logo

О‘zbеk diаlеktоlоgiyasi fanining maqsad va vazifalari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1207.7890625 KB
О‘zbеk diаlеktоlоgiyasi 
fanining maqsad va 
vazifalari
                RE JA:    
1. Sheva, dialekt va lahja tushunchalari.
2.  O‘zbek  dialektologiyasi  fanining  asosiy 
vazifalari.
3.  Fanning  tilshunoslik  va  boshqa  fanlar  bilan 
o‘zaro aloqadorligi.
4.  O‘zbek  dialektologiyasining  nazariy  va 
amaliy ahamiyati.
5. O‘zbek shevalarini o‘rganish metodlari.               ADABIYOTLAR RO‘YXATI:    

1. Rajabov  N . O‘zbek  shev ashunosligi. – Toshk ent : O‘qit uv chi, 1996.

2. Reshet ov  V. V., Shoabdurahmonov  Sh. O‘zbek  dialek t ologiy asi. – 
Toshk ent : O‘qit uv chi, 1978.

3. To‘y chiboy ev  B., Hasanov  B. O‘zbek  dialek t ologiy asi. – Toshk ent : 
Abdulla Qodiriy   nomidagi xalq merosi nashriy ot i, 2004.

4. A shirboy ev  S.O‘zbek  dialek t ologiy asi. – T:.” N av ro‘z” , 2016.

5. A shirboy ev  S. O‘zbek  dialek t ologiy asi. – Toshk ent : TDPU, 2011, 
2013.     

6. Enazarov  T., Karimjonov a V. v a boshqalar. O‘zbek  
dialek t ologiy asi. – Toshk ent : Univ ersit et , 2012.                «Aqliy hujum»  savollari :

1. Lahja, sheva, dialekt atamalari qanday 
ma’nolarni bildiradi?

2. Shevalarni o‘rganishdan maqsad nima?

3. Dialektologiya fanining asosiy vazifasi 
nimalardan iborat?               «Aqliy hujum»  savollari :

1. O‘zbek tilini o‘qitishda dialektologiya 
fanining qanday ahamiyati bor?

2.  Shevashunoslik qaysi fanlar bilan o‘zaro 
aloqador sanaladi?

3. Shevalarning adabiy til bilan munosabati 
qanday?               Dialek t ologiy a - grek cha  dialek t os-
shev a  so‘zidan olingan

Tilshunoslikning  bir  sohasi  bo‘lib,  u  biror  tilning 
mavjud  dialektlarini ,   ya’ni  mahalliy  lahja   va 
shevalarini   o‘rganadi.  O‘zbek  dialektologiyasi  fani 
O‘zbekiston  hududidagi  va  qardosh 
respublikalardagi  (Qozog‘iston,  Qirg‘iziston, 
Tojikiston,  Turkmaniston,  Qoraqalpog‘iston)  o‘zbek 
tilining turli dialekt, lahja va shevalarini tekshiradi.                  Obyektni o‘rganish ji h atidan    
dialektologiya ikki turlidir :    
1. Tasv iriy  
dialek t ologiy a 
y ok i 
dialek t ografi y a; 2. Tarixiy 
dialektologiya                    Tasviriy dialektologiya:
              Mahalliy  sheva  va 
lahjalarga  xos    fonetik, 
leksik  va  grammatik 
xususiyatlarni  qayd  qilish 
bilan chegaralanadi.                  Tarixiy dialektologiya:
Tilning  dialektal  xususiyatlari  bilan 
birga  shu  xususiyatlarning  kelib 
chiqishi,  rivojlanishi,  turli  davrlarda 
o‘zgarishi,  qardosh  tillar  bilan 
munosabati  va  shu  shevalarning 
tashkil  topishida  boshqa  tillarning 
ishtirokini  aniqlash  kabilarni 
o‘rganadi,  birinchi  navbatda,  tarixiy 
maqsadlarni ko‘zda tutadi.                     Sheva – 
            dialekt – 
                            lahja – …
 
                     adabiyot haqida:       
Sheva   –  o`zbek  tilining  kichik 
territoriyadagi muomala vositasi.

