Areal lingvistikaning o‘zbek tilshunosligidagi o‘rni. Adabiy til va dialekt muammosi

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

1379.0478515625 KB

Скачать

Areal lingvistikaning o ‘ zbek
tilshunosligidagi o ‘ rni. Adabiy til va dialekt
muammosi
Reja:
1.Areal lingvistika haqida umumiy ma ‘ lumot
2.Areal lingvistika metodlari.
3. Areal lingvistika manbalari

Bu termini lotincha area - maydon, kenglik, hudud hamda
lingvistika -tilshunoslik degan so‘zlardan olingan bo‘ lib,
til va dialektlaming
tarqalish hududlarini o ‘rganadigan fanni anglatadi. U til
va shevalarni shu hududdagi boshqa til va shevalar bilan
munosabatda bo‘lish nuqtayi nazardan o ‘rganadi. Areal
lingvistikaning asosiy
metodi lingvistik geografiya hisoblanadi. Lingvistik
geografiya shevalarni o ‘rganishning bir metodi hamda
areal lingvistikaning kartalashtirish ishlari bilan
shug‘ullanadigan bir bo‘limi hamdir.

Izoglossa. Bu so‘z lotincha bo‘lib, izo - teng,
glossa - til degan
ma’nolarni bildiradi va bir dialekt, lahja
doirasidagi yoki qarindosh
tillardagi fonetik, leksik va grammatik
xususiyatlar mosligi
darajasiga ko‘ra tarqalishini ko‘rsatadigan
shartli belgidir.
Izoglossalar vazifasini fonemalar, ulaming
variatsiyalari,
morfemalar, ularning variantlari, grammatik
shakllar, leksemalar
bajarishi mumkin.

Shu tufayli uning izofonema, izomorfema,
izoleksema tiplari belgilanadi. Masalan, turli sheva
va tillarda teztez takrorlanuvchi cho‘ziq o: unlisi
izofonema sifatida, -a / / a ko‘plik affiksi varianti
izomorfema sifatida, vazmin ~ salaqa,cpidemiya ~
iratj kabi so‘zlar izoleksema sifatida qatnashishi
mumkin.

Izoglossalar qarindosh yoki qarindosh
bo‘lmagan tillarga
munosabati jihatidan ikki guruhga ajratiladi:
1. 0 ‘zaro aloqadagi izoglossalar. Bunday
izoglossalar genetik
umumiylikka ega bo‘lgan tillarga aloqador
bo‘ladi. 0 ‘zbek tili va
shevalarining qirg‘iz, qozoq, turkman,
qoraqalpoq tillari bilan
aloqadagi izoglossalar shu toifaga kiradi.

2. Konvergent izoglossalar. Bunday izoglossalar turli
sistemadagi tillaming uzoq muddatli hududiy aloqalari
(kontakti)
natijasi samarasi sifatida yuzaga keladi va har ikkl til
uchun
umumiy bo‘ladi. Bunda qarindosh boMmagan tillar o
‘z
mustaqilligini saqlaydi. Bunga o ‘zbek-tojik tili
munosabatlaridagi
umumiy izoglossalar taalluqlidir

A rea l (area). Izoglossalarning tarqalish hududini bildiradi.
Yuqoridagi izoglossa turlarining bir necha hududlarda
tarqalishini
ko‘rsatadi. Masalan, birlamchi cho‘ziq unlilar Qozog‘iston,
0 ‘zbekiston, Turkmaniston va boshqa hududlarda tarqalishi
maxsus
belgilarda kartada aks ettiriladi.
Areal termini biologiya, geografiya, kimyo, antropologiya
l'anlarida ham qoMlanadi. Biologiyada hayvonlar va
o‘simliklarning,
geografiyada tabiat hodisalarining, kimyoda tabiiy
boyliklarning,
antropologiyada xalqlar va irqlaming tarqalish hududlari
kartalashtiriladi.

Til landshafti. Muayyan hududda til va bir necha
shevalardagi izoglossalar va ularning joylashishi
(manzara) xususiyatidir. Ular
turli ranglar vositasida ko‘rsatiladi.
Innovatsiya. U izoglossalaming tarqalish markazini
bildiradi.Masalan, labial singarmonizm qadimgi turkiy
tilga xos bo‘lsa ham, qirg‘iz tilida mustahkamlanib qoldi
va bu til orqali boshqa til va
shevalarga tarqaldi. Demak, labial singarmonizmning
innovatsion marrkazi vazifasini keyingi davrlar uchun
qirg‘iz tili bajaradi.

