logo

Yevropa mezoliti

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

50.318359375 KB
Yevropa mezoliti
 
Reja
1. Ye vropaning geografik  joylashuvi.
2. Yevropa  xududida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar tarixi.
3. Ye vropa mezolit davrida.   
4. Ye vropaning mezolit davri yodgorliklari.
1 1.1   Yevropa   xududi   Shimoliy   yarim   sharda   joylashgan   bo‘lib,   umumiy
maydoni   10   mln   km²   ni   tashkil   etadi.   Uning   xududi   shimoliy   muz   dengi   va
Atlantika   okeani   suvlari   bilan   yuvilib   turadi.   Axolisi   740   mln   kishini   tashkil
etadi.   Osiyo   qit’asi   bilan   birgalikda   Yevroosiyo   materigini   tashkil   etadi.
Yevropa   xududida   joylashgan   Klekton-quyi   paleolit   davrining   eng   qadimgi
yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Bundan 550 – 475 ming yillar avval G‘arbiy
Yevropa   hududida   tarqalgan   madaniyat   hisoblanadi.   Ushbu   madaniyatga
tegishli   asosiy   topilmalar   Temza   daryosi   havzasidan   topib   o‘rganilgan.
Klekton   kelib   chiqishi   Buyuk   Britaniyadagi   Klekton   siti   shahri   yaqinidagi
manzilgoh nomidan kelib chiqqan. 
1.2 .Madlen   madaniyati   –   quyi   paleolit   davri   madaniyati   hisoblanadi.   Ushbu
madaniyat   Fransiya,     Isponiya,   Shvetsariya,   Belgiya,   Germaniya   hududlarida
keng   tarqaladi.   Davriy   sanasi   15   –   8   ming   yilliklarni   tashkil   etadi.   Ushbu
madaniyat   jamoalarida   suyakka   ishlov   berish   san’ati   yuqori   darajada
rivojlangan   edi.   Madlen   madaniyati   yodgorliklarida   mikrolit   tosh   qurollariga
o‘tish   bosqichi   kuzatiladi.   Madlen   ovchilari   asosan   g‘orlarda   va   teri   hamda
suyaklardan   qurilgan   turar   joylarda   yashashgan.   XX   asrlarning   oxirlarida
G‘arbiy   Yevropa   olimlari   tomonidan   Madlen   madaniyatining   dabtlabki
bosqichi sifatida badegulsk miniajratib ko‘rsatadi. 
Orinyak   madaniyati   –   quyi   paleolitning   ilk   bosqichiga   oid   arxeologik   m
hisoblanadi.   Fransiyaning   yuqori   Garonna   deportamentidagi   Orinyak   g‘orida
o‘tkazilgan   tadqiqotlar   orqali,   ushbu   madaniyatga   Orinyak   madaniyati   nomi
berilgan.   XX   asrning   boshlarida   ushbu   madaniyatga   tegishli   yodgorliklar
Yevropa hududidan aniqlangan. Orinyak madaniyatiga oid yodgorliklar asosan
Fransiya   hududida   keng   tarqalgan.   Sanasi   33000   –   19000   yillar   bilan
belgilanadi.   Orinyak   madaniyati   G‘arbiy   va   Markaziy   Yevropada   keng
tarqalgan. 
