logo

Xususiy mulkchilikning kelib chiqishi va ilk davlatchiligimiz ildizlari

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

47.67578125 KB
Xususiy mulkchilikning kelib chiqishi va ilk davlatchiligimiz ildizlari
Reja:
1. Xususiy mulkchilikning kelib chiqishi  masalasiga oid tadqiqotlar
2. I lk davlatchiligimiz ildizlari Ma’lumki,   O‘rta   Osiyoning   katta   va   kichik   daryolari,   soylari   bir   necha   ming
yilliklar   davomida   o‘zining   yukori   oqimlaridan   loyqa   suv   aralash   chirindi   va
kimyoviy   elementlarni   quyi   xavzalariga   oqizib   kelib,   unumdor   pastekisliklarni
xosil   qilgan.   Bu   joylarda   (Amudaryo   va   Sirdaryo   quyi   oqimlarida)   hosil   bo‘lgan
ko‘l   yoqalarida   neolit   davrining   o‘zlashtiruvchi   xo‘jalik   jamoalarini   (Kaltaminor
madaniyati) manzillari, Kopettog‘ daralaridan oqib chiqqan daryo va soy etaklarida
esa ilk dexqonchilik va xonaki chorvachilik makonlari paydo bo‘lgan.
Ishlab   chiqaruvchi   xo‘jalik   qabilalarining   izlari   Janubiy   Turkmaniston
xududlaridagi  o‘nlab arxeologik yodgorliklar  (Anovtepa, Oqtepa, Nomozgoxtepa,
Qoratepa,   Oltintepa)   misolida   o‘rganilgan   bo‘lib   (Anav-Nomozgox   madaniyati),
ularning   tarkib   topishi   va   rivojlanishi   neolit   (Joyitun   mada niyati),   eneolit   va   ilk
bronza   (Anovtepa,   Oqtepa,   Nomozgoxtepa,   Koratepa,   Oltintepa)   davriga   tug‘ri
keladi.   Bronza   davriga   kelganda,   ibtidoiy   jamoalar   ijtimoiy   va   iqtisodiy   hayotida
yuz   bergan   tub   o‘zgarishlar   tufayli   mulkchilikning   avvalgi   ij timoiy   xarakteri
o‘zgarib,   birinchi   navbatda,   yerga   va   chorvaga   bo‘lgan   xususiy   mulkchilik   kelib
chikadi.
Yerga xususiy egalik qilishning kelib chiqishi dastlab, bronza davrida, qadimgi
dexqonchilik mintaqalarida, chorva ga xususiy mulk egaligining kelib chiqishi  esa
dastlab, dasht mintaqalarida yuz beradi.
Miloddan   avvalgi   III   ming   yillikning   oxirlari   va   II   ming   yillikning   boshlariga
kelganda, qadimgi dexqonchilik madaniyati metro- poliya larida ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishlar   tufayli   demografik   portlash   yuz   beradi,   ya’ni   suv   resurslari   va
ekinbop yer maydonlarining tanqislanib borishi tufayli me tropoliya axolisining bir
qismi   yangi   yerlar   qidirib,   yirikroq   darslar   quyi   xavzalariga   borib   o‘rnashadilar.
Ana   shunday   yangi   dexqonchilik   markazlari   Murg‘ob   vodiysida   va   Qadimgi
Baqtriyada   bronza   davrida   shakllanadi.   Chunki,   -     O‘rta   Osiyoning   janubiy
o‘lkalari  (Marg‘iyona,  Baqtriya)  birinchidan, Yaqin va O‘rta  Sharq mintaqalariga
yaqin va chegaradosh edi; ikkinchidan, ulardagi tabiiy — geografik iqlim sharoiti
bu   o‘lkalarda   qadimgi   sug‘orma   dexqonchilik   madaniyatining   ertaroq
rivojlanishiga olib keldi. Metropoliyalarda   sug‘orma   dexqonchilik   tajribasiga   ega   dexqon   jamoalari
yangi yerlarni o‘zlashtirishda urug‘chilik jamoasi an’analarini ma’lum ko‘rinishda
saqlagan   holda,   juft   oila-oila   bo‘lib,   oilaviy   o‘zlashtirgan   yerga   jamoaviy   egalik
qilishdan farqli o‘laroq, patriarxal juft oila, monogomik oila mulki sifatida xususiy
egalik   qila   boshlaydilar.   Yirik   daryolar   quyi   havzalarida,   shunday   tartibda   tarkib
topgan   patriarxal   juft   oilalar   sekin-asta   katta   patriarxal   oilalar   darajasiga,   ya’ni
Avesto tili bilan aytganda, nmanalarga o‘sib chiqadi.   Katta patriarxal oila jamoasi
esa patriarxlar, ya’ni katta ota tomonidan bosh q arilgan.
Katta   patriarxal   oila-nmana   jamoa   x o‘ jaliklari   Avesto   jamiyatining   «vis»
k o‘ rinishidagi   q ishlo q   jamoalari   b o‘ lib,   ularni   kadxudotlar,   ya’ni   vispatilar
bosh q argan.   Vispatilar   katta   patriarxal   jamoa   boshli q lari   orasidan   vis
anjumanasida,   ya’ni   q ishlo q   jamoasi   yi g‘ inida   saylangan.   Davlatchiligimizning
eng   dastlabki   bu g‘ ini   ana   shu   vislar,   ya’ni   q ishlo q   jamoalari   b o‘ lib,   ular
davlatchiligimizning boshlan g‘ ich kurtagini tashkil etgan.  
«Vis»   jamo   alarining   tarkib   topishi   esa   taxminan   q uyidagicha   kechgan:   ya’ni
h ar   bir   jamoa   a’zosi   o‘ z   oilasi   kuchi,   h arakati   imkoniyatiga   k o‘ ra,   tegishli
mi q dorda   yer   o‘ zlashtirib,   xususiy   yer   mulk   egasi   -   ozod,   erkin   dex o‘ on
jamoalariga   (kashovarzlarga)   aylanadilar.   X ar   bir   daryo   q uyi   xavzasini
o‘ zlashtirishda   bir   necha   erkin   va   ozod   kashovarzlar   uru g‘ -aymo q chilik
an’analariga   k o‘ ra   birlashib,   erkin   dex q onlar   (kashovarzlar)   q ishlo q   jamoasini
tashkil etadilar. Shunday tartibda tashkil topgan   q ishlo q   jamoasi, uning mulki ona
uru g‘ i   davridagidek,   endi   ijtimoiy   xarakterga   ega   emas,   balki   xususiy   xarakterga
ega b o‘ ladi, ya’ni «vis» jamoasida ilk bor xususiy mulk,  o‘ zlashtirgan yerga xusu -
siy   egalik   q ilish   paydo   b o‘ ladi.   Jamoada   xususiy   mulkning   paydo   b o‘ lishida
erkaklarning   xizmati   katta   b o‘ lgan.  Endi,  bolalar   h am   o‘ z  otasini   ya q indan  tanib,
bola   tarbiyasi   juft   oila   qo‘ liga   o‘ tganligi   bois,   bolalar   o‘ rtasidagi   oila   mulki
ta q simotida otalarning roli ortib boradi.
