logo

Tabiiy geografik o‘lkalari. Materik tabiatiga insonning ta’siri

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

32896.231445312 KB
Tabiiy  geografi k  o‘lk alari. Mat erik  
t abiat iga insonning t a’siri Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм     Afrika tabiiy sharoitiga ko‘ra to‘rtta yirik tabiiy geografik o‘lkaga 
ajratiladi.
Ular Shimoliy, Markaziy, Sharqiy va Janubiy Afrika deb ataladi (61-
rasm).
Shimoliy Afrika
Sharqiy AfrikaMarkaziy Afrika
Janubiy Afrika  Shimoliy  Afrik a  
Janubda mavsumiy nam o‘rmonlar 
zonasidan shimolda O‘rta dengizgacha, 
g‘arbda Atlantika okeani sohillaridan 
sharqda Efiopiya tog‘larining etaklarigacha 
bo‘lgan hududlarni egallaydi.  Savannali Sudan (arabcha “qoralar o‘lkasi”), Sahroi Kabir va Atlas 
tog‘lari shu o‘lkada joylashgan. Shimoliy Afrika o‘lkasi tarkibida bir-
biridan farq qiladigan uchta tabiat komplekslari bor. 
123    Bular: 1) qattiq bargli doimiy yashil o‘rmonlar va butazorlar zonasi 
(Atlas tog‘i), 2) qumli va toshloq cho‘lli Sahroi Kabir 3) o‘t o‘simlikka 
boy savannali Sudan yoki Saxel hududlaridir.
1
2
Atlas tog‘i o‘lkasi Sahroi KabirSavannali SudanSaxel (Chalacho‘l)Atlas tog‘ o‘lkasi
Sahroi Kabir
Sudan tekisliklari    Mark aziy  (Ek v at orial) A frik a
Gvineya qo‘ltig‘i sohillari va Kongo 
havzasini qamrab oladi.Shimoliy Gvineya
Kongo kotlovinasi Bu o‘lkada doimiy yashil nam ekvatorial o‘rmonlar va mavsumiy 
nam o‘rmonlar zonalarining noyob landshaftlari tarkib topgan.    O‘lkada 
qimmatbaho 
mebellar 
ishlanadigan 
qizil daraxt, 
yog‘ 
olinadigan 
palma, seyba 
va muskat 
daraxtlari, 
kauchuk 
olinadigan 
daraxtlar 
o‘sadi. Mark aziy  Afrik a o‘simlik lari
Qizil daraxtMoyli palma
Seyba (paxta) daraxti Muskat yong‘og‘iKauchuk olinadigan Geveya daraxti        Mitti pigmey 
qabilasi — 
o‘rmon 
odamlari,
bahaybat 
gorilla, setse 
pashshasi, 
mitti bug‘ucha, 
okapi va 
boshqalar 
faqat shu 
hududlarda 
yashaydi.
 Mark aziy  Afrik ada y ashov chilar
O‘rmon odamlari GorillaSetse pashshasi Mitti bug‘ucha Okapi      Sharqiy  Afrik a
Materikning baland tog‘li qismini 
egallaydi. Bu o‘lkada quruqlikdagi eng 
katta yer yorig‘i — Buyuk Afrika yer 
yorig‘i joylashgan.     Shu sababli o‘lkada tektonik ko‘llar ko‘p.Afrikaning eng baland 
nuqtasi — Kilimanjaro vulqoni (5 895 m) shu yerda joylashgan.   Sharqiy Afrikani ba’zan “Afrika materigining tomi” deb atashadi. 
O‘lka asosan Efiopiya tog‘ligi va Sharqiy Afrika yassitog‘ligidan 
iborat.
Efiopiya tog‘ligiSharqiy afrika 
yassitog‘ligi Efiopiya tog‘ligi
Sharqiy Afrika yassitog‘ligi    Relyefi va iqlim xususiyatlariga bog‘liq holda o‘simlik va hayvonot 
olami tarkib topgan.    Balandlik mintaqalanishi aniq namoyon bo‘lgan.   Janubiy Afrika o‘lkasi
Kongo — Zambezi daryolari 
suvayirg‘ichidan janubdagi hududlarni 
egallaydi. Bu o‘lkani kichik Afrika deb 
ham atashadi. Janubiy Afrika 
yassitog‘ligi Madagaskar
Kap tog‘i    Sababi kichik hudud tabiati iqlimiga bog‘liq holda kenglik va 
uzoqlik bo‘yicha almashib keladi.       Tog‘larida balandlik mintaqalanishi mavjud.   Madagaskar — paydo bo‘lishiga ko‘ra yirik materik oroli. Tabiatiga 
okeanning ta’siri katta.     Tropik o‘rmon va savannalar ko‘p.    Orol hayvonlaridan Buqalamun va Lemur.   Aholisi. 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, Afrika 
materigining aholisi 2020- yil 1-iyul holatiga ko‘ra, 1 mlrd 338 mln 
kishidan ortdi.       Afrika aholisi asosan uchta irqqa — yevropeoid, negroid va 
mongoloid irqlariga mansub.     Yevropeoid irqi vakillari asosan materikning shimolida yashaydi. 
Ularning terisi qoramtir bug‘doyrang, sochi va ko‘zlari qora, bosh 
