logo

Ko’makchi

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3400.5 KB
Ko’makchi
Ko’makchilar 
vosita,maqsad,vaqt,sabab,makon 
munosabatlarini ifodalash uchun xizmat 
qiladigan so’z  turkumidir. Ko’makchilarKo’makchilar
Bilan,uchun,kabi,sari,sayin,qadar, toBilan,uchun,kabi,sari,sayin,qadar, to
mon,boshqa,sababli,orqali,tufayli,qarmon,boshqa,sababli,orqali,tufayli,qar
ab,qaramay,so’ng,tashqari,beri,ko’raab,qaramay,so’ng,tashqari,beri,ko’ra
,chog’li,uzra kabi so’zlar kiradi(bu ,chog’li,uzra kabi so’zlar kiradi(bu 
so’zlar ot,sifat,ravish va fe’llardan so’zlar ot,sifat,ravish va fe’llardan 
ko’makchiga ko’chgan so’zlardir)ko’makchiga ko’chgan so’zlardir)
Ko’makchilar dastlab ikkiga bo’linadi:Ko’makchilar dastlab ikkiga bo’linadi:
Sof ko’makchilar;Sof ko’makchilar;
Ko’makchi otlar;Ko’makchi otlar; Sof ko’makchilar               
           Asl ko’makchilar
• Bu ko’makchilar leksik ma’noga ega 
emas. Bular: 
bilan,uchun,qadar,sari,sayin. Ot ko’makchilarOt ko’makchilar

Bular ot,ravish kabi so’z turkumlaridan Bular ot,ravish kabi so’z turkumlaridan 
ko’makchiga o’tgan ko’makchiga o’tgan 
so’zlardir:burun,ilgari,keyin,boshqa,tashqso’zlardir:burun,ilgari,keyin,boshqa,tashq
ari kabi.ari kabi.   Fe’l ko’makchilarFe’l ko’makchilar

Fe’lning ravishdosh va sifatdosh Fe’lning ravishdosh va sifatdosh 
shakllaridan ko’makchiga o’tgan shakllaridan ko’makchiga o’tgan 
so’zlardir:qarab,ko’ra,qaraganda,yarashso’zlardir:qarab,ko’ra,qaraganda,yarash
a,boshlab kabi.a,boshlab kabi. Bilan ko’makchisi
•
Bu ko’makchi badiiy adabiyotda 
ba’zan birlan,birla,bila,-ila,-la 
shaklida 
qo’llaniladi.Masalan:Qo’shinlarin
g bo’ldi yer bila yakson.
(H.Olimjon)
•
Xalqing birlan bahodirsan,yana 
sen benahodirsan.(S.Abdulla) Ko’makchi otlarKo’makchi otlar

Ko’makchi otlar asosan mustaqil ma’noli Ko’makchi otlar asosan mustaqil ma’noli 
so’zlar bo’lib,ma’lum o’rinlardagina so’zlar bo’lib,ma’lum o’rinlardagina 
ko’makchi sifatida qo’llaniladi. ko’makchi sifatida qo’llaniladi. 
Ko’makchi otlar,odatda,jo’nalish,chiqish Ko’makchi otlar,odatda,jo’nalish,chiqish 
va payt kelishigi bilan turlangan bo’lib, va payt kelishigi bilan turlangan bo’lib, 
o’zidan oldin kelgan so’zlarga nisbatan o’zidan oldin kelgan so’zlarga nisbatan 
qaralmish holatida bo’ladi:binoning qaralmish holatida bo’ladi:binoning 
oldida,daryoning o’rtasida.oldida,daryoning o’rtasida.  Ust ko’makchisiUst ko’makchisi

