Mavzu: Umumiy manfaat huquqiy kategoriya sifatida. Reja: 1. Umumiy manfaatning tabiiy-huquqiy kontseptsiyasi. 2. Umumiy manfaatning libertar-yuridik kontseptsiyasi. Amaliy topshiriqlar.

«Umumiy manfaat» tushunchasi butun Yevropa ijtimoiy va huquqiy madaniyatining asosiy goyalari va prinsiplari jumlasiga kiradi. O’rta asrlarda qaror topgan jnum cemmune» terminining o’zi birinchi marta rimlik stoisizm tarafdori Seneka asarlarida uchraydi. Biroq maz- tushuncha mohiyat e’tibori bilan qadimgi yunon muallifri (Demokrit, Platon, Aristotel va boshqalar), so’ngra Siseron va rimlik huquqshunoslar tomonidan tabiiy nuqtai nazardan ishlab chiqilgan. O’rta asrlar va Yangi davr mutafakkirlari (Foma Akvinskiy, Grosiy va boshqalar) umumiy manfaat g’oyasiga katta e’tibor berganlar. Qadimgi yunon mutafakkirlari, ayniqsa, Aristotel tomonidan «umumiy manfaat»ning tabiiy-huquqiy konsep- siyasi shakllanishida muhim rol o’ynagan bir qancha ser- mazmun qoidalar ishlab chiqilgan. Masalan, Aristotel o’zi- ning siyosat to’g’risidagi ta’limotida, siyosat - inson va polis-davlatning oliy manfaati to’g’risidagi fandir, deb qayd qilgan edi (Etika, I, &1). Aristotelning teleologik yondashuvida «oliy manfaat» deganda, mohiyatan, keyincha- lik «umumiy manfaat» deb atala boshlangan manfaat nazar- da tutilgan. Aristotelga ko’ra davlat (polis) muloqotning oliy shaklidir, muloqotning qolgan barcha shakllari (oila, qishloq) muomalaning mana shu siyosiy shaklida va kishilar turmushini tashkil etishda o’z takomiliga yetadi. Insonning siyosiy tabiati genezisi davlatda (muomalaning siyosiy shak- lida) yakunlanadi va inson, Aristotelga ko’ra, o’zining oliy maqsadiga (hayotiy manfaatiga) erishadi. Davlat (polis) va unda ifodalangan oliy manfaat hamda adolat insonning siyosiy tabiati ifodalaninsh hisoblanadi va bu bilan ta- biiy-huquqiy xarakter kasb etadi. Aristotelning «oliy manfaati» singari, rimlik muallif- lar (Siseron, Seneka, rimlik huquqshunoslar, stoiklar)ning «umumiy manfaati»ning ham ildizi tabiiy huquqqa borib ta- qaladi va tabiiy-huquqiy adolat ifodasi hisoblanadi. «Umu- miy manfaat» (yoki «oliy manfaat») va uning tabiiy- huquqiy xarakterining real ibtidosi - insonning obyek- tiv tabiatidir, chunki u tabiatan siyosiy mavjudot (Aris- totel), ijtimoiy mavjudot (rimlik mualliflar)dir. In- sonning siyosiy yoki ijtimoiy tabiatining ushbu tavsifda- ri ushbu ma’noda bir xil mazmunga ega, chunki har ikkala holda so’z sosium (hamjamiyat) tashkil etilishining siyo- siy (davlat)

sharoitida uning barcha a’zolarining manfa- atlari ifodalanishi va muhofazalanishining adolatli usuli (tabiiy huquq nuqtai nazaridan) haqida bormoqda. Mazkur ijtimoiy-siyosiy hamjamiyat a’zolarining umu- miy manfaati - bu hamjamiyat barcha a’zolarining har bir kishining manfaati tabiiy-huquqiy (binobarin, umum adolat- li) e’tirof etilishi asosidagi manfaatidir. Barchaning va har bir kishining manfaati, tabiiy-huquqiy mohiyatiga ko’ra, ayni bir narsaning o’zi t- Uyu ™1 manfaatking buddai konts eptsiyasini ztirof yayash. Yuridik