Karst jarayonlari va karst relyefi

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

2381.8662109375 KB

Скачать

" Karst jarayonlari va karst
relyefi"
Reja:1. " Karst" so'zi ma'no si.
2. Kar st jar ayonl arinin g riv ojlani shi va kars t rely ef
shakll arinin g kel ib
chiqis hi.
3. Yer usti karst relye f shak llari.
4. Yer osti relyef shak llari.
5. Suf fozio n jara yonla ming rivoj lanish i va t arqal ishi .

Karst, karst hodisasi (Dinara tog liginij shim.-g arbiy chekkasidagi Karst ʻ ʻ
platosi nomidan) — tog jinslari (ohaktosh, dolomit, bo r, gips, tuz)ning
ʻ ʻ
suvda erishi natijasida sodir bo ladigan hodisa. Karst hosil qiluvchi tog
ʻ ʻ
jinslari yer sharida 51 mln. km2 ga yaqin maydonni egallaydi. K.arstning
rivojlanishi uchun suv harorati yuqori bulishi shart. K. yer yuzidan
chuqurlashgan sari kamayib boradi. Karstlar ochiq va yopiq turlarga
bulinadi. Karstlanuvchi tog jinslari yer ustida yotsa, Karstning karr,
ʻ
voronka, quduq, g orlar kabi shakllari o ch i q (yalang och) Karst deyiladi.
ʻ ʻ
Bunday Karstlar O rta dengiz atrofi mamlakatlarida, Qrim, Kavkaz va
ʻ
O rta Osiyoning ba zi joylarida bor. Karstlanuvchi tog jinslarining usti
ʻ ʼ ʻ
kum, gid va b. jinslar bilan qoplangan bo lsa, yo p i q Karst deyiladi.
ʻ
Karst G arbiy Yevropa, Amerika, Avstraliyada, Krim yarim orolda,
ʻ
Kavkazda, Sharqiy Yevropa tekisligining kupgina qismida, Sibir va O rta
ʻ
Osiyoda keng tarqalgan. Karst tarkalgan joylarda yer usti suvlari juda
kam. Yog inlarning hammasi Karstga yoki tog jinslaridagi yoriqlarga
ʻ ʻ
singib ketadi.

Karst relyef shakllari er osti suvlari oqimining yo nalishi yoki karst tog ʻ ʻ
jinslarining paydo bo lishi tufayli karst massivi yuzasining 110 ga tasodifiy
ʻ
sochilishi yoki ma lum chiziqlar bo ylab to planishi mumkin. Bu shakllar
ʼ ʻ ʻ
"muzlatilgan" emas. Ular bir-biriga o'tishlari mumkin. Demak, chuqurlashishi
natijasida karst likopcha, yon bag`irlarining tekislanishi natijasida karst qudug`i
karst chuqurligiga aylanishi mumkin (74-rasm).
Guruch. 74. Yaxshi shaklli chuqurlikning (.4) voronkasimon chuqurlikka (5)
aylanishi (I.S.Schukin bo'yicha).

Karstning yer usti va yer osti rel’ef shakllari
murakkabdir. Kichik shakllar qatoriga karrlar (yoki shratlar) kiradi.
Yeruvchanjinslarning ustki o’simlik va tuproq qotlami yuvilib, jinslar
ochilib ketganda
yomg’ir va qor suvlari ularning ustidan oqib jinslarni qisman yeritib,
yuva
boshlaydi. Jinslardagi mayda yoriqalar qorroziya va eroziya xisobiga
kengayadi va
chuqurlashadi. Jinslar murakkab va turli yunalishli ariqchalar bilan
qoplanadi.
Ularning chuqurligi va kengligi bir necha millimetrdan 1-2 metrgacha
yetishi
mumkin. Ariqlarni ajratib turuvchi chekalari igna , pichok, o’tkir tish
karalariga
o’xshaydi. Karalar katta maydonni egallaganda kara dalalari deb ataladi
va ular
juda xavfli bo’lgan yuzalar xisoblanadi .

Ko’p uchrab turadigan shakllar qatoriga pastxam cho’kmalar, ya’ni voronka
va taqsimlar ham kiradi. Ular aylana, oval shakliga ega. Diametri 200, chuqurligi
30-40 metrgacha yetadi, zanjirli (vodiylar buylab) yoki tartibsiz tarqok, xolda
tarqalib ketadi. Voronka va taqsimlarni qariyib hamma iqlim zonalarida
uchratish mumkin. O’zbekistonning tog’li o’lkalarida (Guralash, Qirqtosh,
Minchuqur, Qizilmozor voronkalar) keng tarqalgandir. Ular Qirmda, Uralda va
Kavkazda ham bor.
Voronkalar xosil bo’lishiga qarab 3 turdga ajratiladi:
1.Qorrozion voronkalar ochilib qolgan jinslarning ustidan oqadigan
suvlarning oqibati. Ularning shakli konussimon tubida suv yutib yuboradigan
teshik ochilib turadi.
2.Upirilma voronkalar yer osti bo’shliqlari shipining qulashi oqibatidir.
3.O’tirib qolgan voronkalar ham oldingi turga o’xshaydi, ya’ni oldin yer osti
bo’shlig’i paydo bo’lishi kerak. Lekin uchinchi xil voronkalarda ustki del’yuvial -
elyuvial, tuproq o’simlik qatlami o’pirilib qulab tushmasdan o’tirib qoladi va
natijada konussimon shaklni egallaydi. Agar voronkalar diametri 2000 metrdan
oshsa kotlovinalar, maydoni o’nlab kv. km. ga yetadi .

