrndorlar shoxlar,
novdalarda kagga koloniya xrsil kilib, turgan joyini kuritadi va keyin boshka
shoxga utadi. Mevalarni kuchli deformatsiyalanishiga sabab b o‘l adi, natijada
iste’mol uchun yaroksiz xrlga keladi.(2,3)
Imagosi. Urrochisi tanasi binafsha rang, uzunlashgan, kul-rang-ok,ish
kalk.on bilan koplangan. Urgochisini tanasi uzunligi 1 mm, kdlk.oni 1,6-1,8
mm.
Tuxumi chuzik. ovalsimon, och-binafsha rangda.
Lichinkasi-yangi chik,kanlari och binafsha rangda.
Xayot kechirishi. Ikkinchi yoshdagi lichinkalar kishlab chik.adi, baxrr
oxirida lichinkalar erkak va urgochi imagolarga aylanadi. Jinsiy yetilgan
ur g‘ ochi imagolar tuxum k o‘ yishini boshlaydi. Xar bir ur g‘ ochi kalkrn ostiga
30-60 ta tuxum kuyadi.

Paydo b o‘ lgan lichinkalar o‘s imlikka yopishib xartumini tikadi.
Kavkazning Kora dengiz soxillarida 2 ta avlod, Primore o‘ lkasida 1
yilda 1 ta avlod beradi. U yerda bu zararkunandag a Ma r 1a ttila prima N O W va
R t e r or tri x s hinensis (Xalsid). lar parazit lik kiladi. Ekish materiallari orkali
tarkaladi.
Oxirgi yillarda Sevastopol xiyobonlariga ligistrum orkali kelgan.
Aniklangan zararkunanda o‘ choklari y o‘ k kilingan.
Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materiallarni tek shirish va
ekspertiza kilish. Zararlangan kuchat va kalamchalarni olib kelib ekish
takiklanadi. Karantin pitomniklarda tekshi rish, zararlangan daraxtlarni
(k o‘ chatlarni) zararsizlantirish, zararkunanda o‘ choklarini y o‘q kilish.
Kuchatlar kameralarda brommetil bilan zararsizlantirilishi kerak.
Yapon kalkondori tarkalmagan joylarga shu zararkunanda zararlagan
pitomniklardan kuchatlar keltirib ekish takikdanadi.
Xorij davlatlardan keltirilayotgan k o‘ chatlarga karantin kumitasi ruxsati
kerak.
Kurash choralari. Bu kalkondorga karshi kimyoviy kurash cho-rasi
sifatida preparat №30 va Fazolon preparatlari k o‘ llash tavsiya etiladi. Lekin
bu zararkunandaga karshi biologik kurash sifatida uning spesifik parazitlarini
k o‘ llash samaralidir. Shark sitrus q alkondor- Unaspis janonensis Kuw .
Shark sitrus kalkondori Fransiya, Bangladesh, Xindiston, Birma,
Vetnam, Indoneziya, Xitoy, Pokiston, Yaponiya, Malay ziya, Avstraliya
davlatlarida tarkalgan.
Ommavly paydo bulganda usimlik kiynalib koladi, natija da barglar
t o‘ kiladi, shoxlar kuriydi, meva zararlanadi. Bu za rarkunanda Xitoy va
Yaponiyada sitrus ekinlarini xavfli za-rarkunandasi xisoblanadi.
Ur g‘ ochisi ch o‘ zilgan kalkonli binafsha-jigar rangda. Kalkonining orka
kismi enlashgan. Urtasida vertikal urkachchasi bor. Kalkoni uzunligi 2,8-3,5

