XARAKTER
![MAVZU: XARAKTER
Reja:
1. Xarakter haqida tushuncha.
2. Xarakterning fiziologik asoslari
3. Xarakter tarkibi
4. Xarakter aktsentuatsiyasi
5. Xarakter tipologiyasi
6. Xarakter borasidagi nazariyalar.
7. Xarakterning shakllanishi](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_1.png)
![1. Xarakter haqida tushuncha.
Har bir odam har qanday boshqa odamdan o’zining individual psixologik
xususiyati bilan ajralib turadi. Bu jarayonda asosiy e'tibor xarakter muammosiga
qaratiladi. "Xarakter" so’zi grekcha so’zdan olingan bo’lib " tamg’a, belgi " degan
ma'noni anglatadi. Ijtimoiy turmushda hayot va faoliyat ko’rsatayotgan har qanday
shaxs o’zining individual-psixologik xususiyatlari bilan boshqa insonlardan ajralib
turadi va bu farqlar uning xarakter xislatlarida ifodasini topadi. Shu boisdan
insonning barcha individual xususiyatlarini xarakter xislati tarkibiga kiritib
bo’lmaydi. Chunonchi aqlning topqirligi, xotiraning barqarorligi, ko’rishning
o’tkirligi kabi individual psixologik xususiyatlar bunga misoldir.
Psixologiya fanida xarakterga turlicha ta'rif berilishiga qaramay, uning
asosiy belgilari ta'kidlanganligi bilan bir-biriga muvofiq tushadi. Masalan, shaxs
xulqining tipik usullar bilan bog’liq faoliyat muomala va munosabatda namoyon
bo’luvchi, mujassamlanuvchi uning barqaror xususiyatlari majmuasi xarakter
deyiladi. Shaxsning jamiyatga nisbatan munosabatlari uning asosiy belgisi
hisoblanadi.
Xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan, faoliyat usullarida
namoyon bo’ladigan, shaxsning turli sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan
individual psixologik xususiyatlari yig’indisi tushuniladi. Xarakter
xususiyatlarining namoyon bo’lishi har bir tipik vaziyat, hissiy kechinmalarning
individual o’ziga xos xususiyati shaxs munosabatlariga bog’liq. Xarakterning
intellektual, hissiy va irodaviy xislatlarini ajratish mumkin. Xarakter deganda
shaxsda muhit va tarbiya ta'sirida tarkib topgan va uning irodaviy faoliyatida,
atrofdagi olamga o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladigan
individual xususiyatlarni tushunamiz. Xarakterning juda ko’p xususiyatlari
odamning ish harakatlarini belgilovchi chuqur va faol moyillik hisoblanadi. Mana
shu moyilliklarda xarakter xislatlarining undovchilik kuchi namoyon bo’ladi.
Odam xarakter xislatlarining ana shunday undovchilik kuchi tufayli ko’pincha
ob'ektiv sharoitlarga zid ish qiladi va mutlaqo maqsadga nomuvofiq harakat
usullarini qo’llaydi. Xarakter xislatlari ma'lum tarzda harakat qismlariga, ba'zan](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_2.png)
![esa sharoitga qarama-qarshi harakat qilishga undar ekan, ular hayotiy qiyin
daqiqalarda yaxshiroq namoyon bo’ladilar va bu xarakterni, shuningdek barkamol
avlodni tarbiyalashning mu?im vazifasidir. Shaxsning qa'tiyatlilik, tanqidiylik,
fahm- farosat, kuzatuvchanlik kabi xislatlari intellektual, quvnoqlik, mehribonlik
hissiy-irodaviy sifatlarga kiradi. Odatda shaxsning munosabatlari xarakter
xislatlarining individual xususiyatlarini ikki xilini aniqlash imkoniyatiga ega:
Shaxs xarakterining xususiyati ro’yobga chiqadigan har qanday vaziyat
hissiy kechinmalarning o’ziga xos xislati uning munosabatlariga bog’liq.
Har qanday favquloddagi tipik (muhitdagi) xarakterning sifatlari hamda
individual usullari shaxsning munosabatlariga taalluqlidir.
Shaxs harakatlarining sifati va ularning oqilona usullari insonning irodasi,
hissiyoti, diqqati, aqliy sifatlariga yoki psixik jarayonlarning individual
xususiyatlariga bog’liqdir. Chunonchi, mehnatda ko’zga tashlanadigan
tirishqoqlik, puxtalik mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga
emas, balki boshqa omillarga:
1. diqqatning to’planishiga;
2. harakatlarning maqsadga yo’nalganligiga;
3. irodaviy zo’r berishga;
4. usullar mahsuldorligiga;
5. aqlning ishtirokiga bog’liq.
2. Xarakterning fiziologik asoslari
Xarakterning psixologik va fiziologik sabablari haqida faqat taxminiy
fikrlar, xulosalar mavjud. Kishi temperamenti uning xarakteri tarkibiga kiradi, shu
sababli ham xarakterning fiziologik asosi asab tizimining tipidan iborat.
Xarakter xislatlari shaxsning qiyin hosil qilinadigan va mustahkamlanib
qoladigan xususiyatlari bo’lganligi tufayli, xarakterning fiziologik asosi ham
individual hayot jarayonida asab tizimining o’zgargan xususiyatlaridan iborat.
hayvon asab faoliyatining tug’ma konstitutsion turi genotip. Lekin hayvon
tug’ilganidan keyin tashqi sharoitlarning g’oyat xilma-xil taassurotlariga duch](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_3.png)
![keladi va bunga muayyan faoliyat orqali muqarrar javob berishi lozim bo’ladiki,
ko’pincha bu faoliyatlar mustahkamlanib, butun hayoti davomida saqlanib qoladi.
Shu sababli hayvonning batamom tarkib topgan asab faoliyati tipga oid belgilardan
tashqari muhit ta'siri ostida hosil bo’lgan o’zgarishlarning qotishmasi-fenotip
xarakteridir. Dinamik stereotip shaxsdagi mustahkam odat bo’lib qolgan
xususiyatlarning, jumladan, xarakter xislatlarining ham nerv-fiziologik asosidir.