2 Solyutre     madaniyati   –   quyi   paleolit   davrining   o‘rta   bosqichiga   oid   m
hisoblanadi. Ushbu madaniyatga tegishli bo‘lgan yodgorliklar asosan Fransiya
va   shimoliy   Ispaniya   hududlarida   keng   tarqalgan.   Orinyak   va   Perigorsk
madaniyatlari   o‘rniga   kelgan   madaniyat   bo‘lib,   o‘z   navbvtida   u   o‘z   o‘rnini
Madlen madaniyatiga bo‘shatib beradi. Orinyan madaniyatining davriy sanasi
miloddan   avvalgi   18   –   5   ming   yilliklarni   o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu   madaniyat
dastlab   G.Mortile   tomonidan   XIX   asrning   60   yillarda   aniqlangan   va
Fransiyadagi   Sona   va   Luara   departamenti   hududida   joylashgan   Solyutre
manzilgohi   nomi   bilan   bog‘liq.   Mezolit   davrida   shimoliy   Yevropa   xududida
ovchilik   bilan   shug‘ullanuvchilar   jamoalar   madaniyati   shakllanadi.   Ya’ni   bu
xo‘jalik   turi   Angliyaning   sharqiy   viloyatlaridan   tortib   toki   Estoniya,   ayniqsa
Bolqonbo‘yi   hududlarida   ravnaq   topdi.   Miloddan   avvalgi   8   ming   yillikning
o‘rtalariga kelib, mezolit davri ovchilari toshlardan boltalar yasab o‘rmonlarda
daraxtlarni   kesishda   ulardan   foydalanishgan.   Ov   qurollari   asosan   toshdan
ishlangan.   Bunday   tosh   qurollar   farxeologiya   fanida   mikrolit   tosh   qurollar
nomini olgan. Mezolit davri ovchilari tosh qurollardan nafaqat ov jarayonida,
balki   harbiy   maqsadlarda   ham   foydalanishgan.   1869   yilda   G.   De   mortile
paleolit   davridan   so‘ng   neolit   davri   deb   hisoblagan.   Keyinchalik   esa   Ye.
Kartile   G.De   Mortile   fikrlarini   taxlil   etgan   xolda   shunday   xulosaga   keldiki
paleolit   va   neolit   o‘rtasida   xiatus   mavjud   bo‘lsa,   u   holda   Yevropa   mintaqasi
uzoq   davriy   vaqt   davomida   insoniyat   tomonidan   o‘zlashtirilmagan.   Biroq   bu
davrga kelib, bu bo‘shliqni to‘ldirish imkoniyatin i beruvchi bir qancha dalillar
qo‘lga kiritiladi. 70 yillarning oxirlariga kelib esa shved olimi Torell paleolit
davridan   neolit   davriga   o‘tish   bosqichini   “mezolit   ”   ya’ni   “o‘rta   tosh”   davri
deb   nomlaydi.   1.3Evropaning   mezolit   davri   miloddan   avvalgi   9-6   ming
yilliklar bilan davrlanadi. Yevropada ham mezolit davri buyuk muzliklarining
chekinishi   va     hozirgi   zamon   iqlimiga   o‘zgarishi   davriga   to‘g‘ri   keladi.
Muzliklarning   chekinishi   natijasida   iqlim   va   o‘simliklar   dunyosi   o‘zgarib
3 ketadi. Muzlik davrining so‘ngi bosqichida Yevropa shimolining katta qismida
to‘g‘risimon o‘simliklar hukmronlik qilar edi. Asta – sekinlik bilan muzliklar
shimolga   tamon   chekinadi   va   hozirgi   kunda   mavjud   bo‘lgpn   boltiq   dengizi
poydo bo‘ladi. muzlik davrining tugashi bilan Janubiy va Markaziy Yevropada
shimol   kiyigi   yo‘qoladi   ovchilarning   asosiy   ov   manbai   bo‘lib   bug‘ular   va
boshqa   hayvonlar   qoladi.   Muzlik   davri   ovchilarining   turar   joylari   yengil
tipdagi manzilgoh edi. Yevropada qo‘lga o‘rgatilgan hayvon bu it hisoblanadi.
Yevropaning turli hududlarida mezolit davrida madaniyatlarining kechishi har
xil   bo‘lgan.   Shimoliy   Yevropa   mezoliti   Yevropa   mintaqasining   o‘rta   yer
dengizi   va   atlantika   havzalari   qismlaridan   ancha   farq   qiladi.   Muzlik   erishi
bilan   yevropa   hududidagi   yashagan   iptidoiy   ajdodlarimiz   bug‘ular   izidan   bir
joydan   ikkinchi   joyga     ko‘chib   yangi   yerlarni   o‘zlashtira   boshlaganlar.