mm. u r g‘ ochilar tanasini rangi apelsin rangda, 2,5 mm gacha. Erkagi t o‘q
sarik rangda, kanoti shaffof.
Tuxumi ellipssimon, sarik rangda.
Lichinkasn birinchi yoshda (daydi lichinkalar) sarik rangda, oyokchali,
xartumli va m o‘ ylovlari b o‘ ladi.
G‘ umbagi ch o‘ zik formada, sarik rangda ok kovurgasimon koplamali.
Xayot kechirishi. Shark sitrus kalkondorining yetuk ur-ochilari kishlab
chikadi. May oxirida ular kalkon ostita 130- 150 ta tuxum qo‘ yadi. Tuxum qo‘ yish
davri chuziladi. Daydi lichin kalar 1-2 soat urmalangandan keyin o‘ simlikka
xartumini tikib ozi ql anishni boshlaydi.
Zararkunanda o‘ simlikni yosh yumshok kismlarida-novdalar, barglar,
mevalarda uchraydi. Yiliga 3 ta avlod beradi.
Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materiallarni tek- shirish va ekspertiza
q ilish, zararsizlantirish, introduksion- karantin pitomniklarda tekshirish.
Kimyoviy kurash chorasida mineralmoyli emulsiyali prepa- ratlardan
foydalaniladi.
Adabiyotlar:
1. Varshalovich A.A. «Gusens ы v stragayushiesya pri karantinnoy
ekspertiz ы sve jix fruktov». Sb. trudov po karantin rasteniy. M., «Kolos»,
1981 g
2. «Spravochnik po karantinu selskoxozyaystvenn ы x rasteniy», M.
izd. «Kolos», I95 g
3. Voronkova L.V i dr. «Karantin rasteniy v SSSR», M.
«Agropromizdat», 1986g.
4. Kimsanboev X.X va boshk,alar. «Umumiy va kishlok xu^kalik
entomologiyasi». T., « O‘ kituvchi» 2002 y.

SITRUS VA SUBTROPIK EKINLARNI ZARARLI XAShAROTLARI Reja: 1 .Sitrus ok kanoti. 2.Avstraliya tarnovsimon kurti itseriya. Z. O‘ rta Dengiz meva pashshasi. 4.Katta mandarin pashshasi. 5,Yapon tayokchasimon kalkondori. 4.Shark, sitrus kalqondorini o‘tish yullari, rivojlanish xususiyatlari va karan tin kurash tadbirlari.

Zarari. Bu zararkunanda sitrus o‘ simliklarda s o‘ rib zarar yetkazadi. Asosan zarar yetkazuvchi boskichi lichinkalar. Sitrus ok, kanotining vatani Sharkay Osiyo (Janubiy Xi-togy va Xindiston). 1942 yilda zararkunanda Yevropga tarkalgan (Urta dengiz orkali Fransiyaga). Xozirgi kunda Yevropda (Fransiya, Italiya, Gresiya), Osiyo va Afrika davlatlarida, Shimoliy, Urta va Janubiy Amerika, Av-straliyada, Gruziyada (Batumi shaxrida) topilgan. Bundan tashkari Ozarboyjon, Tojikiston va O‘ zbekistan (Surxondaryo, Kashkddaryo, Namangan, Samarkand viloyatlarida) k o‘ pgina zarar yetkazadi. Bu zarakunanda k o‘ chatlar bilan va sitrus mevalari bilan tarkaladi. Voyaga yetgan xdsharoti uzunligi 1,6-2 mm. Tuxumi 0,24-0,32 mm, ellipssimon, sarRish rangda. Birinchi yoshdagi lichinkalari (brodyajka) 0,21- 0,34 mm och sargish, ovalsimon, tana, chetida kalta tukchalari bor. II yoshdagi 0,57-0,66 mm, III yoshdagi 0,91-1,7 mm, IV yoshdagi yumalok och jigarrangli. Ba’zan IV yoshdagi lichinkalarni pupariyalar deb ataladi.(1) Xayot kschirishi. K^shlash fazasi lichinka dekabr oyidan 4 yoshdagi lichinkalar paydo buladi va aprel oxirida xamma li chinkalar shu yoshga yetadi. May oyida voyaga yetgan xasharotlar key in tuxum k o‘ yishi boshlanadi. Bax o rgi u chish vakti 3-4 xaftaga chuziladi. Ur g‘ ochi tuxumini bittadan yoki tup-tup q ilib bargning orka kismiga 125 tagacha (60-170) kuyadi. Iklim sharoiti sulay bulsa, 225 tagacha tuxum kuyishi mum-kin. Embrional rivojlanish 10-15 kunga ch o‘ ziladi. Lichinka tu-xumdan 18- 20°S ga yetgach paydo b o‘ ladi va bir necha soat utganda bargga joylashadi.