L in g vistik karta. Bunday kartalarning xususiy va
umumiy
turlari amalda bor. Aksariyat hollarda lingvistik
kartalar kontur
kartalarda amalga oshiriladi. Bir izoglossaning
tarqalishi
ko‘rsatilgan karta xususiy lingvistik kartadir. Bir
guruh izoglossalar
aks ettirilgan karta esa umumiy lingvistik karta
hisoblanadi.
Lingvistik kartada sheva yoki til hodisalarini -
izoglossalarni shartli
belgilar vositasida ham, bevosita o ‘zini ham
yozish mumkin.

Venker G. Shimoliy va markaziy Germaniyaning
dialektologik
atlasi. 1881-y. (6 karta).
Jilyeron J., Edmon E. Fransiya lingvistik atlasi.
1896 -1908-
yillar.
Vrede F. Nemis lingvistik atlasi. 1 9 2 6 -1932-
yillar (6 jild).
Yaberga K., Yuda I. Italiya va Janubiy
Shvetsariya dialektlari
atlasi. 1928-y.

Til zonasi va dialektal zona. Til zonasi o ‘zaro yaqin tillar
(idiomlar)ni yaqinlik darajasi va bir fokus nuqtasiga ko‘ra
birlashtiradigan hududdir. D ialektal zona bir til
doirasidagi lahja, dialekt va shevalarning hamda
aloqadagi tillaming fokus nuqtasiga
ko‘ra joylashish hududlaridir. F okus nuqtasi yirik shahar
shevasi borib, atrof shevalarga doimiy ravishda o ‘z
ta’sirini o ‘tkazib turadi va qayta aloqada boladi hamda
dialektal zonaning o‘ziga xos rivojlanishini ta’minlaydi.

A rea l lingvistika metodlari. Areal lingvistika shunday sohaki,
u har bir sheva va dialekt haqida, uning madaniy, tarixiy
xususiyatlari, o ‘ziga xosligi bilan yaxlit ravishda tilshunoslik,
tarix,
etnografiya bilan shug‘ullanadigan xodimlar, mutaxassislami
keng
tanishtirish imkonini beradi. Avval aytilganidek, areal
lingvistikaning asosiy metodi boTgan lingvistik geografiyada,
avvalo, o ‘rganilayotgan sheva kartasi uchun asos sifatida
aholi
geografiyasini aks ettirishga moTjallangan kontur karta
olinadi va
aholi punktlari raqamlarda belgilab chiqiladi.

1. Muayyan til (shevalar) areali doirasida til
(sheva) faktlarini
qayd qilish. Bu jihatdan dialektologiya va
lingvistik geografiya
inetodlari mos keladi. Sheva faktlarining
haqqoniyligi areal
lingvistikaning mukammalligini ta’minlaydi.
2. Areal lingvistika uchun tanlanadigan sheva
materiallarini
sharhlash. Dialektologik atlas tuzishda sheva
faktlarining sharhi
inuhim o ‘rin tutadi.

Innovatsion ntarkazni aniqlash. Bu tamoyil,
albatta, til tarixi bilan bog‘ langan. U yoki bu
izoglossaning paydo bo‘lish nuqtasini
aniqlashda til tarixi faktlariga tayaniladi.
MaMumki, qadimgi turkiy tilda j // 3 paralleli
bo‘lmagan. Hozirgi qipchoq shevalarida va ba’zi
turrkiy tillarda so‘z boshida 3 undoshining
paydo bo‘lishi keyingi hodisadir. 0 ‘zbek
shevalarida “3 ” lashish o‘rnida “j ” lashish
(qipchoq lahjasi shevalarida gaxsi' o‘mida ja x
si) varianti paydo bo‘lmoqda hamda u tobora
kengroq tarqalmoqda.

