logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Avstiya-Vengriya vujudga kelishi va ichki siyosati siyosati

Avstiya-Vengriya vujudga kelishi va ichki siyosati siyosati

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1826 KB
Ko'chirib olish
Avstiya-Vengriya vujudga kelishi va ichki siyosati siyosati MUNDARIJA Kirish I.BOB. YEVROPA ITTIFOQIGA A ʼ ZO IKKI DAVLAT AVSTRIYA VA VENGRIYA O ʻ RTASIDA QO ʻ SHNICHILIK ALOQALARI 1.1. Avstriya-Vengriya imperiyas vujudga kelishi 1.2. Avstriya Imperiyasi 1.3. Avstriya-Vengriya imperiyasi 1867-yilda II.BOB. AVSTRIYA-VENGIRYA IMPERIYASI VUJUDGA KELISHI VA ICHKI SIYOSATI BO’YICHA MAVZUSINI METODLAR YORDAMIDA YORITIB BERISH.. 2.1. “Akvarium” metodi 2.2. “Charxpalak” metodi 2.3. “Muzyorar” metodi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. XIX asrning o’rtalaridagi dolzarb xalqaro siyosiy munosabatlar haqida ma’lumotlar bergan. Kishilik jamiyati tarixida yangi zamon davrining o’rni alohida ahamiyatga ega. Yangi zamon davri dunyosi jamiyat taraqqiyotining qonuniy bir bosqichi bo’lib qolmasdan, tarixning o’ziga xos bir davri sifatida gavdalanadi. Garchi yangi zamon davri tarixi bizning davrimizdan bir necha asrlar ajratib turishiga qaramasdan, uni o’rganishga bo’lgan qiziqish hamon yuqori. Qanchalik ko’p o’rgansak, shuncha ko’p yangi ma’lumotlarni, boy manbalarga duch kelaveramiz. Hozirgi zamon tarixshunosligida yangi zamon davrini o rganish hamon o zʻ ʻ dolzarbligini yo qotgan emas. Hali yangi zamon davri jahon tarixining katta ʻ qismini tadqiq etishga ehtiyoj katta. Avstriya va vengriya davlat vujudga kelishi va ichki siyosati bu davr uchun muhim hodisa edi. Kurs ishidan ko zlangan asosiy maqsad: ʻ Avstriya va Vengriyaning hukmron sinflari o rtasidagi bitim asosida 1867-yilda Avstriya imperiyasini qayta ʻ tuzish natijasida tashkil topgan dualistik (birlashgan ikki davlatli) monarxiya. Bu monarxiya: Avstriya (Sis-leytaniya) va Vengriya qirolligi (Transleytaniya)dan tashkil topdi. Avstriya tarkibiga Chexiya, Moraviya, Galitsiya, Bukovina va boshqa yerlar, Vengriya qirolligiga Slovakiya, Xorvatiya, Transilvaniya va boshqa yerlar kirdi. O sha yili yangi konstitu-siya qabul qilindi. Avstriya-Vengriya ʻ imperiyasi hokimiyatini Avstriya imperatori boshqardi (u Ven-griya qiroli degan unvonga ham ega edi). Imperator hokimiyati rasman Avstriyada reyxstag, Vengriyada seym tomonidan che-klandi. Butun imperiya bo yicha uch minis-trlik: ʻ 1) tashqi ishlar; 2) harbiy va dengiz; 3) moliya ministrliklari tashkil etildi. Harbiy va dengiz hamda moliya ministrliklari imperiyaning har ikki qismida ham mavjud edi. Boshqa minis-trliklar Avstriyada ham, Vengriyada ham mustaqil ish yuritgan. 