logo

Areal lingvistikaning o'zbek tilshunosligidagi o'rni. Adabiy til va dialekt muammosi

Загружено в:

15.11.2024

Скачано:

0

Размер:

554.6943359375 KB
  FASHION GENERAL
Areal lingvistikaAreal lingvistikaning o'zbek 
tilshunosligidagi o'rni. Adabiy til va 
dialekt muammosi   1.Areal lingvistika to'grisida umumiy ma'lumot
2.Areal lingvistika metodlari.
3.Areal lingvistika manbalari.
4.Til va dialektal zona. Reja:  Areal lingvistika tushunchasi va uning mohiyati. Bu termin
lotincha area - maydon, kenglik, hudud hamda lingvistika — 
tilshunoslik degan so‘zlardan olingan bo‘ lib, til va 
dialektlaming
tarqalish hududlarini o ‘rganadigan fanni anglatadi. U til va
shevalami shu hududdagi boshqa til va shevalar bilan 
munosabatda
bo‘lish nuqtayi nazardan o ‘rganadi. Areal lingvistikaning 
asosiy
metodi lingvistik geografiya hisoblanadi. Lingvistik 
geografiya
shevalarni o ‘rganishning bir metodi hamda areal 
lingvistikaning
kartalashtirish ishlari bilan shug‘ullanadigan bir bo‘limi 
hamdir.  Fanda lingvistik geografiya va dialektologiya munosabatlariga
ham e ’tibor qaratiladi. Bu ikki fanning obyekti bir bo‘lsa-da,
ulaming farqlari ham bor. Dialektologiya shevalarni monografiya,
maqola va lug'atlar yaratish orqali o‘rgansa hamda xulosalar
chiqarsa, lingvistik geografiya ularni tizimga tushirib,
kartalashtirish bilan shug‘ullanadi, shuning uchun ham lingvistik
geografiyani dialektologiyaning tadqiqot texnikasi deb ham
yuritishadi.
Areal ling  Areal lingvistika quyidagi tushunchalarga asoslanadi:
Izoglossa. Bu so‘z lotincha bo‘lib, izo - teng, glossa - til degan
ma’nolarni bildiradi va bir dialekt, lahja doirasidagi yoki qarindosh
tillardagi fonetik, leksik va grammatik xususiyatlar mosligi
darajasiga ko‘ra tarqalishini ko‘rsatadigan shartli belgidir.
Izoglossalar vazifasini fonemalar, ulaming variatsiyalari,
morfemalar, ularning variantlari, grammatik shakllar, leksemalar
bajarishi mumkin. Shu tufayli uning izofonema, izomorfema,
izoleksema tiplari belgilanadi.   L in g vistik karta. Bunday kartalarning xususiy va umumiy
turlari amalda bor. Aksariyat hollarda lingvistik kartalar kontur
kartalarda amalga oshiriladi. Bir izoglossaning tarqalishi
ko‘rsatilgan karta xususiy lingvistik kartadir. Bir guruh 
izoglossalar
aks ettirilgan karta esa umumiy lingvistik karta hisoblanadi.
Lingvistik kartada sheva yoki til hodisalarini - izoglossalarni 
shartli
belgilar vositasida ham, bevosita o ‘zini ham yozish mumkin.    1. Muayyan til (shevalar) areali doirasida til (sheva) faktlarini
qayd qilish. Bu jihatdan dialektologiya va lingvistik geografiya
inetodlari mos keladi. Sheva faktlarining haqqoniyligi areal
lingvistikaning mukammalligini ta’minlaydi.
2. Areal lingvistika uchun tanlanadigan sheva materiallarini
sharhlash. Dialektologik atlas tuzishda sheva faktlarining 
sharhi
inuhim o ‘rin tutadi. Ular quyidagi aniq lingvistik vazifalami
bajaradi:  a) o‘rganilayotgan til yoki shevalaming aloqada bo‘lgan
(qo‘shni) til va shevalar bilan interferensiyasi natijalarini talqin
qilish. Avvalgi sahifalarda ta’kidlanganidek, o ‘zbek tili qozoq,
qirg‘iz, qoraqolpoq, turkman va tojik tili hamda uning shevalari
bilan kesishgan o‘rinlarga ega. Shevalar kesishgan joyda har ikkala
tilga o‘xshamagan shevalar paydo bo‘ladi. 
b) ijtimoiy omillarni hisobga olish. Interferensiya natijalariga
baho berishda turli xildagi ijtimoiy omillarni hisobga olish katta
ahamiyatga egadir. Bunda ikki sheva yoki tilning interferensiya
sharoitida qo‘shilib ketishi chog‘idagi til qarshiligi bo‘lishi hisobga
olinadi. Bunga Qashqadaryodagi (masalan, Kitob tumani Chechak
qishlog‘i shevasi) “j ” lovchi shevalar “3 ”lovchi shevalarga
qorishuvi natijasida “j ” lovchi shevalar aholisining ko‘pligi tufayli
“ j ” lashish-ning ustun kelishi misol bo‘la oladi. TEXT HERE
TEXT HERE TEXT HERE
TEXT HERE TEXT HERE
TEXT HERE TEXT HERE
TEXT HERETil zonasi va dialektal zona. Til zonasi o ‘zaro yaqin tillar
(idiomlar)ni yaqinlik darajasi va bir fokus nuqtasiga ko‘ra
birlashtiradigan hududdir. D ialektal zona bir til doirasidagi lahja,
dialekt va shevalarning hamda aloqadagi tillaming fokus nuqtasiga
ko‘ra joylashish hududlaridir. F okus nuqtasi yirik shahar shevasi
boTib, atrof shevalarga doimiy ravishda o ‘z ta’sirini o ‘tkazib turadi
va qayta aloqada boTadi hamda dialektal zonaning o‘ziga xos
rivojlanishini ta’minlaydi.  Innovatsion ntarkazni aniqlash. Bu tamoyil, albatta, til tarixi
bilan bog‘ langan. U yoki bu izoglossaning paydo bo‘lish 
nuqtasini
aniqlashda til tarixi faktlariga tayaniladi. MaMumki, qadimgi 
turkiy
tilda j // 3 paralleli bo‘lmagan. Hozirgi qipchoq shevalarida va 
ba’zi
turkiy tillarda so‘z boshida 3 undoshining paydo bo‘lishi keyingi
hodisadir. 0 ‘zbek shevalarida “3 ” lashish o‘rnida “j ” lashish 
(qipchoq lahjasi shevalarida gaxsi' o‘mida ja x si) varianti paydo 
bo‘lmoqda hamda u tobora kengroq tarqalmoqda. K o‘rinadiki, 
j
undoshining innovatsion nuqtasi qadimgi turkiy til bo‘ lgan.  1.Ashirboyev S. O'zbek dialektologiyasi.—
Toshkent: Nodirabegim, 2021. —B. 104-111.Foydalanilgan adabiyotlar:
2. To'ychiboyev B., Hasanov B. O'zbek dialektolologiyasi.
— Toshkent, 2004.  — B. 14-17.