Xarakterning nerv-fiziologik asosini tushunish uchun I.P.Pavlovning ikkinchi
signal tizimi haqidagi ta'limoti katta ahamiyatga egadir. Ikkinchi signal tizimi nutq
va tafakkurning fiziologik asosi bo’lish bilan birga, kishi xulqini ham idora qiladi.
Xarakterning fiziologik asosi xarakterning mazmunini tashkil qiladigan sifatlari,
chunonchi, ijtimoiy maslak, mardlik, o’z burchiga sadoqatli bo’lishlarini o’z ichiga
olmaydi va ololmaydi ham, albatta xarakter psixologiyasining mazmuni o’zining
kelib chiqishi jihatidan ijtimoiy hodisadir. Xarakterning mazmunini tashkil qilgan
tomonlarini yoritilishi tufayli, psixologiya ijtimoiy fanlar qatoriga kiradi.
Xarakter xislatlari kelib chiqishining muhim fiziologik sharoitlaridan biri -
xarakter xususiyatlarining fiziologik hamda psixologik jihatdan ifodalanishi
o’rtasida o’xshashlik bo’yicha taxminiy xulosa chiqarishdir. Ma'lumki, I.P.Pavlov
ilmiy maktabi materiallarida e'tirof etilishicha, laboratoriya sharoitida ovqatlanish
orqali, shuningdek, teriga elektr toki bilan ta'sir qilish tufayli mustahkamlashda
aynan bir hayvonda bir xil shartli qo’zg’ovchiga javoban ikki xil dinamik
stereotipni hosil qilish mumkin. Xarakter stereotiplar va so’lak ajralishidan iborat
ijobiy va tormozlanish shartli reaksiyalari bilan javob qaytaradi. Teriga elektr toki
bilan ta'sir qilish sharoitda esa qo’zg’ovchilarning o’ziga mudofaa harakatlari
stereotiplari reaksiyasi bilan javob beradi. Bu hodisalar negizida yotgan fiziologik
mexanizm ko’chirish mexanizmi deyiladi. Ko’chirish mexanizmining mohiyati
shuki, sharoitga bog’liq tarzda markaziy nerv sistemasida har xil funksional holat
paydo bo’ladi, chunonchi, ovqatlanishning markazlarida kuchli qo’zg’alish yuzaga
keladi va bunda ovqatlanish bilan bog’liq dominanta tug’iladi. Teriga elektr toki
bilan ta'sir qilishda mudofaa bilan bog’liq harakat markazlari kuchli qo’zg’alish
tufayli muhofaza (mudofaa) dominantasi vujudga keladi.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_4.png)
![Hayvonlardagi mazkur hodisalarning shaxs xarakteri xislatlari namoyon
bo’lishi bilan o’xshashligi mavjud. Bular: 1) ular hayvonlar va odamlar uchun
stereotip xususiyatga ega; 2) sharoitga bog’liq holda odamlarda va hayvonlarda bir
qo’zg’ovchiga javoban xilma-xil stereotip xususiyatli reaksiyalar tizimi vujudga
keladi; 3) funksional holatlar har ikkalasida ham barqaror va doimiy xususiyat
kasb etadi. Funksional holatlar hosil bo’lishining tashqi omillariga asoslanib,
xarakter xislatlari shakllanishining fiziologik sharoitlaridan biri-ko’chish
mexanizmi asosida dinamik stereotiplarning vujudga kelishidir.
Xarakter xislatlarining dinamik stereotiplarga bog’liq nerv tizimining shartli
reflektor funksional holati shaxsning sharoitiga nisbatan turlicha munosabatiga
bog’liqdir. Masalan, tajribaga nisbatan tekshiriluvchining munosabati o’zgartirilsa,
unda nerv jarayonlarining qo’zg’aluvchanligi, harakatchanligi, to’xtalishi
kuchayadi, demak nerv tizimining funksional holati o’zgaradi. Shunday qilib,
xarakter xislatlarining asosi ko’chish mexanizmi insonlarda hayvonlarnikidan
keskin tafovutlanadi, chunki unda ikkinchi signal tizimi nihoyatda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Xarakter xislatlarining namoyon bo’lishi bilan nerv tizimiga qiyoslansa, u
holda birinchisining ruyobga chiqishi o’zgacha fiziologik sharoitga asoslanishi
mumkin. Sobiq sovet psixologiyasida ta'kidlanishicha, nerv sistemasi umumiy
tipining zid xususiyatlari psixologik jihatdan zid harakat usullariga mos tushadi.
B.M.Teplov, V.M.Merlin, Ye.A.Klimovlarning tadqiqotlarida o’qish, sport va
mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farqlari aniqlangan. Xuddi
shu bois xarakter xislatlari paydo bo’lishining o’zgacha fiziologik sharoiti nerv
tizimi umumiy tipining xususiyatlari hisoblanadi. Ma'lumki, nerv tizimining
umumiy tipi - bu temperamentning fiziologik asosi hamdir. Shuning uchun
temperament tipi xarakterning individual o’ziga xos xislatlarining ruyobga
chiqishidagi muhim psixologik sharoitlardan biri bo’lib hisoblanadi. I.P.Pavlov
tajribasining ko’rsatishicha, muayyan tizimda tashqi ta'sir hukm surganda nerv
tizimi umumiy tipining xususiyatlariga taalluqli dinamik stereotipning
shakllanishiga qulaylik vujudga keltirish yoki, aksincha, halaqit berishi mumkin.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_5.png)
![3. Xarakter tarkibi
Shaxsning xarakteri tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy yig’indisidan
iborat emas, balki o’zaro bir-biriga bog’liq, hatto tobe yaxlit tizimdan tarkib
topadi. Xarakter xislatlarining muayyan qismidan xabardor bo’lishlik notanishlarni
tashxis qilish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, shaxsning shuhratparastligi
ma'lum bo’lsa, uning dili (ko’ngli) qoraligi yuzasidan taxmin qilish mumkin, yoki
inson kamtar, mo’min, yuvosh xususiyatli bo’lsa, albatta u ko’ngilchan ekanligi
ko’nglimizga keladi.
