So’z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik bosqichlari
![Mav zu: So’z y asalishiga oid
t ushunchalarni shak llant irishga
t ay y orgarlik bosqichlari](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_1.png)
![.
Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z tarkibi va yasalishini o’qitishning
ahamiyati
1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z tarkibi va yasalishini o’rganish
metodikasi
2. So’z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik
bosqichlari
3. 3-sinf ona tili darsligidan so’z tarkibi va yasalishiga oid bir soatlik dars
ishlanma RE J A :](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_2.png)
![Boshlang’ich sinf o’quvchilariga so’z yasalishi haqidagi dastlabki tushunchalarni berishda eng avvalo so’zning morfemik tahlili o’rgatiladi. B u jarayon esa albatta, bosqichma-bosqich davom etadi. B unda o’qituvchi o’quvchilarga asos va qo’shimchalar haqida tushuncha beradi.
Q o’shimchalarning ayrimlari so’zning ma’nosini butunlay o’zgartirayotganini, lekin shuningdek hosil bo’lgan yangi so’z bilan oldingi so’z(asos) o’rtasida ma’noviy jihatdan bog’lanish borligini, ayrim qo’shimchalar qo’shilganida esa so’z ma’nosi o’zgarmasdan shakli o’zgarishini( masalan, -lar ko’plik qo’shimchasi so’zga qo’shilib, birlik otdan ko’plik ot shaklini hosil qiladi) tushuntirib o’tadi.
O'quvchilar so'zning morfemik tarkibini va so'z yasalishini
o'rganishlariga qarab, so'zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana
boshlaydilar. U lar yasama so'zlam ing leksik m a’nosini so'zlam ing
semantik o'xshashligiga qarab bilib oladilar.
So'zlam ing morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va
shunga mos ravishda o'qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. So'zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o'quvchilar
so'zning leksik m a’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib
oladilar. Bunda o'qituvchining vazifasi o'quvchilar so'zlam ing leksik m a’nosi va morfemik tarkibi bir-biriga bog'liqligini bilib olishi uchun
eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug‘atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi
.
. .
.](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_3.png)
![.
2. So‘z yasalishi haqidagi elem entar bilim ham 0 ‘quvchilarning
tilimizning yangi so‘zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishIari uchun muhimdir. Yangi so‘z tilda
mavjud bo'lgan morfemalardan,
m a’lum usul va modellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So‘z yasalishini kuzatish o'quvchilarda so'zga
faol munosabatni shakllantirishga
ijobiy ta’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib
keladi.
3. So'z yasalishi asoslari bilan tanishish o'quvchilar lug'atini atrof-muhit haqidagi bilimlar bilan boyitishga
imkon beradi. Predm et,
jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so'z bilan ifodalanadi.
So'zlar o'rtasidagi ma’no va tuzilish jihatidan bog'lanishni belgilash
o'zaro m unosabatda bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi bog'lanishga
tayanadi (masalan, traktor va traktorchi so'zlari o'zaro m unosabatda bo'lgan tushunchalar, shu tufayli m a’no
va tuzilishiga ko'ra
bog'langan). O'quvchilar so'zlam ing m a’no va tuzilishiga ko'ra o'zaro
munosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-m uhitda mavjud bo'lgan predmetlar, jarayonlar, voqealar o'rtasidagi
bog'lanishni chuqur tasaw ur
etadilar, biladilar.
4. So'zda m orfemaning ahamiyatini anglash, shuningdek, q o ‘-
shim chalarning semantik m a’nosini bilish o'quvchilarda nutqning
aniq shakllanishiga ta ’sir etadi. O'qituvchining vazifasi o'quvchilam ing so'zning leksik m a’nosini
tushunibgina qolmay, kontekstda
aniq qo'shim chali so'zlardan ongli foydalanishlarini ham o'rgatish
hisoblanadi.](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_4.png)
![5. So'zning morfemik tarkibini o'rganish imloviy malakalarni
shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o'zbek
imlosining yetakchi tamoyili bo'lib, bunga binoan so'zlar va ularning
tarkibiy qismi (o'zak va qo'shim chalar) ko'proq talaffuziga muvofiq
yoziladi. O 'zak va qo'shim chalam i to'g'ri yozish malakasini nazariy
asosda shakllantirish fonetik, so'z yasalishiga oid grammatik bilimlarni
maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so'zning
morfemik tarkibini o'rganishning muhim vazifalaridan biri o'zak va
qo'shim chalam i to'g'ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur
bo'lgan bilim va ko'nikm alar asosini yaratish hisoblanadi.