Ibtidoiy ajdodlprimiz shimoliy tomonga siljishi natijasida bu yerlar Gamburg,
Feder messer, Orenburg kabi madaniyatlarga asos soladi. 
1.4 Germaniyaning   shimolidagi   mezolit   davri   madaniyatlariga   boltalar
madaniyati   nomi   berilgan   ushbu   madaniyatning   asosiy   yodgorliklari
Pinnenburg,   Dyuvenzee   va   Oldesloe   sivilizatsiyalari   hududlaridan   topib
o‘rganilgan.   Masalan:   Pinnenburg   qishlog‘ida   o‘tkazilgan   qazuv   ishlari
natijasida bir nechta manzilgohlar, qabrlar va o‘choq qoldiqlari aniqlangan. 
Shimoliy Skandinaviyaning mezolit davri madaniyatlari Fosna(Fosna), komsa
(Komsa),   va   Askola   (Askole)madaniyatlarini   misol   qilib   keltirishimiz
mumkun.   Komsa   madaniyati   Norvegiyaning     (Finmarker)   shimoliy   qismida,
Finlandiyaning   shimoliy   qismida   Skandinaviya   yarim   oroligacha   bo‘lgan
hudularda keng tarqalgan. 
Fanda   100   dan   ortiq   manzilgohlar   ma’lum   bo‘lib,   ulardan   asosan   toshdan
ishlangan qirindilar namunalari topilgan. 
4 Finlandiyada   komsa   madaniyati   bilan   bir   vaqtda   askola   madaniyati   mavjud
bo‘lgan (unga tegishli manzilgohlar Askola viloyati, Porvan – Yoki yaqinidan
topib   o‘rganilgan)   ov   qurollari   asosan   kvarsitdan   ishlangan.   Ushbu   ikkala
madaniyat   ham   miloddan   avvalgi   VIII   ming   yilliklar   bilan   belgilanadi.
Tad q i q otchilarning   fikriga   ko‘ra   ushbu   madaniyat   yodgorlik lariga   o‘xshash.
Extimolki   ularning   paydo   bo‘lishi   ajdodlarimizning   shimol   bug‘isi   izidan
shimol   tomonga   ko‘chishi   natijasida   paydo   bo‘ladi.   fosna   madaniyati
Norvegiyaning   g‘arbiy   qirg‘oq   bo‘yi   hududida   tarqalgan.   Ushbu
madaniyatning fosna nomi bilan atalishi shahri nomi bilan bog‘liq. 
Finlandiyaning   so‘ngi   mezolit   davri   madaniyatlar   arxeologiya   fanida
suomusyarvi nomi bilan ma’lumdir. Ushbu  madaniyatga tegishli yodgorliklar
Finlandiyaning janubiy qismida topib o‘rganilgan. 
Ushbu   madaniyat   karelil   hududida   ham   keng   tarqalgan.   Bu   madaniyatning
so‘ngi   bosqichi   neolit   davriga   xos   bo‘lsada,   aholisi   sopol   buyumlar   bilan
tanish bo‘lishmagan. Bu madaniyatning kelib chiqishi borasida ham bir nechta
nuqtai nazarlar mavjud. Birinchi nuqtai nazarga iko‘ra Finlandiya ko‘rfazining
janubiy qirg‘oqlari hududlaridan uo‘chib aholi bilan bog‘lansa, ikkinchi nuqtai
nazarga   ko‘ra   esa   askola   madaniyatining   so‘ngi   bosqichi   bilan   belgilanadi.
Yevropaning   eng   qadimgi     madaniyatlaridan   biri   bu   maglemoze
madaniyatidir. Maglemoze deb nomlanishi esa Zelandiyadagi Muleruxa shahri
nomi   bilan   bog‘liq.   Bu   yerda   1900   yilda   o‘tkazilgan   qazishmalar   jarayonida
qadimgi   qishloq   izlari   topib   o‘rganilgan.   Ushbu   madaniyat   Angliyadan
Boltiqbo‘yigacha,   janubiy   Norvegiyadan   Pikardiyagacha   bshlgan   hududlarda
keng tarqalgan. Ushbu madaniyatlarining eng asosiy yodgorliklari Zerlandiya
oroli joylashgan xolmgard va Sverdborg; Angliyadagi – Broksbern;  Killing –
xit;   Nyubyuri;   Germaniyadagi   –   Kalbe;   Dyubbertin;   Dyukenzee;
Shvesariyadagi   –   Istabi;   Omossen;   Sandarna   yodgorliklari   hisoblanadi.
