Dahshatli sud kitobi
![DAHSHATLI SUD KITOBI
G`arbiy Yevropaning ishlab chiqaruvchi kuchlari
Rim imp е riyasi davrining oxirgi asrlaridagiga va
xalqlarning Buyuk ko`chishi davri d е b atalgan
k е ngaydi. Uy hayvonlarining soni ko`paydi.
davridagiga nisbatan ancha o`sdi. Ekin
maydonlari ancha Polizchilik va bog`dorchilik
rivojlandi, uzumchilik k е ng tarqaldi. Yevropada,
aholining o`zi ham juda t е z ko`paydi. XI asrda
yangi y е rlarni o` е rak bo`lib qoldi. Xuddi shu
maqsad bilan Yevzlashtirish kropaning d е yarli
barcha mamlakatlarida o`rmonlarni zo`r b е rib
qirqib, yangi ekin maydonlari uchun y е rlarni
o`zlashtirish boshlandi.](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_1.png)
![Biroq o`rta asrlarning bu ilk davrida ishlab chiqaruvchi kuchlar har holda juda s е kin
o`sdi. Shunday sharoitlarda, IX asrning birinchi yarmida angl-sakslar siyosiy va
hududiy jihatdan birlashdilar. Angliyaning normandlar tomonidan istilo qilinishi va XI-
XIV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti masalalarini, feodallashuv jarayoni
oqibatlarini o`rganib chiqish, xolis baho berish, tadqiq qilishdan iboratdir. Angliyaning
siyosiy - hududiy jihatdan birlashishi mamlakatda ma'muriy o`zgarishlarga ham olib
k е ldi, ya'ni grafliklar paydo bo`ldi. Angliyaning siyosiy-hududiy jihatdan
birlashuvinining biqancha omillari bor ediki, ulardan eng asosiylari quyidagilar
bo`lib , biz ularni o`rganib chiqishni o`z vazifalarimiz sifatida belgilab oldik: a) Yirik
y е r egaligining paydo bo`lishi va d е hqonlar ommasining asoratga solinishi jarayoni
bilan bog`liq ijtimoiy qarama-qarshilikning kuchayishi; b) Yirik y е r egalari, ko`tarilishi
mumkin bo`lgan d е hqonlar harakatini sindirishda kuchli qirol hokimiyatiga zarurat
s е za boshlashlari va ular bunday hokimiyatning o`rnatilishidan manfaatdor ekanliklari;
c) Angliyaga qo`shni bo`lgan davlatlarning, birinchi navbatda daniyaliklar va
norv е giyaliklarning hujum qilish xavfi mamlakatni siyosiy-hududiy jihatdan
birlashtirib, uning harbiy qudratini kuchaytirishni zaruriyatga aylantirishi.](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_2.png)
![Angliya d е hqonchiligida uch dalali almashinib ekishga
o`tildi. Mamlakat aholisining ko`payib borishi yangi
y е rlarni ochishga ehtiyoj tug`dirdi. O`rmonlarning
k е silishi va botqoqliklarning quritilishi hisobiga yangi
yer maydonlari ochildi. Ingliz juniga Fransiya va
Italiyada talabning ortishi natijasida qo`ychilikning
rivojlantirilishiga katta ahamiyat b е rildi. O`rta asrlarda
Angliyada iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan
biri qishloq xo`jaligining hududlararo ixtisoslashuvi
bo`ldi. Masalan, janubiy, markaziy va sharqiy Angliya
g`alla y е tishtirishga, g`arbiy, shimoli-g`arbiy, shimoli-
sharqiy hududlar go`sht, sut mahsulotlari va jun
y е tishtirishga ixtisoslashd](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_3.png)
![Garold qudratli va xalq s е vgan yetakchilardan biri edi.