Shunday   q ilib,   oilada,   jamoada   erkaklar   nufuzi   ortib,   asta   -   sekin   ota   uru g‘ i
(patriarxat)   q aror   topadi.   «Vis»larning   i q tisodiy   x o‘ jalik   asosini   tashkil   etishda
tashabbuskor kashovarlar orasidan jamoa a’zolari  o‘ z o q so q ollarini saylab oladilar. Odatda,   o q so q ol,   jamoa   sardori   -   kadxudot   yuksak   ijtimoiy-siyosiy   mav q ega   ega
usta mirishkor va omilkor dex q on yoki moxir  h unarmand, shaxsiy axlo q  va odobi,
ma’naviy-axlo q iy   yuksakligi   bilan   o‘ z   jamoasi   o g‘ ziga   tushgan   piru-ustoz   b o‘ lib,
bu   sifatlarga   o‘ z   va q tida   h alol   mexnati,   turmush   tajribasi   tu fayli   erishgan   jamoa
a’zolaridan   b o‘ lgan.   O‘ sha   davr   uru g‘   jamoalarn   kundalik   xayot   q onuniga
aylangan   sardorlikka   talab   aynan   kadxudotdan,   Avesto   tili   bilan   aytganda,
vispatidan, zantupatidan, dax’yupatidan shunday shaxsiy sifatlarga ega bulishlikni
talab   q ilgan.   Bu   o‘ zbek   xal q i   davlatchilik   tarixining   ilk   bos q ich   lariga   xos
bosh q aruv   tizimining   demokratik   prinsip l ari   edi.   O‘ rta   Osiyo   h ududiy   doirasida
tashkil topgan  Q adimgi Ba q triya podsholigi,  Q adimgi Xorazm davlati,  Qa n g‘  dav-
lati,   Davan   podsholigi   ana   shu   bosh q aruv   prinsiplari   asosida   tashkil   topgan   ilk
davlatchilikning   aynan   o‘ zginasi,   ma h alliy   h okimliklar   uyushmasidan   tarkib
topgan viloyat (dax yu ) darajasidagi davlatlar edi. Sovet davri tarixiy adabiyotlarida
ma h alliy   h okimliklarning   soni   15   tagacha   b o‘ lgan,   degan   fikr   h ukmron   edi.
Ammo,   musta q illik   davrida   chop   etilgan   asarlarda,   bu   borada   xam   noani q liklar
b o‘ lganligi   isbot   etildi.   Ilk   O‘ rta   asrlar   davri   minta q a   tarixida   ulariing   soni
q uyidagicha   ani q landi.   Masalan,   O‘ zbekistonning   janubida,   ya’ni   shimoli y
Toxaristonda   ilk   o‘ rta   asrlarda   T ermizshoxlar,   va   Guftan   (Sherobod   vo h asi)
h okimliklari   tashkil   topadi.   Bular   orasida   ma h alliy   h ukmdorlari   o‘ z   nomlaridan
mis va kumush tanglarni zarb etish   q udratiga ega edilar. Cha g‘ aniyonda V asrdan
bosh l ab   mis   tangalar   zarb   etila   boshlaydilar.   Ularning   yuz   tomonida   ma h alliy
h ukmdorning tasviri, or q a tomonida esa yakorsimon tam g‘ a chekilgan. V asrning
oxiri   va   VI   asr   boshlaridan   esa   sosoniylar   podshosi   Feruz   tangalariga   ta q lid
q ilingan   kumush   tangalar   chi q arildi.   VI   asrning   ikkinchi   yarmidan   Xusrav
draxmalariga   ta q lid   q ilingan   Cha g‘ aniyon   ixshidlarining   kumush   tangalari   zarb
etila boshlandi. VII asrning ikkinchi yarmidan esa shimoliy Toxaristonda ma h alliy
feodal   h okimliklar  tan galari   q atorida   arab  dirxam  va  felslari   muomalada  b o‘ lgan.
VIII   asr   oxiriga   kelib,   Toxaristonda   ma h alliy   h okimliklarga   arablar   tomonidan
bar h am berildi. Kezi kelganda ta’kiddash joizki, agar  h ukmdor metalldan pul zarb eta boshlasa,
demak bu davlatning tarkib topganligidan, pul (tanga)   o‘ tmishda davlat ramzlari -
gerb,   bayro q   (tu g‘ )   va   uning   mad h iyasi   b o‘ lganligidan,   Mis   tanga   ichki   bozor
muomalasining   ekvivalenti.   Agar   h ukmdor   kumush   tanga   zarb   etishga   jazm   etsa,
demak,   bu   uning   iqt isodiy   q udrati,   musta q il   davlat   sifatida   siyosat   olib
borganligidan nishonadir.
Bronza va ilk temir davri arxeologik yodgorliklaridan topilgan muxrlar esa tub
ma’nodagi   davlatning   tashkil   topganligidan   darak   bermaydi.   Bu   q adimda   q abila
boshli g‘ i - yetakchisining, diniy-ilo h iy raxnamosining,   h arbiy va dunyoviy sardori
(kaviysi) va  q ishlo q  jamoasi boshli q larining  h ukmdorlik  sardorlik belgisi b o‘ lgan.
Shuning uchun ularda fa q at uru g‘  va  q abila totemlari  o‘ z aksini topgan va ular  o‘ z
navbatida   protodavlat   belgisi,   davlatchilikning   kurtaklari   tarkib   topganligidan,
o‘ tro q   a h oli   ijtimoiy-i q tisodiy   va   madaniy   salo h iyati   asosida   ma h alliy   ilk
davlatchalar shakllanib borayotganligidan guvo h lik beradi. Tangalarda esa albatga
h ukmdor si y mosi. yozuv va tegishli xudolarning ramziy siymosi  o‘ z aksini topadi.
O‘ zbekistonning   markaziy   q ismi   h isoblangan   S o‘g‘ diyonada   ilk   o‘ rta   asrlarda
uchta   musta q il   tarixan   tarkib   topgan   yirik   viloyat   h okimliklari   shakllangan.
Panjikentdan   to   Karmanagacha   b o‘ lgan   tumanlar   Markaziy   S o‘g‘ dni   tashkil   etib,
u nin g   bosh   sha h ri   Sama rq and   h isoblangan.   Zarafshon   vo h asining   Karma na dan
g‘ arbda   joylashgan   tumanlari   G‘ arbiy   S o‘g‘ dni   tashkil   etgan.   Uning   bosh   sha hri
Buxoro   b o‘ lgan.   Q ash q adaryo   h avzasida   tarkib   topgan   tumanlar   Janubiy   S o‘g‘ d
yerlarini  tashkil  etgan.   Janubiy  S o‘g‘ dning  yu q ori   Q ash q adaryo  tumanlari  -   Kesh
viloyati,  q uyi   Q ash q adaryo tumanlari esa Naxshob viloyati deb yuritilgan. Viloyat
h okiml iklari tepasida turgan   h ukmdorlar Farbiy S o‘g‘ dda xu- dotlar, markaziy va
janubiy S o‘g‘ dda ixshidlar deb yuritilgan.
