logo

Biosfera va inson faoliyati

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1501.5 KB
Biosfera va inson 
faoliyati REJA:
•
1 Biosfera haqidagi bilimni rivojlanish tarixi.  
2. Vernadskiyning biosfera va «Tirik modda» haqidagi nazariyasi.  
3 .  Biosfera haqida zamonaviy tushunchalar .  
4 . Energiyaning yo’nalishi va biosferada moddalarning aylanishi.  
5. Biosferaning tirik moddalari.  
6. Ekologik piramidalar.  
7. Oziqa zanjirida ksenobiontlar kontsentratsiyasi.   Biosfera haqidagi bilimni 
rivojlanish tarixi.
Planetamizda tirik organizmlarni tashqi
Faktorlar ta‘sirida o’zgarishi va ularga 
tabiiy hodisalarning ta‘sir etishi haqidagi
tushuncha juda ham ilgari yuzaga kelgan. 
Bu masaladagi dastlabki tushunchalar 
1629-1695 yillarda yashagan Gollandiyalik 
olimlar B. Varenius va Gyuyngens, frantsuz 
naturalist olimlari J. Byuffon (1707-1788)
  va «Biologiya» terminni birinchi bo’lib
fanga kiritgan J. B. Lamark (1744-1829)
  asarlarida  yoritilgan.   Vernadskiyning biosfera va «Tirik 
modda» haqidagi nazariyasi. 
•
Biosfera va tirik moddalar haqidagi 
V. I. Vernadskiy ta‘limoti 
monumental va fundamental 
nazariya hisoblanadi. Chunki, uning 
nazariyasi bo’yicha biosfera har 
tomonlama keng va asosli 
yoritilgan. 
•
V. I. Vernadskiy bo’yicha biosfera 
yerning oddiy hayot mavjud 
bo’lgan qismi bo’libgina qolmasdan 
tashkiliy po’stlog’i hamdir. Lekin 
biosferadagi hayotiy jarayonlarning 
ham ma‘lum chegarasi mavjud.  Biosfera haqida zamonaviy 
tushunchalar 

Biosfera hozirgi zamon tushunchasi 
bo’yicha yer po’stlog’ining o’ziga xos 
qismi bo’lib, barcha jarayonlar tirik 
organizmlar vositasida sodir bo’ladi. 

Biosfera - litosfera, gidrosfera va 
atmosferaning uchrashgan joyida 
joylashgan. U yerning 10 km gacha 
ichki qismini 33 km gacha yerning 
ustki qismini egallagan. Ushbu 
qatlamlarda tirik va tirik bo’lmagan 
organizmlarning o’zaro ta‘sir etadigan 
kompleksi mavjud. Biosfera tarkibi 
ulkan tabiiy muhitlarni hosil qiladigan 
juda kichik bo’lakchalardan iborat. 
Biosferada tirik va tirik bo’lmagan 
tabiat shu darajada birikib ketganki 
ularni bir-biridan ajratib o’rganish 
juda qiyin.   Energiyaning yo’nalishi va 
biosferada moddalarning 
aylanishi. 
•
Yer biosferasida moddalarning doimiy harakati va qayta taqsimlanishi 
sodir bo’ladi. Unda harorat va bosim ta‘sirida qattiq, suyuq va gaz xoldagi 
tanalarning o’zgarishi sodir bo’ladi. Litosferaning asosiy elementlari 
kislorod, kremniy, alyuminiy, temir, magniy, natriy va kaliy bo’lib ular 
katta aylanishga qatnashadi. 
•
Moddalarning katta aylanishida birinchi navbatda yengil elementlar 
gazlar, tabiiy suvlar harakatlanadi. Qattiq moddalar sekin aylanadi: 
bunday aylanishga 80 - 100 million yil bo’ladi.  Biosferaning tirik moddalari. 

1. Molekulyar darajadagi - ya‘ni, avlodlarni strukturasining birligi. Unda 
oqsil, nuklein kislotalari, uglevodlarning o’zaro aloqasi ko’zda tutiladi. Ana 
shu darajada tirik organizmlarga xos bo’lgan nur va kimyoviy energiya 
almashinuvi DNK, RNK ionlari orqali irsiy belgilarni avloddan-avlodga 
ko’chib yurishi sodir bo’ladi. 