Odatda psixik xususiyatlarning o’zaro bog’liq tizimi simptomokomplekslar
(omillar) deyiladi. "Simptom" yunon symptoma belgi, mos tushish, "kompleks"
lotincha, aloqa, majmua degan ma'no anglatadi. Misol uchun, qarama-qarshi
simptomokomplekslar haqida mulohaza yuritilsa, u holda insonlarda bu tizim
o’ziga ishonish o’zidan mag’rurlanish, maqtanchoklik, o’zbilarmonlik,
urushqoqlik, kek saqlash kabilar birikmasida yuzaga keladi. Boshqa toifadagi
shaxslar o’zlarining kamtarinligi, ko’ngilchanligi, iltifotliligi, dilkashligi,
haqqoniyligi bilan ajralib turadilar. Voqelikka shaxsning bir xil munosabati
xarakter xislatlarining o’zaro bir-biriga bog’liqligini bildiradi.
Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning turli munosabatlari bilan
belgilanadigan xarakter xususiyatlarining to’rtta tizimi farqlanadi.
Jamoa va ayrim odamlarga bo’lgan munosabatlarini ifodalovchi xususiyatlar
(yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik va shu kabilar).
Mehnatga bo’lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: (mehnatsevarlik,
yalqovlik, vijdonlilik, mehnatga ma'suliyat yoki ma'suliyatsizlik bilan
munosabatda bo’lishi kabilar).
Narsalarga bo’lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: (ozodalik va
ifloslik, narsalar bilan ayab yoki ayamasdan munosabatda bo’lish kabilar).
Odamning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatini ifodalovchi xususiyatlar (izzat-
nafslilik, shuhratparastlik, mag’rurlik, o’zini katta olish, kamtarlik kabilar).](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_6.png)
![Bundan tashqari, kamroq ahamiyatga ega bo’lgan boshqa juda ko’p
xususiyatlar ham mavjud: o’ziga ishonish, o’zbilarmonlik, o’ziga bino qo’yish,
maqtanchoqlik.
Xarakterning tarkibi faqat ayrim xususiyatlarining o’zaro bog’liqligi bilan
emas, balki bir butun xarakterga xos bo’lgan xususiyatlar bilan belgilanadi.
Xarakterning xususiyatlari jumlasiga birinchidan, ularning chuqurlik darajasi
kiradi. Shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari bilan belgilanadigan
xususiyatlarini biz xarakterni bir muncha chuqurroq xususiyatlari deb ataymiz.
Masalan, barkamol shaxsda odamlarga, jamoa va mehnatga nisbatan vijdonan
munosabatda bo’lish bilan belgilanadigan xususiyatlar chuqurroq xususiyatlar
hisoblanadi. Ikkinchidan, xarakter kuchi yoki faolligi. Xarakter faolligi xarakter
xususiyatlarining kishini biror narsaga qarshilik ko’rsatish darajasi bilan
belgilanadi. Uchinchidan, xarakterning tarkibiy xususiyatlariga uning barqarorlik
va o’zgaruvchanlik darajasi kiradi. Xarakter barqarorligi va o’zgaruvchanligi ham
moslashish faoliyatining zarur shartlaridandir.
Agar tashqi sharoitning o’zgarishi bilan har gal xarakter boshqacha bo’lib,
o’zgarib qoladigan bo’lsa, unday paytda odamning xatti-harakatlari tashqi sharoit
ta'siriga nisbatan passiv javob reaksiyasiga aylanib qolgan, xatti-harakat batamom
passiv moslashishga aylangan bo’lar edi. Odamning xarakter xususiyatlari juda
xilma-xil hayot sharoitlarida ham qarshilik qiluvchi sharoit bo’lishiga qaramay
uning xatti-harakatlarini boshqaradi.
Xarakter ma'lum darajada plastikdir (egiluvchandir). Xarakterning plastikligi
ikki xil ma'noga ega, birinchidan, xarakterning barqarorligi singari muhim faol
ta'sir qilishidir. Ikkinchidan, xarakter ma'lum darajada plastik bo’lganligi
uchungina istalgan odamning xarakterini qayta tarbiyalay olamiz.
Kishiga mustahkamlanib, uning shaxsiy xususiyatiga aylanib qolgan iroda
sifatlari xarakterning iroda bilan bog’liq bo’lgan xislatlaridan, bu sifatlar alohida
ko’rinib emas, balki shaxsning fazilatiga aylanib qoladi, g’at'iyat, sabr-toqat,
chidamlilik, dadillik, o’zini tuta bilish, mustaqillik, intizomlilik, ma'suliyatni his
qilish, o’z-o’zini tanqid qilish axloqiy xislatlardir.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_7.png)
![4. Xarakter aktsentuatsiyasi
Xarakterning u yoki bu xususiyati miqdoriy ifodaliligi oxirgi marraga yetib
va normaning eng oxirgi chegarasiga borib qolganda xarakterning aksentuatsiyasi
(ortiqcha urg’u berilishi) deb ataladi.
Xarakterga ortiqcha urg’u berilishi ayrim xarakter xususiyatlarining kuchayishi
natijasi sifatida normaning oxirgi variantlaridan biri sanaladi. Bunda individda
boshqalariga nisbatan barqarorlik bo’lgani holda bir xil stressogen (qattiq
hayajonlanuvchi) omillarga zaiflik ortishi kuzatiladi. Xarakterning aksentuatsiyasi
o’ta noqulay vaziyatlarda patologik buzilishlarga va shaxs xulq-atvorining
o’zgarishlariga, psixopatiyaga olib borishi (xarakter shaxsning adekvat ijtimoiy
adaptasiyaga to’sqinlik qiluvchi va amalda takrorlanmaydigan patologiyasi, garchi
to’g’ri davolash sharoitlarida ba'zi tuzatishlarga berilsa ham) mumkin, lekin uni
patologiyaga oid deb hisoblash noo’rindir.