Masalan,   g‘ arbiy S o‘g‘ d yerlari 22 ta rustaklardan tashkil topgan 1
. Ularning 15
tasi Buxoro vo h asinng mudofaa devori ichida, 7 tasi  esa vo h a devori tash q arisida
joylashgan. Ularning nomlari yozma manbalarda s o‘g‘ diycha b o‘ lib, Tavovis,  q uyi
Xarkana, Xitfar,  Q oxushtuvon, Yu q ori Samjon va  Qu yi Samjon, Yu q ori Faraviz va
Q uyi   Faraviz,   Zar,   Fargidat,   Paykent,   Farob   va   bosh q a   nomlarda   bizgacha   yetib kelgan.   Markaziy   S o‘g‘ dda   ular   VII   asr   o‘ rtn     alarida   11   ta   b o‘ lgan.   Bu   xa q da
nafa q at   yozma   man balarda,   balki   q adimgi   Afrosiyob   devoriy   suratlarida   h am   te-
gishli   ma’lumotlar   bor,   ya’ni   Samar q and   ixshidi   Varxumanni   q utlab   turli
mamlakatlardan kelgan  elchilarni   q abul  marosimi g a ba g‘ ishlangan  sho h ona saroy
devorida, uning taxti ravonda  o‘ tirgan  h olati rang-barang chizgilarda aks ettirilgan.
Varxuma n   atrofida   uning   ya q inlari,   unga   tobe   11   ta   rustak   ixshid   va   ix ridlari   va
ularning   tu g‘ lari   (bayro q lari)   tasviri   h am   ch i zilgan.   Bir   q ator   q ilib,   tik   terib
q uyilgan 11 bayro q  dastalari  q izil lenta bilan bir-birlariga ramziy bo g‘ lab  q uyilgan.
Ushbu   manzara   Markaziy   S o‘g‘ dda   11   ta   ixshid   va   ixridliklar   b o‘ lganligi   va
ularning   Samar q and   ixshidi   (podshosi)   Varxuman   boshchiligida   «S o‘g‘ d   davlat
konfederatsiyasi»   tuzilganligidan   dalolat   beradi.   Shunday   h olat   janubiy   S o‘g‘ dda
h am kuzatiladi.
Yu q orida   ta ’ kidlaganimizdek,   tovar-pul   munosabatlari   mamlakat   i q tisodiy
h ayotida   juda   mu h im   o‘ rin   tutgan.   S o‘g‘ diyona   yunonlar   ta’siridan   salavk iy lar
davridayo q   q utulib,   musta q il   tara qq iyot   y o‘ liga   tushib   olgan   edi.   Ma h alliy
h okimliklar yunon tangalariga ta q lid  q ilib,  o‘ z tangalarini chi q ara boshlaganlar.
Milod d an   avvalgi   I   asrda   S o‘g‘ d d a   topilgan   tangalar   taxliliga   k o‘ ra,   Zarafshon
vo h asining kamida 3 ta davlat konfederatsiya si  b o‘ lgan, deyish mumkin. Masalan,
Samar q and   S o‘g‘ dining   maxalliy   h okimliklari   Antiox   I   tangalariga   ta q lid   q ilib,
uzo q  yillar m is  tangalar zarb etishda davom etadi. Buxoroliklar esa yunon-ba q triya
podsholaridan   Yevtidem   tetradraxmasiga   ta q lid   q ilib   pul   chi q aradilar.
Qa sh q adaryo   ma h alliy   h okimliklari   esa   Alek sandr   sur’ati   solingan   salavkiy
tangalariga ta q lid etib, tanga zarb etadilar. Milodiy eradan boshlab, S o‘g‘ diyonada
s o‘g‘ d   maxalliy   xukmdorlarining   nomlari   bitilgan   tangalar   zarb   etila   boshlaydi.
Bir oq ,   ulardagi   yozuv   va   ma h alliy   h okimlarning   sur’atlari   juda   sifatsiz   va   texnik
ji h atdan   nu q sonli   b o‘ lganligidan   ulardagi   bironta   h ukmdor   nomini   ani q lash
mumkin   b o‘ lmagan.   Milodiy   III   a s rgacha   S o‘g‘ d   sha h ar   h ayotida   q andaydir
i q tisodiy   tanazzul   b o‘ lgan   k o‘ rinadi.   Fa q at   III   asr   oxiri   va   IV   asr   boshlaridagina
S o‘g‘ d   h ayotida   Ipak   y o‘ li   bilan   bo g‘ lik   i q tisodiy   yuksalishlar   yuz   beradi.   Bu h a q da   birinchi   bor   Dunxuandan   topilgan   h ujjat   —   «S o‘g‘ d   eski   yozuvlari»
guvoxlik beradi.
Ilk   o‘ rta   a s rlarda   S o‘g‘ dning  savdo   sha h ri   nomi   bilan   nom   chi q argan  Poykent
shaxrining   i q tisodiy   q udrati   arab   tarixchisi   Tabariyni   lol   q oldirgan.   Uning
yozishicha   «Poykentda   arablar   tomonidan   shunchalar   k o‘ p   oltin   va   kumush
idishlar   talandiki.   ularning   k o‘ pligidan   sano g‘ iga   yeta   olmaysan   kishi» 1
.   Bunday
yuksaklikni   IV   a s rning   oxirlarida   butun   S o‘g‘ d   b o‘ ylab   kuzatish   mumkin   edi.   V
a s rdan   boshlab   mustakil   S o‘g‘ d   h okimliklari   sur’atlari   bitilgan   tangalar   zarb   etila
boshlaydi.   VII   a s rga   kelib   S o‘g‘ d   ma h alliy   h okimliklarining   kumush   tangalari
ja h on   savdosida   o‘ z   o‘ rniga   ega   edi.   S o‘g‘ diyona   shunday   yuksakliklarga
erishishiga   q aramay,   mamlakatda   ilk   o‘ rta   a s rlar   davomida   yagona   podsholik
(markaziy   h okimiyat)   b o‘ lmagan.   Bunday   h okimiyatni   tarkib   topishiga   dastlab
xiyoniylar va kidariylarning bu zaminga kirib kelishi sabab buldi. S o‘g‘ diyona VI
asr   boshlaridan   eftaliylar   tarkibida,   563   yildan   esa   Turk   h o q onligi   qo‘ l   ostiga
o‘ tadi.   Garchi   ular   (Turk   h o q onligidan   bosh q a)   ma h alliy   h okimliklar   boshkaruv
tizimiga   aralashmagan   h olda,   ulardan   kat t a-ka tt a   o‘ lpon   (soli q )   olish   bilan
kifoyalanish   siyosatini   yuritsalarda,   amalda   markazlashgan   davlatni   barpo
b o‘ lishidan   manfaatdor   emas   edilar.   Chunki,   ular   O‘ rta   Osiyo   etnomadaniy
maydonida   q udratli   yangi   siyosiy   kuchning   paydo   bulishini   istamas   edilar.   Shu
bois,   S o‘g‘ d   maxalliy   aslzodalarining   boy   tajribalaridan   o‘ z   maksadlari   y o‘ lida
foydalanish   ilinjida,   eftaliy   va   turk   h o q onlari,   ularni   davlat   bo shq aruvi
xizmatlariga   faol   tortishn i   afzal   k o‘ radilar.   Biro q   VIII   asr   boshlaridan   VIII   asr
oxirlarigacha   davom   etgan   q atti q,   janglar   va   qo‘ z g‘ olonlardan   s o‘ ng,   arab
bos q inchilari   ma h alliy   aslzodalar   orasidan   o‘ z   tayanchlarini   topib,   nafa q at   butun
S o‘g‘ diyona,   balki   Movar o unnaxr   va   Xurosonda   o‘ z   h ukmronligini   o‘ rnatishga
erishdilar. Arablar, eftaliy va turk  h o q onlaridan far q li  o‘ laro q , yangicha bo shq aruv
tizimini ishlab chi q dilar.