Ko’makchi vazifasida kelgan ust so’zi past Ko’makchi vazifasida kelgan ust so’zi past 
so’zining antonimi so’zining antonimi 
hisoblanadi.Masalan:Ovqat ustida Xadicha hisoblanadi.Masalan:Ovqat ustida Xadicha 
xola qishloqda bo’lib o’tgan hamma katta-xola qishloqda bo’lib o’tgan hamma katta-
kichik hodisalar to’g’risida gapirib berdi.kichik hodisalar to’g’risida gapirib berdi.
(A.Qahhor)(A.Qahhor) G or izont al yo’nalish G or izont al yo’nalish 
bildir uvchi ko’makchilarbildir uvchi ko’makchilar
•
Bu ko’makchi otlarga old,orqa,yon,ich Bu ko’makchi otlarga old,orqa,yon,ich 
tomon kabi so’zlar tomon kabi so’zlar 
kiradi.Masalan:Nizomjon uning oldiga kiradi.Masalan:Nizomjon uning oldiga 
jadal yurib ketdi.(S.Ahmad)jadal yurib ketdi.(S.Ahmad) Aralash yo’nalish bildiruvchi Aralash yo’nalish bildiruvchi 
ko’makchilarko’makchilar

Bular o’rta,ora,bosh kabi Bular o’rta,ora,bosh kabi 
so’zlardir.Masalan:Dilnoza  xola hovli so’zlardir.Masalan:Dilnoza  xola hovli 
o’rtasidagi supaga kelib,oppoq yostiqqa o’rtasidagi supaga kelib,oppoq yostiqqa 
engashdi.(I.Rahim) engashdi.(I.Rahim) 

Agar yaqin orada havo ochilmay Agar yaqin orada havo ochilmay 
surunkasiga yomg’ir yog’ib bersa, nima surunkasiga yomg’ir yog’ib bersa, nima 
qilasiz?(N.Safarov)qilasiz?(N.Safarov)

Asqar ota borib sag’ananing boshiga Asqar ota borib sag’ananing boshiga 
o’tirdi.(A,Qahhor)o’tirdi.(A,Qahhor) Bog’lovchilarBog’lovchilar

Gapda mustaqil so’zlarni yoki qo’shma Gapda mustaqil so’zlarni yoki qo’shma 
gap qismlarini biriktirish uchun xizmat gap qismlarini biriktirish uchun xizmat 
qiluvchi yordamchi so’zlarga bog’lovchilar qiluvchi yordamchi so’zlarga bog’lovchilar 
deyiladi.deyiladi.

Bog’lovchilar grammatik jihatdan Bog’lovchilar grammatik jihatdan 
o’zgarmaydi va u leksik ma’no ham o’zgarmaydi va u leksik ma’no ham 
ifodalamaydi.ifodalamaydi. O’zbek tilida bog’lovchilar yakka yoki 
takroriy qo’llaniladi. Shunga ko’ra ular 
ikki turga bo’linadi:
1)Yakka bog’lovchilar .
2Takroriy bog’lovchilar. Yakka bog’lovchilarYakka bog’lovchilar

Bu bog’lovchilar uyushgan bo’laklar va Bu bog’lovchilar uyushgan bo’laklar va 
ayrim gaplar orasida yakka holda ayrim gaplar orasida yakka holda 
qo’llaniladi:va,hamda,ammo,lekin,biroq,qo’llaniladi:va,hamda,ammo,lekin,biroq,
balki, balki, 
holbuki,vaholanki,yoki,gar,agar,agarda,bholbuki,vaholanki,yoki,gar,agar,agarda,b
asharti,chunki,garchi,go’yo,go’yoki,-ki,-asharti,chunki,garchi,go’yo,go’yoki,-ki,-
kim kabilar.Masalan:Derazam tomon kim kabilar.Masalan:Derazam tomon 
qo’l uzaldi,lekin taqqillatmadi.(T.Malik)qo’l uzaldi,lekin taqqillatmadi.(T.Malik) Takroriy bog’lovchilarTakroriy bog’lovchilar