1867-yil bitimiga binoan, Vengriya o z parlamentiga, ministrliklariga, siyosiy va ʻ ma’muriy muxtoriyatga ega bo ldi. ʻ 2 Birinchi jahon urushida Avstriya - Vengriyaimperiyasining mag ʻ lubiyati va milliy ozodlik kurashlari natijasida 1918- yilning oxirida Avstriya - Vengriya imperiyasi parchalanib ketdi . Avstriya-Vengriya imperiyasi o rnida Avstriya, Vengriya,ʻ Chexoslovakiya davlatlari tuzildi, hududning bir qismi esa Yugoslaviya, Ruminiya va Polsha tarkibiga kiritildi. Kurs ishining obekti: Avstriya-Vengriya imperiyasi vujudga kelishi va ichki siyosati Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 bob, 3 ta reja,metod, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3 I.BOB AVSTRIYA - VENGRIYA IMPERIYASI DAVLATLARI ULARNING VUJUDGA KELISHI 1.1. Avstriya-Vengriya imperiyasi Avstriya davlati. Avstriya imperiyasi (nemischa: Kaiserthum Österreich) – Gabsburg monarxiyasining nomi 1804-yilda imperiya deb e lon qilinganidan to 1867-yildaʼ dualistik Avstriya-Vengriyaga aylantirilgunga qadar mavjud bo lgan davlat ʻ tuzilmasi. Poytaxti — Vena. Imperiya Gabsburglarining meros mulklari – Chexiya, Vengriya, Slovakiya, Zakarpatiya va Banat, Xorvatiya, Transilvaniya (Ruminiya), Galisiya, Bukovina va Shimoliy Italiyaning muhim qismini (Lombardiya-Venetsiya qirolligi) birlashtirgan. Ularda kelib chiqishi va dinlariga ko ra turli xalqlar yashagan. ʻ Buyuk fransuz inqilobi yillarida Avstriya inqilobiy Fransiyaga qarshi yurish tashabbuskorlaridan biri, Napoleon urushlari davrida Fransiyaga qarshi koalitsiyalar qatnashchisi bo ldi. ʻ 1804- yildan Avstriya – imperiya . Avstriya – Muqaddas ittifoq tashkilotchilaridan biri. 1848-yil martda Avstriya imperiyasi o lkalarida burjuademokratik inqilobi ʻ sodir bo ldi[2]. 1859-yilgi Avstriya-Italiya-Fransiya urushi va 1866-yilgi Avstriya- ʻ Prussiya urushidagi mag lubiyat uning Germaniya davlatiga ta siri yo qolishiga ʻ ʼ ʻ olib keldi. 1867-yilda Avstriya imperiyasi dualistik (qo sh) monarxiya – Avstriya- ʻ Vengriyaga aylandi. birinchi jahon urushida u Germaniya ittifoqchisi bo lib qatnashdi. 1918-yili noyabrda burjua- ʻ demokratik inqilobining g alabasi tufayli Avstriya-Vengriya bir necha mustaqil ʻ davlatga bo linib ketdi, jumladan Avstriya ham respublika deb e lon qilindi. 1919- ʻ ʼ yilgi San-Jermen sulh shartnomasida Avstriyaning chegaralari belgilab berildi. 1929–33 yillar jahon iqtisodiy inqirozi davrida Avstriyada reaksiyaning xuruji kuchaydi. 1933-yilda parlament tarqatib yuborildi, matbuot va yig ilishlar erkinligi ʻ bekor qilindi. 1934-yilda qo zg olon ko targan xalq (Vena, Lins va boshqa ʻ ʻ ʻ 4 shaharlar) uch kun mobaynida fashist to dalarga va hukumat qo shinlariga qurolliʻ ʻ qarshilik ko rsatdi. 1938-yilda fashistlar Germaniyasi Avstriyani qo shib oldi. ʻ ʻ 1945-yil bahorida Avstriya gitlerchilar zulmidan xalos etildi. 1945–55 yillarda Avstriya hududida sobiq, SSSR, AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya qo shinlari ʻ turdi. 1955-yilda mustaqil va dsmokratik Avstriyani qayta tiklash to g risida ʻ ʻ Davlat shartnomasi tuzildi. O sha yili Avstriya parlamenta doimiy betaraflik ʻ to g risidagi qonunni qabul qildi. 