MTTDA BOLALARDA NARSALARNING KATTALIGI VA SHAKLI ORQALI MATEMATIK TASAVVURLARINI SHAKLLANTIRISH MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………………………………3 I. BOB. ILK MATEMATIK TASAVVURLARNI RIVOJLANTIRISH- NING NAZARIY ASOSLARI …………………………………………….….11 1.1. Bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirishning ilmiy va pedagogik asoslari…………………………………………….………….…….11 1.2. Bolalarning ilk matematik tasavvurlarini rivojlantirishda kattalik va shakl tushunchasi…………………………………………………………….…14 Bob bo’yicha xulosalar……………………………………………….….20 II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA NARSA- LARNING KATTALIGI VA SHAKLI ORQALI MATEMATIK TASAVVURLARINI SHAKLLANTIRISHNING AHAMIYATI………... 22 2.1. Bolalarda elemantar matematik tasavvurlarni shakllantirish usullari …………………………………………………………………………22 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda narsalarning kattaligi va shakli haqidagi tasavvurlarini shakllantirish……………………………………..……33 Bob bo’yicha xulosalar……………………………………………….….51 III BOB. Tajriba-sinov …………………………………………………53 3.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda narsalarning kattaligi va shakli orqali matematik tasavvurlarini shakllantirishga doir tajriba-sinov ishlarining mazmuni………………………………………………………………………..53 3.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda narsalarning kattaligi va shakli orqali matematik tasavvurlarini shakllantirish samaradorligi……….…………58 0

Bob bo’yicha xulosalar……………………………………….………….64 XULOSA VA TAVSIYALAR …………………………….…………...65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . ……………………………..67 KIRISH Agar mendan sizni nima qiynaydi? deb so’rasangiz, farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman. Shavkat MIRZIYOYEV Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Mustaqillik yillaridan to hozirgi kunga qadar O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlovchi ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida ta’lim sohasi e’tirof etilmoqda. Ustuvor soha bo‘lgan ta’limni tubdan yangilash, uni mazmunan boyitish, ta’lim tizimiga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish va rivojlangan ta’lim darajasiga ko‘tarish, mamlakatda olib borilayotgan ta’lim islohotlarining asosiy g‘oyasi sanaladi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining birinchi bo‘g‘ini hisoblanib, u har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash hamda maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bo’g’ini bo’lishi bilan birga keyingi ta’lim tizimida, bolani maktabga tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda bu ta’lim sohasi davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi bejiz emas. Bu borada davlatimiz tomonidan qabul qilingan qator farmon, qaror va farmoyishlar maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilishga yo’naltirilganligi barchaning e’tiboridadir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8- maydagi PQ-4312-sonli «O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi», 2016-yil 29-dekabrdagi «2017-2021 1

yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2707-sonli, 2017-yil 30-sentabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF- 5198-sonli Farmoni, 2017-yil 9-sentabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-3261-sonli qarori, shuningdek, Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018-yil 18-iyundagi «Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari» hamda «Ilk qadam» maktabgacha ta’lim tashkilotining Davlat o’quv dasturini amalda joriy etish kabi davlat hujjatlarida bu sohaga oid masalalarini hal etish nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019-yil 8- maydagi «O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi» to’g’risida PQ-4312 sonli qarorida ham MTTlarni har tomonlama rivojlantirish, o’sib kelayotgan kelajak avlodga munosib meros qoldirish va shu kabilar haqida «Yo’l xarita»si tuzilgan edi. Shunga muvofiq « Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning mavjud tartibini qayta ko’rib chiqishni hamda maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko’rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi 1 . Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlantirish, ularning tug’ma layoqati, qiziqish, ehtiyoj va imkoniyatlarini hisobga olgan holda milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida muntazam ta’lim olishga - maktabga tayyorlashdan iborat 2 . 1 O‘ zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi. Toshkent sh., 2019 yil 8 may, Pq-4312-son. 2 2017-2021 yillarida maktabgacha ta’limni tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori // O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. - T., 2017, 1-son, 11-modda. 2

