MAVZU: TARBIYA TAMOYILI VA BOSQICHLARI REJA: 1.             T arbiya   jarayonining   mohiyati   va   vazifalari . 2.             Tarbiya jarayonining  xususiyatlari. 3.             T arbiya   jarayonining   jamiyat   taraqqiyotidagi   roli . 4.             T arbiya   qoidalari   va   ularning   mohiyati                                            

Talabalar   kichik   guruhlarga   bo ’ linib , « Tarbiya »   yoki   « Tarbiyaning   tarkibiy   qismlari »   mavzusiga   oid   klaster   tuzishadi . ( Klaster   tuzish   qoidalari   yuqoridagi   mavzularda     keltirilgan .  37-   bet)     Klasterning   tarkibiga   quyidagilar   kirishi     mumkin:               Aqliy   tarbiya :     bilim ,   ilm ,   malaka ,   ko ’ nikma   ;   aql ,   ong ,   fahm ;               Axloqiy   tarbiya :   axloq ,   odob ,   xulq ,   yaxshilik ,   adolat ,   insof ,   diyonat ,   sharm ,   ha yo ,   vatanparvarlik   va   boshq .;               Mehnat   tarbiyasi :   faollik ,   ishchanlik ,   tadbirkorlik ,   ishbilarmonlik ;   aqliy   ish ,   jis moniy   mehnat ,   foyda ,   maosh ;               Jismoniy  tarbiya :  chiniqish,  sport,  o’yinlar;  sog’lom  tan;               Estetik  tarbiya:   go’zallik,  kiyinish,  tozalik,  yurish-turish,  saranjom-sarishtalik;               Ekologik  tarbiya :  tabiat,  atrof-muhit,  daraxtlar,  qushlar,  o’rmonlar;               Iqtisodiy  tarbiya :  tejamkorlik,  bozor  iqtisodiyoti,  sarf,  isrof;  foyda,  mulk, mulkka  egalik;               Huquqiy  tarbiya :  fuqaro,  tenglik,  to’g’rilik,  halollik,  jinoyat,  jazo,  huquq, burch.               (Har  bir  guruh  tushunchalarni  toifalab,  tuzgan  Klasterlarini  taqdim  etadi.)               Tarbiya nazariyasi nimalarni o’rganadi?   degan  savolga  javob  qidirsak. Tarbiya  nazariyasi  - pedagogika  fanining  bir  qismi  bo’lib,  tarbiyaviy  jarayonning mazmuni,  usuli  va  tashkil  etilishi  masalalarini  o’rganadi.  U  Markaziy  Osiyo faylasuflarining  va  xalq  pedagogikasining  tarbiya  borasidagi  boy  tajribasiga tayanadi.                     Pedagogika  tarixidan  ma’lumki,  ta’lim  tarbiyadan,  tarbiya  rivojlanishdan ajratib  tekshirilmagan.  XVIII     asrning  ikkinchi  yarmiga  kelib  Rossiya pedagogikasida  tarbiya  masalalarini  alohida  ko’rish  hollari  uchraydi.  «1806  yilda chiqarilgan  Rossiya  Akademiyasi  lug’atida  birinchi  bor  tarbiya  so’zi  pedagogik tushuncha  sifatida  alohida  keltiriladi»,  deb  ta’kidlaydi  I.Tursunov.               O’tgan  mavzularda  tarbiyaga  berilgan     ta’riflarni  yodga  olaylik:  « Tarbiya   - ma’naviy  manbalar  va  hozirgi  zamon  talablari  ehtiyojlarini  nazarda  tutgan  holda o’qituvchining  o’quvchi  bilan  aniq  bir  maqsadga  qaratilgan  o’zaro  amaliy  va nazariy  muloqatidir».               « Tarbiya     -  tarbiyachi  xohlagan  sifatlarni  tarbiyalanuvchilar  ongiga       singdirish uchun  tarbiyalanuvchining  ruhiyatiga     muayyan  suratda  va  tizimli  ta’sir  ko’rsatish jarayonidir».               Qat’iy  ishonch  bilan  aytish  lozimki,  - degan  edi  Prezident  I.Karimov O’zbekiston  teleradiokompaniyasi  muxbiri  bilan  muloqotda,  - ma’naviy  boylik moddiy  boylikdan  ming  bor  ustun,  shu  bois  biz  ta’lim  - tarbiya  masalasiga  davlat siyosatining  ustuvor  yo’nalishi  sifatida  yondoshmoqdamiz.  Kadrlar  tayyorlash