5 Skandinaviya   hududida   maslemize   madaniyati   o‘rniga   Konimoze   madaniyati
keladi. 
Azil   yodgorligi   Ispaniyaning   shimoli   va   Fransiyaning   janubidagi   Solyutre-
davri   madaniyati   hisoblanadi.   Ushbu   madaniyatga   oid   yodgorliklar   Fransiya
Pireniyasi   hududlaridan topilgan.   Azil madaniyatini Yevropaning boshqa ilk
mezolit   davri   yodgorliklari   Tyongersk   vap   Svidersk   madaniyatlari   bilan   bir
vaqtda mavjud bo‘lgan. 
6 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. David McDowall. An illustrated history of Britain. UK.2006.
2. Ian Shaw, Rober Jameson. A Dictionary of Archaeology.UK.1999.
3. Peter Bogucki, Pam J. Crabtree. Acient Europe. NY. 2004.
4. A.L. Mongayt. Arxeologiya Zapadnoy Yevrop ы .  Nauka. Moskva.1973
7

Yevropa mezoliti Reja 1. Ye vropaning geografik joylashuvi. 2. Yevropa xududida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar tarixi. 3. Ye vropa mezolit davrida. 4. Ye vropaning mezolit davri yodgorliklari. 1

1.1 Yevropa xududi Shimoliy yarim sharda joylashgan bo‘lib, umumiy maydoni 10 mln km² ni tashkil etadi. Uning xududi shimoliy muz dengi va Atlantika okeani suvlari bilan yuvilib turadi. Axolisi 740 mln kishini tashkil etadi. Osiyo qit’asi bilan birgalikda Yevroosiyo materigini tashkil etadi. Yevropa xududida joylashgan Klekton-quyi paleolit davrining eng qadimgi yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Bundan 550 – 475 ming yillar avval G‘arbiy Yevropa hududida tarqalgan madaniyat hisoblanadi. Ushbu madaniyatga tegishli asosiy topilmalar Temza daryosi havzasidan topib o‘rganilgan. Klekton kelib chiqishi Buyuk Britaniyadagi Klekton siti shahri yaqinidagi manzilgoh nomidan kelib chiqqan. 1.2 .Madlen madaniyati – quyi paleolit davri madaniyati hisoblanadi. Ushbu madaniyat Fransiya, Isponiya, Shvetsariya, Belgiya, Germaniya hududlarida keng tarqaladi. Davriy sanasi 15 – 8 ming yilliklarni tashkil etadi. Ushbu madaniyat jamoalarida suyakka ishlov berish san’ati yuqori darajada rivojlangan edi. Madlen madaniyati yodgorliklarida mikrolit tosh qurollariga o‘tish bosqichi kuzatiladi. Madlen ovchilari asosan g‘orlarda va teri hamda suyaklardan qurilgan turar joylarda yashashgan. XX asrlarning oxirlarida G‘arbiy Yevropa olimlari tomonidan Madlen madaniyatining dabtlabki bosqichi sifatida badegulsk miniajratib ko‘rsatadi. Orinyak madaniyati – quyi paleolitning ilk bosqichiga oid arxeologik m hisoblanadi. Fransiyaning yuqori Garonna deportamentidagi Orinyak g‘orida o‘tkazilgan tadqiqotlar orqali, ushbu madaniyatga Orinyak madaniyati nomi berilgan. XX asrning boshlarida ushbu madaniyatga tegishli yodgorliklar Yevropa hududidan aniqlangan. Orinyak madaniyatiga oid yodgorliklar asosan Fransiya hududida keng tarqalgan. Sanasi 33000 – 19000 yillar bilan belgilanadi. Orinyak madaniyati G‘arbiy va Markaziy Yevropada keng tarqalgan. 2

