ADABIYOT FANINI O’QITISH ORQALI O’QUVCHILAR MA’NAVIYATINI SHAKLLANTIRISH YO’LLARI 1

MAVZU: ADABIYOT FANINI O’QITISH ORQALI O’QUVCHILAR MA’NAVIYATINI SHAKLLANTIRISH YO’LLARI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………….3 I.BOB. ADABIYOT O’QITISHNING AHAMIYATI………………….5 II.BOB. ADABIYOT SO‘Z SAN’ATIDIR. ……………………………..13 III.BOB. SHAXS MA’NAVIYATINI RIVOJLANTIRISHNING OMILLARI VA VOSITALARI………………………………………………...24 XULOSA…………………………………………………………………..31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………....33   2

KIRISH O’quvchilarning adabiyot  darslarida  badiiy  asar  bilan  tanishishi  ularning yuksak   axloqiy   ma’naviy   qadriyatlar   bilan   tanishishiga,   shu   sohadagi ehtiyojlarning  tarbiyalashiga  imkon  beradi.  O’quvchilarni  badiiy  ustida  ishlashga o’rgatish  ularda  adabiy-  estetik  tahlil  malakasini  shakllantirish  va   o’stirish  orqali ta’lim-tarbiya  berishni  nazarda  tutadi.  Badiiy  asar  tahlili  yozuvchining  o’sha  asarni yaratish  jarayonidagi  ijodiy  yo’lini  qayta  bosib  o’tish,  muallif  fikrlari,  hissiyoti va   xulosalariga  sherik  bo’lish,  ayni  paytda  uning  yutuqlaridan  ruhlanish, kamchiliklariga  tanqidiy  munosabat  bildirishdir.  Adabiy  tahlil  o’qituvchidan o’quvchilar  faoliyatini  uyushtirish,  bilimlarini  boyitish  va   ma’lum  maqsadga yo’naltirishda  ijodkorlik,  pedagogik  mahorat,  fidoyilik  talab  etadi.  U   ijodiy  faoliyat bo’lgani  uchun  sovuqqonlikni  ko’tarmaydi.  «Maktabda  badiiy  asarni  tahlil qilishdan  asosiy  maqsad-deb  yozadi.  A.Zunnunov,   —  asarda  ifodalangan  hayotiy voqyeani  yoritish  orqali  o’quvchilarni  badiiy  adabiyot  olamiga  olib  kirish, tasvirlanayotgan  voqyealarga  nisbatan  muallifning  munosabati  va   niyatlarini payqab  olishga  imkoniyat  yaratishdan  iboratdir. O’quvchilarning  yozuvchi  oldiga  surgan  g’oya,  muammolarni  to’la tushunishlariga  erishmay  turib,  adabiyotning  yoshlarni  tarbiyalashdagi  vazifasini amalga  oshirib  bo’lmaydi».  J.Azizov  bilan  G.Usovalarning  fikricha,  tahlil  adabiy asarning  badiiy  mantig’iga  singishi  maqsad  qilib  qyayilgan  ilmiy  izohdir.  Ularga qo’shimcha  qilib  aytish  mumkinki,  tahlil  asarni  nafaqat  tushunish,  balki o’zlashtirish  orqali  ma’naviy-ahloqiy  barkamollika  erishishga  qaratilgan faoliyatdir.  Adabiy  tahlil  bilan  bog’liq  muammolar  bugun  paydo  bo’lgan  emas. M.A.Ribnikova,  N.I.Kudryashev,  V.G.maransman,  Z.Ya.Rez,  Ye.A.Maymin, G.A.Gukovskiy,L.S.Ayzerman,  V.G.Bobilev  kabi  metodist  olimlarning  rus adabiyotini  o’rganishga  doir  ilmiy  tadqiqotlarida  bu   masala  turli  jihatdan  yoritiladi. O’rta  maktablarning  adabiyot  dasturlari  va   darsliklarining  ilk  mualliflaridan professor  Abdurahmon  Sa’diy,  Fitrat,  Olim  Sharafiddinov,  keyinchalik N.Mallayev,  S.Dolimov,  A.Zunnunov,  K.Jo’rayev,  H.Ubaydullayev,  Q.Axmedov, 3

