logo

JANUBIY SHARQIY OSIYO XALQLARI

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

441.884765625 KB
MAV ZU ; J AN UBIY  SHARQIY  OSIYO X ALQLARI   
1 . ETNOGNEZI    VA    ETNIK    TARIXI .

2 . TILI VA IRQI .

3 . XO ’ JALIGI    VA    MODIY    MADANYATI .

4 .XULOSA.

5.FOYDALANILGAN    ADABIYOTLAR. RE JA;   ADABIYOTLAR:
  Asosiy ekinlardan, masaslan, Vyetnamda, 
sholi, makka, kauchuk daraxti, ildizmevali 
ekinlar, choy va payta ekiladi. Laosda kizil 
shillik sholi, bogdorchilik, sabzavotchilik, 
kisman chorvachilik va balikchilik rivoj topgan. 
Birmada poliz ekinlari, bogdorchilik kishlok 
xujaligining asosini tashkil kiladi, sholidan 
tashkari ba'zi rayonlara choy, kofe daraxti, 
shakarkamish, kakos palmasi va banan 
ekiladi. Kampuchiyada sholikorlik bilan 
balikchilik   muxim   soxa   bulsada , kauchuk kabi 
kimmatbaxo daraxtlar xam yetishtiriladi. 
Indrneziya va Filipinda sholi, makka, loviya, 
turli sabzavotlar, meva, shakarkamish, kofe 
kabi ekinlar keng tarkalgan. Orollarida 
balikchilik muxim rol uynaydi. Guruch, balik, 
sabzavot, meva, usimlik yogi kabi maxsulotlar 
butun maxalliy axolining tirikchiligidir. Gusht 
kam, asosan bayramlarda iste'mol kilinadi, 
kuprok, parranda, nomusulmon axoli esa 
chuchka gushtini iste'mol kiladi.   
Yevroosiyo qit'asining janubi-sharqiy 
qismidagi Xindixitoy yarim orolida va 
qo`shni Malayya arxipelagi orollarida 
o`ziga xos madaniyatiga ega bo`lgan 
turli elatlar yashaydi.