haqida qonun  qabul  qilingan  milliy  dastur  ham  mohiyat  e’tibori  bilan  shu maqsadni  amalga  oshirishga  qaratilgan. Tarbiya jarayoni deganda nimani tushunamiz?               Tarbiya  jarayonining  mohiyati  shu  jarayon  uchun  xarakterli  bo’lgan  va muayyan  qonuniyatlarda  namoyon  bo’ladigan  ichki  aloqa  va  munosabatlarni  aks ettiradi.               Tarbiya  jarayoni  shaxsni  maqsadga  muvofiq  takomillashtirish  uchun uyushtiriladi  va  tarbiyalanuvchining  shaxsiga     muntazam  va  tizimli  ta’sir  etish imkoniyatini  beradi.  Tarbiya  jarayoni  o’zaro  bog’liq  ikki  faoliyatni  - o’qituvchi  va o’quvchi  faoliyatini  o’z  ichiga  oladi.  Tarbiya  jarayonida  o’quvchining  ongi shakllana  boradi,  his-tuyg’ulari  va  turli  qobiliyatlari  rivojlanadi,  g’oyaviy,  axloqiy, irodaviy,  estetik  xislatlari  shakllanadi,  tabiatga,  jamiyatga  ilmiy  qarashlar  tizimi tarkib  topadi,  jismoniy  kuch-quvvatlari  mustahkamlanadi.     Tarbiya  jarayonida o’quvchida     jamiyatning  shaxsga  qo’yadigan  axloqiy  talablariga  muvofiq keladigan  xulqiy  malaka  va  odatlar  hosil  qilinadi.  Bunga  erishish  uchun o’quvchining  ongiga  (ta’lim  jarayonida)  , hissiyotiga  (darsda  va  turli  sinfdan tashqari  ishlarda),  irodasiga  (faoliyatni  uyushtirish,  xulqni  idora  qilish  jarayonida) tizimli  va  muntazam  ta’sir  etib  boriladi.Tarbiyalash  jarayonida  bulardan  birortasi (ongi,  hissiyoti,  irodasi)  e’tibordan  chetta  qolsa,  maqsadga  erishish  qiyinlashadi.                     Biror  bir  maqsadga  qaratilgan  tarbiya  jarayonining  mohiyati  va  vazifalari tarbiyachi  tomonidan  rejalashtiriladi  va  tartibga  solinadi. A)  O’quvchining  qaysi  xislatini  shakllantirish  yoki  yo’qotish  maqsadida rejalashtiriladi. B)  Shu  hislatlarni  tarbiyalash  yoki  yo’qotish  uchun  xizmat  qiluvchi  manbalar  izlab topiladi. V)  Belgilangan  maqsad  uchun  xizmat  qiladigan  nazariy  va  amaliy  manbalarni qaysisini  va  qayerda  ishlatish  rejalashtiriladi.               Bunday  rejaga  solinib  olib  borilgan  tarbiya  mohiyatini  ta’lim  - tarbiya  tizimi jamiyat  va  insonlarning  intellektual  va  jismoniy  faoliyati  tashkil  qiladi.                 Tarbiya jarayoni qanday xususiyatlarga ega, u ta’limdan nimalari bilan farq qiladi? Tarbiya     jarayonining     xususiyatlari Ko’p qir-rali jarayon uzoq muddat davom etadi yaxlit  holda va   konsen- trik   asosda amalga oshadi Ikki tomonlama xususiyat, bolaning faolligi Qarama-qarshi- liklar  ko’pligi