Yer osti karst rel’ef shakllariga karst tunnellari, quduqlari, shaxtalari
va
g’orlari kiradi. Karst tunnellari O’rta Osiyoda keng tarqalmagan. Ular
ma’lum
yo’nalish bo’ylab to’g’ri cho’zilgan yer osti bo’shlig’i bo’lib, ikki
tomondan yer
yuzasiga ochilgan. Uzunligi, kengligi va balandligi katta emas. Karst
tunnellari
Zarafshon tizmasining g’arbiy qismi (Qoratepa va Chaqilqalon tog’lari)
dengiz
1sathidan 1550-1800 m balandda joylashgan. Uzunligi 20-25 m, kengligi
va
balandligi 1,5-2,5 m. Ularning morfologik tuzilishi yoysimon yo’lak
shaklidadir.

Karst shaxt alari O’rta Osiyo da ke ng
tarqa lgan v a kar st qud uqla rining
chuqu rlanis hi va keng ayish idan k elib
chiqq an. U larnin g kel ib chi qishi yangi
tekto nik ha rakat larnin g mu ntaza mligi
va to’ xtab- to’xt ab da vom e tishi bilan
bog’li q. Tek tonik ko’t arilish lar
davrla rida ularn ing ve rtika l yo’n algan
qismla ri,
tinch turish davr larida esa gorizo ntal
xarak terga ega q ismla ri ho sil bo ’lgan.
Shund ay qi lib ka rst sh axtal ari ka rst
quduq larid an ve rtikal va go rizon tal
tomon larga
yo’na lgan q ismla ri ma vjudl igi va
chuqu rligi b ilan ajrala di.

Suffoziya (lotincha: suffossio — o yish) — Yer osti ʻ
suvlari ta sirida tog jinslari massividan mayda
ʼ ʻ
mineral (xlorli, sulfat, karbonat tuzlar va
boshqalar) zarrachalarining mexanik ravishda
yuvilish jarayoni. S. ko proq kumli, lyossli va boshqa
ʻ
dispers jinslarda sodir bo ladi. S. massivning
ʻ
tuzilishi va tarkibiga nisbatan: turli tarkibli
jinslarning qatlamlarida va bu qatlamlarning ulanish
joylarida; tektonik buzilish zonalaridagi
darzliklardagi bir jinsli bo lmagan to ldirgichlarda;
ʻ ʻ
tog jinslarining ulanish joylarida va sun iy inshootlar
ʻ ʼ
(filtr, drenaj va boshqalar)dan to kilgan
ʻ
materiallarda rivojlanadi .

G’ or la r ye r y uz asid a j ud a k o’ p
uc hr ayd i. E ng ka tt al ari ku yid ag il ar :
Fl in tM am on t A KS h -3 06 km ,
Op tim is ti ch esk ay a R os siya -1 31 ,6
km , X el lo x
Sh ve yts ar iy a- 1 29, 5 km , O zye rna ya
Ro ss iy a, P odo li ya - 1 04 ,5 k m ,
Ay ro zen ven t
Av st ri ya - 42 k m , A ly as ka K avk az- 2, 5
km , K ab kut on Tu rk m ani st on - 5 k m

Xul os a:
Kar st ta bii y g eo gra fik sh ar oit lar ni ng
ham m as iga o ’z ta’ sir ini ko ’rs ata di ga n j ara yo nd ir. Lek in un in g p ay do bo ’li shi uc hu n e ng
zar ur na rsa la r s uvd a ye ruv ch i t ub jin sla ri, su vn ing o ’zi va tu b jin sla ri ora sid ag i
tur li y o’ lla rdi r. ( yo riq lar , k ov ak lar ). O xa kt os h, ma rm ar , d olo mi t, gip s, os h t uz i
suv da ya xs hi ye ruv ch i ji ns lar xi sob la nad i. Gi ps va os h t uz lar i a nc ha te z k ars tla sh sa
ham x ar - x old a yer y uza sid a ka m uch ra yd ila r. S hu nin g uc hun k uru ql ikd ag i
ask ar iya t k ar st x ud ud la ri o xa kt osh li o’l ka lar ga to ’g’ ri k el ad i. O xa kt osh ni ng su vd a
yer ish i x av od agi ka rb on at an gid rid g azi ka tt a y ord am b er ad i y a’n i y er uvc ha nl ik 35
bar ob ar os ha di. Yo riq lar ga bo y va qa tla ml ar i q alin b o’ lga n o xa kt osh la r sh u
jum la da n b os hq a j ins lar h am yu pq a qa tla ml i ji nsl ar ga nis ba ta n t ez va ku ch lili gi
ma ’lu m, ch un ki qa lin qa tl am lar o ras ida gi ka rst las hm ay di ga n g illi ji nsl ar oz
uch ra yd i. S uv xa ro rat in ing ye rit uv ch an lik mo xi yat i t o’g ’r isid a fik rla r t url ich ad ir.
Biz nin g O’r ta «O siy o sha ro itl ari da ka rst ni yu zag a ke ltir ish da xa ro ra t n isb ata n pa st
bo’ lga n ba xor , k uz va q ish yo mg ’ir va q or su vla rin ing s alm og ’i ka tta dir .
Qa tla ml arn in g q an da y q al inli kd a b o’ lga ni ni a ha m iya ti un cha k att a e m as, le kin
uni ng ta ’si ri h am b or.