Antropologik jixatdan Janubi-Sharqiy 
Osiyo xalqlarining deyarli xammasi 
mongoloid tipidagi Janubiy Osiyo 
kichik irqiga oid. Paleantrologik 
ma'lumotlariga qaraganda paleolit va 
mezolit davrlarida maxalliy axolining 
bir qismi avstroloid guruxini tashkil 
qilgan yoki o`ziga xos aralashma 
tipidan iborat bo`lgan. Shuning 
uchun xam xozirgacha Janubi-sharqiy 
Osiyo axolisining etnik qiyofasi ancha 
murakkab.   
Janubi-sharkiy Osiyo xalklarining ma'naviy 
madaniyati, san'ati va folklori juda boy. 
Ma'lumki, bu yerda urta asrlardayok 
ma'rifat ancha tarakkiy kilgan, dinimy va 
badiiy adabiyot tarkalgan. Ammo 
mustamlakachilik siyosati tufayli an'anaviy 
madaniyat inkirozga uchragan. Kadimdan 
Vyetnamda xar xil epik asarlar, muzika, raks 
va kushiklar rivoj topgan. Tailandda xar xil 
xalk teatrlari – imo teatri, kugirchok va 
nikob teatrlari keng tarkalgan. 
Kampuchiya  va   Birmada   balet   juda  
mashxur , epos janriga asoslangan xalk 
tomoshalari va soya teatri katta obru 
kozongan. An'anaviy xadlk medisinasi 
xozirgacha uz ta'sirini yukotmagan: xar xil 
tabiiy ut-ulanlar bilan davolash, xalk 
xirurgiya usullari va boshka tibbiy 
faoliyatga sexrgarlik bilan birga amal 
kilinadi. Urmon axolisining xarbiy tusdagi 
ovchi rakslari, kushik va imo tomoshalari 
kishiga zavk bagishlaydi.   
Shuni aloxida kayd kilish lozimki, Janubi-
sharkiy Osiyo xalklari orasida xukmron 
bulgan eng yirik dinlarning barchasi 
maxalliy diniy e'tikodlar, xalk tasavvurlari 
va badiiy ijodi zaminida shakllangan. 
Shuning uchun xam kelgindi dinlar 
maxalliy folklor, ayniksa xalk urf-odatlari 
va milliy bayramlaridan keng foydalanib 
ularga diniy tus bergan. Masalan, butun 
regionda tarkalgan kishlok xujaligi 
bayram marosimlari, baxor faslida ajdaxo 
shaklida kemalarda  utkaziladigan  
poygalar , dexkonning yordamchisi sabr-
tokatli va mexnatkash kutos obrazi, mard 
va topkir kuyon syujeti diniy tasavvurlar 
bilan chatishib ketgan. Oilaviy va ijtimoiy 
bayramlarp doimo turli taomlar, rang-
barang kuy va rakslar, ommaviy 
tomoshalar bilan nishonlangan.   
Buddizm butun Xindixitoy yarim 
orolida eng keng tarkalgan diniy 
tasavvurdir. Birma axolisining 83 foizi, 
Kampuchiya va Laosda taxminan 90 
foizi, Tailandda 94 foizn i buddaistlar 
tashkil kiladi. Vyetlarning xam 
kupchiligi buddizm dini buysunadi. 
Buddistlar bir necha mazxablarga 
bulingan . Maxayana bilan boshka 
sharkiy dinlar va xristianlikning 
aralashmasidan ikkita yirik sinkretik 
mazxablar paydo bulgan. Filippin 
axolisining 90 foizi xristian diniga 
utgan, kupchiligi katoliklar. 
Indoneziyada islom dini xukmron, 
ya'ni axolisining 94 foizi musulmon, 4 
foizi xristian, kolgani induistlar va 
buddistlardan iborat.   
Malayziyada xam kupchilik 
axoli musulmonlar,ammo 
konfusiylik, buddizm, daosizm, 
induizm va xristian dinidagilar 
xam ancha kismini tashkil 
kiladi. Garbiy Malayziyaning 
yarmidan kupi islom diniga 
itoat kilsa, sharkiy kismidagi 