Til substratlari ta 'sirin i aniqiash. Substrat hokim til
yoki shevaning qoldiqlari bo‘lib, muayyan hududda
uning elementlari qolgan bo‘ladi. Masalan, hozirgi
Xorazm shevalarida “Avesto”
tilining substratlarini uchratish mumkin, jumladan,
Xorazm (Hvairizm), Asfandiyor (Spandudota), Bahrom
(Varxram). O ‘ bek va toji shrvalari interferensiyasi
sharoitida tojik shevalariga xos
xususiyatlar shu shevalarda saqlanib qoladi. Bu
substratlar ham izohlar bilan kartalarda aks
ettiriladi.

0 ‘zbekistonda lingvistik geografiyaning
rivojlantirilishi. O ‘ zbekistonda dialektologik atlas
yaratish ishi endigina rivojlanmoqda. Bu sohada V.
V. Reshetov, Sh. Shoabdurahmonov,
A. Jo‘rayev, Q. Muhammadjonov, A. Shermatov, N.
Murodova, Y.Ibrohimov va Z. Ibrohimova, I.
Darveshov, N. Raxmonovlarning tadqiqotlari
mavjud. V. V. Reshetov dialektal kartalarning
dastlabki namunalarini yaratdi,
Sh.Shoabdurahmonov 0 ‘zbekistonda birinchi
bo‘lib shevalar atlasini yaratishning nazariy
qoidalarini
ishlab chiqdi.

A. Jo ‘rayev areal lingvistikaning nazariy va amaliy
asoslarini tadqiq qildi. Q. Muhammadjonov shimoliy
o‘zbek
shevalarini, A. Shermatov Quyi Qashqadaryo
shevalarini, Y.
Ibrohimov va Z. Ibrohimovalar Orol bo‘yi o‘zbek
shevalarini, N.
Murodova va N. Raxmonov Navoiy viloyati, I.
Darveshov Namangan viloyati shevalarini
kartalashtirgan.

Areal lingvistikaning o ‘ zbek tilshunosligidagi o ‘ rni. Adabiy til va dialekt muammosi Reja: 1.Areal lingvistika haqida umumiy ma ‘ lumot 2.Areal lingvistika metodlari. 3. Areal lingvistika manbalari

Bu termini lotincha area - maydon, kenglik, hudud hamda lingvistika -tilshunoslik degan so‘zlardan olingan bo‘ lib, til va dialektlaming tarqalish hududlarini o ‘rganadigan fanni anglatadi. U til va shevalarni shu hududdagi boshqa til va shevalar bilan munosabatda bo‘lish nuqtayi nazardan o ‘rganadi. Areal lingvistikaning asosiy metodi lingvistik geografiya hisoblanadi. Lingvistik geografiya shevalarni o ‘rganishning bir metodi hamda areal lingvistikaning kartalashtirish ishlari bilan shug‘ullanadigan bir bo‘limi hamdir.

Izoglossa. Bu so‘z lotincha bo‘lib, izo - teng, glossa - til degan ma’nolarni bildiradi va bir dialekt, lahja doirasidagi yoki qarindosh tillardagi fonetik, leksik va grammatik xususiyatlar mosligi darajasiga ko‘ra tarqalishini ko‘rsatadigan shartli belgidir. Izoglossalar vazifasini fonemalar, ulaming variatsiyalari, morfemalar, ularning variantlari, grammatik shakllar, leksemalar bajarishi mumkin.

Shu tufayli uning izofonema, izomorfema, izoleksema tiplari belgilanadi. Masalan, turli sheva va tillarda teztez takrorlanuvchi cho‘ziq o: unlisi izofonema sifatida, -a / / a ko‘plik affiksi varianti izomorfema sifatida, vazmin ~ salaqa,cpidemiya ~ iratj kabi so‘zlar izoleksema sifatida qatnashishi mumkin.

Izoglossalar qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan tillarga munosabati jihatidan ikki guruhga ajratiladi: 1. 0 ‘zaro aloqadagi izoglossalar. Bunday izoglossalar genetik umumiylikka ega bo‘lgan tillarga aloqador bo‘ladi. 0 ‘zbek tili va shevalarining qirg‘iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq tillari bilan aloqadagi izoglossalar shu toifaga kiradi.

Areal lingvistikaning o‘zbek tilshunosligidagi o‘rni. Adabiy til va dialekt muammosi

20.11.2024

0

1379.0478515625 KB

Похожие