Bular bir gapda  ikki yoki undan ortiq Bular bir gapda  ikki yoki undan ortiq 
o’rinda takrorlanib o’rinda takrorlanib 
keladi:dam…,dam,ba’zan…,ba’zan,hkeladi:dam…,dam,ba’zan…,ba’zan,h
am…,ham,yoki…,yoki,goh…,goh;am…,ham,yoki…,yoki,goh…,goh;

Masalan:Jamiyatda ham tabiiy,ham Masalan:Jamiyatda ham tabiiy,ham 
hayotiy,ham siyosiy jumboqlar hayotiy,ham siyosiy jumboqlar 
favqulodda ko’p sodir bo’ladi. Goh favqulodda ko’p sodir bo’ladi. Goh 
kulib, goh kuldirib yurardi.kulib, goh kuldirib yurardi. Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra ikki turga Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra ikki turga 
bo’linadi.bo’linadi.
1) Teng bog’lovchilar1) Teng bog’lovchilar
2) Ergashtiruvchi bog’lovchilar2) Ergashtiruvchi bog’lovchilar Teng bog’lovchilar

Bunday bog’lovchilar gap bo’laklari va 
ayrim sodda gaplar orasidagi teng 
munosabatlarni ifodalaydi.Gapning 
uyushgan bo’laklarini va qo’shma gap 
tarkibidagi gaplarni bog’lashga xizmat 
qiladi.Masalan:Havo sokin va iliq edi. 
Unutilmas damlar yetib keldi va biz o’z 
qahramonlarimz betiga dadil 
qaramoqdamiz.(Oybek) Biriktiruvchi bog’lovchilarBiriktiruvchi bog’lovchilar
•
Bu bog’lovchilar gapning uyushiq 
bo’laklarini,qo’shma gap tarkibidagi ayrim 
gaplarni bir-biriga bog’laydi.O’zbek tilida 
bunday bog’lovchilarning eng aktiv 
qo’llanuvchisi va 
bog’lovchisidir.Masalan:Uni yosh va 
bo’ronli qalbi olib ketdi,olis shaharlarga.
(A.Oripov) Zidlovchi bog’lovchilarZidlovchi bog’lovchilar

Bunday bog’lovchilarga Bunday bog’lovchilarga 
lekin,ammo,biroq,balki,holbuki kabi so’zlar lekin,ammo,biroq,balki,holbuki kabi so’zlar 
kiradi. Bu bog’lovchilar sodda gaplar va kiradi. Bu bog’lovchilar sodda gaplar va 
bog’langan qo’shma gaplarda bog’langan qo’shma gaplarda 
qo’llanib,hodisa,ish –harakat yoki biror qo’llanib,hodisa,ish –harakat yoki biror 
predmetni boshqasiga zid qo’yadi va ular predmetni boshqasiga zid qo’yadi va ular 
orasidagi qarama-qarshi munosabatni orasidagi qarama-qarshi munosabatni 
bildiradi.Masalan:Havo bulut bo’ldi,lekin bildiradi.Masalan:Havo bulut bo’ldi,lekin 
yomg’ir yog’madi.yomg’ir yog’madi. Ayiruvchi bog’lovchilarAyiruvchi bog’lovchilar

Bu bog’lovchilar uyushgan gap bo’laklarini Bu bog’lovchilar uyushgan gap bo’laklarini 
yoki qo’shma gaplarning qismlarini bog’lash yoki qo’shma gaplarning qismlarini bog’lash 
uchun xizmat qiladi.Ayiruvchi uchun xizmat qiladi.Ayiruvchi 
bog’lovchilarga :yo,yoki(yoinki),yoxud,yo…,yo,bog’lovchilarga :yo,yoki(yoinki),yoxud,yo…,yo,
dam…,dam,bir…,bir,xoh…,xoh kabi dam…,dam,bir…,bir,xoh…,xoh kabi 
bog’lovchilar kiradi.Masalan:Bir-ikki she’r bog’lovchilar kiradi.Masalan:Bir-ikki she’r 
yoxud bir drama asar yozib adabiyotning yoxud bir drama asar yozib adabiyotning 
butun masalasini tushundim,deb da’vo butun masalasini tushundim,deb da’vo 
qiluvchi kishilar ham yo’q emas.(N.Safarov)qiluvchi kishilar ham yo’q emas.(N.Safarov) Ergashtiruvchi bog’lovchi