axolisining kupchiligi maxalliy 
urug-kabilaviy diniy 
tasavvurlarga ega. Ibtidoiy 
diniy e'tikodlar kisman Birma, 
Tailand, Vyetnam, Laos va 
Sharkiy Timorda xozirgacha 
saklangan. Sumatra, 
Kalimantan va Filippinning 
ayrim orollarida urug-kabilaviy 
dinlar xaligacha uchraydi.   
Kup joylarda motiga dexkonchiligi 
xozirgacha saklanib kelmokda. 
Janubiy Osiyodagi singari bu yerda 
xam urmon va butazorlarni chopib, 
kurigandan keyin kuydirnib kuliga 
urug sepadilar. Urugni motiga yoki 
tayok bilan kovlab kumilgan, ba'zi 
kabilalar esa chukurchalarga tashlab 
ketverganlar. Shundan sung bu 
ekinga boshka xech kanday ishlov 
berilmagan, okibatda juda past xosil 
olingan. Kuydirilib ekiladigan dalalar 
ikki-uch yildan sung yangilangan. 
Ular kushimcha ovchilik, balikchilik va 
terimchilik bilan shugullanganlar. 
Ayniksa ilon ovi ancha daromad 
keltirgan. Ilonni tutib, terisini shilib 
kimmat baxoga sotganlar. Uy 
xunarmandchiligi xam ularga 
kushimcha daromad keltirgan.   
Janubi-Sharkiy Osiyoning serunum 
tuprogi, namli va issik iklimi kadimiy 
davrlardan dexkonchilik xujaligini, 
ayniksa sholikorlikni keng tarkalishiga 
sabab bulgan. Yukorida kayd kilinganidek 
sholikorlik bu yerda neolit davrida paydo 
bulib, dastlab uni tay va avstroneziya 
xalklari egallagan. Endi sugorma omoch 
dexkonchiligi Janubi-sharkiy Osiyo 
axolisining asosiy mashguloti bulib, ular 
kup joyda yiliga ikki marta xosil oladilar. 
Ular sholidan tashkari dukkakli va 
ildizmevali ekinlar, makka, bogdorchilik va 
sabzavot ekinlar yetishtiradilarlar. Texnik 
ekinlardan kauchuk va kofe daraxtlari, 
kokos palmasi xam ekiladi. Ishlab 
chikarish kurollari deyarli bir xil: oddiy 
yogoch omoch va tishli mola  bilan   yerga  
ishlov   beradilar , xaydalgan yerga yogoch 
bilan kovlab urug soladilar yoki tayyor 
mol yuborib yanchadilar.   
Janubi-sharkiy Osiyo xalklarining uy-joylari, 
kishlok va karorgoxlari xar xil. Kul, dengiz, 
daryo soxillarida joylashgan dexkonchilik 
bilan shugullanuvchi axoli rejali kurilgan 
kishloklarda yashaydilar. Xozirgacha axolining 
bir kismi suvdagi kemalarda istikomat 
kiladilar. Togli rayonlarda yashovchi axoli 
atrofi bambuk yoki tikanli devor bilan uralgan 
kichkina kishloklarda joylashgan. Kup 
xalklarning uylari umumiy xaraketrda bulib, 
bambuk va xurmo yogochlaridan tiklangan, 
turli yaproklar bilan yopilgan va yerdan 
birmuncha kutarilgan poldan iborat. Betak, 
dayak kabi kabilalarda katta oila, ba'zan 
jamoa joylashadigan xashamatli uylar 
bulgan. Filippinda ilgari maxsus jamoaning 
kengash uylari kurilgan. Uylar asosan polga 
tushalgan chipta, devorlarga osilgan ruzgor 
buyumlari bilan jixozlangan. Shaxarda 
yashovchi boy oilalarning uylarida zamonaviy 
mebellar xam bor. Tog va botkoklik 
urmonlarda daydi ovchi va terimchi kabilalar 
bambuk va xashaklardan tiklangan yengil 
uylarda yoki pono kuy ib istikomat kiladilar.   
Qit'a kismida yashovchi eng katta 
etnos – vyetnamliklar 40 mln. kishidan 