6. So'zning morfemik tarkibini o'rganish o'quvchilam ing aqliy qobiliyatini
o'stirishda, xususan, til birligi sifatida so'zni ongli bilib
olish uchun zarur bo'lgan maxsus aqliy ko‘nikmalarni shakllantirishda
ham ahamiyatli. O'qituvchining vazifasi ta ’lim jarayonida bilimni
o'zlashtirish bilan o'quvchilarda aqliy faoliyatni o'stiradigan, analiz,
taqqoslash ko'nikm alarini shakllantiradigan sharoit yaratish
hisoblanadi.
.](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_5.png)
![. Boshlang'ich sinf ona tili darslarida so‘z tarkibi va
yasalishini o'rganish metodikasi
Boshlang'ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq so'zning morfemik
tarkibi 3-sinfda o'rganiladi. 4-sinfda so'z turkum larini o'rganish bilan
bog'liq holda so'zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish
ko'zda tutiladi.
Avv alo, til materialini o'rganish tizimi nimaligini aniqlab olish
zarur.
Til materialini o'rganish tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangan
izchillikdagi va o'zaro bog'lanishdagi bilimlar yig'indisini o'zlashtirishni
ta ’minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda
amaliy ko'nikm alarni shakllantirish tushuniladi. So'zning morfemik
tarkibiga tatbiq qilganda, tizim so'z yasalishiga oid va gram m atik bilimlarni o'zlashtirish: a)
dastur materialini o'rganish tizimida so'zning
morfemik tarkibini o'rganishning o'rni bilan; 2) „o'zak", „o'zakdosh
so'z", „so'z yasovchi qo'shim cha", „shakl yasovchi qo'shim cha" tushunchalari ustida
ishlashdagi izchillik bilan; 3) so'zning morfemik
tarkibi va so'z yasalishining o'zaro bir-biriga ta ’sir qilishi bilan;
4) morfemalarni to'g'ri yozish malakasini shakllantirish ustida ishlash
bilan bog'liqligini belgilab beradi](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_6.png)
![.
Birinchi bosqich - so'z yasalishini o'rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichning vazifasi —
o'quvchilarni bir xil o'zakli so'zlam ing
m a’no va tuzilishiga ko'ra bog'lanishini tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning qo'yilishiga sabab,
birinchidan, so'zning m a’no va tuzilishi jihatidan bog'lanishini tushunish, o'zining lingvistik mohiyatiga
ko'ra, bir xil o'zakli so'zlarni va so'z yasalishini o'zlashtirishga asos
hisoblanadi. Haqiqatan ham, yasalgan va yasashga asos bo'lgan so'zlar
bir-biri bilan m a’no va tuzilishi jihatidan bog'lanadi: ish ~ ishchi,
g'alla — g'allakor. Ikkinchidan, o'quvchilar bir xil o'zakli so'zlarni va
morfemalarni o'rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar: ular bir xil
o'zakli so'zlam ing m a’nolaridagi umumiylikni tushunishda qiynaladi-
lar, chunki ularda mavhum tafakkur hali yetarli rivojlanmagan boMadi;
o'zak, so'z yasovchi va shakl yasovchi qo'shim chalarning vazifalarini
o'zlashtirishda ularga bir xil o'zakli so'zlam ing m a’no va tuzilishi
jihatidan o'xshashligi va farqini aniqlash anchagina qiyinlik qiladi.
Shuning uchun so'zning morfemik tarkibini maxsus o'rganishdan
oldin uning m a’no va tarkibiga ko'ra yaqinligi kuzatiladi SO’Z TA RKI BI 4 BOSQI CHDA O’RGA NI LA DI](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_7.png)
![.
IKKInchi bosqich — bir xil o'zakli so'zlam ing xususiyatlari va
barcha morfemalarning mohiyati bilan tanishtirish. Bu
bosqichning
asosiy o'quv vazifasi — so'zlam ing m a’noli qismlari sifatida
o'zak, so'z
yasovchi va shakl yasovchi qo'shim chalar bilan tanishtirish,
„o'zakdosh
so'zlar" tushunchasini shakllantirish, bir xil o'zakli so'zlarda
o'zakning
bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi.
. Ikkinchi bosqich](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_8.png)
![Uchinchi bosqich
Uchinchi bosqich — o‘zak, so‘z yasovchi va shakl yasovchi qo‘-
shimchalarning xususiyatlari hamda tildagi ahamiyatini o'rganish
metodikasi. Bu bosqichning o ‘quv vazifasiga ,,o‘zak“, ,,so‘z yasovchi
qo‘shim cha“ , „shakl yasovchi qo‘shim cha“ tushunchalarini shakllantirish,
so'zning leksik m a’nosi bilan morfemik tarkibi o‘rtasidagi
bog'lanish haqidagi tasawurlarni o'stirish, o'zakda jufti bor jarangli
va jarangsiz undoshli so'zlarni to'g'ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda so'z
yasovchi qo'shim chasi bor so'zlarni ongli ishlatish
ko'nikmasini o'stirish kiradi.