S o‘g‘ dan   shar q da   Sirdaryo   h avzasida   Ustrushona   viloyati   joylashgan.   Uning
g‘ arbiy  q ismini  O‘ zbekistonning Jizzax va Sir daryo viloyatlari tashkil etadi. Uning
shar q iy  q ismi - X o‘ jand viloyati esa  h ozirgi kunda Tojikiston  h ududida. Ilk   o‘ rta   asrlar   Ustrushonasi   18   ta   tumanliklardan   tashkil   top g an.   Istaxriy
ma’lumotlariga k o‘ ra, ular Kurket, Gazak, Vagket, Sabat, Zomin, Dizak, Bunjikat,
Xarakana,   Feknan,   Fagkat,   Mink,   Asbanikat,   Biskar,   Bantam,   Vakr,   Shagar,
Burgar, Buttam kabi rustaklar b o‘ lib, ular tepasida turgan  h ukmdorlar afshinlar deb
atalgan 1
. Xitoy manbalariga k o‘ ra, Ustrushona IV-V asrlardayo q  musta q il  h okimlik
sifatida tilga olinadi.
Arab geograflarining xabariga  q araganda, Ustrushonaning bosh shaxri Bunjikat
b o‘ lgan.   Arxeologik   tad q i q otlar   buni   t o‘ lik   tasdi q laydi 2
.   Shaxristo n dan   topilgan
kumush   tangalarga   k o‘ ra,   dastlab   Ustrushonani   ma h alliy   afshinlar   bosh q argan.
VIII   asr   birinchi   choragidan   Ustrushonani   turkiy   sulola   vakillari   bosh q ara
boshlagan. Darx aq i q at, arab tarixchisi  Istaxriy 737 yil vo q ealari munosabati bilan
Ustrushona   afshini   turk   Xarabu g‘ a   ekanligini   eslaydi.   Undan   s o‘ ng   ya q i n   60   yil
Ustrushona   afshinligini   turk   Xanaxara   egallaydi.   U   mash h ur   xalifa   Ma’mun   ibn
Xorun xizmatida bulib, Iro q   va   Misrda k o‘ tarilgan   q uz g‘ olonlarni bostirishda   q atn
ashgan 1
.
Ustrushonadan   shimoliy-shar q da,   Sirdarayoning   yu q ori   xav zasida   kadimgi
Far g‘ ona   joylashgan.   U   Gerodotning   «Tarix»   asarida   «parikaniylar   yurti»   nomi
ostida   eslab   o‘ tiladi.   Far g‘ ona   s o‘ zi   s o‘g‘ d   manbalarida   «to g‘ lar   orasidagi   vodiy,
atrofi   berk   soylik   ma’nosini   anglatadi 3
.   Xitoy   manbalarida   «Dayyuan,   ya’ni
Davan» deb atalgan. Dayyuan  h am «to g‘ lar orasidagi vodiy» ma’nosini beradi 4
.
Q adimgi   Far g‘ ona   haq idagi   mufassal   ma’lumotlarni   biz   Xi toy   manbalarida
uchratamiz.   Bu   ma’lumotlar   xitoyliklarning   mashxur   «24   tarixi»   ning   1-2   jildi,
ya’ni   Sima   Syanning   «Tarixiy   xotiralar»   va   Ban   Gu   ning   «Birinchi   Xan   sulolasi
tarixi»da   berilgan.   Bu   ikki   asar   N.Ya.   Bichurin   tarjimasi   asosida   bizgacha   yetib
kelgan. Ammo, «24 tarix» ning Markaziy Osiyoga tegishli k o‘ pgina boblari N.Ya.
Bichurin   tarjimasiga   kiritilmagan 5
.   Ana   shu   «24   tarix»   ning   1-3   jildlaridagi
Markaziy Osiyoga tegishli   q ismlaridan Far g‘ ona-Xitoy munosabatlariga oid yangi
ma’lu motlar   borki,   ular   «Tarixiy   xotiralar»dagi   «Xan   Udi   tazki-   rasi»,   «Fargona
tazkirasi»,   «Xunlar   tazkirasi»   va   «Xannoma»   dagi   «Xan   Udining   tarjimai   xoli»,
«Farbiy   yurt   (kurkor)   taz kirasi»,   «Xunlar   h a q ida   q issa»,   «Xan   Vendi   tazkirasi», «Chjan   Szyan,   Li   Guangli   tarjimai   xoli»,   «Nagma   nova   tazkirasi»,   «Besh   anosir
(modda   yoki   jism)   tazkirasi»   kabi   boblarda   beriladi .   Bularning   k o‘ pchiligi
yu q orida   ta’kidlaganimizdek,   N.Ya.   Bichu rin   tarjimasiga   kiritilmagan.   Shuning
uchun   Q adimgi   Far g‘ ona   (Davan)   davlati   va   uning   Xitoy   bilan   b o‘ lgan   alo q alari
yaxshi  o‘ rganilmagan edi.
Q adimgi   Far g‘ onaga   nisbatan   Xitoy   manbalarida   Davan   davlati   h a q idagi
ma’lumotlar   oxirgi   marta   milodiy   III   asrda   uchratiladi.   436   yilda   imperator   Vey
elchisining   h isobotida   Q adimgi   Far g‘ ona   «Polona»   nomi 1
  bilan   Davan   o‘ rnida
ishlatilgan.   Qad imgi Far g‘ ona «Bey-shi»da (VII asr) «Boxan», «Feyxan» nomlari
bilan   tilga   olinadi 2
.   «Bey-shi»da   Feyxanda   « h ukmdor   taxti   oltin   q uch q or
q iyofasida»   ishlangan   deyiladi.   B osh q a   bir   Xitoy   manbasi   «Tan-shu»da   (X   asr)
Q adimgi   Far g‘ onani   «IV   asrdan   boshlab   to   h okimiyat   tepasiga   turklar   kelganiga
q adar   bir   sulola   bo shq argan»   deyiladi.   630   yili   O‘ rta   Osiyo   or q a l i   H indistonga
safarga   otlangan   Xitoy   elchisi   Syuan   Szan   h isobotida   Feyxan   yagona   h ukmdor
tasarrufida emas, u yerda mayda ma h alliy  h ukmdorlar k o‘ p, deb ta’kidlaydi.