Xarakterning aksentuatsiyasi (ortiqcha urg’u berilishi) turlarini tasniflash
ancha murakkablik tug’diradi va har xil nomenklaturasi bo’yicha bir-biriga mos
kelmaydi. (K.Leongard, A.Lichko). Lekin aksentuatsiyalashgan xususiyatlarning
tavsifi ma'lum darajada bir xil bo’lib qoladi. Bu har ikkala tasnif sxemalaridan
muvaffaqiyatli terminlarni olib va bunda psixiatrik terminologiya ("shizofreniya
xususiyatlaqi", "epilepsiya" xususiyatlari va hokazo) bilan to’g’ridan- to’g’ri
o’xshashlik bo’lishidan qochgan holda ortiqcha urg’u beriladigan xususiyatlar
ro’yxatini keltirish imkoniyatini beradi. Xarakterni ortiqcha urg’u berilgan holda
baholash psixiatrning emas, balki pedagogning diqqatini jalb qilishini taqozo etadi,
garchi aksentuatsiya muammosining o’rtacha qo’yilishi tarixi psixiatriya va
psixonevrologiyaga borib taqalganda ham shunday hisoblanadi.
Nemis psixiatri K.Leongard fikricha, 20-50% kishilarda ba'zi xarakter
xususiyatlari shu darajada kuchliki, ba'zan bir xil tipdagi ziddiyat va hissiy
portlashlarga olib kelishi mumkin.
Xarakter aktsentuatsiyasi - biror xususiyatning boshqalari zarariga kuchli
rivojlanishi va atrofdagilar bilan munosabatlarning yomonlashuviga olib kelishidir.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_8.png)
![Xarakter aksentuatsiyasi turli darajada yengil va hatto psixopatiya darajasigacha
bo’lishi mumkin. o’smirlar orasida xarakter aksentuatsiyasi ko’p (50-80%)
uchraydi.
K.Leongard tomonidan xarakter aksentuatsiyasi muammosi o’rganilib uni
shaxsda namoyon bo’lishiga qarab quyidagilar tasniflanadi:
Gipertim tip - haddan tashkari aloqaga kirishuvchan, ko’p gapiradi, imo-
ishora, mimikaga boy, suhbat mavzusini burib yuborishga moyil, ko’pincha
xizmatga doir va ommaviy majburiyatlarni unutib qo’yganligi sababli
ziddiyatlar kelib chiqadi.
Distim tip - kamgap, muloqotga kirishishga qiynaladi, pessimist,
ziddiyatlardan o’zini olib qochadi, uyda yolg’iz qolishni yoqtiradi.
Sikloid tip - kayfiyati tez o’zgarishga moyil, kayfiyati yaxshi paytda -
gipertim, yomon paytda distim tipga o’xshab qoladi.
Qo’zg’aluvchan tip - muloqotda passiv, verbal va noverbal reaksiyalari sust,
qaysar, ba'zan urushqoq, ko’pincha turli mojarolarning tashabbuskori.
Kuchaytiruvchi tip - kamgap, aql o’rgatishni yoqtiradi, yuqori natijalarga
erishishni hohlaydi, tez xafa bo’ladi, shubhalanuvchan, qasoskor. Kichik-
kichik muammolarni kattalashtirishga, bo’rtirishga moyil.
Pedant tip - ziddiyatlarga kam qo’shiladi, ko’pincha passiv holatda bo’ladi,
atrofdagilarga ko’plab rasmiy talablar qo’yadi, tartibli, jiddiy ishonchli
xodim.
Xavotirli tip - kamgap, odamovi, o’ziga ishonmaydi, ziddiyatlardan o’zini
olib qochadi, tinchliksevar, o’z-o’zini tanqid qiladi. Topshiriqlarni vaqtida
bajaradi.
Emotiv tip - tor doiradagi kishilar bilan muloqotga kirishishni yoqtiradilar,
xafa bo’lsa tashqaridan sezdirmaslikka harakat qiladi, mehribon, hamxo’r,
ma'suliyatni his qiladi. Boshqalarning yutuqlaridan quvonadi.
Namoyishkorona (demonstrativ) tip - muloqotga tez kirishadi, yetakchilikka
intiladi,hokimiyat va maqtovni yoqtiradi, boshqalarni o’ziga jalb qila oladi,
noyob tafakkurga, xulq- atvorga ega.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_9.png)
![ Ekzaltirlashgan tip- o’ta muloqotga kirishuvchan, ko’p gapiradi,
qiziquvchan, do’stlari va yaqinlarga e'tiborli, boshqalarga yordam beradi,
did-farosatli, samimiy.
Ekstrovertlashgan tip - muloqotga kirishuvchan, do’stlari ko’p,
ziddiyatlardan o’zini olib qochadi, boshqalarni diqqat bilan eshitish mumkin.
Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.
Introvertlashgan tip - muloqotga kirishishga qiynaladi, "ichimdagini top",
falsafiy fikr yuritishni yoqtiradi, qat'iyatli, e'tiqodi mustaqkam, qaysar,
tafakkuri qotib qolgan.
To’g’ri tashkil etilgan ta'lim-tarbiya jarayonida xarakter aksentuatsiyasini
tarbiyalash va tuzatish mumkin.
5. Xarakter tipologiyasi
Psixologiya tarixida xarakterning tipologiyasini yaratishga bir necha bor
urinib ko’rilgan. Nemis psixologi va psixiatri E.Krechmer tomonidan XX asr
boshlarida tavsiya etilgan tipologiya eng mashhur va dastlabki urinishlardan biri
edi. Keyinchalik uning hamkasblari U.Sheldon, E.Fromm, K.Leongard va
A.E.Lichkolar tomonidan ham shunday tipologiyalar tavsiya etilgan. Inson
xarakterining barcha tipologiyalari quyidagi asosiy g’oyalarga muvofiq tarzda
tashkil etilgan.
1.Inson xarakteri uning ontogenetik taraqqiyoti mobaynida namoyon bo’la
boshlaydi va butun hayot davomida barqaror bo’lib boradi.
2.Xarakter tarkibiga kirgan xususiyatlar tasodifiy uyushgan emas. Ular xarakter
tipologiyasini tuzish imkonini beruvchi bir-biridan farq qiluvchi tiplardan iborat.
3.Mazkur tipologiyaga ko’ra ko’pchilik kishilarni ma'lum guruhlarga birlashtirish
mumkin.