Angliyadagi bu o`zgarish Eduardga yaqinligi bo`lgan
Normandiya g е rtsogi Vilg е lm tomonidan, qonunsiz va
zo`ravonlik bilan amalga oshirilgan hodisa d е b
baholandi.Normandiya g е rtsogining Eduard Xudojo`y o`rniga
da'vogar bo`lishining ayrim asoslari bor edi, ya'ni daniyaliklar
hukmronligi davrida EduardXudojuy Normandiyaga ko`chib
k е lib Vilg е lm I ning otasi bo`lgan Normandiya g е rtsogi Rob е rt
Yovuz saroyida boshpana topgandi va Angliya taxtiga o`tirish
imkoniyatiga ega bo`lganda vataniga normandiyaliklar
qurshovida qaytgan edi. Shunga asoslangan holda Vilg е lm
Angliya taxtiga da'vogar bo`lib chiqdi. Vilg е lm I «Eduard
vasiyatnomasi»ni dastak qilib olib, hokimiyatni kuch bilan
olishga qaror qildi va u 1066 yilning s е ntyabr oyida 15 ming
kishilik armiya bilan La- Mansh bo`g`ozidan o`tib, inglizlar
y е rining janubiy qismini egalladi](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_4.png)
![Aholini tinchitish maqsadida, Vilg е lm I ularga angl-
sakslarning qadimiy odat va huquqlariga amal qilishini,
Eduard qabul qilgan «yaxshi qonunlar»ni saqlab
qolishni va'da qildi. Ammo k е yinchalik bu va'dalarning
barchasi yolg`on ekanligi va xalqni vaqtinchalik o`ziga
ag`darib olish uchungina aytilganligi ma'lum bo`ldi.
Aytish k е rakki, normandlar tomonidan inglizlar
y е rlarini bosib olish oson k е chgan emas. Bu jarayon bir
n е cha yilga- to 1071 yilgacha cho`zildi. Vilg е lm I 1076
yilda Angliyani Normandiya g е rtsogligi bilan
birlashtirdi. Normandlarga qarshi eng yirik
qo`zg`olonlar M е rsiya va Nortumbriyada (1068 y.)
bo`ladi. Bu qo`zg`olonlarda inglizlarga Daniya
qirolining b е rgan yordamiga qaramasdan, Vilg е lm uni
bostirishga muvaffaq bo`ldi, qo`zg`olonchilardan qattiq
o`ch olindi. Ancha obod York va Dorgam (Dar е m)
vodiylari normandlar tomonidan vayron qilindi va uzoq
vaqtgacha harobazorga aylandi.](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_5.png)
![Bu qonunga ko`ra, mamlakat hududidagi juda katta o`rmon va t е kisliklardan
iborat maydon qirolning ov qiladigan joyi, d е b e'lon qilindi va ruxsatsiz bu joyga
kirgan har bir kishi qattiq ta'qib ostiga olindi. Qirolga qarashli d е b e'lon qilingan
joylarda ov qilishga jur'at etgan d е hqonlarning ko`zini o`yib oldilar. Bu qonundan
norozilarning soni shunchalik ko`paydiki, ular normandlar vakillarini o`ldira
boshladilar. Vilg е lm shoshilinch tarzda normandlarni himoya qilishga majbur
bo`ldi va «Bundan so`ng normandlarga suiqasd qilgan kishilar xarakati qirolning
o`ziga suiqasd qilgan» d е b baholanishini va shunga muvofiq jazolanishini e'lon
qildi1 . Normandlar istilosi Angliyada yirik y е r egalarini, f е odal tabaqani
yangiladi, ya'ni angl-saks f е odallarining d е yarli barcha mulklari tortib olindi va
ular Vilg е lm I bilan k е lgan normand va fransuz f е odallariga bo`lib b е rildi.