Solyutre madaniyati – quyi paleolit davrining o‘rta bosqichiga oid m hisoblanadi. Ushbu madaniyatga tegishli bo‘lgan yodgorliklar asosan Fransiya va shimoliy Ispaniya hududlarida keng tarqalgan. Orinyak va Perigorsk madaniyatlari o‘rniga kelgan madaniyat bo‘lib, o‘z navbvtida u o‘z o‘rnini Madlen madaniyatiga bo‘shatib beradi. Orinyan madaniyatining davriy sanasi miloddan avvalgi 18 – 5 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Ushbu madaniyat dastlab G.Mortile tomonidan XIX asrning 60 yillarda aniqlangan va Fransiyadagi Sona va Luara departamenti hududida joylashgan Solyutre manzilgohi nomi bilan bog‘liq. Mezolit davrida shimoliy Yevropa xududida ovchilik bilan shug‘ullanuvchilar jamoalar madaniyati shakllanadi. Ya’ni bu xo‘jalik turi Angliyaning sharqiy viloyatlaridan tortib toki Estoniya, ayniqsa Bolqonbo‘yi hududlarida ravnaq topdi. Miloddan avvalgi 8 ming yillikning o‘rtalariga kelib, mezolit davri ovchilari toshlardan boltalar yasab o‘rmonlarda daraxtlarni kesishda ulardan foydalanishgan. Ov qurollari asosan toshdan ishlangan. Bunday tosh qurollar farxeologiya fanida mikrolit tosh qurollar nomini olgan. Mezolit davri ovchilari tosh qurollardan nafaqat ov jarayonida, balki harbiy maqsadlarda ham foydalanishgan. 1869 yilda G. De mortile paleolit davridan so‘ng neolit davri deb hisoblagan. Keyinchalik esa Ye. Kartile G.De Mortile fikrlarini taxlil etgan xolda shunday xulosaga keldiki paleolit va neolit o‘rtasida xiatus mavjud bo‘lsa, u holda Yevropa mintaqasi uzoq davriy vaqt davomida insoniyat tomonidan o‘zlashtirilmagan. Biroq bu davrga kelib, bu bo‘shliqni to‘ldirish imkoniyatin i beruvchi bir qancha dalillar qo‘lga kiritiladi. 70 yillarning oxirlariga kelib esa shved olimi Torell paleolit davridan neolit davriga o‘tish bosqichini “mezolit ” ya’ni “o‘rta tosh” davri deb nomlaydi. 1.3Evropaning mezolit davri miloddan avvalgi 9-6 ming yilliklar bilan davrlanadi. Yevropada ham mezolit davri buyuk muzliklarining chekinishi va hozirgi zamon iqlimiga o‘zgarishi davriga to‘g‘ri keladi. Muzliklarning chekinishi natijasida iqlim va o‘simliklar dunyosi o‘zgarib 3

ketadi. Muzlik davrining so‘ngi bosqichida Yevropa shimolining katta qismida to‘g‘risimon o‘simliklar hukmronlik qilar edi. Asta – sekinlik bilan muzliklar shimolga tamon chekinadi va hozirgi kunda mavjud bo‘lgpn boltiq dengizi poydo bo‘ladi. muzlik davrining tugashi bilan Janubiy va Markaziy Yevropada shimol kiyigi yo‘qoladi ovchilarning asosiy ov manbai bo‘lib bug‘ular va boshqa hayvonlar qoladi. Muzlik davri ovchilarining turar joylari yengil tipdagi manzilgoh edi. Yevropada qo‘lga o‘rgatilgan hayvon bu it hisoblanadi. Yevropaning turli hududlarida mezolit davrida madaniyatlarining kechishi har xil bo‘lgan. Shimoliy Yevropa mezoliti Yevropa mintaqasining o‘rta yer dengizi va atlantika havzalari qismlaridan ancha farq qiladi. Muzlik erishi bilan yevropa hududidagi yashagan iptidoiy ajdodlarimiz bug‘ular izidan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yangi yerlarni o‘zlashtira boshlaganlar. Ibtidoiy ajdodlprimiz shimoliy tomonga siljishi natijasida bu yerlar Gamburg, Feder messer, Orenburg kabi madaniyatlarga asos soladi. 