suyagi cho‘ziqroq, burni qirrador va yuzi biroz cho‘ziqroq bo‘ladi.  Sahroi Kabirdan janubda negroid irqi vakillari yashaydi.   Afrikaning eng bo‘ydor xalqlari materikning shimoliy qismidagi 
savannalarida yashaydi (tutslar, ximlar va b.). Ular bo‘yining 
uzunligi  180—200 sm.     Ekvatorial o‘rmonlarda pigmeylar yashashadi, ular past bo‘yli (150 
cm dan kam) bo‘ladi. Pigmeylar — o‘rmon odamlari, ular uchun 
o‘rmon ham uy, ham yashash uchun zarur mahsulotlar manbaidir.   Janubiy Afrikaning chalacho‘l va cho‘llarida bushmenlar bilan 
gottentotlar yashaydi. Ular terisining rangi sarg‘ish-jigarrang, yuzi 
keng yassi, shuning uchun mongoloidlarga o‘xshab ketadi.    Afrika aholisi juda notekis joylashgan. Aholining joylashishiga birinchi 
navbatda tabiiy sharoit ta’sir etgan bo‘lsa, keyingi navbatda tarixiy sabablar 
ta’sir ko‘rsatgan. O‘rta dengiz sohillari, Gvineya qo‘ltig‘i va materikning janubi-
sharqiy sohillarida aholi zich joylashgan.      Afrik a t abiat iga insonning t a’siri. Milliy  bog‘lari, qo‘riqxonalari. 
XIX asr boshlarigacha materik tabiati deyarli o‘zgarmagan holda 
saqlangan edi. Insonning tabiatga ta’siri, ayniqsa, yevropaliklar 
materikka kirib kelganlaridan so‘ng kuchaydi.     O‘rmonlar kesilib, o‘rnida ekinzorlar bunyod etildi.   Hayvonlarning ko‘plab ov qilinishidan ayrim noyob hayvon turlari 
(fil, karkidon, gorilla, zebra, antilopa va b.) kamayib boryapti.   Foydali qazilmalarning qazib olinishi atrof-muhitga katta zarar 
yetkazmoqda.   Ekvatorial o‘rmonlar savannalarga, savannalar esa cho‘llarga 
aylanib bormoqda.    Keyingi yarim asr mobaynida Sahroi Kabir cho‘lining maydoni 650 
000 km2 ga kengaygan. 
Sahroi Kabir maydoni 8,6 mln (9,2 mln) km²     Cho‘llarni savannalarga bostirib kelishidan saqlash uchun Sahroi 
Kabirda uzunligi 1500 km bo‘lgan keng ihota o‘rmonlari bunyod 
etilmoqda.  Afrika tabiatini muhofaza qilish dolzarb masalaga aylangan. 
Materikda o‘simlik va hayvonot olamini asrash maqsadida 392 ta 
milliy bog‘ va qo‘riqxonalar tashkil etilgan.     Kongo Demokratik Respublikasining 15% hududini milliy bog‘lar, 
botanika bog‘lari, tajriba stansiyalari, Keniya davlatida 10% 
maydonni milliy bog‘lar egallaydi. 
Kongo DR Keniya   Afrika tabiati inson tomonidan anchagina o‘zgartirib 
yuborilgan.Tabiatni asrash maqsadida qo‘riqxona va milliy bog‘lar 
tashkil etilgan. “Serengeti”, “Rungva”, “Nyasa”, “Ngorongoro”, “Etosha” 
shular jumlasidandir (62-rasm).
Serengeti1
2
Rungva Nyasa
Ngorongoro Etosha3
5 4     ©  Foydalanilgan adabiyotlar:
•
M. T. MIRAKMALOV, SH. M. SHARIPOV, M. M. AVEZOV, M. T. 
HOJIYEVA ,  umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik, 
Respublika ta’lim markazi.
•
@ edutrm_uz
•
A. Soatov, A. Abulqosimov, M. Mirakmalov. – Geografiya (Materiklar va 
okeanlar tabiiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi 
uchun darslik – Toshkent: „O‘qituvchi“, 2017/  www.eduportal.uz

Tabiiy geografi k o‘lk alari. Mat erik t abiat iga insonning t a’siri Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Afrika tabiiy sharoitiga ko‘ra to‘rtta yirik tabiiy geografik o‘lkaga ajratiladi. Ular Shimoliy, Markaziy, Sharqiy va Janubiy Afrika deb ataladi (61- rasm). Shimoliy Afrika Sharqiy AfrikaMarkaziy Afrika Janubiy Afrika

Shimoliy Afrik a Janubda mavsumiy nam o‘rmonlar zonasidan shimolda O‘rta dengizgacha, g‘arbda Atlantika okeani sohillaridan sharqda Efiopiya tog‘larining etaklarigacha bo‘lgan hududlarni egallaydi.

Savannali Sudan (arabcha “qoralar o‘lkasi”), Sahroi Kabir va Atlas tog‘lari shu o‘lkada joylashgan. Shimoliy Afrika o‘lkasi tarkibida bir- biridan farq qiladigan uchta tabiat komplekslari bor. 123