1955-yildan Avstriya – BMT a zosi. 1992-yilda ʻ ʻ ʼ Avstriya bilan O zbekiston Respublikasi o rtasida diplomatiya munosabatlari ʻ ʻ o rnatildi. Milliy bayrami: 26-oktabr – betaraflik kuni (1955). ʻ 1 Aholisi Avstriya aholisining 99 % – avstriyaliklar. Slovenlar, xorvatlar, vengerlar, chexlar, olmonlar, italyanlar ham yashaydi. Rasmiy tili – nemis tili. Aholisining o rtacha zichligi – 1 km2 ga 90 kishi. Aholining 52 % shaharlarda yashaydi. Eng ʻ yirik shaharlari: Vena, Grats, Zalsburg. Davlat tuzumi Avstriya – federativ respublika. Amaldagi konstitutsiya 1920-yilda qabul qilingan (1929-yilda o zgarishlar kiritilgan). Davlat tuzilishi shakli jihatdan ʻ Avstriya – federatsiya (ittifoq davlat). Davlat boshlig i – federal prezident, uni ʻ axrli 6 yil muddatga saylaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni ikki palatali parlament: milliy kengash (quyi palata) va federal kengash (yuqori palata) amalga oshiradi. Milliy kengashni aholi 4 yil muddatga saylaydi. Federal kengash a zolarini o lkalar parlamentlari (landtaglar) o z vakolatlari muddatiga (4 – 6 yilga) ʼ ʻ ʻ saylaydilar. Ijroiya hokimiyatni federal prezident va u tayinlaydigan federal kansler boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Har bir o lkaning o z ʻ ʻ konstitutsiyasi va qonun chiqaruvchi organi bor. O lkalarning huquqlari ʻ cheklangan. 1 „История государства Габсбургов: Австрийское дворянство 1806—1919 гг. Декрет императора Иосифа II от 1781 г. «Право веротерпимости» (nemischa: Toleranzpatent)“ (deadlink). 2020-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 3-iyun. (Wayback Machine saytida 2020-09-27 sanasida arxivlangan) 5 Vengriya davlati. XVsr boshidan Vengriyaga turklar tahdid soldi. Dastlab 1416-1418 yillarda turklar Vengriya jangga bostirib kirdi. Mamlakatdagi feodal tarqoqlik turklarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borishga xalaqit berdi. Ichki nizolar kuchaydi, dehqonlarni ekspuluatatsiya qilish zo raydi. O zaro urushlar, dehqonlarʻ ʻ g alayoni mamlakatni tobora zaiflashtirdi. ʻ Moxach yaqinida mojarlar sulton Sulaymon armiyasiga yengilib (1526), Vengriyaning markaziy va janubiy qismi Turkiyaga (150 yil davomida) qaram bo lib qoldi, g arbiy va ʻ ʻ shimoliy qismi Avstriyaga o tdi. Mojar ʻ dvoryanlari Avstriya monarxi Ferdinand Gabsburgni o z qiroli deb tan oldi. ʻ Vengriyaning sharqida Transilvaniya knyazligi tashkil topdi , keyinchalik u ham Avstriyaga qaram bo ʻ lib qoldi (1858). XVIII asr dan boshlab chet el zulmiga qarshi ozodlik kurashi kuchaydi, bu kurash Ferens II rahbarligida 10 yil davom etib, pirovardida mag lubiyatga ʻ uchradi. 1711-yilgi Satmar sulhiga muvofiq, Avstriya o z ta sirini butun Vengriya ʻ ʼ hududiga o tkaza boshladi. Gabsburglar o tkazgan qator islohotlar va „ma rifatli ʻ ʻ ʼ absolyutizm“ siyosatiga qaramay, 18-asr oxiridagi Fransuz burjua inqilobi ta sirida ʼ Vengriyada Avstriya hukmronligiga qarshi norozilik kuchaydi. 1848-yil 15-martda Vengriyada pomeshchiklar tuzumi va Avstriya zulmiga qarshi inqilob boshlandi. 1849-yil 5-yanvarda Avstriya qo shinlari Vengriya poytaxtiga kirdi. Vengriyaning ʻ barcha qonunlari bekor qilindi, mamlakat Avstriyaning viloyatiga aylantirildi. 1867-yil Avstriya hukumati venrep hukmron doiralari bilan kelishib Avstriya- Vengriya monarxiyasini tuzdi. Birinchi jahon urushi natijasida bu monarxiya parchalandi. 