libertarizmga muvofiq, umumiy manfaat in- Kvidual manfaatlarning rasmii -genshik prinsshsh buii- cha e’tirof etilishi va amalga oshirilishidir. Umumiy man- faat konsepsiyasida mazkur hamjamiyat a’zolarining ko’p jihatdan bir-biriga zid bo’lgan manfaatlari, da’volari va xohish-istaklarini aniqlash, muvofiqlashtirish, e’ti- rof etish va himoya qilishning huquqiy modeli barcha huquqiy normalar uchun yagona va teng bo’lgan tenglikning umumiy o’lchovi nuqtai nazaridan mumkin bo’lgan va yo’l qo’yiladi- gan manfaat sifatida taqsim etilgan. Bunday umumiy huquqiy norma nuqgai nazaridan har xil shaxslarning fa- qat yuridik jihatdan muvofiqlashtirish mumkin bo’lgan tur- li manfaatlari individlar manfaati va umumiy manfaat sifatida talqin qilinishi mumkin. Shunday qilib, «man- faat» tushunchasi (individual va umumiy), har xil subyekt- lar (yuridik va jismoniy shaxlar)ning har xil manfaatla- ri, da’volari, xohish-istaklarini ular umumiy huquqiy normaga muvofiq keladigan, huquqiy taqiqlar va yo’l qo’yish- larning yagona mezonlariga javob beradigan, umumiy huquq- tartibot doirasida mumkin bo’lgan darajadagina o’z ichiga oladi. Shu ma’noda «manfaat» tushunyaasi - bu yuridik tavsif- langan manfaat (da’vo, xohish-istak va boshqalar) deyish mum- kin. Umumiy manfaatning libertar konsepsiyasiga muvofiq mazkur hamjamiyat a’zolarining o’zaro bir-biriga zid bo’lgan maqsadlari, manfaatlari, xohish-istagi rang-barangligi sharoitida umumiy murosaga kelishning huquqiy yo’li umu- miy hamda umumiy majburiy huquqiy normaning boshqari- luvchan tegishli vaziyatining topilishi, qaror toptirili- shi va amal qilishidan, ya’ni erkinlik va

adolatning bar- cha uchun teng bo’lgan rasman tenglik prinsipi aniqlashti- rilishidan iboratdir, Erkinlikning (odamlar erkinligi matematikasining) obyekgav zarur sharti sifatidagi huquqning qimmati, jum- ladan, tartibga solishning huquqiy tipi, huquqiy umumiy- lik va huquqiy birlik (birlik va muvofiqlikka erishish- ning boshqa ko’plab tartibga soluvchilaridan farq qilgan holda) erkin va rivojlanayotgan hayotning zarur xossasi, uning ijodiy asosi, boyligi va salohiyati bo’lgan ayrim subyektlarning manfaatlari, da’volari, xohish-istagida- gi tafovutlarning inkor etilishi va bartaraf qilinishi- ni emas, balki saqlab qolinishini anglatadi. U mumiy manfaatda ifodalangan umumiy huquqiy asos – bu tafovutlarning rasman birligi, tafovutlarni birlashti- rib turadigan umumiylikdir, ya’ni teng erkinlik norma- sining ularning barchasi uchun (va ularni tashuvchi - subyek- tlar uchun) umumiy bo’lgan ushbu tafovutlar birgaliqsa mav- jud bo’lishi imkoniyati ifodalangan o’sha umumiy huquqiy shakl va norma, o’sha umumiy ko’lamdir. Binobarin, umumiy Manfaat - alohida olingan subyektlar manfaatlari, da’vo- dari, xohish-istagi, maqsadi va boshqalar tafovutining snkor etilishi emas, balki ular voqye’ bo’lishining umumiy VYartidir. Huquq hayotni o’ziga bo’ysundirmaydi, turli man- faatlarni birxillashtirmaydi, ayrim subyektlar iroda •rkinligini tugatmaydi va hokazo, balki ushbu tafovutlar *uhur