iborat. Tili va madaniyati jixatidan 
ularga yaqin bo`lgan mianglar 
respublikaning turli rayonlarida 
joylashgan. Vyetlarning g`arbi, butun 
Xindixitoy yarim orolida tay tilida 
so`zlashadigan xalqlarning katta 
guruxi yashaydi. Shulardan eng ko`p 
sonlilalari kxontailar yoki Tailand 
siamlari, laos va shan xalqlardir. 
Vyetlar va taylarga irkiy, xujalik va 
madaniy belgilari bilanmyao-yao 
guruxiga oid xalklar yakin turadi. 
Bularning xammasi lingvistik jixatdan 
mon-kxmer til oilasiga kiradi. Asli 
kxmer tillarida Kampuchiyaning tub 
axolisi, Vyetnam, Laos va Tailand 
kxmerlari, Birma va kisman Tailandda 
yashovchi mon (talain)lar, Malakkadagi 
senoi va semanglar suzlashadi.    
Ilgari janubi-sharkiy osiyoliklarda urama kiyim 
keng tarkalgan. Masalan, ilgari Vyetnamda 
belbog, keng shim, kalta kurtka yoki xalat 
erkaklarning an'anaviy kiyimi bulsa, xozir 
kupchilik yevropacha kiyimga utgan. Ayollar 
kukragi ochik kofta, uzun ishton, kishda kurtka 
yoki xalat, boshiga somon shlyapa, oyogiga 
esa sandal kiyganlar. Laosliklar asosan 
xitoycha kiyingan: kalta shim, kurtka va sandal, 
ayollari esa tupigidan kultigigacha mato bilan 
urab belbog boylagan. Tailandliklarkeng 
matoni   beliga   urab , uchini butini orasidan 
utkazib ishtonga uxshatib kiygan, 
birmaliklarning erkak va ayollari keng matoni 
yubka kilib uragan, ustiga yaxtak kuylak yoki 
kurtka kiygan, boshiga shlyapa yoki kiyikcha 
yopingan, oyogiga teri sandal kiyishgan yoki 
umumiy yalangoyok yurganlar. Urmonlarda 
yashovchi ovchi-terimchi kabilalar asosan dub 
daraxtidan tukilgan etakcha belbog yoki yubka 
kiyganalr. Barcha xalklarda turli bezaklar 
ayniksa ayollarda uzuk va bilaguzuklar mavjud 
bulgan, ayrim elatlarda esa tatuirovka kilish, 
tishni koraga buyash kabi pardozlar bulgan.   
Oilaviy turmush va ijtimoiy tuzumi 
jixatidan mazkur xalklar xar xil 
darajada turgan. Uzok vaktlar 
Xindixitoy va Indoneziyaning kup 
kismida patriarxal oila va turmush 
munosabatlari saklanib kelgan. 
Ijtimoiy tuzumga va oilaviy turmushga 
din zur ta'sir kilgan. Ayrim kolok 
elatlar – ovchi-terimchi kabilalarda 
urug-jamoa munosabatlari xali xam 
mustaxkam saklanib kolgan. Ular 
ma'lum xududga ega bulib, urugchilik 
xatto ona urugi koldiklarini saklab 
kolgan, ijtimoiy va oilaviy 
munosabatlarni kabila boshliklari va 
jamoa boshkargan. Batraklarda “uch 
urug ittifok” nomli ijtimoiy ittifok 
formasi, dayak, naga, taraji kabi 
kabilalarda urug kishloklari va ibtidoiy 
dinlar xam saklangan.   
Uz navbatida, Malakka va Indoneziya 
orollarining aborigen axolisini kit'adan bir 
necha tulkinda kuchib kelgan mongoloid 
aralash kabilalar soxillardan ichki 
urmonzorlarga kuchishga majbur kilgan. 
Yava va Sumatra orollariga eramizning 
boshlarida Janubiy Osiyodan kelib 
joylashgan kelgindilar maxalliy xalklarning 
siyosiy va madaniy xayotida muxim rol 
uynagan edi. Ular induzm va buddizm 
dinlari, yozuv va boshka madaniy 