                  Tarbiyaning   birinchi   xususiyati   uning   ko ’ p   qirrali   jarayon   ekanligi   bo ’ lib   unda maktab ,  oila ,   bolalar   va   o ’ smirlar   tashkilotlari ,   mahalla ,   keng   jamoatchilik ,   kino - teatr ,   televideniye ,   adabiyot   va   san ’ at   ishtirok   etadi .               T arbiyaning   yana   bir   xususiyati   uning   uzoq   muddat   davom   etishidir . T a ’ limdan   farqli   ravishda   u   bola   tug ’ ilganidan   boshlanadi ,   maktab   yillarida ,   undan   keyin   va   butun   umr   bo ’ yi   davom   etadi .               T arbiyaning   ta ’ limdan   farqlantiruvchi   yana   bir   xususiyati   shundaki ,   u   yaxlit   ho lda   va   konsentrik   asosda   amalga   oshiriladi .   T arbiyaning   turli   tomonlari   bir - biri   bilan   uzviy   bog ’ langan .   Boshlang ’ ich   sinfda   ham ,   o ’ rta   va   yuqori   sinfda   ham   a yni   bir   narsa ,   masalan ,   do ’ stlik ,   ahillik ,   vatanparvarlik   va   boshqalarni   tarbiyalash   k o ’ zda   tutiladi .               T arbiyaning   yana   bir   xususiyati   shundaki ,   bu   jarayon   ikki   tomonlama   xususiya tga   ega   bo ’ lib ,   unda   bolaning   o ’ zi   ham   faol   ishtirok   etadi .               T arbiyada   qarama - qarshiliklarning   ko ’ pligi   yana   bir   xususiyatdir .   Bu   qarama - qarshiliklar     bolalarda   o ’ z   tushunchalariga   muvofiq     dastlabki   paydo   bo ’ lgan   sifatla r   bilan   tarbiyachi   tomonidan   tarkib   toptirilayotgan   sifatlar   o ’ rtasida   o ’ quvchilarga   qo ’ yilgan   talablar   bilan   uni   bajarish   imkoniyatlari   o ’ rtasidagi   kurashlarda   namoyon   bo ’ ladi .                   Jamiyat   taraqqiyotida tarbiya   jarayonining   qanday   o ’ rni   bor ?               T arbiya   jarayonining   jamiyat   taraqqiyotidagi   roli   nihoyatda   beqiyosdir .   Mutafa kkir   olim   Abu   Nosir   Forobiy   ta ’ lim   -   tarbiyaning   asosiy   vazifasi   jamiyat   talablarig a   javob   bera   oladigan   va   shu   jamiyat   uchun   xizmat   qiladigan   yetuk   insonni   tarbiyal ashdan   iborat   deb   biladi .               Jamiyat   taraqqiyotida   muhim   o ’ rin   egallagan   insonni   tarbiyalash ,   uni   bilim   oli shga ,   mehnat   qilishga   undash   va   bu   hatti   harakatini   sekin   -   asta   ko ’ nikmaga   aylanti rib   borish   lozim .   Insonning   mushohada   qilishi   qobiliyatni   tarbiyalaydi   va   aqlni   pes hlaydi .   Aql   ongni   saqlaydi .   Ong   esa   moddiy   va   ma ’ naviy   manbaga   aylanadi .   Shu   t arzda   inson   asta   -   sekin   takomillashib ,   komillikka   erishib   boradi .   ammo   buning   uch un   tarbiyachi   va     tarbiyalanuvchilardan   uzoq   davom   etadigan   mas ’ uliyat ,   sharafli   mehnat   va   qunt ,   irodani   talab   etadi .   Bunda   tarbiyachi   bolalarning   yosh   xususiyatini   e ’ tiborga   olishi   zarur . T arbiyaning   samarali   bo ’ lishi   nimalarga   bog ’ liq ?               Ma ’ naviy   va   insoniy   sifatlarning   shakllanishida   oiladagi ,   atrofdagi ,   jamiyatdag i   muhit   va   munosabat   muhim   o ’ rin   egallaydi .   Bolalarni   taqlidchanlik   xususiyati   ma vjudligi   tufayli   ularni   tarbiyalashda   ota   -   onaning   ongi ,   ma ’ naviyati ,   bilimi ,   tarbiyal anganligi   muhim   ahamiyatga   egadir .