Yezda rivojlanishi 1 oygacha chuziladi. Bizning respublika-mizda 5 avlod beradi. Ok kanoti rivojlanish uchun xavo namligi 80-85 % bulishi lozim. Kurash choralari. Axamiyatga ega kurash choralardan biri bu karantin kurash chorasidir. Ma’lumki yangi joylarga sitrus ok kanoti k o‘ chat va mevalar orkali tarkalishi mumkin. Shuning uchun eng zarur tadbirlardan biri bu yangi xududlarga olib kelinadigan kuchatlarni va sitrus mevalarni fitosanitar nazoratidan o‘ tkazish. Yangi xududlariga fitosanitar ruxsatnomasiz o‘ tkazish mumkin emas. Sitrus ok kanotiga karshi xrzirgi kunda yaxshi natija beradigan tadbir ashersoniya zamburugni ishlatish. Ashersoniya zamburugi fakatgina sitrus ok kanotining q arshi kurashda yaxshi natija beradi. Kimyoviy keng kullaniladigan preparatlardan peritroidlar. Sitrus ok kanotining bir necha entomofoglari ma’lum: oltin ku z xon kizi, yirtkich kana va boshkalar.Lekin ishlatiladigan peritroidlar fasatgina voyaga yetgan Xasharotlarga ta’siri bor. Avstraliya tarnovsimon kurti — Icerya purchase Mask . Itseriya deyarli xamma kit’ada-Yevropa, Osiyo, Afrika, Avst raliya, Janubiy, Markaziy Amerikada kenga tarkalgan. MDX. Da unchalik katga bulmagan zararkunanda uchoklari mav-jud. Kuzatishlarga Karaganda tarkalishi mumkin b o‘ lgan areal 25°S xarorat va xavo namligi 60-70 % bulgan joylar, ya’ni bularga K,ora dengiz b o‘ yining subtropik zonalaridan Markaziy Osiyoning yopik gruntda sitrus ekinlari yetishtiriladigan nam iklimli yerlariga tu g‘ ri keladi. Sitrus mevalarini, Avstraliya akatsiyasini, urik, olma da-raxt a larini, jami 100 dan ortik turdagi o‘ simliklarni zararlaydi.