Dialekt   –  o`zaro  bir  –  biriga  yaqin  shevalar 
tizimi.

Lahja   –  shakllanishi  jihatidan  umumiy 
tarixga ega bo`lgan dialektlar jami.                  Dialektologiyada ikki xildagi dialekt 
to‘g‘risida fikr yuritish mumkin  :    
1. M a h a l l i 
y  dialek t lar; 2. I j t i m o i y 
dialektlar                    Dialektologiyaning asosiy 
v a z i f  a s i  :

1)  ayrim  sheva  va  dialektlarning  fonetik, 
morfologik,  sintaktik  va  leksik  x ususiyatlarini  har 
tomonlama tavsif qilish ;

2)  milliy  tilning  paydo  bo‘lishi  va  taraqqiyotida 
shevalarning  tutgan  o‘rnini  va    shu  milliy    tilga 
asos bo‘lgan shevalarni aniqlash;              Dialektologiyaning asosiy 
v a z i f  a s i  :

3)  shevalarning  o‘zaro  munosabati,  shuningdek,  ularning 
adabiy  til  va  qardosh  tillarga  bo‘lgan  munosabatlarini 
belgilash;

4)  o‘xshash  xususiyatlariga  ko‘ra  shevalarning  tarqalish 
chegarasini aniqlash;

5)  umumiy  o‘xshash  lingvistik  xususiyatlarini  belgilash 
asosida shevalarning  ma’lum  hududda tarqalish kartalarini 
tuzish va shevalarni tasnif qilish.              Dialektologiya
ning boshqa fanlar 
bilan aloqadorligi
Etnografiya
GeografiyaTil tarixi                Dialektologiya va til tarixi:
              Adabiy  tilda  allaqachon  yo‘q 
bo‘lib  ketgan  yoki  ma’lum  darajada 
o‘zgarib  ketgan  leksik  elementlar  va 
ayrim  grammatik  shakllar  ma h alliy 
shevalarda  saqlanib  qolgan  bo‘ l ishi 
mumkin.  Bu  ji h atdan  dialektologiya  til 
tarixini  o‘rganish  uchun  juda 
ahamiyatlidir.                  Dialektologiya va etnografiya
Shevalarni  o‘rganish  orqali 
o‘tmishdagi  urug‘-qabilalarning 
joylashish  hududlarini  aniqlash, 
toponimlar,  gidronimlar  va  shu 
kabi  nomlar  vositasida  xalq 
tarixining  ayrim  lavhalarini 
yaratmoq mumkin bo‘ladi.                  Dialek t ologiy a fanining o‘zbek  
t ilini o‘qit ishdagi ahamiy at i :

          O‘zbek  shevalarining  asosiy 
xususiyatlarini  yaxshi  bilish 
o‘qituvchilar,  ayniqsa,  ona  tili 
o‘qituvchisi uchun juda zarur.

Muammo: nima uchun?               Dialek t ologiy a fanining o‘zbek  t ilini 
o‘qit ishdagi ahamiy at i :

          O‘quvchilar  nutqida,  ayniqsa,  boshlang‘ich  sinf 
o‘quvchilari  yozuvida  uchraydigan  xatolar  sheva  ta ’ sirida 
sodir  bo‘lmoqda.  Shuning  uchun  o‘qituvchilar,  ayniqsa,  ona 
tili  o‘qituvchisi,  o‘zbek  adabiy  tili  me ’ yorlarini  yaxshi  bilishi, 
bu  me ’ yorlarni  o‘quvchilarga  o‘rgatishi,  ularning  yozma  va 
og‘zaki nutq madaniyatini  o‘stirish ustida tinimsiz mashg‘ulot 
olib  borishi  zarur  hamda  o‘quvchilar  nutqida  uchraydigan 
kamchiliklarni  (sheva    ta ’ siri)  tuzatmoq  uchun  barcha  o‘zbek 
shevalariga xos xususiyatlarni yaxshi bilmog‘i kerak.                Dialek t ologiy ani t a’limdagi 
ahamiy at i :