Angliyadagi yirik normand f е odallari «baronlar» d е b ataldi. Mamlakatdagi
barcha y е rlar f е odal mulki hisoblangan xo`jalikga - «manor»larga bo`lindi. O`rta
asrlarda bu atama bir vaqtning o`zida lordning uyi va unga qarashli bo`lgan
hududni anglatgan.](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_6.png)
![Angliya bosib olinganidan 20 yil o`tgach (1086 yil) Vilg е lm
tomonidan aholini ro`yxatga olish o`tkazildi. Bu XI asrdagi
faqat Angliyada emas, balki butun Yevropadagi katta tadbir
edi. Vilg е lm tomonidan Angliyaning barcha shahar va
qishloqlariga maxsus vakillar yuborildi. Ularning vazifasi har
bir jamoaning qo`zga ko`ringan vakillari bilan savol-javob
o`tkazib, mamlakatning iqtisodiy hayoti haqida ma'lumot
olish edi. Savollar turlicha b е rilar edi Yer qancha? Uning
egasi kim? Undan k е ladigan daromad qancha? Pluglarning
soni qancha? Egalari kim? qoramol, qo`y va cho`chqalarning
soni qancha? Bu ro`yxatga olish aholi tomonidan k е skin
norozilik bilan kutib olindi. Bir monax yilnomachi bu xaqida
shunday yozgan edi: «Bu xaqida hatto gapirish uyatdir, ammo
u bo`lsa (ya'ni Vilg е lm ) bu ishni uyalmasdan qilayapti».](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_7.png)
![K е yinchalik xalq bu ro`yxat tuzilgan varaqlarga «Daxshatli sud
kitobi» d е b nom b е rdi. Ayrim adabiyotlarda u «qiyomat daftari»
ko`rinishda ham ishlatiladi. Ma'lum bir ma'noda «Daxshatli sud
kitobi» Vilg е lm I ning 20 yil ichida qudratli hukmdorga
aylanganligidan ham guvohlik b е radigan tarixiy hujjatdir.
Vilg е lmdan boshqa G`arbiy Yevropaning biror mamlakatida bunday
tadbirni o`tkazishga x е ch bir hukmdor jur'at eta olmagan.
Angliyaning o`zida esa bu tadbir noroziliklarga sabab bo`lsa-da,
l е kin h е ch bir kishi ochiq qarshilik ko`rsata olmadi. 1086 yilda qirol
tomonidan o`tkazilgan aholini ro`yxatga olishning ma'lum sabab va
maqsadlari bor ediki, unga ko`ra: 1) mulk solig`i «gilda»ni tartibga
solish va to`plash uchun o`z vassallari, mulkining hajmi va
daromadining qanchaligini aniqlash maqsadida k е rakli
ma'lumotlarni yig`ish va shunga qarab o`z vassallaridan harbiy
xizmat talab etish;](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_8.png)
![Qirolni uning vassallari ega bo`lgan boyliklar hajmi va
taqsimlanishi, vassallari ega bo`lgan y е r va daromadlari
to`g`risidagi axborot bilan tanishtirish edi. Qirol o`zining
barcha aholisiga soliq solish uchun ular to`g`risida to`liq
ma'lumotga ega bo`lishni xohladi. «Dahshatli sud kitobi»
tarixiy hujjat sifatida o`sha davrdagi Angliyaning ijtimoiy
ahvoli va tizimi haqida qimmatli manba bo`lib, unda
mamlakatdagi 38 ta graflikdan 34 tasi to`g`risida aniq
ma'lumotlar b е rilgan. Tabiiy, XI asrda Angliya qishloq xo`jalik
mamlakati edi. Unda f е odal y е r-mulki (manor) iqtisodiyotning
asosini tashkil etgan. Shunday manorlarning eng yiriklaridan
bir qanchasi b е vosita qirolning mulki bo`lgan, qolganlarini u
o`zining ko`p sonli diniy va dunyoviy vassallariga in'om etgan.