topishining barchaga teng, bir xilda adolatli va er- Xin bo’lishi uchun zarur tartibni (normalar, shakllar, ko’lam- Lar, institutlar, tartibotlar va hokazolar)ni ifodalaydi Va aks ettiradi, xolos. Bir-biriga so’zsiz zid bo’lgan har xil va nizolashuvchi Kaqsadlar, manfaatlar, xohish-istaklar, da’volar va bosh- salarning haqiqiy muvofiqligi ushbu tafovutlarning o’zi- NI ham, ularni tashuvchilarning erkinligi va huquqiy vubyektligini ham e’tirof etish va saqlab qolish sharti lan huquq va muayyan huquq-tartibot doirasidagina mum- idir. Bunda huquqiy murosa xususiy manfaatlar, xohish-istak boshqalarning tafovutlarini inkor etish hisobiga, bir xususiy manfaatlarni boshqa xususiy manfaatlarga yoki cha xususiy manfaatlar va xohish-istaklarni jamiyat va ‘latning qandaydir alohida manfaati yoki alohida xo- -istagiga bo’ysundirish yo’li bilan

emas, balki ushbu cha xususiy manfaatlar va xohish-istaklarning o’z izni taqiqlari bilan barcha uchun teng bo’lgan erkinlik hamda 1ST o’lchovini ifodalaydigan umumiy huquqiy normani (ya’ni gsiy manfaatlar va xohish-istaklarning haqiqatdan ham miy xohish-istagi va umumiy manfaatlarini) shakllan- ishda ishtirok etishi orqali erishiladi. ‘ Har xil manfaatlar va xohish-istaklarni tashuvchilarning manfaati va umumiy xohish-istagi - agar ular erkin i istasalar - barcha huquqlar uchun umumiy majburiy umumiy huquqiy normani shakllantirish, qaror toptirshp va ularning amal qilishvdan iboratdir. Xususiy xo- hish-istak erkin bo’lishi uchun ular erkinligining teng va bir xildagi adsshatli shart-sharoitlari to’g’risidagi umumiy norma zarur - agar uni umumiy ne’mat nuqgai nazaridan tushu- niladigan bo’lsa, «umumiy xohish-istak» deb ataladigan xohish- istakning mazmuni mohiyat e’tibori bilan mana shundan ibo- ratdir. Ushbu konsepsiyada huquq - bu eng ko’p darajadagi erkin- lik uchun eng ko’p darajada zarur bo’lgan umumiy normativ shart- sharoitlardir, degan prinsipial holat ifodalangan. Bunda ran ichki yoki xalqaro huquqning amal qilish sohasi to’g’risida borishidan qati nazar, tegishli huquqiy normaning amal qilishi doirasiga kiruvchi barcha qatnashchilar uchun erkinlik (xohish-istak erkinligi) nazarda tutiladi. Umumiy farovonlik erkin va teng subyektlar sifatida mazkur hamjamiyat barcha a’zolarining birgalikda turmush kechirishlari va murosa qilib birga yashashlari uchun obyek- tiv zarur umumiy shart-sharoitlarni ifodalaydi va ayni vaqgda bu bilan har bir kishining farovonligini ifoda- lash hamda himoya qilish uchun umumiy shart-sharoitlarni ifodalaydi. Ushbu konsepsiyada umumiy farovonlik har bir kishining farovonligidan ajratilmagan va unga zid qo’yil- magan. Mazkur hamjamiyatning o’z hayotining tegishli davlat- huquqiy shakllarini tenglik, erkinlik va adolat asosida tashkil etuvchi a’zolarining o’zi (har biri alohida va bar- chasi birgaliqsa) umumiy farovonlikning birlamchi va do- imiy egalari bo’ladi. Umumiy farovonlik konsepsiyasi qamrab oladigan er- kin va teng shaxslar doirasi tarixan (qadimgi davrdan hozir- gi davrga qadar) o’zgarib turgan, biroq