Q adimgi   Far g‘ onada   antik   davrida   70   ga   ya q in   katta   va   kichik   maxalliy
h okimliklardan   iborat   ekanligi,   ular   asosida   Davan   podsholigi   tashkil   topganligi
h a qi da   q adimgi   Xitoy   yozma   manbalarida   ta’kidlansada,   bu   ramziy   xarakterdagi
davlat edi. Uning podshosini   h u q u q i max,alliy xokimliklardan tashkil toptan Oliy
kengash tomonidan  q atiy chegaralangan edi. Bunday  h olat arxeologik yodgorliklar
misolida  h am  o‘ z tasdi g‘ ini topgan.
Masalan,   Q adimgi Far g‘ onaning   Q oradar yo   h avzasida olib borilgan arxeologik
dala tad q i q ot natijalari bu masalaga oydinlik kiritadi. Ushbu tad q i q otlar natijalariga
k o‘ ra, mazkur maskan antik va ilk   o‘ rta asrlar davrida bir necha mikrovo h alardan
tarkib   topgan   11   ta   irrigatsion   rayonlarni   tashkil   etgan.   Ularda   antik   davriga   oid
247   ta   yodgorlik   (erkin   de hq on   x o‘ jaliklarining   q ishlo q lari)   b o‘ lsa,   ilk   o‘ rta
asrlarga   kelib,   ularning   soni   166   taga   tushib   q olgan.   Demak,   q ishlo q   jamoalari
ichida   mulkiy   taba q alanish   jadal   kechgan,   mulk   egalari   -   kashovarzlarning   bir
q ismi   mulksiz   kadivarlarga,   ular   h isobiga   boyib   borayotgan   kashovarzlarning
badavlat  q ismi dex q onzodalar-mulkdor feodallarga aylanib borgan. Q oradaryo   h avzasi   yodgorliklarining   tarixiy   topografiyasiga   k o‘ ra,   vo h a
yodgorliklarini uch kategoriyaga. ya’ni sha ha rlar,  q ishlo q h okimliklarining  q asrlari
va   qi shlo q   jamoalari   ob’ektlariga   ajratilganda   q uyidagi   h olatni   kuzatish   mumkin
b o‘ ladi:   agar   antik   davrda   q ishlo q   jamoasi   maskanlari   k o‘ pchilikni   tashkil   etgan
b o‘ lsa, ilk  o‘ rta asrlarda sha h ar  h okimliklarining  q asrlari k o‘ pchilikni tashkil etadi.
H ar   bir   irrigatsion   rayonda,   uning   i q tisodiy   va   siyosiy   markazi   sifatida   sha h ar
tipidagi   yodgorlik   q ayd   q ilinadi.   Mikrovo h alarda   esa,   ularning   bosh   q arorgoxi
sifatida  q ishlo q   h okimliklarining  q asrlari kuzatiladi.
Shunday   q ilib,   ilk   o‘ rta   asrlarga   kelganda   Qo radaryo   xavzasining   h ar   bir
irrigatsion   rayoni   doirasida   tuman   h okimliklari,   mikrovo h alar   bazasida   q ishlo q
h okimliklari, umuma n   Qa dimgi Far g‘ onaning yirik sha h arlari bazasida esa sha h ar-
davlatlar   tashkil   topgan   k o‘ rinadi.   Q oradaryo   h avzasida   arxeologik   materiallar
asosida kuzatilgan bu tarixiy jarayon nafa q at butun Far g‘ ona mulkiga, balki   O‘ rta
Osiyoning   de hq onchilik   madaniyati   rivoj   topgan   barcha   viloyatlariga   xos   b o‘ lib,
o‘ zbek   davlatchiligining   ma h alliy   ildizlari   aynan   ana   shularga   borib   ta q aladi.
Choch   vo h asi   va   Q adimgi   Xorazmda   h am   ilk   O‘ rta   asrlarda   xuddi   shu   tarixiy
manzara kuzatiladi.
O‘rta   Osiyo   ilk   o‘ rta   asrlar   davri   sha h arlarining   rivojlanishi   masalasida   fanda
ikki   xil   fikr   shakllangan.   Birinchisi,   S.P.Tolstovga   tegishli   b o‘ lib,   uning   fikricha,
ilk  o‘ rta asr sha h arlarida umumiy in q iroz  h olati kuzatiladi. Dex q onzodalar  q asrlari
va   h ukmdorlar ma h kamasini   h isobga olmaganda,   h unarmandchilik tarmo q larining
rivoji, sha h ar  q urilishi va ularni obodonlashtirish ishlari b o‘ shashib ketadi 1
.
Ikkinchi   q arash  A.M.Belinisskiyga  tegishli   b o‘ lib,  u  Samar q and  va  Marv  kabi
yirik   sha h arlardan   tash q ari,   k o‘ pgina   sha h arlarning   maydoni   q is q aradi,   ammo   bu
davrda   shax a r   tipidagi   a h oli   pu nk tlari   fav q ulodda   k o‘ payadi 1
,   degan   xulosaga
keladi.
X o‘ sh, bu davrda Toshkent vo h asida sha h arlar  h ayoti bilan bo g‘ lik nimalar yuz
berdi?
Avvalambor,   Toshkent   vox a si   eftaliylar   davlati   tarkibiga   qo‘ shib   olindi.