2. Hujayra darajasidagi - biologik aktiv molekulalar yagona tizimda bo’ladi. 

3. To’qima darajasidagi - bir xildagi hujayralar to’qimalar hosil qiladi. 

4. Organlar darajasida - bir qancha to’qimalar birikib va o’zaro ta‘sir etib 
organ hosil qiladi. 

5. Organizm darajada - organlar birikib organizm hosil qiladi. 

6. Populyatsion-tur davrajasida - bir xildagi organizmlar birlashib turni 
keltirib chiqaradi. 

7. Biotsenoz va biogeotsenoz - tirik materiyani yuqori darajada tashkil 
topishi. 

8. Biosfera darajasida - tabiiy tizimni yuzaga kelishi. U planetamizdagi jami 
hayotiy jarayonlarni o’z ichiga oladi.  Ekologik piramidalar. 
•
Organizmlar bilan ekosistemalarni 
o’zaro aloqasini o’rganishda oziqa 
tarmoqlari sxemalar deb emas 
ekologik piramidalar deb atash 
juda qulay. Buning uchun avvalo 
ma‘lum joydagi har xil 
organizmlarning soni hisoblanadi, 
keyin ularning tropik darajada 
guruhlashtiriladi. Natijada bir 
tropik darajaning ikkinchisiga 
o’tishida hayvonlar sonini 
kamayib borishi kuzatiladi.  Oziqa zanjirida 
ksenobiontlar 
kontsentratsiyasi. 
XX asrning 50 yillarida sintetik moddalar juda 
ko’p ishlab chiqarila boshlandi. Ular orasida 
ekinlarni begona o’tlarini va hashoratlarini 
bartaraf etadigan gerbitsidlar va pestitsidlar 
ko’p ishlatiladigan bo’ldi. Bu moddalar 
ko’pchilik hayvonlar odam, qushlar, baliq va 
umurtqasizlar uchun zararli. 

Hozirgi vaqtda inson organizmi uchun katta xavf 
tug’dirayotgan muammo nitratlar hisoblanadi. 
Chunki, nitratlar o’simliklar hosilini asosiy 
manbai bo’lishi bilan birga tuproqda, suvda, 
o’simlikda, atmosferada ko’payib odam 
organizmiga zarar yetkazmoqda va yanada 
ko’paymoqda. 

Hozirgi vaqtda har xildagi kimyoviy birikmalar 
(100 mingga yaqin) okean va quruqlik suviga, 
atmosferaga va tuproqqa ko’p miqdorda 
qo’shilmoqda. 

Dunyo bo’yicha 500 million tonna mineral 
o’g’itlar va 3 million tonna har xil zaharli 
moddalar ishlatilib, uning uchdan bir qismi suv 
bilan yuvilib tuproqqa o’tadi, yoki atmosferada 
qoladi.  Guliston-2018 ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT !

Biosfera va inson faoliyati

REJA: • 1 Biosfera haqidagi bilimni rivojlanish tarixi. 2. Vernadskiyning biosfera va «Tirik modda» haqidagi nazariyasi. 3 . Biosfera haqida zamonaviy tushunchalar . 4 . Energiyaning yo’nalishi va biosferada moddalarning aylanishi. 5. Biosferaning tirik moddalari. 6. Ekologik piramidalar. 7. Oziqa zanjirida ksenobiontlar kontsentratsiyasi.

Biosfera haqidagi bilimni rivojlanish tarixi. Planetamizda tirik organizmlarni tashqi Faktorlar ta‘sirida o’zgarishi va ularga tabiiy hodisalarning ta‘sir etishi haqidagi tushuncha juda ham ilgari yuzaga kelgan. Bu masaladagi dastlabki tushunchalar 1629-1695 yillarda yashagan Gollandiyalik olimlar B. Varenius va Gyuyngens, frantsuz naturalist olimlari J. Byuffon (1707-1788) va «Biologiya» terminni birinchi bo’lib fanga kiritgan J. B. Lamark (1744-1829) asarlarida yoritilgan.

Vernadskiyning biosfera va «Tirik modda» haqidagi nazariyasi. • Biosfera va tirik moddalar haqidagi V. I. Vernadskiy ta‘limoti monumental va fundamental nazariya hisoblanadi. Chunki, uning nazariyasi bo’yicha biosfera har tomonlama keng va asosli yoritilgan. • V. I. Vernadskiy bo’yicha biosfera yerning oddiy hayot mavjud bo’lgan qismi bo’libgina qolmasdan tashkiliy po’stlog’i hamdir. Lekin biosferadagi hayotiy jarayonlarning ham ma‘lum chegarasi mavjud.

Biosfera haqida zamonaviy tushunchalar  Biosfera hozirgi zamon tushunchasi bo’yicha yer po’stlog’ining o’ziga xos qismi bo’lib, barcha jarayonlar tirik organizmlar vositasida sodir bo’ladi.  Biosfera - litosfera, gidrosfera va atmosferaning uchrashgan joyida joylashgan. U yerning 10 km gacha ichki qismini 33 km gacha yerning ustki qismini egallagan. Ushbu qatlamlarda tirik va tirik bo’lmagan organizmlarning o’zaro ta‘sir etadigan kompleksi mavjud. Biosfera tarkibi ulkan tabiiy muhitlarni hosil qiladigan juda kichik bo’lakchalardan iborat. Biosferada tirik va tirik bo’lmagan tabiat shu darajada birikib ketganki ularni bir-biridan ajratib o’rganish juda qiyin.