TERMINOLOGIYANI TARTIBGA SOLISH VA STANDARTLASHTIRISH MASALASI Reja: 1. Standartlashtirish haqida tushuncha. 2. Terminologiyani tartibga solish. 3. Standartlashtirish talablari.

Bilim sohalari ob'ektiv , atamalar va terminologik tizimlar ma'lum bir tilga yoki hatto ma'lum bir ilmiy maktabga "bog'langan"ligi sababli, terminologiyaning muhim vazifasi bu atamalarni standartlashtirish va unifikasiya ( birlashtirish), shuningdek ularni dunyoning turli tillariga bir ma’noni anglatuvchi termin sifatida tarjima qilishdir. Terminotizimlarning unifikatsiyasi uchun terminologik standartlar xizmat qiladi. Ammo dunyodagi terminotizimlarni tashkil qilish uchun 20 mingdan ortiq standartlar mavjud. Bundan tashqari, turli darajadagi - xalqaro, davlat va hatto alohida kompaniyalar va firmalarning terminologik standartlar ishlab chiqilgan. Shu munosabat bilan termin va terminotizimlarni birlashtirish vazifasi davlat va mahalliy til siyosatining majburiy tarkibiy qismi bo'lishi kerak, chunki terminlarning noaniqligi va omonimligi, yaqin terminologik tizimlar o'rtasida muvofiqlik yo'qligi, talaffuz qilinishi qiyin bo'lgan qisqartmalar bilan terminologik kombinatsiyalarning yuzaga kelishi ilmiy va texnik taraqqiyot uchun sezilarli to'siqdir. Shuning uchun ham t erminologiyani tartibga solish va standartlashtirish masalasi terminotizimlarda har doim dolzarb masalalardan bo’lib kelgan. Yangi paydo bo’layotgan mahsulotlar, ilm-fan va texnika yutuqlari, ta’lim, boshqaruv, xizmat ko’rsatish tarmoqlari va ulardagi konseptual tizimlarning kengayib borishi yangi va ilmiy asosga ega bo’lgan terminologik tasniflash va standartlashtirish masalasini o’rtaga tashladi. O’zbek tili terminologik tizimlarini tartibga solish yuzasidan bir qator tadqiqotlar e’lon qilingan. Xususan, R.Doniyorov, N.Mahkamov, A.Madvaliyev, N.Qosimov, Z.Mirahmedova, I.Yo’ldashevlarning terminologik tizimlardagi sinonimlik, variantdorlik masalalari, ularning qo’llanishini tartibga solish bo’yicha e’lon qilingan ishlari shular jumlasidandir. Terminologiyani tartibga solish ishlari xorijda terminologiyani standartlashtirish termini ostida yurtiladi. Terminologiyani

standartlashtirish bo’yicha xorijda e’lon qilingan ishlar xususida Yo.Haydarov maqolasi diqqatga sazovordir 1 . Ma’lumki, har bir fan sohasining rivojlanish va takomillashuv darajasi shu soha terminologiyasining qay darajada taraqqiy etganligi, shuningdek, tartibga solinganligi kabi belgilar bilan ham uzviy bog’liqdir 2 . Chunki ilmiy adabiyotda qo’llanadigan termin yoki uning ifoda shakli aniq va ravshan bo’lmas ekan, unda, albatta, chalkashlik, noaniqlik kabi salbiy holatlar saqlanib qolaveradi. Shu bois, V.P.Danilenko ta’kidlaganidek, har bir fan yoki sohaning taraqqiyot ko’rsatkichi shu soha terminologiyasining «qat’iy ilmiy terminologiya»ga ega ekanligi bilan ham belgilanadi. V.P.Danilenko bu yerda «qat’iy ilmiy terminologiya» tushunchasini biron- bir sohaviy terminologiyaning mazkur fan sohasi taraqqiyoti bilan uyg’unlashuvi, sohaviy terminologiyaning ayni sohaga oid tushunchalarni ifodalashdagi hamohangligi, yaratilgan va muomalada bo’lib turgan terminologiyaning muayyan fan tili bilan mos kelishi kabi holatlarni nazarda tutadi. Terminlarning «aniqligi va qat’iylashishi shu millatning fani, maorifi, madaniyati darajasini ko’rsatadi. Atamalarning rivojlanishi, tartibga solinishi fanning har xil sohalarida turlicha bo’lib, ma’lum fanning taraqqiyotiga bog’liq. Bu taraqqiyot to’xtovsiz bo’lgani uchun yangi atamalarning kelib chiqishi, tartibga tushishi ham uzluksiz bo’ladi. Umuman, ona tilida atamalarning puxta ishlanishi, tartibga solinishi darslik va qo’llanmalar tuzish uchun ham, ona tilida dars olib borish uchun ham zarur bo’lgan manbadir. Atamalarning ishlanmaganligi va tartibga solinmaganligi nutq uslubiga ham ta’sir ko’rsatadi 3 ». Demak, terminologiyaning tartibga solinishi nafaqat ilmiy sohada, balki ijtimoiy hayotda ham ahamiyati katta bo’lgan masaladir. 1 Ҳайдаров Ё. Терминологияни стандартлаштиришга доир // ЎТА, 2012, 3-сон. 2 Қаранг: Нурмонов А. ва бошқ. Ҳозирги ў збек адабий тили. –Т.: Шарқ, 2002. –Б. 62-63. 3 Абдураҳмонов Ў., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти.-Т.: Ўзбекистон, 2002.-Б. 84-85.