Ergashtiruvchi bog’lovchilar –ki(-
kim),chunki,shuning 
uchun,go’yo,go’yoki,toki,agar,garchi(agarchi),
basharti,ya’ni kabilar bo’lib,qo’shma gap 
tarkibidagi sodda gaplarni bog’lash uchun 
xizmat qiladi. 
Ergashtiruvchi bog’lovchilar grammatik Ergashtiruvchi bog’lovchilar grammatik 
aloqalarni ifodalashi va ma’nolariga aloqalarni ifodalashi va ma’nolariga 
qarab quyidagi turlarga bo’linadi:qarab quyidagi turlarga bo’linadi:

1)Aniqlov bog’lovchilari;1)Aniqlov bog’lovchilari;

2)Sabab bog’lovchilari;2)Sabab bog’lovchilari;

3)Chog’ishtiruv bog’lovchilari3)Chog’ishtiruv bog’lovchilari

4)Maqsad bog’lovchilari4)Maqsad bog’lovchilari

5)Shart va to’siqsizlik bog’lovchilari5)Shart va to’siqsizlik bog’lovchilari Aniqlov bog’lovchilariAniqlov bog’lovchilari

Bular ya’ni,-ki,-kimBular ya’ni,-ki,-kim

Aniqlov bog’lovchilari ergash gaplarni bosh Aniqlov bog’lovchilari ergash gaplarni bosh 
gapga bog’lash uchun ishlatilib, bosh gapda gapga bog’lash uchun ishlatilib, bosh gapda 
ifodalangan fikrni aniqlab, izohlab ko’rsatadi.ifodalangan fikrni aniqlab, izohlab ko’rsatadi.

Tilagimiz shuki,yaxshi ishlab obro’ orttirsin.Tilagimiz shuki,yaxshi ishlab obro’ orttirsin. Sabab bog’lovchisi

Bular chunki,shuning 
uchun,negaki,zeroki,nainki 
kabilardir.Bu bog’lovchilar, 
asosan,sabab ergash fapni bosh 
gapga bog’lashga xizmat 
qiladi:Samimiy aytilgan so’z sodda 
bo’ladi,chunki dilning hukmronligi 
tildan ustun bo’ladi. Chog’ishtiruvchi bog’lovchilariChog’ishtiruvchi bog’lovchilari

Bular go’yo,go’yoki kabilardir.Bular go’yo,go’yoki kabilardir.

Bu bog’lovchilar voqea- hodisa va narsalarni Bu bog’lovchilar voqea- hodisa va narsalarni 
o’zaro o’xshatish,chog’ishtirish yo’li bilan o’zaro o’xshatish,chog’ishtirish yo’li bilan 
turli grammatik aloqalarni bildiradi.turli grammatik aloqalarni bildiradi.

Chirildoqlarning mayin musiqasi hamma Chirildoqlarning mayin musiqasi hamma 
yoqni to’ldirgan,go’yoki kechaning o’zi yoqni to’ldirgan,go’yoki kechaning o’zi 
kuylaydi.kuylaydi. Maqsad bog’lovchisiMaqsad bog’lovchisi