Milodiy   VI   asrning   60   yillaridan   Choch   Turk   h o q onligi   tarkibiga   o‘ tdi 2
.   Bu vo q ealar dastlab, Chochning janubiy- g‘ arbiy sha h arlari i q tisodiy rivojlanishiga sal-
biy   ta’sir   etmay   q olmas   edi.   Aynan   shu   va q tda   Ilo q   o‘ zining   boy   rangli
metallurgiya   sanoatini   intensiv   o‘ sishi   xisobiga   i q tisodiy   sa l oxiyati   k o‘ tarilib,
Chochdan   ajralib   chi q adi   va   ma’lum   muddatgacha   musta q il   rivojlanadi 3
.   VI   asr
oxirlaridan   kuchaygan   turk   aslzodalarining   o‘ zaro   taxt   uchun   kurashlari   davrida,
Choch   musta q illikka   intilib   k o‘ rdi.   Ammo,   VII   asr   boshlaridan   yana   h o q onlikka
tobe   b o‘ lib,   Chochni   G‘ arbiy   Turk   h o q onligining   noibi-tuduni   bosh q aradigan
b o‘ ldi.   H atto   tobe   viloyatlarni   bosh q arish   va   soli q   yi g‘ ish   masalalarini   q atti q
nazoratda   tutish   ma q sadida   xo q onlikda   ikkita   kichik   xo q on   lavozimi   joriy   etilib,
ularning   birini   q arorgoxi   Choch   atrofida   b o‘ lib,   u   Movaraunnaxrning   S o‘g‘ d
o‘ lkalarini   bo shq arar   edi.   VIII   asr   boshlarida   arablar   bos q ini   tufayli   Choch
arablarga  q arshi S o‘g‘ d, Far g‘o na ixshidlari va turk  h o q onligining  h arbiy ittifo q iga
qo‘ shiladi.   Bu   it t ifo q   723-724   yillarda   Sirdaryo   b o‘ yida   b o‘ lgan   janglarda
arablarga   q atti q   zarba   beradi.   739   yilda   arablar   Choch   va   uning   it t ifo q chilariga
q arshi   yangi   xujum   uyushtiradilar.   Jang   davomida   arab   lashkarboshisi   Xoris   ibn
Surayj   s o‘g‘ diylar   tomoniga   o‘ tib   ketadi 4
.   Turk   h o q onligi   Xitoy   ta’siriga   tushib
q olgan   kezlarda,   arablar   Chochga,   uni   musta q illigiga   putur   yetkazmaslik   sharti
bilan   o‘z   noiblarini   yuborib,   Xitoyga   q arshi   ittifo q   tuzadi.   Ammo,   bu   shartnoma
uzo qq a   ch o‘ zilmaydi.   Choch   va   E lo q   VIII   asr   davomida   arablarga   q arshi   barcha
chi q ishlarda faol  q atnashadi.
Shunday  q ilib, VI—VIII asrlarda Choch tarixining k o‘ p va q ti tash q i dushmanga
q arshi   kurashlar   bilan   izo h lanadi.   Bu   kurashlar   Choch   i q tisodiy   xayotiga   salbiy
ta’sir   etmay   q olmas   edi.   Shu   munosabat   bilan   yirik   shaxarlar   maydoni   dastlab
q is q ardi.  Q achonkim, Choch Turk xokonligi tarkibiga  o‘ tgach, mavjud etnosiyosiy
vaziyatda   yuz   bergan   o‘ zaro   i q tisodiy   manfaatdorlik   paydo   b o‘ lib,   sha h arlar
h ayotida jonlanish boshlandi. VIII asr boshlariga kelganda, Chochda sha h arlar soni
k o‘ payib,   ular   32   taga   yetdi.   Sha h arlar   nafa q at   daryo   h avzalarining   q uyi
o q imlarida, balki ularning  o‘ rta va yu q ori  h avzalarida  h am tarkib topdi.
Masalan, Oxangaronning   o‘ rta o q imida   E lo q ning poytaxt shaxri Tunk a t tashkil
topdi, uning maydonida   E lo q   xukmdorining   q asri   q ad k o‘ taradi.   E lo q   nafa q at mis cha q alar,   balki   i q tisodiy   ji h atdan   yaxshi   rivojlanganligidan   kumush   tangalar   zarb
etish   imkoniyatiga   ega   edi.   Xatto,   E lo q   arablar   qo‘ l   ostiga   o‘ tib,   o‘ z   siyosiy
musta q illigini y o‘q otsada, kumush tanga zarb etishni davom ettirardi. Tunk a t ruda
eritish va uni  q ayta ishlash ustaxonalariga boy metallurglar shaxriga — markazi g a
aylanadi. Uning to g‘  sanoatini tez sur’atlar bilan rivojlani- shida, Tunk a t ya q inidan
topilgan   oltin   va   kumush   konlari   katta   rol   o‘ ynaydi.   Natijada,   Tunk a tning   to g‘
sanoati   nafa q at   uni   E lo q ning   yirik   i q tisodiy   markazi,   balki   siyosiy   poytaxtiga
aylanishida   mu h im   rol   o‘ ynaydi.   Ilk   o‘ rta   asrlarda   O h angaron   h avzasida   Tunk a t
(17,5 ga),   Qu lota (15 ga), Namudlik (12 ga), Tepa (12 ga), Oshxonatepa (11 ga),
Muncho q gepa   ( 11.2 ga)   kabi   q a t or   shaxar   va   bosh q a   axoli   punktlari   vujudga
keldiki, ularning i q tisodiy negizini asosan to g‘  sanoati tashkil  q ilardi.
Ayni q sa,   karvon   y o‘ llarining   E lo q   shaxarlari   or q ali   o‘ tgan   tarmo q lari   Choch
i q tisodiyotida mu h im a h amiyatga ega edi. Bu y o‘ llar b o‘ ylab yangi savdo punktlari
(Chinachkat, Navkat)  q ad k o‘ taradi.
Shunday   q ilib,   ilk   o‘ rta   asrlarda   Choch   sha h arlarining   son   ji h atdan   o‘ sishi   va
ularning   i q tisodiy   ixtisoslashuvi   kuzatiladi.   Bu   jarayon  Chochdan   E lo q ni   ma’lum
muddatga   ajrab,   musta q il   i q tisodiy   siyosat   yuritishiga   olib   keldi.   Urbanizatsiya
jarayonlari   Chochning   adirli   rayonlariga   jadal   kirib   borib ,   h atto   Chochning
poytaxti   Sirdaryo   soxillaridan   voxaning   shimoliy   rayonlariga,   ya’ni   h ozirgi
Toshkent sha h ri rayoniga   - Mingurikka   k o‘ chadi.   Ilk   o‘ rta   asrlarda   Chochda
yuz bergan urbanistik jarayonlar vo h ada asosan kichik sha h ar punktlarining paydo
b o‘ lishi  h isobiga yuz berdi.
Ilk   o‘ rta   asrlarda   vo ha ga   turkiy   etnik   q atlamlarning   t o‘ xtovsiz   kirib   kelishi,
ayni q sa   Chochning   Turk   h o q onligi   tar k ibida   b o‘ lishi,   uning   madaniyatiga   katta
ta’sir k o‘ rsatdi va makonda turk-s o‘g‘ diy etnomadaniy maydonning shakllanishiga
olib   keldi.   Choch   eroniy   tilli   a h olining   turklashish   jarayoni   jadal   kechgan
maskanga aylandi. Bu   h olatlar ayni q sa, arxeolo gik materiallarda yaxshi kuzatiladi
va yozma manba materiallari esa ularni tasdi q laydi. A dabiyotlar:
1. Ўзбекистон тарихи фанида инновa ц иялар.Т. -2012.
2. Ўзбекистон  халқлари  тарихи..1-қисм.  Ўқув қўланма /   Масъул  муҳаррир
А. Асқаров-Т.1992.
3. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1, 2,3-китоблар. - Т.: Шарқ, 2000.
4. Ўзбекистон   тарихи   (1917-1991-йилар)   Биринчи   ва   иккинчи   китоблар/
масъул муҳаррир Қ.Ражабов.Т.;-“Ўзбекистон”-2019
5. O‘zbekiston   tarixi.   Oliy   o‘quv   yurtlarining   tarix   fakulteti   talabalari   uchun
darslik / Mas’ul muharrir A.S.Sagdullayev. – T., 2019.