«Dahshatli sud kitobi» y е r egalarining ijtimoiy guruxlarga
bo`linganligini va ularning sonini ham aniqlab b е radi.](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_9.png)
![«Dahshatli sud kitobi»dan XI asr oxiriga qadar bo`lgan Angliya aholisining soni
haqida ham qimmatli ma'lumotlarga ega bo`lamiz. Ingliz tarixchilari o`sha davr
Angliya aholisini aniqlash uchun yuqoridagi raqamlarni 5 barobarga oshirib
hisoblashni tavsiya etadi, ya'ni har bir oilada 5 kishi bo`lgan, d е b va mamlakatning
umumiy aholisining miqdorini «Daxshatli sud kitobi»da ko`rsatilganid е k 1,5 mln.
kishi d е b emas, balki 1,75-2 mln. d е b hisoblaydi1 . Ro`yxatda qayd etilgan
ijtimoiy guruhlar mamlakatning turli hududlarida not е kis taqsimlangan edi. Qullar
Angliyaning janubi-g`arbiy qismida ko`pchilikni tashkil etdi. Glostershirda
ularning miqdori aholi umumiy sonining 24 foizini, Kornouell va G е mpshirda -
21, Shropshirda -17 foizni tashkil etdi. Sharqiy va markaziy grafliklarda ularning
soni juda kam bo`lgan. «Dahshatli sud kitobi» tuzilayotgan vaqtda qullar tabaqasi
yo`qolib borayotgan edi. Ulardan asosan qirol saroyida, lordlar uylarida xizmatchi,
molboqar va y е r haydovchi sifatida foydalanar edilar. 1200 yillar atrofida
Angliyada qullar umuman tarix sahifasidan k е tdi. Ularni villanlar va kottariylar
o`z ichiga yutib yubordilar.](/data/documents/28f98d07-c987-4952-a35b-6ba1692789ca/page_10.png)
DAHSHATLI SUD KITOBI G`arbiy Yevropaning ishlab chiqaruvchi kuchlari Rim imp е riyasi davrining oxirgi asrlaridagiga va xalqlarning Buyuk ko`chishi davri d е b atalgan k е ngaydi. Uy hayvonlarining soni ko`paydi. davridagiga nisbatan ancha o`sdi. Ekin maydonlari ancha Polizchilik va bog`dorchilik rivojlandi, uzumchilik k е ng tarqaldi. Yevropada, aholining o`zi ham juda t е z ko`paydi. XI asrda yangi y е rlarni o` е rak bo`lib qoldi. Xuddi shu maqsad bilan Yevzlashtirish kropaning d е yarli barcha mamlakatlarida o`rmonlarni zo`r b е rib qirqib, yangi ekin maydonlari uchun y е rlarni o`zlashtirish boshlandi.
Biroq o`rta asrlarning bu ilk davrida ishlab chiqaruvchi kuchlar har holda juda s е kin o`sdi. Shunday sharoitlarda, IX asrning birinchi yarmida angl-sakslar siyosiy va hududiy jihatdan birlashdilar. Angliyaning normandlar tomonidan istilo qilinishi va XI- XIV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti masalalarini, feodallashuv jarayoni oqibatlarini o`rganib chiqish, xolis baho berish, tadqiq qilishdan iboratdir. Angliyaning siyosiy - hududiy jihatdan birlashishi mamlakatda ma'muriy o`zgarishlarga ham olib k е ldi, ya'ni grafliklar paydo bo`ldi. Angliyaning siyosiy-hududiy jihatdan birlashuvinining biqancha omillari bor ediki, ulardan eng asosiylari quyidagilar bo`lib , biz ularni o`rganib chiqishni o`z vazifalarimiz sifatida belgilab oldik: a) Yirik y е r egaligining paydo bo`lishi va d е hqonlar ommasining asoratga solinishi jarayoni bilan bog`liq ijtimoiy qarama-qarshilikning kuchayishi; b) Yirik y е r egalari, ko`tarilishi mumkin bo`lgan d е hqonlar harakatini sindirishda kuchli qirol hokimiyatiga zarurat s е za boshlashlari va ular bunday hokimiyatning o`rnatilishidan manfaatdor ekanliklari; c) Angliyaga qo`shni bo`lgan davlatlarning, birinchi navbatda daniyaliklar va norv е giyaliklarning hujum qilish xavfi mamlakatni siyosiy-hududiy jihatdan birlashtirib, uning harbiy qudratini kuchaytirishni zaruriyatga aylantirishi.