E.Krechmer odam tanasining tuzilishi va konstitusiyasiga ko’ra, eng ko’p
uchraydigan uchta tipni ajratib ko’rsatgan (astenik, atletik, piknik). Ularning har](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_10.png)
![biri shaxsni ma'lum xarakter tiplari bilan bog’langan bo’lsa ham, aslida hech
qanday ilmiy asoslab bo’lmaydi.
1.Astenik tip - Krechmer fikricha, uncha katta bo’lmagan gavda tuzilishli, o’rtacha
yoki undan balandroq bo’yli, oriq kishilardir. Asteniklarning tana va yuz terisi
nozik, yelkasi tor, yassi, mushaklari yaxshi rivojlanmagan.
2.Atletik tip - skelet va mushaklar yaxshi rivojlangan, o’rtachadan yuqori, baland
bo’yli, keng elkali, kuchli ko’krak qafasli, boshini tik tutib yuradigan kishilardir.
3.Piknik tip - bosh, ko’krak qafasi va qorin bo’shlig’i yaxshi rivojlangan,
semirishga moyil, tayanch-harakat a'zolari yaxshi rivojlanmagan kishilardir.
E.Krechmer mazkur tiplar bilan ayrim ruhiy kasallik o’rtasida muvofiqlik
bor, degan fikrni ilgari suradi. Masalan, atletik va astenik tiplar shizofreniyaga
moyilroq deb hisoblaydi.
E.Krechmer tipologiyasi hayotiy kuzatishlar asosida xulosalar chiqarish
orqali tuzilgan bo’lsa ham kamchiliklarga ega. Ba'zi ilmiy tadqiqotlar ma'lum tana
tuzilishiga ega kishilar ruhiy kasalliklarga moyil ekanligini aniqladi va xarakter
aksentuatsiyasi haqidagi fikrlarni ilgari surish imkonini berdi.
6. Xarakter borasidagi nazariyalar.
Xarakter borasidagi ta'limotlar tarixi uzoq o’tmishga borib tarqaladi.
Xususan, Arastu va Aflotun kishi xarakterini basharasiga qarab aniqlashni taklif
qilgan edilar. Ularning xarakterologiyasi asosi qanchalik sodda bo’lsa, shunchalik
g’aroyib faraz yotardi. Kishining tashqi ko’rinishida qandaydir hayvon bilan
o’xshashlik belgisini topish tavsiya qilinardi, so’ngra esa uning xarakterini ana shu
hayvonnning xarakteri bilan aynan bir xil deb qarash kerak edi. Jumladan,
Arastuning aytishi bo’yicha, buqaniki singari yo’g’on burun ishyoqmaslikni
bildiradi, chuchqanikiga o’xshash teshiklari katta-katta keng burun ahmoqlikni,
arslonniki kabi burun mag’rurlikni, echkilar, g’ylar, va qyonlarniki singari junining
mayinligi qo’rqoqlikni, sherlar va yovvoyi chuchqalarniki kabi junning dag’alligi
botirlikni anglatadi.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_11.png)
![Xarakterni aniqlashning bu va shunga o’xshash fiziologik tizimi aql-
sadosini biz, masalan, o’rta asrlik Suriyalik yozuvchi Abul-Faraj Bar Ebreyda
ko’ramiz. Uning kitobida shunday ko’rsatma mujassamlashgandir: "Yo’g’on va
kalta bo’yli kishi bo’yval singari qahr g’azabga kelishi moyilligiga ega". Uzun va
ingichka bo’yli qo’rqoqlik alomati. Bunday kishi bug’u singari hurkadigan
bo’ladiki, "Qaysi birining bo’yni juda kichik bo’lsa, tulki singari makkor bo’ladi".
XVIII asrda Iogann Kaspar Lafaterning fiziologik tizimi mashhur bo’lib
ketdi. U inson boshi "qalbini ko’rsatadigan oyna" bo’lib sanaladi va uning
tuzilishini, bosh suyagining konfigurasiyani, imo-ishorasini o’rganish kishi
xarakterini o’rganishning asosiy yo’li deb hisobladi. Lafater taniqli odamlar shaxsi
ustidan bir qator oqilona kuzatishlar qoldirdi. Ular uning ilmiy jihatdan mutlaqo
ahamiyatsiz, lekin juda qiziqarli "Fiziognomika" kitobida yig’ilgandir.
Lafaterning fikriga ko’ra, Gyotening geniyligi haqida eng ko’p darajada uning,
"burni dalolat beradiki, u Gyote pozisiyasining "mahsuldorligini, mazmuni va
muhabbatini - qayd etadi".
Lafaterning o’limidan keyin ko’p o’tmay paydo bo’lgan yangi
xarakteriologik ta'limot frenologiya degan nom oldi.
Frenologiya nemis vrachi Frans Gallning nomi bilan boqlangandir. Gallv
ta'limotining asosida xarakterning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida
o’zlarining qat'iy ixtisoslashgan markazlarga ega degan tasdiq yotadi. Bu
fazilatlarning rivojlanish darajasi miyaning tegishli qismlari kattaligiga to’g’ridan-
to’g’ri bog’liqdir. Gallning maslagiga ko’ra, bosh suyaklari miyaning qavariq va
chuqurcha joylariga aniq mos kelganligi uchun ham, uning ruhiy belgilarini aniq
aytib berish uchun kishining bosh suyagiga bir nazar tashlash yoki shunchaki
boshning "Bo’rtik joylarini" ushlab ko’rish aftidan yetarli bo’lsa kerak.
Bu ta'limotda umuman miya yarim sharining tuzilishi shaxs xususiyatlariga
bog’liq bo’ladi, degan to’g’ri boshlang’ich fikrdan tashqari barchasi nihoyat
darajada noto’g’ridir.