Masalan, o‘quvchilarning nutqida 

fonetik  ( aynalmoq   //adabiy tilda  aylanmoq;  
     esna  //adabiy tilda  ensa ), 

morfologik  (qaratqich kelishigining o‘rnida 
tushum kelishigi affiksini ishlatish: 
    ( nonni ushog‘i   //adabiy tilda   nonning ushog‘i ).                 Dialek t ologiy ani t a’limdagi 
ahamiy at i :

Jo‘nalish   va   o‘rin-payt   kelishiklarini 
farqlamaslik:  
   Buxoroga turadi   // adabiy tilda  Buxoroda turadi;    
leksik   (adabiy  tilda  chaqaloq   o‘rnida   buvak, 
bobak ,       adabiy  tilda  chumoli   o‘rnida:   mo‘rcha, 
qarinja )  kabi sheva xususiyatlari uchrab turadi.                 Dialek t ologiy ani t a’limdagi 
ahamiy at i :

O‘quvchilar  nutqida  uchraydigan  bunday 
xatolarni  tuzatish  uchun  avvalo  o‘qituvchi 
shu  xatolarning  kelib  chiqish  sababini  
bilmog‘i  kerak.  Shu  orqali  xatolarni 
bartaraf etmog‘i  kerak.                Dialektologiya
fanining o‘rganish 
m e t o d l a r i
2. Qiyosiy 
metod
3. Qiyosiy-tarixiy metod
4. Lingvistik geografiya metodi 1. Tavsifiy 
(tasviriy) 
metod                Dialek t ologiy a fanining 
o‘rganish met odlari :

1.  Tavsifiy  (tasviriy)  metod   –  shevalarni 
fonetik,  leksik,  grammatik  jihatdan  tavsif 
qilib chiqish orqali o‘rganish;

  2.  Qiyosiy  metod   –  shevaga  xos 
xususiyatlarni  yondosh  shevalarga  va 
qarindosh tillarga qiyoslab o‘rganish;               Dialek t ologiy a fanining 
o‘rganish met odlari :

3 .  Qiyosiy-tarixiy  metod   –  o‘zbek  shevalari   
materiallari  til  tarixi  manbalari  tiliga 
qiyoslab o‘rganiladi;

  4. Lingvistik-geografiya metodi  – shevalarni 
tarqalish  chegaralari  bo‘yicha  xaritalar 
tuzib o‘rganish.               Uy ga v azifa:
•
  O‘zingiz y ashay ot gan 
hudud shev asida mat n 
t uzing.

О‘zbеk diаlеktоlоgiyasi fanining maqsad va vazifalari

RE JA: 1. Sheva, dialekt va lahja tushunchalari. 2. O‘zbek dialektologiyasi fanining asosiy vazifalari. 3. Fanning tilshunoslik va boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi. 4. O‘zbek dialektologiyasining nazariy va amaliy ahamiyati. 5. O‘zbek shevalarini o‘rganish metodlari.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI:  1. Rajabov N . O‘zbek shev ashunosligi. – Toshk ent : O‘qit uv chi, 1996.  2. Reshet ov V. V., Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek dialek t ologiy asi. – Toshk ent : O‘qit uv chi, 1978.  3. To‘y chiboy ev B., Hasanov B. O‘zbek dialek t ologiy asi. – Toshk ent : Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriy ot i, 2004.  4. A shirboy ev S.O‘zbek dialek t ologiy asi. – T:.” N av ro‘z” , 2016.  5. A shirboy ev S. O‘zbek dialek t ologiy asi. – Toshk ent : TDPU, 2011, 2013.  6. Enazarov T., Karimjonov a V. v a boshqalar. O‘zbek dialek t ologiy asi. – Toshk ent : Univ ersit et , 2012.

«Aqliy hujum» savollari :  1. Lahja, sheva, dialekt atamalari qanday ma’nolarni bildiradi?  2. Shevalarni o‘rganishdan maqsad nima?  3. Dialektologiya fanining asosiy vazifasi nimalardan iborat?

«Aqliy hujum» savollari :  1. O‘zbek tilini o‘qitishda dialektologiya fanining qanday ahamiyati bor?  2. Shevashunoslik qaysi fanlar bilan o‘zaro aloqador sanaladi?  3. Shevalarning adabiy til bilan munosabati qanday?