" Karst jarayonlari va karst relyefi" Reja:1. " Karst" so'zi ma'no si. 2. Kar st jar ayonl arinin g riv ojlani shi va kars t rely ef shakll arinin g kel ib chiqis hi. 3. Yer usti karst relye f shak llari. 4. Yer osti relyef shak llari. 5. Suf fozio n jara yonla ming rivoj lanish i va t arqal ishi .

Karst, karst hodisasi (Dinara tog liginij shim.-g arbiy chekkasidagi Karst ʻ ʻ platosi nomidan) — tog jinslari (ohaktosh, dolomit, bo r, gips, tuz)ning ʻ ʻ suvda erishi natijasida sodir bo ladigan hodisa. Karst hosil qiluvchi tog ʻ ʻ jinslari yer sharida 51 mln. km2 ga yaqin maydonni egallaydi. K.arstning rivojlanishi uchun suv harorati yuqori bulishi shart. K. yer yuzidan chuqurlashgan sari kamayib boradi. Karstlar ochiq va yopiq turlarga bulinadi. Karstlanuvchi tog jinslari yer ustida yotsa, Karstning karr, ʻ voronka, quduq, g orlar kabi shakllari o ch i q (yalang och) Karst deyiladi. ʻ ʻ Bunday Karstlar O rta dengiz atrofi mamlakatlarida, Qrim, Kavkaz va ʻ O rta Osiyoning ba zi joylarida bor. Karstlanuvchi tog jinslarining usti ʻ ʼ ʻ kum, gid va b. jinslar bilan qoplangan bo lsa, yo p i q Karst deyiladi. ʻ Karst G arbiy Yevropa, Amerika, Avstraliyada, Krim yarim orolda, ʻ Kavkazda, Sharqiy Yevropa tekisligining kupgina qismida, Sibir va O rta ʻ Osiyoda keng tarqalgan. Karst tarkalgan joylarda yer usti suvlari juda kam. Yog inlarning hammasi Karstga yoki tog jinslaridagi yoriqlarga ʻ ʻ singib ketadi.

Karst relyef shakllari er osti suvlari oqimining yo nalishi yoki karst tog ʻ ʻ jinslarining paydo bo lishi tufayli karst massivi yuzasining 110 ga tasodifiy ʻ sochilishi yoki ma lum chiziqlar bo ylab to planishi mumkin. Bu shakllar ʼ ʻ ʻ "muzlatilgan" emas. Ular bir-biriga o'tishlari mumkin. Demak, chuqurlashishi natijasida karst likopcha, yon bag`irlarining tekislanishi natijasida karst qudug`i karst chuqurligiga aylanishi mumkin (74-rasm). Guruch. 74. Yaxshi shaklli chuqurlikning (.4) voronkasimon chuqurlikka (5) aylanishi (I.S.Schukin bo'yicha).

Karstning yer usti va yer osti rel’ef shakllari murakkabdir. Kichik shakllar qatoriga karrlar (yoki shratlar) kiradi. Yeruvchanjinslarning ustki o’simlik va tuproq qotlami yuvilib, jinslar ochilib ketganda yomg’ir va qor suvlari ularning ustidan oqib jinslarni qisman yeritib, yuva boshlaydi. Jinslardagi mayda yoriqalar qorroziya va eroziya xisobiga kengayadi va chuqurlashadi. Jinslar murakkab va turli yunalishli ariqchalar bilan qoplanadi. Ularning chuqurligi va kengligi bir necha millimetrdan 1-2 metrgacha yetishi mumkin. Ariqlarni ajratib turuvchi chekalari igna , pichok, o’tkir tish karalariga o’xshaydi. Karalar katta maydonni egallaganda kara dalalari deb ataladi va ular juda xavfli bo’lgan yuzalar xisoblanadi .

Karst jarayonlari va karst relyefi

15.08.2023

0

2381.8662109375 KB

Похожие