Charlz Darvin ham o’zining "Odamda va hayvonlarda his-tuyg’ularning
ifodalanishi to’g’risida" degan kitobida yozgan ediki, fiziognomistik "Har bir](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_12.png)
![individning o’z shaxsiy qizi ishlariga erishib, faqat yuzlaridagi asosan ma'lum
bir muskullarni qisqartirishi, bu muskullar kuchliroq rivojlangan bo’lishi
mumkinligi va shuning uchun bu liniyalar va ularning odatdagi qisqarishidan
paydo bo’ladigan yuz qisqarishi ancha chuqur va ko’zga ko’rinarli bo’lishi
mumkinligini jiddiy ravishda bilishi kerak.
Darvinning bu g’oyalari ko’pgina psixologlarning izlanishlari uchun asos
bo’ldi. Ular o’zlarining fiziognomik ta'limotlarini yuz ifodasining tavsiflanishi va
tushuntirilishi hamda uning yumshoq to’qimalari holati asosiga qurila boshladilar.
Mimikani psixologik jihatdan tushuntirib beradigan o’ziga xos fiziognomik
ma'lumotlar tuzildi.
7. Xarakterning shakllanishi
Organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xususiyatlarining paydo
bo’lishidagi shartlardan biridir. Xarakter xususiyatlari irsiyatning biologik
qonuniyatlari bilan emas, balki ijtimoiy qonuniyatlar bilan belgilanadi (egizaklar).
Egizaklar temperament xususiyatlari jihatdan o’xshasalar ham xarakter xislatlari
bir-biridan farq qiladi. Xarakterning har bir xususiyati shaxs munosabatlari bilan
bog’liqdir. Lekin, shaxs munosabatlari o’z navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan
belgilanadi. Kishining xarakteri tug’ma, doimiy va o’zgarmaydigan narsa emas.
Hech bir bola mehnatsevar yoki dangasa, rostgo’y yoki yolg’onchi, qo’rqoq yoki
jasur bo’lib tug’ilmaydi. Har bir odamning xarakteri, temperamenti asosida,
ijtimoiy muhit ta'siri bilan, tarbiya, amaliy faoliyat jarayonida va kishining o’z-
o’zini tarbiyalashi bilan taraqqiy qilib, o’zgarib boradi. Xarakterning taraqqiyoti
kishining irodasi, aql-idroki va hissiyotlarining rivojlanib borishi bilan mustahkam
bog’liqdir.
Kishining butun hayoti davomida uning xarakteri tarkib topishiga ijtimoiy
muhit, avvalo shu kishi bilan birga yashab turgan va ishlab kelgan jamoa katta
ta'sir ko’rsatadi. Kichik bolalarda xarakterning tarkib topishida taqlidning roli
katta. Bolalar ota-onasiga, yaqin kishilariga va kattalarga o’xshashlikka harakat
qiladi. Ular kattalarning yurish-turishlari, dasturxon atrofida o’zini tutishi va](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_13.png)
![boshqalarga taqlid qiladilar, kichiklar va jonivorlarga munosabatlarini kuzatadilar.
Ota-onalar va o’qituvchilar, umuman katta yoshdagilar hammasi o’zlariga ham
e'tibor bilan qarashlari, o’zlarida ijobiy xarakter xislatlarini har doim tarbiyalab
borishlari lozim.
Bolalarda ijobiy, irodaviy va axloqiy sifatlarni tarbiyalab yetkazmoq uchun
ota-onalar va tarbiyachilarning o’zlari bunday sifatlarga ega bo’lishlari lozim.
Xarakterning o’sishida tarbiya va o’z-o’zini tarbiyalashning roli katta. o’sib
kelayotgan yosh avlodning xarakteri, avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi.
Bolalarning xarakterini tarbiyalashda katta ma'suliyatli vazifa ota-onalar,
o’qituvchilar va bolalar bog’chasi tarbiyachilari zimmasiga tushadi. Xarakterni
tarbiyalashda pedagog bolaning temperamenti ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshi
bilishi lozim. Xarakterni tarbiyalash, jumladan, temperamentning ijobiy
tomonlarini o’stirishdan, uning salbiy tomonlarini yo’qotishdan va bu salbiy
tomonlarni xarakterning ijobiy xislatlari bilan almashtirishdan iborat. Xarakterning
salbiy tomonlarini yo’qotish, ijobiy tomonlarini tarbiyalash uchun
tarbiyalanuvchining o’z temperamentini o’zi idora qilishiga o’rgatishi lozim. o’z
temperamentini idora qila bilish xarakterning ijobiy xislatidir.
Bola xarakterining tarkib topishida jamoaning tarbiyalovchi roli nihoyatda
katta. Inson yakka, bir-biridan ajralgan tarzda hayot kechirmaydi, muayyan
jamoada, ya'ni muayyan oilada, maktabda, sexda va hokazolarda hayot kechiradi.
Jamoa shaxs bilan jamiyat o’rtasidagi bog’lovchi bo’g’indir. Har bir o’qituvchi va
tarbiyachi bola xarakterining ayrim xislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali
ta'sir qilib, ijobiy natijalarga erishishi mumkin.
Xarakterning tashabbuskorlik, qat'iyatlilik, dadillik, sabotlilik singari ijobiy
xislatlari bolalar bog’chasida o’yin faoliyatida tarkib topa boshlaydi. To’g’ri
uyushtirilgan maktab jamoasi sharoitida o’quvchilarda uyushqoqlik, intizom,
saranjom-sarishtalik, o’z-o’zini tuta bilish, o’zini idora qilish, o’ziga nisbatan
talabchan bo’lish kabi xarakter xislatlari tarbiyalanib yetishadi. Kishi jamoada bir-
bir bilan aloqa qilish jarayonida boshqalarning va o’zining xarakter xususiyatlarini
bilib oladi. Xarakterni bir xili ijobiy, boshqa bir xili salbiy ekanligini ajratib oladi.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_14.png)
![Bunday sharoit kishini o’z xarakterini o’zi tarbiyalash, jumladan, o’z xarakterini
qaytadan tarbiyalashni yo’lga soladi.
Har bir kishi ma'lum yoshdan boshlab o’z xarakteri va uning sifatlari uchun
o’zi javobgardir. o’z xarakterini tarbiyalashda kishi avvalo yaxshi fazilatlarini
ko’zda tutmog’i lozim. o’z kamchiliklariga iqror bo’lish kamchiliklarini
yo’qotishga boshlaydi.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_15.png)
![A dabiyotlar :
1. Ivanov I., Zufarova M. “ Umumiy psixologiya ” . O‘z.FMJ., 2008.
2. Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”. T.: “ Fan va
texnologiyalar ” markazining bosmаxonasi : 2009.
3. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПб : Питер , 2007.
4. Ғозиев Э.Ғ. “ Онтогенез психологияси ” . – T.: Ношир. 2010.
5. Ғозиев Э.Ғ. “ Умумий психология ” . – T.: Ўқитувчи. 2012.
6. Дусмухамедова Ш.А., Нишонова З.Т., Жалилова С.Х., Каримова Ш.
К., Алимбаева Ш.Т. “Ёш ва педагогик психология”. – T.: TДПУ, 2013 .
7. Nishonova Z.T., Alimbaеva Sh.T., Sulaymonov M. “Psixologik xizmat”.
– T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti 2014 y.](/data/documents/6f1b6600-a2f9-4cd4-a4d8-2c8e87176198/page_16.png)
MAVZU: XARAKTER Reja: 1. Xarakter haqida tushuncha. 2. Xarakterning fiziologik asoslari 3. Xarakter tarkibi 4. Xarakter aktsentuatsiyasi 5. Xarakter tipologiyasi 6. Xarakter borasidagi nazariyalar. 7. Xarakterning shakllanishi
1. Xarakter haqida tushuncha. Har bir odam har qanday boshqa odamdan o’zining individual psixologik xususiyati bilan ajralib turadi. Bu jarayonda asosiy e'tibor xarakter muammosiga qaratiladi. "Xarakter" so’zi grekcha so’zdan olingan bo’lib " tamg’a, belgi " degan ma'noni anglatadi. Ijtimoiy turmushda hayot va faoliyat ko’rsatayotgan har qanday shaxs o’zining individual-psixologik xususiyatlari bilan boshqa insonlardan ajralib turadi va bu farqlar uning xarakter xislatlarida ifodasini topadi. Shu boisdan insonning barcha individual xususiyatlarini xarakter xislati tarkibiga kiritib bo’lmaydi. Chunonchi aqlning topqirligi, xotiraning barqarorligi, ko’rishning o’tkirligi kabi individual psixologik xususiyatlar bunga misoldir. Psixologiya fanida xarakterga turlicha ta'rif berilishiga qaramay, uning asosiy belgilari ta'kidlanganligi bilan bir-biriga muvofiq tushadi. Masalan, shaxs xulqining tipik usullar bilan bog’liq faoliyat muomala va munosabatda namoyon bo’luvchi, mujassamlanuvchi uning barqaror xususiyatlari majmuasi xarakter deyiladi. Shaxsning jamiyatga nisbatan munosabatlari uning asosiy belgisi hisoblanadi. Xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan, faoliyat usullarida namoyon bo’ladigan, shaxsning turli sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan individual psixologik xususiyatlari yig’indisi tushuniladi. Xarakter xususiyatlarining namoyon bo’lishi har bir tipik vaziyat, hissiy kechinmalarning individual o’ziga xos xususiyati shaxs munosabatlariga bog’liq. Xarakterning intellektual, hissiy va irodaviy xislatlarini ajratish mumkin. Xarakter deganda shaxsda muhit va tarbiya ta'sirida tarkib topgan va uning irodaviy faoliyatida, atrofdagi olamga o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladigan individual xususiyatlarni tushunamiz. Xarakterning juda ko’p xususiyatlari odamning ish harakatlarini belgilovchi chuqur va faol moyillik hisoblanadi. Mana shu moyilliklarda xarakter xislatlarining undovchilik kuchi namoyon bo’ladi. Odam xarakter xislatlarining ana shunday undovchilik kuchi tufayli ko’pincha ob'ektiv sharoitlarga zid ish qiladi va mutlaqo maqsadga nomuvofiq harakat usullarini qo’llaydi. Xarakter xislatlari ma'lum tarzda harakat qismlariga, ba'zan
esa sharoitga qarama-qarshi harakat qilishga undar ekan, ular hayotiy qiyin daqiqalarda yaxshiroq namoyon bo’ladilar va bu xarakterni, shuningdek barkamol avlodni tarbiyalashning mu?im vazifasidir. Shaxsning qa'tiyatlilik, tanqidiylik, fahm- farosat, kuzatuvchanlik kabi xislatlari intellektual, quvnoqlik, mehribonlik hissiy-irodaviy sifatlarga kiradi. Odatda shaxsning munosabatlari xarakter xislatlarining individual xususiyatlarini ikki xilini aniqlash imkoniyatiga ega: Shaxs xarakterining xususiyati ro’yobga chiqadigan har qanday vaziyat hissiy kechinmalarning o’ziga xos xislati uning munosabatlariga bog’liq. Har qanday favquloddagi tipik (muhitdagi) xarakterning sifatlari hamda individual usullari shaxsning munosabatlariga taalluqlidir. Shaxs harakatlarining sifati va ularning oqilona usullari insonning irodasi, hissiyoti, diqqati, aqliy sifatlariga yoki psixik jarayonlarning individual xususiyatlariga bog’liqdir. Chunonchi, mehnatda ko’zga tashlanadigan tirishqoqlik, puxtalik mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga emas, balki boshqa omillarga: 1. diqqatning to’planishiga; 2. harakatlarning maqsadga yo’nalganligiga; 3. irodaviy zo’r berishga; 4. usullar mahsuldorligiga; 5. aqlning ishtirokiga bog’liq. 2. Xarakterning fiziologik asoslari Xarakterning psixologik va fiziologik sabablari haqida faqat taxminiy fikrlar, xulosalar mavjud. Kishi temperamenti uning xarakteri tarkibiga kiradi, shu sababli ham xarakterning fiziologik asosi asab tizimining tipidan iborat. Xarakter xislatlari shaxsning qiyin hosil qilinadigan va mustahkamlanib qoladigan xususiyatlari bo’lganligi tufayli, xarakterning fiziologik asosi ham individual hayot jarayonida asab tizimining o’zgargan xususiyatlaridan iborat. hayvon asab faoliyatining tug’ma konstitutsion turi genotip. Lekin hayvon tug’ilganidan keyin tashqi sharoitlarning g’oyat xilma-xil taassurotlariga duch