an'nalarning keng tarkalishiga sabab 
bulgan. Usha davrlardayok bu yerda 
dastlabki davlatlar paydo buladi, bu 
davlatlar urta asrlarga kelib ancha tarakkiy 
etadi va dexkonchilik, savdo, 
xunarmandchilik, fan va san'at ancha 
rivojlanadi. VII-VII1 va ayniksa X1U asrlarda 
Indoneziya va Malayziyaga kisman 
Filippinga, Vyetnam va Kampuchiyaga 
islom dini tarkala boshlagan.   
Xitoy-tibet til oilasiga oid katta til 
guruxining vakillaridan birmaliklar va 
ularga yakin koren, kaya, kachin va xokazo 
xalklardir. Maxsus adabiyotda avtroneziya 
yoki malayyapolineziya til oilasiga 
kiritilgan avstroosiyo til guruxiga eng kup 
millatli Indoneziya xalklari kiritilgan. 
Sunggi lingvistik ma'lumotlarga 
karaganda bu yerda 300 dan ortik tillar va 
1000 ga yakin shevalar mavjud bulib, 
shularning 96 foizi avstroneziya til oilasiga 
tegishli. Yavaliklar sundlar, madurlar, 
minengkabau, bugi, makasara, 
filippinlardan tagal, ilok, bilok, visayya 
kabilar xam shu til oilasi vakillaridir. Til va 
millatlarning shakllanish jarayoni 
mustamlakachilik davrida bir oz 
sustlashgan bulsa-da, ammo xar xolda 
davom kilib kelgan.   
Ma'lumki, Janubi-sharkiy  Osiyo  
anroponezis   xudud , ya'ni odamzod 
paydo bulgan rayonlarga kiradi. Kadimiy 
tarixiy davrlarda Osiyo kit'asi Avstraliya 
bilan birikkan bulib 5 kit'aga odam usha 
tabiiy kuprik orkali kuchib tarkagan. 
Maxalliy xalklarning etnogenezi xam 
uzok utmishdagi etnik guruxlarning 
migrasiyasi bilan bevosita boglikdir. 
Xindixitoy yarim orolida kadimiy 
davrlarda xozirga nisbatan mon-kxmer 
tilida suzlashadigan kabilalar kuprok 
bulgan. Indoneziya va Filippin orollarida 
negro-avstroloid xalklar joylashgan bulib 
papaus va melaneziya tiplari bilan 
chatishib ketgan. Eramizning boshlarida 
shimoliy va sharkiy tomondan kuplab 
kela boshlagan mongoloid elatlar mon-
kxmerlarni kuvib chikara boshlaydi va 
xozirgi vyet, tay, lao va birma tillariga 
asos soladi.   
Xulosam shundan iboratki;  Barcha Osiyo xalqlari yani 
G’arbiy Osiyo xalqlari, Janubiy Osiyo xalqlari, Janubiy-
Sharqiy osyo xalqlari, Shimoliy osiyo xalqlari yoki Sibr 
xalqlari bu barcha xalqlar o,zining yagona xalq bo’lib 
shakllanligunga qadar  kelib chiqish tarixiga  ega  ekanligi  
ularning  urf-odat an’analari madaniyati xo’jaligi  turlicha  
ekanligi bizga ma’lum bo’ldi.Usha barcha xalqlarning  ob-
havosi  turlicha ekanligi ma’lum bo’ldi. Bu xalqlarning 
qanaqa irqga mansubligi , qanaqa keyim kiyganligi 
ularning  tuzilishi  jumladan; Janubi- Osyo xalqlarining ham 
qanday kelib chiqanligi  yani 4ta irq mangaloid,avstraloid, 
yevropoid, negiroid kabi irqlarning mavjudligi  bizga 
ma’lum buldi.  Barcha xalqlarni klassvikatsiyasini, ularning 
qaysi til oilasga kerishi qaysi tilda gaplashish haqida 
tushunchaga ega bo’ldik.  Ya’ni mona-Kxmar tebit-XITOY  
vaboshqa til oilalariga ega ekanligi bizga ma’lum bo’ldi. X ULOSA   
1. Karimov  I.A. « Tarixi y  xot irasiz k е lajak  y o` q»  T., Sharq. 1998.