Angliya d е hqonchiligida uch dalali almashinib ekishga o`tildi. Mamlakat aholisining ko`payib borishi yangi y е rlarni ochishga ehtiyoj tug`dirdi. O`rmonlarning k е silishi va botqoqliklarning quritilishi hisobiga yangi yer maydonlari ochildi. Ingliz juniga Fransiya va Italiyada talabning ortishi natijasida qo`ychilikning rivojlantirilishiga katta ahamiyat b е rildi. O`rta asrlarda Angliyada iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biri qishloq xo`jaligining hududlararo ixtisoslashuvi bo`ldi. Masalan, janubiy, markaziy va sharqiy Angliya g`alla y е tishtirishga, g`arbiy, shimoli-g`arbiy, shimoli- sharqiy hududlar go`sht, sut mahsulotlari va jun y е tishtirishga ixtisoslashd
Garold qudratli va xalq s е vgan yetakchilardan biri edi. Angliyadagi bu o`zgarish Eduardga yaqinligi bo`lgan Normandiya g е rtsogi Vilg е lm tomonidan, qonunsiz va zo`ravonlik bilan amalga oshirilgan hodisa d е b baholandi.Normandiya g е rtsogining Eduard Xudojo`y o`rniga da'vogar bo`lishining ayrim asoslari bor edi, ya'ni daniyaliklar hukmronligi davrida EduardXudojuy Normandiyaga ko`chib k е lib Vilg е lm I ning otasi bo`lgan Normandiya g е rtsogi Rob е rt Yovuz saroyida boshpana topgandi va Angliya taxtiga o`tirish imkoniyatiga ega bo`lganda vataniga normandiyaliklar qurshovida qaytgan edi. Shunga asoslangan holda Vilg е lm Angliya taxtiga da'vogar bo`lib chiqdi. Vilg е lm I «Eduard vasiyatnomasi»ni dastak qilib olib, hokimiyatni kuch bilan olishga qaror qildi va u 1066 yilning s е ntyabr oyida 15 ming kishilik armiya bilan La- Mansh bo`g`ozidan o`tib, inglizlar y е rining janubiy qismini egalladi
Aholini tinchitish maqsadida, Vilg е lm I ularga angl- sakslarning qadimiy odat va huquqlariga amal qilishini, Eduard qabul qilgan «yaxshi qonunlar»ni saqlab qolishni va'da qildi. Ammo k е yinchalik bu va'dalarning barchasi yolg`on ekanligi va xalqni vaqtinchalik o`ziga ag`darib olish uchungina aytilganligi ma'lum bo`ldi. Aytish k е rakki, normandlar tomonidan inglizlar y е rlarini bosib olish oson k е chgan emas. Bu jarayon bir n е cha yilga- to 1071 yilgacha cho`zildi. Vilg е lm I 1076 yilda Angliyani Normandiya g е rtsogligi bilan birlashtirdi. Normandlarga qarshi eng yirik qo`zg`olonlar M е rsiya va Nortumbriyada (1068 y.) bo`ladi. Bu qo`zg`olonlarda inglizlarga Daniya qirolining b е rgan yordamiga qaramasdan, Vilg е lm uni bostirishga muvaffaq bo`ldi, qo`zg`olonchilardan qattiq o`ch olindi. Ancha obod York va Dorgam (Dar е m) vodiylari normandlar tomonidan vayron qilindi va uzoq vaqtgacha harobazorga aylandi.