S.Ismatov va   boshqalarning  o’zbek  adabiyoti  asarlari  tahlili  u   yoki  bu   darajada o’z   ifodasini  topgan  ilmiy  ishlari  adabiyot  o’qitish  metodikasi  taraqqiyotiga munosib  hissa  bo’lib  qo’shildi.  Shunisi  diqqatga  sazovorki,  bu   ishlarda  adabiy tahlilning  maqsad  va   vazifalari,  mazmun  va   usllari  yuzasidan  xilma-xil  munosabat bildirgan  bo’lsada,  har  qanday  asar  tahlili  matn  asosiga  qurilishi  ularning barchasida  to’g’ri  qayd  etilgan.  Biz  bu   o’rinda  tadqiqot  xarakteridan  kelib  chiqib, masalaning   badiiy   matn   ustida   ishlash   bilan   bog’liq   jihatigagina to’xtalamiz.   Aslida  adabiy  tilning  bosh  masalasi  matn  ustida  ishlash  orqali o’tkaziladigan  tahlildir.  Uni  ba’zi  olimlar,  masalan,  Z.Ya.Rez  va   A.Zunnunovalar badiiy  asarni  o’zlashtirishning  asosi  deb  bilsalar,  ayrim  olimlar  masalan, M.Mirqosimova  adabiy  matnning  badiiy  xususiyatlarini  o’rganish  usuli  degan fikrni  ilgari  suradi.  Bizningcha,  adabiy  tahlilni  matndan  ajratish  mumkin  emas. Tahlil,  matn  asosida  uyushtirilsagina  ko’zlangan  natijaga  erishiladi. 4

I.BOB. ADABIYOT O’QITISHNING AHAMIYATI. Adabiyot o‘qitish  usuli  jamiyatning  madaniy,  adabiy  hayotida  yuz  beradigan o‘zgarishlar  asosida  o‘zgarib,  rivojlanib  boradi,  ta’lim  jarayoni  qonuniyatlarini ochish  orqali  adabiyot  o‘qitish  usullarini  tarbiyada  qo‘llash  mumkin  bo‘lgan qoidalarni  ishlab  chiqadi.   Adabiyot  o‘qitish  usuli  insonni  shakllanirishda  muyan maqsad  sari  qaratilgan  sistematik  faoliyat  to‘g’risidagi  hamda  ta’lim-tarbiya berishning  mazmuni,shakli  va  metodlari  haqidagi  fan  bo‘lib,pedagogikaning  uzviy qismi  sifatida  adabiyot  o‘qitish  jarayonini  o‘rganadi. Adabiyot  o‘qitishning  ijtimoiy  mohiyati  esa,  yosh  avlodning  axloqiy-estetik va  aqliy  adabiy  rivojida  asosiy  vosita  bo‘lgan  badiiy  adabiyotning  tarbiyaviy ahamiyatini   yoritishda   ochiladi.   Turkistonda   musulmon   diniy   maktablari boshlang‘ich  savod  maktabi,  daloyixona,  qorixona  va  madrasadan  iborat  bo‘lib, maktablarda  kitob  o‘qish  ikki  usulda-yakka  va  xor  tartibida  o‘quvchilarga  asarni o‘qitish  bilan  birga,  asardan  parchalar  ko‘chirtirish  yo‘li  bilan  chiroyli  yozishga  ham o‘rgatilgan. Madrasalarda  diniy  ilm,  ilmi  aruz,   ilmi  bayon ,  mantiq  kabi  ijtimoiy fanlardan  tashqari  riyozat,  falakiyot,  handasa,  tibbiyot  singari  aniq  fanlar  ham o‘qilgan,  diniy  kitoblar  va  adabiy  asarlarni  o‘qishda  ifodali  o‘qish,  badiiy  o‘qish, yoddan  o‘qish,  husnixat,  sharhli  o‘qish  usullaridan  foydalanilgan. Eski  maktab  va  madrasalardagi  ta’limda  bu  usullarning  qo‘llanishi  ifodali o‘qish,so‘zlarni  to‘g’ri  talaffuz  qilish,  lingvistik  malakalarni  egallashga  yordam beradi.   Talabalar  arab  va  fors  tillarida  yozilgan  badiiy  kitoblarni  o‘qish  orqali Sharqning  mashhur  klassiklari  – Sa’diy,  Hofiz,  Fuzuliy,  Bedil  asarlari  bilan tanishganlargi,  bu  eski  maktb  va  madrasalardagi  ta’limning  ijobiy  tomonidir. Ammo  eski  maktab  va  madrasalarda  o‘qish  muddati  rasmiy  ravishda belgilanmagan  edi.  Maktab  va  madrasalarga  maxsus  tashkilotga  rahbarlik  qilmas, o‘qishlar  yagona  o‘quv  rejasi  asosida  olib  borilmas  edi.  Mana  shu  holat  va o‘qishning  asosan,  arab,  fors  tillarida  olib  borilganligi  sababli  ko‘pchilikni  tashkil etgan  mehnatkashlarning  bolalari  savodli  bo‘la  olmaganlar. 5