Maktabgacha ta’lim va tarbiya bolalarni o’qitish va tarbiyalashga, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o’rta ta’limga tayyorlashga qaratilgan ta’lim turidir 3 . Hozirgi kunda bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish muammosi ilmiy asoslangan metodik tizimga ega. Ularning asosiy elementlari maqsad, mazmun, metodlar, ishni tashkil etish shakl va usullari bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Ular orasidagi asosiy maqsad tasavvurni shakllantirishga qaratiladi 4 . Matematik tushunchalarni shakllantirish – inson ijodiy faoliyatini maqsadli amalga oshiradigan pedagogik jarayonidir. Uning maqsadi – bolalarni faqat matematikani bilishdan emas, balki ularni hayotga tayyorlash, o’zlarining hayotdagi o’rinlarini topa olishlariga yordam berishdan iborat. Yuqorida aytib o’tilgan bir qancha qaror va qonunlar hamda ta’lim tizimidagi innavatsion o’zgarishlar tadqiqot ishi mavzusining dolzarbligini ko’rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni shunday o’qitish kerakki, uni o’rab turgan tabiat bola uchun tushunarli bo’lsin. Bunda unga ota-onalar yordam berib, o’zaro muhim aloqalarni va o’zaro bog’lanishlarni ko’rsatish, mulohaza yuritish, solishtirishga o’rgatishi kerak 5 . Bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish nazariyasi va metodikasining bosh masalasi bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishning didaktik asoslarini ishlab chiqishdan iborat. Bu o’z navbatida dunyoni chuqur bilish, fikrlashni rivojlanishini yangi metodlarini o’rganish kabi vazifalarni bajarish orqali yechiladi. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim sohasi 3 O‘zbekiston Respublikasining qonuni // Ta’lim to‘g‘risida. Qonunchilik palatasi tomonidan 2020 yil 19 mayda qabul qilingan senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda ma’qullangan. 8-modda. 4 Raxmonqulova Z., Qurbonova N. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarini shakllantirish. Metodik qo‘llanma. – T., 2009. 5 D janpeisova G.E. Maktabgacha yoshdagi bolalarning elementar geometrik tasavvurlarini shakllantirish va rivojlantirish usullari. Uslubiy qo‘llanma. – Toshkent, 2017, 4-bet. 3

eng dolzarb sohalardan biri sifatida siyosat darajasida turgan ekan, uning diqqat markazida esa bolalarning har tomonlama komol topishi yotibdi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv ( bilimlarni o’zlashtirish jarayoni (idrok), atrof- muhit tomonidan olingan ma’lumotlar, o’rganish, men bilib olaman ) rivojlanishiga qo’yiladigan talablar matematik rivojlanishi uchun zamin hozirlaydi. Bolalarning aqliy rivojlanishi to’g’risida gap ketganda matematikani inobatga olish lozim. Chunki aqliy harakatlarning shakllanishini belgilaydigan omillar atrofdagi dunyoni bilishda zarur hisoblanadi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, juda oz sonli bolalar matematik bilimlarni o’zlashtirishda qiynalishmaydi. Shuning uchun ota-onalar va o’qituvchilarning eng muhim vazifasi – maktabgacha yoshdagi bolalarni matematikaga bo’lgan qiziqishini rivojlantirish. Qiziqarli va o’yin tarzida matematika olamiga kirish shakli kelajakda bolaga maktabni osonroq va tezroq o’zlashtirishga yordam beradi. Tadqiqotning obyekti va predmeti: maktabgacha ta’lim tashkilotlarining maktabga tayyorlov guruhlarida elementar matematika mashg’ulotlar jarayonida narsalarning kattaligi va shakli orqali ta’lim-tarbiyani amalga oshirish jarayoni. Maktabgacha ta’limda tayyorlov guruh bolalarining narsalarning kattaligi va shakli haqidagi tasavvurlarini shakllantirishning mazmuni. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: – m aktabgacha yoshdagi bolalarda narsalarning kattaligi va shakli haqidagi tasavvurlarini shakllantirishning pedagogik muammosini dolzarbligini asoslash; – maktabgacha ta’lim tashkilotlarida narsalarning kattaligi va shakli haqidagi tushunchalarni shakllantirishning nazariy va metodik asoslarini yoritish. M aktabgacha yoshdagi bolalarda narsalarning kattaligi va shakli orqali matematik tasavvurlarini shakllantirishga oid pedagogik, psixologik va metodik 4