keladi va bunga muayyan faoliyat orqali muqarrar javob berishi lozim bo’ladiki, ko’pincha bu faoliyatlar mustahkamlanib, butun hayoti davomida saqlanib qoladi. Shu sababli hayvonning batamom tarkib topgan asab faoliyati tipga oid belgilardan tashqari muhit ta'siri ostida hosil bo’lgan o’zgarishlarning qotishmasi-fenotip xarakteridir. Dinamik stereotip shaxsdagi mustahkam odat bo’lib qolgan xususiyatlarning, jumladan, xarakter xislatlarining ham nerv-fiziologik asosidir. Xarakterning nerv-fiziologik asosini tushunish uchun I.P.Pavlovning ikkinchi signal tizimi haqidagi ta'limoti katta ahamiyatga egadir. Ikkinchi signal tizimi nutq va tafakkurning fiziologik asosi bo’lish bilan birga, kishi xulqini ham idora qiladi. Xarakterning fiziologik asosi xarakterning mazmunini tashkil qiladigan sifatlari, chunonchi, ijtimoiy maslak, mardlik, o’z burchiga sadoqatli bo’lishlarini o’z ichiga olmaydi va ololmaydi ham, albatta xarakter psixologiyasining mazmuni o’zining kelib chiqishi jihatidan ijtimoiy hodisadir. Xarakterning mazmunini tashkil qilgan tomonlarini yoritilishi tufayli, psixologiya ijtimoiy fanlar qatoriga kiradi. Xarakter xislatlari kelib chiqishining muhim fiziologik sharoitlaridan biri - xarakter xususiyatlarining fiziologik hamda psixologik jihatdan ifodalanishi o’rtasida o’xshashlik bo’yicha taxminiy xulosa chiqarishdir. Ma'lumki, I.P.Pavlov ilmiy maktabi materiallarida e'tirof etilishicha, laboratoriya sharoitida ovqatlanish orqali, shuningdek, teriga elektr toki bilan ta'sir qilish tufayli mustahkamlashda aynan bir hayvonda bir xil shartli qo’zg’ovchiga javoban ikki xil dinamik stereotipni hosil qilish mumkin. Xarakter stereotiplar va so’lak ajralishidan iborat ijobiy va tormozlanish shartli reaksiyalari bilan javob qaytaradi. Teriga elektr toki bilan ta'sir qilish sharoitda esa qo’zg’ovchilarning o’ziga mudofaa harakatlari stereotiplari reaksiyasi bilan javob beradi. Bu hodisalar negizida yotgan fiziologik mexanizm ko’chirish mexanizmi deyiladi. Ko’chirish mexanizmining mohiyati shuki, sharoitga bog’liq tarzda markaziy nerv sistemasida har xil funksional holat paydo bo’ladi, chunonchi, ovqatlanishning markazlarida kuchli qo’zg’alish yuzaga keladi va bunda ovqatlanish bilan bog’liq dominanta tug’iladi. Teriga elektr toki bilan ta'sir qilishda mudofaa bilan bog’liq harakat markazlari kuchli qo’zg’alish tufayli muhofaza (mudofaa) dominantasi vujudga keladi.
Hayvonlardagi mazkur hodisalarning shaxs xarakteri xislatlari namoyon bo’lishi bilan o’xshashligi mavjud. Bular: 1) ular hayvonlar va odamlar uchun stereotip xususiyatga ega; 2) sharoitga bog’liq holda odamlarda va hayvonlarda bir qo’zg’ovchiga javoban xilma-xil stereotip xususiyatli reaksiyalar tizimi vujudga keladi; 3) funksional holatlar har ikkalasida ham barqaror va doimiy xususiyat kasb etadi. Funksional holatlar hosil bo’lishining tashqi omillariga asoslanib, xarakter xislatlari shakllanishining fiziologik sharoitlaridan biri-ko’chish mexanizmi asosida dinamik stereotiplarning vujudga kelishidir. Xarakter xislatlarining dinamik stereotiplarga bog’liq nerv tizimining shartli reflektor funksional holati shaxsning sharoitiga nisbatan turlicha munosabatiga bog’liqdir. Masalan, tajribaga nisbatan tekshiriluvchining munosabati o’zgartirilsa, unda nerv jarayonlarining qo’zg’aluvchanligi, harakatchanligi, to’xtalishi kuchayadi, demak nerv tizimining funksional holati o’zgaradi. Shunday qilib, xarakter xislatlarining asosi ko’chish mexanizmi insonlarda hayvonlarnikidan keskin tafovutlanadi, chunki unda ikkinchi signal tizimi nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Xarakter xislatlarining namoyon bo’lishi bilan nerv tizimiga qiyoslansa, u holda birinchisining ruyobga chiqishi o’zgacha fiziologik sharoitga asoslanishi mumkin. Sobiq sovet psixologiyasida ta'kidlanishicha, nerv sistemasi umumiy tipining zid xususiyatlari psixologik jihatdan zid harakat usullariga mos tushadi. B.M.Teplov, V.M.Merlin, Ye.A.Klimovlarning tadqiqotlarida o’qish, sport va mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farqlari aniqlangan. Xuddi shu bois xarakter xislatlari paydo bo’lishining o’zgacha fiziologik sharoiti nerv tizimi umumiy tipining xususiyatlari hisoblanadi. Ma'lumki, nerv tizimining umumiy tipi - bu temperamentning fiziologik asosi hamdir. Shuning uchun temperament tipi xarakterning individual o’ziga xos xislatlarining ruyobga chiqishidagi muhim psixologik sharoitlardan biri bo’lib hisoblanadi. I.P.Pavlov tajribasining ko’rsatishicha, muayyan tizimda tashqi ta'sir hukm surganda nerv tizimi umumiy tipining xususiyatlariga taalluqli dinamik stereotipning shakllanishiga qulaylik vujudga keltirish yoki, aksincha, halaqit berishi mumkin.