              Aniq   bir   maqsadga   qaratilgan   tarbiyaning   samaradorligi   tarbiyachining   qanday   metoddan   foydalanishiga   bog   ’   liq    .                     Metod ,   ya ’ ni   usul   axborotni   uzatish   va   qabul   qilish   xarakteriga   qarab : 1.             So’z  orqali  ifodalash  usuli. 2.             Ko’rgazmalilik  usuli. 3.             Amaliy  namuna  usuli. 4.             Rag’batlantirish  va  jazo  usullariga  bo’linadi.               Bu  metodlar  o’z  navbatida  quyidagi  guruhlarga  bo’linadi.               Birinchi  guruh   -  so’z  orqali  uzatish,  maslahat  berish,  ma’lumotlarni  eshitish orqali  qabul  qilish,  hikoya,  ma’ruza,  suhbat  va  boshqa  usullarga.               Ikkinchi  guruh   -  kinofilmlar,  tasviriy  san’at,  badiiy  san’at  va  boshqa  ko’rish orqali  tarbiyalash  usullariga.               Uchinchi  guruh   -  tarbiya  jihatlarini  amaliy  mehnat  harakatlari  orqali  berish, o’rnak  ko’rsatish,  boshqalar  mehnatini  misol  tariqasida  ko’rsatish.               To’rtinchi  guruh   -  yaxshi  bajarilgan  ishlarni  o’rtoqlari  oldida  ma’qullash, minnatdorchilik  bildirish,  iqtisodiy  va  ma’naviy  rag’batlantirish.               Jazo   -  bu  bolaning  noto’g’ri  qilgan  ishiga  o’zini  iqror  qildirish.               Tarbiya jarayoniga, milliy ma’naviyatimizga, mafkuraga oid tushunchalarni ko’rib chiqaylik:               Tarbiya   -  har  bir  insonning  hayotida,  yashashi  mobaynida  orttirgan  saboqlari va  intellektual  salohiyatlarining  ijobiy  ko’nikmasini  o’zgalarga  berish  jarayoni.               Tarbiyalanganlik   -  jamiyatda  qabul  qilingan  axloqiy     normalarga  bo’ysunish va  o’zgalarning  nafratini  qo’zg’atadigan  hatti  harakatlardan  o’zini  tiya  bilish.                         Beruniy  insonning  kamolatga  yetishishida  ilmu  ma’rifat,  san’at  va  amaliyot asosiy  rol  o’ynasada,  nasl  - nasab,  ijtimoiy  muhit  va  turmush  qonuniyatlari  ham katta     ahamiyatga  ega  ekanligini  ta’kidlaydi.  Uning  fikricha  inson  kamolga yetishuvining  eng  muhim  omillari  ilm  ma’rifatli  bo’lish  va  yuksak  axloqlilikdir. Axloqlilikning  belgilari  yaxshilik,  to’g’rilik,  adolat,  kamtarlik,  saxovat, oliyjanoblik,  do’stlik  va  hamkorlik,  mehnat,  poklik,  go’zallikka  intilish  kabilardir.               Adolat   -     hayotiy  masalalarni  axloqiy  va  huquqiy  normalarni  rioya  etgan  holda hal  etishdir.               Adolat  tushunchasi  bilan  bog’liq  jihatlar  juda  keng  qamrovli  bo’lib,  adolatli inson,  adolatli  jamiyat  kabi  tushunchalar  shunday  jihatlar  jumlasiga  kiradi. Adolatparvarlik  tushunchasi  esa  adolat  tamoyili  amal  qilgan  holda  ish  olib  borish, yo’l  tutish,  faoliyat  yuritish  demakdir.         Prezidentimiz  I.A.Karimov  "O’z kelajagimizni  o’z  qo’limiz  bilan  qurmoqdamiz"  (1999  yil,  13  fevral)  mavzusidagi "Turkiston"  gazetasi  muxbirining  savollariga  javoblari  biz  uchun  dasturilamal bo’ldi.