Zararkunanda kattik. zarar yetkazganda poyani koplab oladi, novda, ingichka novdacha va barglarni, mevalarni suradi. Uning chikargan chikitlarida kapnodium-Sarpos1sht zamburugi rivojlanadi. Bu zamburur kora rangda, bargni kalin kavat xosil kilib q oplab oladi. O‘ simlik suvsizlanadi va mevalar tukiladi. Imagosi. Urgochisi uzunligi 5-6 mm, eniga 4-4,5 mm oval shaklda. Yelka tomoni tumtok va korni tekis. T anasini rangi kiz g‘ ish-jigarrang; oyoklari kora rangda, yaxshi rivojlangan. Erkagining tanasi kizil rangda. Kanotlari Koramtir va ikkita tomirli. Erkagi kam uchraydi. Tuxumi uzunchok shaklda, 2 mm gacha keladi. Lichinkasi —tanasi kizgish, oyoklari kora, uzunligi 3 mm ga- cha.(3) Biologiyasi. Lichinkaning oxirgi yoshida kishlaydi. Mayning boshlarida rivojlanish t o‘ xtaydi va ur g‘ ochisi ok tomirsimon incha x o sil kilib, unga 30 tadan 2000 tagacha tuxum kuyadi. Xaroratga bo g‘ lik xolda 10-60 kunda lichinkalar chikadi. Ular daraxt b o‘ ylab tarakaladi va s o‘ ra boshlaydi. 15-30 kun aniklangandan keyin ular p o‘ st tashlaydi va yana oziklanishga tushadi. Uchinchi marta p o‘ st tashlab ular yetuk zotga aylanadi. Itseriya 1 yilda 2-3 avlod beradi. Karantin tadbirlar. Zararkunanda tarkalgan mamlakatlardan q ishlok x o‘ jalik mollarini olib kelish takiklanadi. Kurash choralari biologik ximoyada yirtkich xonkizi- Novies cardinalis Mulls dan foydalaniladi. Abxaziyada 1931 yilda yukolib ketgan novius kungizi Misrdan MDX ga olib kelib iklimlashtirilgan. Bax,orda bu kungizni itseriyaning xar bir ri vojlanish boskichiga karshi k o‘ llash mumkin. Gruziyaning subtropik yerlarida poviusni kullash natijasida sitrus mevalariga aytarli zarar yetkaza olmaydi. Kattik kishda bu yirtkichning soni keskin kamayib ketadi, shuning uchun biolaboratoriyalarda za x ira xolda saklanadi.

Kimyoviy ishlov berish natijasida xam yirtkichning soniga katga ta’sir k o‘ rsatishi mumkin. O‘ rta deshlz meva pashshasi – Ceratitis capitata Wied Yevropa-Avstriya, Albaniya, Gresiya, Malta, Niderlandiya, Ispaniya, Italiya, Osiyo-AfRoniston, Isroil, Indoneziya, Ior daniya, Eron, Kipr, Livan, Misr, Turkiya, Yava orollari; Afrika-Jazoir, Misr, Zoir, Zimbabve, Kongo, Liviya, Mavrikiy, Madagaskar, Marokko, Nigeriya, Senegal, Sudan, Tanzaniya, Tu nis, Uganda, Markaziy va Janubiy Amerika-Argentina, Brazi - liya, Peru, Avstraliya va Okeaniyada xam tarkalgan. Kup malakatlarda karantin ob’ekt.(1,2) MDX, da 1937 yilda Odessada tarkalgan. 1964, 1966, 1967 va 1968 yillarda sevastopolda va ikkinchi bor 1966 yilda Odessada topilgan. Karantin va kiruvchi tadbirlar natijasida ularning markazlari yuk kilindi. Oxirgi yillarda Urta yer dengiz meva pashshasining kirib kelish xavfi Ozarboyjon, Gruziya va Eronda kuzatildi. Bu mam-lakatlarda 1976 yilda tarkalgan va tez k o‘ payib ketgan edi. Uning tarkalishi natijasida meva yetishtiradigan x o‘ jaliklarga tez iklimlashadi va urik, shaftoli, shuningdek sitrus mevalarini zararlaydi. Apelsin, mandarin, limon, banan, kofe, xurmo, anjir, kulupnay, anor, urik, olma, gilos, uzum, pomidor, baklajon, va shu kabi 70 dan ortik o‘ simliklarga zarar yetkazadi. Pashshaning lichinkalari bilan zararlangan mevalar tashki kurinishidan soglom mevalardan fark kilmagan b o‘ lar edi, agarda zararlangan mevalarning do g‘ lari bulmaganida (bunday meva-larning ichida pashshaning ok lichinkalarini topish mumkin). Lichinklar urik va shaftolining danagigacha bulgan yumshok Kismini yeb tugutadi, mevalar tukiladi va iste’molga yaroksiz b o‘l ib koladi. Apelsin olma, bexi va nok mevalarida zararlan gan joy korayib koladi va zararlangan mevalar t o‘ kiladi.

SITRUS VA SUBTROPIK EKINLARNI ZARARLI XAShAROTLARI

08.08.2023

0

33.560546875 KB

Похожие