Zamonaviy ilm-fan, savdo yoki sanoat sohasi bo’lsin, ularning hammasida xalqaro aloqalar keng rivojlanib, sohaning ertasi butun dunyodagi mutaxassislarning o’zaro hamkorligida ko’rilmoqda. Bu hamkorlik sohaga oid tushunchalarning barcha mutaxassislar uchun tushunarli ifodalanishini taqozo qiladi. Mazkur masala xorijda o’tgan asrdayoq ko’tarilib bo’lib, International Standardization Organization (ISO)- Xalqaro standartlashtirish tashkiloti aynan shu maqsadda tashkil etilgan. Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (International Standardization Organization ISO)ga 1946 yilda 25 davlatning standartlashtirish bo’yicha tashkilotlari tomonidan asos solingan. Syu Ellen Rayt «Terminologiyani standartlashtirish. Boshqarish strategiyalari» maqolasida standartlashtirishni tashkillashtirish strategiyalari, bir tilli terminologiyani boshqarish, standartlashtirishga oid cheklovlar kabi masalalarga to’xtaladi. Olima standartlashtirishni tashkillashtirishda soha mutaxassislari, axborot texnologiyasi bo’yicha mutaxassislar hamda tajribali terminologlarning o’zaro muloqoti natijasi o’laroq yuzaga kelgan terminologik mahsulot, shuningdek, bu mahsulotning onlayn tarzida turli foydalanuvchilarning e’tiboriga havola etilishi, shu asosda foydalanuvchilarning munosabatini bilish zamonaviy, ishonchli ma’lumotlar bazasini yaratishga imkon beradi, deb hisoblaydi. Shon Shradening «Xalqaro standartlashtirishda terminologiyani boshqarish» maqolasida plastmassa sanoati sohasi bo’yicha Xalqaro standartlashtirish tashkilotining tajribasi xususida fikr yuritiladi. Richard Strexlouning «ISO 10241: Terminologiya standartlarini tayyorlash va rejalashtirish» maqolasida Xalqaro standartlashtirish tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan ISO 10241 kompyuter dasturi haqida so’z boradi. Bu dastur turli soha mutaxassislariga mo’ljallangan bo’lib, ularga o’z sohalari terminologiyasini standartlashtirishda amaliy yordamchi vazifasini o’taydi.

Olim terminologiya standartlarini yozish sistem yondashuvni talab etadigan uch bosqichdan iborat ekanini aytadi. Uning fikricha, avvalo, standart qanday yondashuv asosida yozilishini rejalashtirish lozim. Bu rejalashtiri, o’z navbatida, standartlashtirishga bo’lgan ehtiyojni tahlil qilish, standartlashtirish kimlarga mo’ljallanayotganini aniqlab olish, qaysi sohaning tushunchalari standartlashtirshayotganini qatiy belgilab olish, manba sifatida qo’llanadigan materiallarni tahlil qilish, sohaga oid tushunchalarni ro’yxat qilib, strukturalashtirsh, tilni tanlash, ish rejasi jadvalini tuzish kabi qadamlardan tashkil topishini aytadi. Standartlashtirishga bo’lgan ehtiyojni tahlil qilish uchun ayni soha bo’yicha ish olib borayotgan guruhlarning o’zaro muloqotini kuzatish kerakligini ta’kidlaydi. Agar bu muloqot ma’lum darajada cheklangan bo’lsa, biror terminning ma’nosi ko’pchilikka tushunarsiz bo’lib, u haqda yig’ilishda ko’p so’ralsa, ayrim terminlarning ma’nosini asoslash yoki ma’nosi haqida baxslashish uchun ko’p vaqt ketsa, terminologiyani standartlashtirish zarurati mavjuddir, deb xulosa qilish mumkin bo’ladi. Standartni yozish manba yig’ish, terminlarni tanlash, tushunchalarni strukturalashtirish va ta’rif yozishdan iborat bo’ladi. Tushunchalar tanlab olinib, tasniflangach, terminlar ro’yxati tuzilib, tushunchalar shu sohaga tegishliligi yoki boshqa sohadan o’zlashtirilganligiga ko’ra yoki umumxalq tilidan olinganligiga ko’ra tasniflanishi lozim. Terminlarni keyingi ta’riflanishi va ajratib olinishi shu tasnifga bog’liq bo’ladi. Xalqaro standartlashtirish tashkilotining terminologiyasini standartlashtirish bo’yicha ishlab chiqqan qoidalariga ko’ra, terminologik lug’atlarda ilmiy terminga izoh berilayotganda izohlanayotgan termin aynan takrorlanmasligi kerak. O’zbek tilidagi ayrim terminolgik lug’atlarda bu qoidaga har doim ham amal qilmaslik holatlari mavjud. Masalan, 1994 yili nashr etilgan «Tibbiyot qomusiy lug’ati»da berilgan qorin pardasi, seroz