Bu bosqichning vazifasi bir-biri bilan m a’lum bog'lanishda hal qilinadi. Masalan,
so'zda har bir m orfemaning ahamiyatini o'zlashtirish
asosida o'quvchilar so'zning leksik m a’nosi bilan uning morfemik
tarkibi o'rtasidagi bog'lanishni bilib oladilar.](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_9.png)
![.
Bu morfemani o 'rganishning asosiy vazifasi o'quvchilarni so'zda so'z yasovchi
qo‘shimchaning ahamiyati bilan tanishtirish va shu asosda so'z yasovchi
qo'shimchali so'zdan o'z nutqida ongli foydalanish ko'nikmasini o'stirish
hisoblanadi. O'quvchilar so'z yasovchi qo'shim cha yordamida
yangi leksik m a’noli so'z yasash mumkinligini tushunishi muhim ahamiyatga
ega.
So'z yasovchi qo'shim chalar ustida ishlash ba’zi so'z yasovchi
qo'shimchaning m a’nosini va yasama so'zning grammatik belgilarini aniqlash
bilan birga olib boriladi. So'z yasovchi qo'shimchaning m a’nosini tushuntirish
uning so'z yasashdagi ahamiyatini o'quvchilar
anglashiga imkon beradi, ularning diqqat-e’tibori so'z yasovchi
qo'shim cha yordamida yangi leksik m a’noli so'z yasalishiga qaratiladi.
Masalan: ish — ishchi, ishli, ishchan, ishla).So‘z yasovchi qo'shimchalar ustida ishlash.](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_10.png)
![
so'z turkumlarini o'rganish bilan bog'liq
holda so'zning tarkibi ustida ishlash (3-, 4-sinflar). So'zning m
orfemik tarkibini o'rganish tizimida bu bosqichning maqsadi so'z
yasovchi qo'shim chaning so'z yasashdagi ahamiyati va shakl
yasovchi qo'shim chaning so'z shaklini o'zgartirishdagi ahamiyati
haqidagi
bilimni chuqurlashtirish; o'quvchilarni ot, sifat, fe’llarning
yasalish
xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi. To'rtinchi bosqich](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_11.png)
![
. So'z turkumlarini o'rganish jarayonida o'qituvchi o'quvchilarga
so'z
yasalishi asoslarini, so'z yasovchi qo'shim cha yordamida bir so'z
turkumidan boshqasini yoki shu so'z turkumining o'zini yasash
mumkinligini
tushuntiradi. Masalan, ot ko'proq boshqa bir otdan (ishchi,
baliqchi;
sinfdosh, sirdosh; bog‘bon, oshpaz, kitobxon, zargar),
shuningdek, fe’ldan
(elak, kurak, yutuq, o'roq, yotoq, terim, bilim); sifat ko'proq
otdan (suvli,
suvsiz; yozgi, qishki, ishchan, ishli, ishsiz), shuningdek,
O'quvchilarni so'z yasalish xususiyatlarini tushunishga
tayyorlash
uchun o'qituvchi ularga muayyan bir yangi so'z qaysi so'zdan va
qaysi
morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq
beradi.
Masalan, o‘qituvchi chegara otini aytadi va chegarani
qo‘riqlaydigan
kishini bildiradigan o‘zakdosh ot tanlashni topshiradi
(chegarachi).](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_12.png)
![.
1. Karimov I.A.Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi –T.: 1997. 5-jild
2. G’ulomov. Ona tili o’qitish prinsiplariva metodlari. –T.: - «O’qituvchi», 1992
3. Rafiyev. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi. T.:2003.
4. X.G’ulomova. va b. 4-sinfda ona tili darslari. –T.: «O’qituvchi», 2003.
5. K.Qosimova. S.Matchonov, Ona tili o’qitish metodikasi. T.: «Nosir» , 2009.
6. R.Ikromova, X.G’ulomova, SH. Y o’ldosheva, D. S hodmonqulova Ona tili( 4-sinflar uchun darslik) –T.:
«O’qituvchi»
7. S.Fuzailov, M. X udoyberganova. S h. Y o’ldosheva Ona tili (3-sinflar uchun darslik) –T.: «O’qituvchi», 2016.
Internet saytlari:
1.http://www.multimedia.uz/uzbarticle76html
2.hozir.org
3.www.ziyonet.uz
4.fayllar.org Foydalanilgan adabiyotlar .](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_13.png)
![.