FASHION GENERAL Areal lingvistikaAreal lingvistikaning o'zbek tilshunosligidagi o'rni. Adabiy til va dialekt muammosi

1.Areal lingvistika to'grisida umumiy ma'lumot 2.Areal lingvistika metodlari. 3.Areal lingvistika manbalari. 4.Til va dialektal zona. Reja:

Areal lingvistika tushunchasi va uning mohiyati. Bu termin lotincha area - maydon, kenglik, hudud hamda lingvistika — tilshunoslik degan so‘zlardan olingan bo‘ lib, til va dialektlaming tarqalish hududlarini o ‘rganadigan fanni anglatadi. U til va shevalami shu hududdagi boshqa til va shevalar bilan munosabatda bo‘lish nuqtayi nazardan o ‘rganadi. Areal lingvistikaning asosiy metodi lingvistik geografiya hisoblanadi. Lingvistik geografiya shevalarni o ‘rganishning bir metodi hamda areal lingvistikaning kartalashtirish ishlari bilan shug‘ullanadigan bir bo‘limi hamdir.

Fanda lingvistik geografiya va dialektologiya munosabatlariga ham e ’tibor qaratiladi. Bu ikki fanning obyekti bir bo‘lsa-da, ulaming farqlari ham bor. Dialektologiya shevalarni monografiya, maqola va lug'atlar yaratish orqali o‘rgansa hamda xulosalar chiqarsa, lingvistik geografiya ularni tizimga tushirib, kartalashtirish bilan shug‘ullanadi, shuning uchun ham lingvistik geografiyani dialektologiyaning tadqiqot texnikasi deb ham yuritishadi. Areal ling

Areal lingvistika quyidagi tushunchalarga asoslanadi: Izoglossa. Bu so‘z lotincha bo‘lib, izo - teng, glossa - til degan ma’nolarni bildiradi va bir dialekt, lahja doirasidagi yoki qarindosh tillardagi fonetik, leksik va grammatik xususiyatlar mosligi darajasiga ko‘ra tarqalishini ko‘rsatadigan shartli belgidir. Izoglossalar vazifasini fonemalar, ulaming variatsiyalari, morfemalar, ularning variantlari, grammatik shakllar, leksemalar bajarishi mumkin. Shu tufayli uning izofonema, izomorfema, izoleksema tiplari belgilanadi.