2.J abborov  I.M. J ahon et nologiy asi asoslari.T., 2005

3.J abborov  I., J abborov  S. J ahon dinlari t arixi. Toshk е nt , 2001.

4.J abborov  I.M. Et nografi y a asoslari . T.,1981.

5. J abborov  I.M. Et nografi y a v a jahonning et ni k  qiy ofasi. T., 1982.

6. Guru P. Aziy a. M. 1958

7. Mark ov  G. Е.  Koch е v nik i Azii. M.1976.

8. Shpajni k ov  G.A. R е ligii  st ran Yugo-Vost ochnoy  Azii.M. 1980.

9. Bruk  S.I. N as е l е ni е  mira.M.,1981

10. Mali е  narodi Yujnoy  Azii. M., 1979.

11. Et nich е sk i е  prot s е ssi v  st ranax Yujnoy  Azii. M., 1976

12. O` zb е k i st on Mi lliy  ent si k lop е diy asi. T., « O` zb е k ist on mi lliy  
ent sik lop е diy asi milli y  nashriy ot i  2001-2006. 1-11 jildlar.

13. J ahon mamlak at l ari. Qisqa ma'l umot noma. T., Sharq. 2006. A DA BI YOTLA R   EYTIBORING IZ
UCHUN 
RAXMAT

MAV ZU ; J AN UBIY SHARQIY OSIYO X ALQLARI

 1 . ETNOGNEZI VA ETNIK TARIXI .  2 . TILI VA IRQI .  3 . XO ’ JALIGI VA MODIY MADANYATI .  4 .XULOSA.  5.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. RE JA;

ADABIYOTLAR:   Asosiy ekinlardan, masaslan, Vyetnamda, sholi, makka, kauchuk daraxti, ildizmevali ekinlar, choy va payta ekiladi. Laosda kizil shillik sholi, bogdorchilik, sabzavotchilik, kisman chorvachilik va balikchilik rivoj topgan. Birmada poliz ekinlari, bogdorchilik kishlok xujaligining asosini tashkil kiladi, sholidan tashkari ba'zi rayonlara choy, kofe daraxti, shakarkamish, kakos palmasi va banan ekiladi. Kampuchiyada sholikorlik bilan  balikchilik muxim soxa bulsada , kauchuk kabi kimmatbaxo daraxtlar xam yetishtiriladi. Indrneziya va Filipinda sholi, makka, loviya, turli sabzavotlar, meva, shakarkamish, kofe kabi ekinlar keng tarkalgan. Orollarida balikchilik muxim rol uynaydi. Guruch, balik, sabzavot, meva, usimlik yogi kabi maxsulotlar butun maxalliy axolining tirikchiligidir. Gusht kam, asosan bayramlarda iste'mol kilinadi, kuprok, parranda, nomusulmon axoli esa chuchka gushtini iste'mol kiladi.

 Yevroosiyo qit'asining janubi-sharqiy qismidagi Xindixitoy yarim orolida va qo`shni Malayya arxipelagi orollarida o`ziga xos madaniyatiga ega bo`lgan turli elatlar yashaydi.  Antropologik jixatdan Janubi-Sharqiy Osiyo xalqlarining deyarli xammasi mongoloid tipidagi Janubiy Osiyo kichik irqiga oid. Paleantrologik ma'lumotlariga qaraganda paleolit va mezolit davrlarida maxalliy axolining bir qismi avstroloid guruxini tashkil qilgan yoki o`ziga xos aralashma tipidan iborat bo`lgan. Shuning uchun xam xozirgacha Janubi-sharqiy Osiyo axolisining etnik qiyofasi ancha murakkab.

 Janubi-sharkiy Osiyo xalklarining ma'naviy madaniyati, san'ati va folklori juda boy. Ma'lumki, bu yerda urta asrlardayok ma'rifat ancha tarakkiy kilgan, dinimy va badiiy adabiyot tarkalgan. Ammo mustamlakachilik siyosati tufayli an'anaviy madaniyat inkirozga uchragan. Kadimdan Vyetnamda xar xil epik asarlar, muzika, raks va kushiklar rivoj topgan. Tailandda xar xil xalk teatrlari – imo teatri, kugirchok va nikob teatrlari keng tarkalgan. Kampuchiya  va Birmada balet juda mashxur , epos janriga asoslangan xalk tomoshalari va soya teatri katta obru kozongan. An'anaviy xadlk medisinasi xozirgacha uz ta'sirini yukotmagan: xar xil tabiiy ut-ulanlar bilan davolash, xalk xirurgiya usullari va boshka tibbiy faoliyatga sexrgarlik bilan birga amal kilinadi. Urmon axolisining xarbiy tusdagi ovchi rakslari, kushik va imo tomoshalari kishiga zavk bagishlaydi.