6. Ўзбекистон   тарихи.   Ўқув   қўланма   /   Масъул   муҳаррир   А.С.Сагдулаев-
Т.1997.
7. Ўзбекистон   давлатчилиги   тарихи   очерклари   /   Масъул   муҳаррир
Д.Алимова-Т.,2001
8. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи  . Т.,2000 
9. Эшов   Б.Ж.   Ўзбекистон   давлатчилиги   тарихи.   Ўқув   қўланма.   –   Т.:
Маърифат, 2009.
10. Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи- Т.:2012
11. Эшов   Б.,   Одилов   А.   Ўзбекистон   тарихи.   1-жилд.   Энг   қадимги   даврдан
XIX аср ўрталаригача. Дарслик. – Т., 2014.
12. Shamsutdinov   R ,   Karimov   Sh ,   Xoshimov   S. .   Vatan   tarixi   1 ,2,3 -kitob.   O’quv
qo’llanma-T.”Sharq”-2016

Xususiy mulkchilikning kelib chiqishi va ilk davlatchiligimiz ildizlari Reja: 1. Xususiy mulkchilikning kelib chiqishi masalasiga oid tadqiqotlar 2. I lk davlatchiligimiz ildizlari

Ma’lumki, O‘rta Osiyoning katta va kichik daryolari, soylari bir necha ming yilliklar davomida o‘zining yukori oqimlaridan loyqa suv aralash chirindi va kimyoviy elementlarni quyi xavzalariga oqizib kelib, unumdor pastekisliklarni xosil qilgan. Bu joylarda (Amudaryo va Sirdaryo quyi oqimlarida) hosil bo‘lgan ko‘l yoqalarida neolit davrining o‘zlashtiruvchi xo‘jalik jamoalarini (Kaltaminor madaniyati) manzillari, Kopettog‘ daralaridan oqib chiqqan daryo va soy etaklarida esa ilk dexqonchilik va xonaki chorvachilik makonlari paydo bo‘lgan. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik qabilalarining izlari Janubiy Turkmaniston xududlaridagi o‘nlab arxeologik yodgorliklar (Anovtepa, Oqtepa, Nomozgoxtepa, Qoratepa, Oltintepa) misolida o‘rganilgan bo‘lib (Anav-Nomozgox madaniyati), ularning tarkib topishi va rivojlanishi neolit (Joyitun mada niyati), eneolit va ilk bronza (Anovtepa, Oqtepa, Nomozgoxtepa, Koratepa, Oltintepa) davriga tug‘ri keladi. Bronza davriga kelganda, ibtidoiy jamoalar ijtimoiy va iqtisodiy hayotida yuz bergan tub o‘zgarishlar tufayli mulkchilikning avvalgi ij timoiy xarakteri o‘zgarib, birinchi navbatda, yerga va chorvaga bo‘lgan xususiy mulkchilik kelib chikadi. Yerga xususiy egalik qilishning kelib chiqishi dastlab, bronza davrida, qadimgi dexqonchilik mintaqalarida, chorva ga xususiy mulk egaligining kelib chiqishi esa dastlab, dasht mintaqalarida yuz beradi. Miloddan avvalgi III ming yillikning oxirlari va II ming yillikning boshlariga kelganda, qadimgi dexqonchilik madaniyati metro- poliya larida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishlar tufayli demografik portlash yuz beradi, ya’ni suv resurslari va ekinbop yer maydonlarining tanqislanib borishi tufayli me tropoliya axolisining bir qismi yangi yerlar qidirib, yirikroq darslar quyi xavzalariga borib o‘rnashadilar. Ana shunday yangi dexqonchilik markazlari Murg‘ob vodiysida va Qadimgi Baqtriyada bronza davrida shakllanadi. Chunki, - O‘rta Osiyoning janubiy o‘lkalari (Marg‘iyona, Baqtriya) birinchidan, Yaqin va O‘rta Sharq mintaqalariga yaqin va chegaradosh edi; ikkinchidan, ulardagi tabiiy — geografik iqlim sharoiti bu o‘lkalarda qadimgi sug‘orma dexqonchilik madaniyatining ertaroq rivojlanishiga olib keldi.

Metropoliyalarda sug‘orma dexqonchilik tajribasiga ega dexqon jamoalari yangi yerlarni o‘zlashtirishda urug‘chilik jamoasi an’analarini ma’lum ko‘rinishda saqlagan holda, juft oila-oila bo‘lib, oilaviy o‘zlashtirgan yerga jamoaviy egalik qilishdan farqli o‘laroq, patriarxal juft oila, monogomik oila mulki sifatida xususiy egalik qila boshlaydilar. Yirik daryolar quyi havzalarida, shunday tartibda tarkib topgan patriarxal juft oilalar sekin-asta katta patriarxal oilalar darajasiga, ya’ni Avesto tili bilan aytganda, nmanalarga o‘sib chiqadi. Katta patriarxal oila jamoasi esa patriarxlar, ya’ni katta ota tomonidan bosh q arilgan. Katta patriarxal oila-nmana jamoa x o‘ jaliklari Avesto jamiyatining «vis» k o‘ rinishidagi q ishlo q jamoalari b o‘ lib, ularni kadxudotlar, ya’ni vispatilar bosh q argan. Vispatilar katta patriarxal jamoa boshli q lari orasidan vis anjumanasida, ya’ni q ishlo q jamoasi yi g‘ inida saylangan. Davlatchiligimizning eng dastlabki bu g‘ ini ana shu vislar, ya’ni q ishlo q jamoalari b o‘ lib, ular davlatchiligimizning boshlan g‘ ich kurtagini tashkil etgan. «Vis» jamo alarining tarkib topishi esa taxminan q uyidagicha kechgan: ya’ni h ar bir jamoa a’zosi o‘ z oilasi kuchi, h arakati imkoniyatiga k o‘ ra, tegishli mi q dorda yer o‘ zlashtirib, xususiy yer mulk egasi - ozod, erkin dex o‘ on jamoalariga (kashovarzlarga) aylanadilar. X ar bir daryo q uyi xavzasini o‘ zlashtirishda bir necha erkin va ozod kashovarzlar uru g‘ -aymo q chilik an’analariga k o‘ ra birlashib, erkin dex q onlar (kashovarzlar) q ishlo q jamoasini tashkil etadilar. Shunday tartibda tashkil topgan q ishlo q jamoasi, uning mulki ona uru g‘ i davridagidek, endi ijtimoiy xarakterga ega emas, balki xususiy xarakterga ega b o‘ ladi, ya’ni «vis» jamoasida ilk bor xususiy mulk, o‘ zlashtirgan yerga xusu - siy egalik q ilish paydo b o‘ ladi. Jamoada xususiy mulkning paydo b o‘ lishida erkaklarning xizmati katta b o‘ lgan. Endi, bolalar h am o‘ z otasini ya q indan tanib, bola tarbiyasi juft oila qo‘ liga o‘ tganligi bois, bolalar o‘ rtasidagi oila mulki ta q simotida otalarning roli ortib boradi. Shunday q ilib, oilada, jamoada erkaklar nufuzi ortib, asta - sekin ota uru g‘ i (patriarxat) q aror topadi. «Vis»larning i q tisodiy x o‘ jalik asosini tashkil etishda tashabbuskor kashovarlar orasidan jamoa a’zolari o‘ z o q so q ollarini saylab oladilar.