. E’ TIBORIN GIZ UCHUN
RA HMAT!](/data/documents/3e8ef385-86d9-466b-b9d1-38a0cf9b9e00/page_14.png)
Mav zu: So’z y asalishiga oid t ushunchalarni shak llant irishga t ay y orgarlik bosqichlari
. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z tarkibi va yasalishini o’qitishning ahamiyati 1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z tarkibi va yasalishini o’rganish metodikasi 2. So’z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik bosqichlari 3. 3-sinf ona tili darsligidan so’z tarkibi va yasalishiga oid bir soatlik dars ishlanma RE J A :
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga so’z yasalishi haqidagi dastlabki tushunchalarni berishda eng avvalo so’zning morfemik tahlili o’rgatiladi. B u jarayon esa albatta, bosqichma-bosqich davom etadi. B unda o’qituvchi o’quvchilarga asos va qo’shimchalar haqida tushuncha beradi. Q o’shimchalarning ayrimlari so’zning ma’nosini butunlay o’zgartirayotganini, lekin shuningdek hosil bo’lgan yangi so’z bilan oldingi so’z(asos) o’rtasida ma’noviy jihatdan bog’lanish borligini, ayrim qo’shimchalar qo’shilganida esa so’z ma’nosi o’zgarmasdan shakli o’zgarishini( masalan, -lar ko’plik qo’shimchasi so’zga qo’shilib, birlik otdan ko’plik ot shaklini hosil qiladi) tushuntirib o’tadi. O'quvchilar so'zning morfemik tarkibini va so'z yasalishini o'rganishlariga qarab, so'zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana boshlaydilar. U lar yasama so'zlam ing leksik m a’nosini so'zlam ing semantik o'xshashligiga qarab bilib oladilar. So'zlam ing morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va shunga mos ravishda o'qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. So'zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o'quvchilar so'zning leksik m a’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. Bunda o'qituvchining vazifasi o'quvchilar so'zlam ing leksik m a’nosi va morfemik tarkibi bir-biriga bog'liqligini bilib olishi uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug‘atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi . . . .
. 2. So‘z yasalishi haqidagi elem entar bilim ham 0 ‘quvchilarning tilimizning yangi so‘zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishIari uchun muhimdir. Yangi so‘z tilda mavjud bo'lgan morfemalardan, m a’lum usul va modellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So‘z yasalishini kuzatish o'quvchilarda so'zga faol munosabatni shakllantirishga ijobiy ta’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. 3. So'z yasalishi asoslari bilan tanishish o'quvchilar lug'atini atrof-muhit haqidagi bilimlar bilan boyitishga imkon beradi. Predm et, jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so'z bilan ifodalanadi. So'zlar o'rtasidagi ma’no va tuzilish jihatidan bog'lanishni belgilash o'zaro m unosabatda bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi bog'lanishga tayanadi (masalan, traktor va traktorchi so'zlari o'zaro m unosabatda bo'lgan tushunchalar, shu tufayli m a’no va tuzilishiga ko'ra bog'langan). O'quvchilar so'zlam ing m a’no va tuzilishiga ko'ra o'zaro munosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-m uhitda mavjud bo'lgan predmetlar, jarayonlar, voqealar o'rtasidagi bog'lanishni chuqur tasaw ur etadilar, biladilar. 4. So'zda m orfemaning ahamiyatini anglash, shuningdek, q o ‘- shim chalarning semantik m a’nosini bilish o'quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta ’sir etadi. O'qituvchining vazifasi o'quvchilam ing so'zning leksik m a’nosini tushunibgina qolmay, kontekstda aniq qo'shim chali so'zlardan ongli foydalanishlarini ham o'rgatish hisoblanadi.
5. So'zning morfemik tarkibini o'rganish imloviy malakalarni shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o'zbek imlosining yetakchi tamoyili bo'lib, bunga binoan so'zlar va ularning tarkibiy qismi (o'zak va qo'shim chalar) ko'proq talaffuziga muvofiq yoziladi. O 'zak va qo'shim chalam i to'g'ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik, so'z yasalishiga oid grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so'zning morfemik tarkibini o'rganishning muhim vazifalaridan biri o'zak va qo'shim chalam i to'g'ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikm alar asosini yaratish hisoblanadi. 6. So'zning morfemik tarkibini o'rganish o'quvchilam ing aqliy qobiliyatini o'stirishda, xususan, til birligi sifatida so'zni ongli bilib olish uchun zarur bo'lgan maxsus aqliy ko‘nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O'qituvchining vazifasi ta ’lim jarayonida bilimni o'zlashtirish bilan o'quvchilarda aqliy faoliyatni o'stiradigan, analiz, taqqoslash ko'nikm alarini shakllantiradigan sharoit yaratish hisoblanadi. .