Bu toki bog’lovchisi bo’lib, maqsad Bu toki bog’lovchisi bo’lib, maqsad 
ergash gapni bosh gapga ergash gapni bosh gapga 
bog’laydi.Qo’shiqni bahuzur aytib ishlay bog’laydi.Qo’shiqni bahuzur aytib ishlay 
ber,toki hamma bahramand bo’lsin.ber,toki hamma bahramand bo’lsin. Shart va to’siqsizlik 
bog’lovchilari
• Bular 
agar,agarda,modomiki,mabodo,basharti,gar
chi,agarchi,garchand kabilardir. Bu 
bog’lovchilar shart va to’siqsiz ergash 
gaplarni bosh gapga bog’laydi.Masalan:Agar 
kishining hayoti biror maqsad,biror g’oya 
uchun kurash bilan o’tsa,bunday hayotga 
hech afsus qilmaslik kerak. YuklamaYuklama

  
Ayrim so’z yoki gapda qo’shimcha ma’no Ayrim so’z yoki gapda qo’shimcha ma’no 
berish uchun xizmat qiladigan yordamchi berish uchun xizmat qiladigan yordamchi 
so’zlar yuklamalar deyiladi. Yuklamalar so’zlar yuklamalar deyiladi. Yuklamalar 
tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi:tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi:

1) Affiks yuklama(affiks holiga kelib 1) Affiks yuklama(affiks holiga kelib 
qolgan yuklamalar);qolgan yuklamalar);

2)So’z yuklama (so’z holidagi 2)So’z yuklama (so’z holidagi 
yuklamalar).yuklamalar).   •
Hozirgi o’zbek tilida gapga yoki ayrim so’zlarga Hozirgi o’zbek tilida gapga yoki ayrim so’zlarga 
beradigan qo’shimcha ma’nolariga ko’ra beradigan qo’shimcha ma’nolariga ko’ra 
yuklamalarni quyidagi guruhlarga bo’lamiz:yuklamalarni quyidagi guruhlarga bo’lamiz:
•
1) So’roq va taajjub yuklamalari;1) So’roq va taajjub yuklamalari;
•
2) Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari;2) Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari;
•
3) Ayiruv va chegaralov yuklamalari;3) Ayiruv va chegaralov yuklamalari;
•
4) Aniqlov yuklamasi;4) Aniqlov yuklamasi;
•
5) Gumon yuklamasi;5) Gumon yuklamasi;
•
6) Inkor yuklamasi;6) Inkor yuklamasi; So’roq va taajjub yuklamalari

(-mi,-chi,-a,-ya,) so’zlarga yoki gaplarga 
qo’shilib kelib asosan gapni so’roq gapga 
aylantiradi va emotsional ma’no 
qo’shadi: bugun uchrashuv bo’ladimi? 
Bugun uchrashuvga chiqmaysizmi?  Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalariKuchaytiruv va ta’kid yuklamalari
(nahotki,nihoyat,-ku,ham,-u(yu),-da,-oq,-(nahotki,nihoyat,-ku,ham,-u(yu),-da,-oq,-
yoq,-kim,-ki).yoq,-kim,-ki).
So’z ma’nosini kuchaytirish va ta’kidlash So’z ma’nosini kuchaytirish va ta’kidlash 
uchun xizmat qiladi:Baxt so’zi shunchalik uchun xizmat qiladi:Baxt so’zi shunchalik 
azizki,unga mehnat ahli inqilob tufayli azizki,unga mehnat ahli inqilob tufayli 
erishdi.(G’.G’ulom)erishdi.(G’.G’ulom) Ayiruv va chegaralov yuklamalariAyiruv va chegaralov yuklamalari

(-gina,-kina,-qina,faqat) turli so’z (-gina,-kina,-qina,faqat) turli so’z 
turkumlari bilan kelib, ularni turkumlari bilan kelib, ularni 
chegaralab ko’rsatish va ma’no chegaralab ko’rsatish va ma’no 
jihatidan ajratish uchun xizmat jihatidan ajratish uchun xizmat 
qiladi:Hamma keldi,faqat Dilmurod qiladi:Hamma keldi,faqat Dilmurod 
kelmadi.Yolg’iz ugina odamlarga kelmadi.Yolg’iz ugina odamlarga 
qo’shilmas edi.(A.Oripov)qo’shilmas edi.(A.Oripov) Aniqlov yuklamalari
Xuddi,naq yuklamalari o’zi mansub 
bo’lgan so’zning ma’nosini aniqlab 
ko’rsatish uchun xizmat qiladi.
O’g’li otasining xuddi o’zi.Majlisda naq 
ko’ngildagi gaplar gapirildi. Gumon yuklamasi