Odatda, o q so q ol, jamoa sardori - kadxudot yuksak ijtimoiy-siyosiy mav q ega ega usta mirishkor va omilkor dex q on yoki moxir h unarmand, shaxsiy axlo q va odobi, ma’naviy-axlo q iy yuksakligi bilan o‘ z jamoasi o g‘ ziga tushgan piru-ustoz b o‘ lib, bu sifatlarga o‘ z va q tida h alol mexnati, turmush tajribasi tu fayli erishgan jamoa a’zolaridan b o‘ lgan. O‘ sha davr uru g‘ jamoalarn kundalik xayot q onuniga aylangan sardorlikka talab aynan kadxudotdan, Avesto tili bilan aytganda, vispatidan, zantupatidan, dax’yupatidan shunday shaxsiy sifatlarga ega bulishlikni talab q ilgan. Bu o‘ zbek xal q i davlatchilik tarixining ilk bos q ich lariga xos bosh q aruv tizimining demokratik prinsip l ari edi. O‘ rta Osiyo h ududiy doirasida tashkil topgan Q adimgi Ba q triya podsholigi, Q adimgi Xorazm davlati, Qa n g‘ dav- lati, Davan podsholigi ana shu bosh q aruv prinsiplari asosida tashkil topgan ilk davlatchilikning aynan o‘ zginasi, ma h alliy h okimliklar uyushmasidan tarkib topgan viloyat (dax yu ) darajasidagi davlatlar edi. Sovet davri tarixiy adabiyotlarida ma h alliy h okimliklarning soni 15 tagacha b o‘ lgan, degan fikr h ukmron edi. Ammo, musta q illik davrida chop etilgan asarlarda, bu borada xam noani q liklar b o‘ lganligi isbot etildi. Ilk O‘ rta asrlar davri minta q a tarixida ulariing soni q uyidagicha ani q landi. Masalan, O‘ zbekistonning janubida, ya’ni shimoli y Toxaristonda ilk o‘ rta asrlarda T ermizshoxlar, va Guftan (Sherobod vo h asi) h okimliklari tashkil topadi. Bular orasida ma h alliy h ukmdorlari o‘ z nomlaridan mis va kumush tanglarni zarb etish q udratiga ega edilar. Cha g‘ aniyonda V asrdan bosh l ab mis tangalar zarb etila boshlaydilar. Ularning yuz tomonida ma h alliy h ukmdorning tasviri, or q a tomonida esa yakorsimon tam g‘ a chekilgan. V asrning oxiri va VI asr boshlaridan esa sosoniylar podshosi Feruz tangalariga ta q lid q ilingan kumush tangalar chi q arildi. VI asrning ikkinchi yarmidan Xusrav draxmalariga ta q lid q ilingan Cha g‘ aniyon ixshidlarining kumush tangalari zarb etila boshlandi. VII asrning ikkinchi yarmidan esa shimoliy Toxaristonda ma h alliy feodal h okimliklar tan galari q atorida arab dirxam va felslari muomalada b o‘ lgan. VIII asr oxiriga kelib, Toxaristonda ma h alliy h okimliklarga arablar tomonidan bar h am berildi.

Kezi kelganda ta’kiddash joizki, agar h ukmdor metalldan pul zarb eta boshlasa, demak bu davlatning tarkib topganligidan, pul (tanga) o‘ tmishda davlat ramzlari - gerb, bayro q (tu g‘ ) va uning mad h iyasi b o‘ lganligidan, Mis tanga ichki bozor muomalasining ekvivalenti. Agar h ukmdor kumush tanga zarb etishga jazm etsa, demak, bu uning iqt isodiy q udrati, musta q il davlat sifatida siyosat olib borganligidan nishonadir. Bronza va ilk temir davri arxeologik yodgorliklaridan topilgan muxrlar esa tub ma’nodagi davlatning tashkil topganligidan darak bermaydi. Bu q adimda q abila boshli g‘ i - yetakchisining, diniy-ilo h iy raxnamosining, h arbiy va dunyoviy sardori (kaviysi) va q ishlo q jamoasi boshli q larining h ukmdorlik sardorlik belgisi b o‘ lgan. Shuning uchun ularda fa q at uru g‘ va q abila totemlari o‘ z aksini topgan va ular o‘ z navbatida protodavlat belgisi, davlatchilikning kurtaklari tarkib topganligidan, o‘ tro q a h oli ijtimoiy-i q tisodiy va madaniy salo h iyati asosida ma h alliy ilk davlatchalar shakllanib borayotganligidan guvo h lik beradi. Tangalarda esa albatga h ukmdor si y mosi. yozuv va tegishli xudolarning ramziy siymosi o‘ z aksini topadi. O‘ zbekistonning markaziy q ismi h isoblangan S o‘g‘ diyonada ilk o‘ rta asrlarda uchta musta q il tarixan tarkib topgan yirik viloyat h okimliklari shakllangan. Panjikentdan to Karmanagacha b o‘ lgan tumanlar Markaziy S o‘g‘ dni tashkil etib, u nin g bosh sha h ri Sama rq and h isoblangan. Zarafshon vo h asining Karma na dan g‘ arbda joylashgan tumanlari G‘ arbiy S o‘g‘ dni tashkil etgan. Uning bosh sha hri Buxoro b o‘ lgan. Q ash q adaryo h avzasida tarkib topgan tumanlar Janubiy S o‘g‘ d yerlarini tashkil etgan. Janubiy S o‘g‘ dning yu q ori Q ash q adaryo tumanlari - Kesh viloyati, q uyi Q ash q adaryo tumanlari esa Naxshob viloyati deb yuritilgan. Viloyat h okiml iklari tepasida turgan h ukmdorlar Farbiy S o‘g‘ dda xu- dotlar, markaziy va janubiy S o‘g‘ dda ixshidlar deb yuritilgan. Masalan, g‘ arbiy S o‘g‘ d yerlari 22 ta rustaklardan tashkil topgan 1 . Ularning 15 tasi Buxoro vo h asinng mudofaa devori ichida, 7 tasi esa vo h a devori tash q arisida joylashgan. Ularning nomlari yozma manbalarda s o‘g‘ diycha b o‘ lib, Tavovis, q uyi Xarkana, Xitfar, Q oxushtuvon, Yu q ori Samjon va Qu yi Samjon, Yu q ori Faraviz va Q uyi Faraviz, Zar, Fargidat, Paykent, Farob va bosh q a nomlarda bizgacha yetib