1.4 Germaniyaning shimolidagi mezolit davri madaniyatlariga boltalar madaniyati nomi berilgan ushbu madaniyatning asosiy yodgorliklari Pinnenburg, Dyuvenzee va Oldesloe sivilizatsiyalari hududlaridan topib o‘rganilgan. Masalan: Pinnenburg qishlog‘ida o‘tkazilgan qazuv ishlari natijasida bir nechta manzilgohlar, qabrlar va o‘choq qoldiqlari aniqlangan. Shimoliy Skandinaviyaning mezolit davri madaniyatlari Fosna(Fosna), komsa (Komsa), va Askola (Askole)madaniyatlarini misol qilib keltirishimiz mumkun. Komsa madaniyati Norvegiyaning (Finmarker) shimoliy qismida, Finlandiyaning shimoliy qismida Skandinaviya yarim oroligacha bo‘lgan hudularda keng tarqalgan. Fanda 100 dan ortiq manzilgohlar ma’lum bo‘lib, ulardan asosan toshdan ishlangan qirindilar namunalari topilgan. 4

Finlandiyada komsa madaniyati bilan bir vaqtda askola madaniyati mavjud bo‘lgan (unga tegishli manzilgohlar Askola viloyati, Porvan – Yoki yaqinidan topib o‘rganilgan) ov qurollari asosan kvarsitdan ishlangan. Ushbu ikkala madaniyat ham miloddan avvalgi VIII ming yilliklar bilan belgilanadi. Tad q i q otchilarning fikriga ko‘ra ushbu madaniyat yodgorlik lariga o‘xshash. Extimolki ularning paydo bo‘lishi ajdodlarimizning shimol bug‘isi izidan shimol tomonga ko‘chishi natijasida paydo bo‘ladi. fosna madaniyati Norvegiyaning g‘arbiy qirg‘oq bo‘yi hududida tarqalgan. Ushbu madaniyatning fosna nomi bilan atalishi shahri nomi bilan bog‘liq. Finlandiyaning so‘ngi mezolit davri madaniyatlar arxeologiya fanida suomusyarvi nomi bilan ma’lumdir. Ushbu madaniyatga tegishli yodgorliklar Finlandiyaning janubiy qismida topib o‘rganilgan. Ushbu madaniyat karelil hududida ham keng tarqalgan. Bu madaniyatning so‘ngi bosqichi neolit davriga xos bo‘lsada, aholisi sopol buyumlar bilan tanish bo‘lishmagan. Bu madaniyatning kelib chiqishi borasida ham bir nechta nuqtai nazarlar mavjud. Birinchi nuqtai nazarga iko‘ra Finlandiya ko‘rfazining janubiy qirg‘oqlari hududlaridan uo‘chib aholi bilan bog‘lansa, ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra esa askola madaniyatining so‘ngi bosqichi bilan belgilanadi. Yevropaning eng qadimgi madaniyatlaridan biri bu maglemoze madaniyatidir. Maglemoze deb nomlanishi esa Zelandiyadagi Muleruxa shahri nomi bilan bog‘liq. Bu yerda 1900 yilda o‘tkazilgan qazishmalar jarayonida qadimgi qishloq izlari topib o‘rganilgan. Ushbu madaniyat Angliyadan Boltiqbo‘yigacha, janubiy Norvegiyadan Pikardiyagacha bshlgan hududlarda keng tarqalgan. Ushbu madaniyatlarining eng asosiy yodgorliklari Zerlandiya oroli joylashgan xolmgard va Sverdborg; Angliyadagi – Broksbern; Killing – xit; Nyubyuri; Germaniyadagi – Kalbe; Dyubbertin; Dyukenzee; Shvesariyadagi – Istabi; Omossen; Sandarna yodgorliklari hisoblanadi. 5