1918-yil oktabrdagi inqilob natijasida Vengriya mustaqil davlatga aylandi (16-noyabrda respublika deb e lon qilindi). ʼ XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Avstriya-Vengriya imperiyasi 6 Siyosiy tuzum. Avstriya-Vengriya imperiyasi 1867-yilda Avstriya va Vengriyaning hukmron tabaqalari o‘rtasidagi bitim asosida vujudga keldi. Imperiyaning Avstriya qirolligi tarkibiga Chexiya, Moraviya, Galitsiya va Bukovina, Vengriya tarkibiga esa Slovakiya, Xorvatiya va Transilvaniya kirgan. Shu yilning o‘zida imperiyaning yangi konstitutsiyasi qabul qilingan. Unga ko‘ra, imperiyaning umumiy hukmdori Avstriya imperatori bo‘lgan. Imperator Gabsburglar sulolasi vakili edi. Sulola imperiyani 1867-yildan 1918-yilgacha boshqargan. Imperiya tashkil etilgan paytda imperator Frans Iosif II edi. Avstriyada imperator hokimiyati rasman Reyxstag, Vengriyada esa Seym tomonidan cheklangan. Binobarin, Avstriya-Vengriya konstitutsiyaviy monarxiya edi. Imperiya tashkil etilgach, quyidagi 3 ta umumimperiya vazirligi tashkil etilgan: 1. Tashqi ishlar. 2. Harbiy va dengiz. 3. Moliya. Boshqa vazirliklar imperiyaning har ikki qismida ham mustaqil faoliyat yuritganlar. Vengriya o‘z parlamentiga, ijroiya hokimiyatiga, siyosiy va ma’muriy muxtoriyatiga ega bo‘lgan. Imperiya aholisining aksariyatini bo‘ysundirilgan slavyan xalqlari tashkil etgan. 2 Avstriya-Vengriyaning iqtisodiy taraqqiyoti XIX asrning so‘nggi choragida Avstriya-Vengriya Yevropaning rivojlangan davlatlariga nisbatan qoloq mamlakat edi. Mamlakatda o‘rta asr feodalizm sarqitlarining saqlanib qolgani ilg‘or Yevropa mamlakatlariga nisbatan sanoat taraqqiyoti sekinlashuviga sabab bo‘ldi. 1890-yillarda shahar aholisi butun Avstriya-Vengriya aholisining faqat uchdan birini tashkil qilardi. Hatto imperiyaning eng rivojlangan qismi bo‘lgan Avstriyada ham qishloq aholisi ko‘pchilikni tashkil etardi. Imperiyaning industrial tumanlari Quyi Avstriyada va Chexiyada ishlab chiqarishning markazlashuvi va monopoliyalarning vujudga kelish jarayoni jadallik bilan bordi. XX asr boshlariga kelib ssuda kapitali, asosan, Venadagi yirik banklarda to‘plandi. Mamlakat hayotida moliya oligarxiyasining ta’siri kuchayib bordi. Ayni paytda imperiya taraqqiyotining o‘ziga xos yana bir xususiyatini uning 2 Avstriya-Vengriya imperiyasi" OʻzME. A-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 7 chet el kapitaliga qaramligi kuchayib borgani tashkil etdi. Fransiya, Belgiya, Germaniya banklari qarz berish, sanoatga mablag‘lar yo‘naltirish orqali Avstriyani o‘z kapitallari bilan to‘ldirib tashladi. Avstriya-Vengriya sanoatining metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika va shu kabi tarmoqlari Germaniya firmalari tomonidan moliyaviy jihatdan ta’minlanib turildi. Nemis kapitalining to‘qimachilik va mashinasozlik korxonalarida ham mavqeyi yuqori edi. Nemis kapitali qishloq xo‘jaligiga ham suqilib kirdi. Avstriyaning 200 000 gektar yeri nemis pomeshiklariga tegishli edi. Ijtimoiy harakat. Imperiya mehnatkashlari o‘z haq-huquqlari uchun kurash olib borishgan. Chunonchi, 1869-yilda imperiya poytaxti Vena shahrida