Bu –dir yuklamasi 
bo’lib,gumon,noaniqlik ma’nosini 
ifodalaydi:Hozir u shaharga kirib 
borgandir. Inkor yuklamasiInkor yuklamasi

Inkor yuklamasi (na…,na) uyushiq Inkor yuklamasi (na…,na) uyushiq 
bo’laklar va qo’shma gap tarkibidagi ayrim bo’laklar va qo’shma gap tarkibidagi ayrim 
gaplar oldidan kelib, ularning mazmunini gaplar oldidan kelib, ularning mazmunini 
inkor etadi, bo’lishsizga aylantiradi. Inkor inkor etadi, bo’lishsizga aylantiradi. Inkor 
gapli gap bo’laklari va gaplar oldidan gapli gap bo’laklari va gaplar oldidan 
kelganda, bo’lishsizlik kuchaytiriladi, kelganda, bo’lishsizlik kuchaytiriladi, 
ta’kidlanadi: Na ufq o’ramay yotiq –zar,na ta’kidlanadi: Na ufq o’ramay yotiq –zar,na 
bulut silkinmay oltin par,Tong kulmasdan bulut silkinmay oltin par,Tong kulmasdan 
burun Jontemir, Quyuq bir zavq bilan burun Jontemir, Quyuq bir zavq bilan 
turadi.(Uyg’un)turadi.(Uyg’un)

Ko’makchi Ko’makchilar vosita,maqsad,vaqt,sabab,makon munosabatlarini ifodalash uchun xizmat qiladigan so’z turkumidir.

Ko’makchilarKo’makchilar Bilan,uchun,kabi,sari,sayin,qadar, toBilan,uchun,kabi,sari,sayin,qadar, to mon,boshqa,sababli,orqali,tufayli,qarmon,boshqa,sababli,orqali,tufayli,qar ab,qaramay,so’ng,tashqari,beri,ko’raab,qaramay,so’ng,tashqari,beri,ko’ra ,chog’li,uzra kabi so’zlar kiradi(bu ,chog’li,uzra kabi so’zlar kiradi(bu so’zlar ot,sifat,ravish va fe’llardan so’zlar ot,sifat,ravish va fe’llardan ko’makchiga ko’chgan so’zlardir)ko’makchiga ko’chgan so’zlardir) Ko’makchilar dastlab ikkiga bo’linadi:Ko’makchilar dastlab ikkiga bo’linadi: Sof ko’makchilar;Sof ko’makchilar; Ko’makchi otlar;Ko’makchi otlar;

Sof ko’makchilar Asl ko’makchilar • Bu ko’makchilar leksik ma’noga ega emas. Bular: bilan,uchun,qadar,sari,sayin.

Ot ko’makchilarOt ko’makchilar  Bular ot,ravish kabi so’z turkumlaridan Bular ot,ravish kabi so’z turkumlaridan ko’makchiga o’tgan ko’makchiga o’tgan so’zlardir:burun,ilgari,keyin,boshqa,tashqso’zlardir:burun,ilgari,keyin,boshqa,tashq ari kabi.ari kabi.

Fe’l ko’makchilarFe’l ko’makchilar  Fe’lning ravishdosh va sifatdosh Fe’lning ravishdosh va sifatdosh shakllaridan ko’makchiga o’tgan shakllaridan ko’makchiga o’tgan so’zlardir:qarab,ko’ra,qaraganda,yarashso’zlardir:qarab,ko’ra,qaraganda,yarash a,boshlab kabi.a,boshlab kabi.