ishchilarning ommaviy namoyishi o‘tkazildi. Namoyishchilar demokratik erkinliklar berilishini talab qildi. Hukumat bunga javoban, Avstriya ishchilar harakatining rahbarlarini davlatga xiyonatda aybladi. Sud ularni uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etdi. Avstriya hukumati ham Bismarkdan o‘rnak olib, 1884-yilda ishchilar harakatiga qarshi favqulodda qonun joriy etdi. Qonun ishchilar harakatiga qarshi politsiyaʻʻ ʼʼ terrorining kuchaytirilishiga ruxsat berdi. 80-yillar oxiriga kelib, kasaba uyushmalari tarqatib yuborildi. Ishchi gazetalarini nashr etish to‘xtatildi. Shunday bo‘lsa-da, ishchilar kurashni davom ettirdi. 1889-yilda esa Avstriya sotsial- demokratik partiyasi (ASDP) tuzildi. Partiya dasturida siyosiy erkinliklarni joriy etish, parlamentni umumiy, teng, to‘g‘ri, yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylash to‘g‘risida qonun qabul qilish, cherkovni davlatdan, maktabni cherkovdan ajratish, ish kunini qisqartirish kabi 8 talablar bor edi. Ishchilar harakati tobora kuchayib boravergach, 1907-yilda hukumat saylov tizimi islohoti haqida qonun qabul qilishga majbur bo‘ldi. Unga ko‘ra, 24 yoshli erkaklar saylash va saylanish huquqiga ega bo‘ldi. Milliy-ozodlik harakati. Imperiyada har qanday sharoitda ham slavyan xalqlarining mustamlaka holatini saqlab qolishga intiluvchi shovinistik kayfiyatdagi kuchlar ham o‘z siyosiy partiyalarini tuzdi. Bu partiyalardan biri Pangerman partiyasi, ikkinchisi esa Xristian sotsialistlar partiyasi deb ataldi. Ko‘proq avstriyalik katoliklardan iborat bo‘lgan Xristian sotsialistlar partiyasi arboblari Buyuk Germaniya g‘oyasiniʻʻ ʼʼ sinfiy tinchlikni targ‘ib qilish, barcha ijtimoiy nizolarni inoqlik va muhabbat ʻʻ ruhida hal qilishga da’vat qilish va antisemitizmni targ‘ib qilish bilan qo‘shib ʼʼ olib borishdi. Biroq hukmron doiralar slavyan xalqining milliy-ozodlik harakatini to‘xtatolmadi. Chex muxolifati Chexiyaga ham siyosiy huquqlar berilishini talab qildi. Hukumat bunga javoban ta’qib choralarini kuchaytirib yubordi. 1868-yil hatto Chexiyada qamal holati joriy qilindi. Biroq bu usul chex muxolifatini sindira olmadi. Kurash ʻʻ ʼʼ davom etdi, nihoyat 1880-yilda Chexiyada sud va ma’muriy ishlar uchun ikki til joriy qilindi. 1882-yildan boshlab Praga universitetida ham o‘qitish ikki tilda (nemis va chex) olib boriladigan bo‘ldi. Galitsiyadagi ukrain va polyak aholisi ham milliy zulm ostida edi. Avstriya hukumati Galitsiyadagi hukmron doiralar bilan bitim tuzib, o‘lkani idora qilishda ularga rahbarlik rolini berdi. XIX asrning so‘nggi o‘n yillarida milliy zulm yanada kuchaydi. Zakarpatyedagi ukrain aholisi vengrlashtirildi . Xorvatiya doimo ʻʻ ʼʼ harbiy yoki favqulodda holatda tutildi, xalq noroziligi qattiq ta’qiblar bilan shafqatsiz bostirildi. Xorvatiyadagi milliy-ozodlik harakatiga Vengriya hukumati 1912-yilda Xorvatiya Seymini tarqatib yuborish va konstitutsiyani to‘xtatib qo‘yish bilan javob berdi. Iqtisodiy inqiroz. 9 1912-yilda Avstriya-Vengriyada og‘ir iqtisodiy inqiroz yuz berdi. Oqibatda yirik sanoat va savdo korxonalari sindi. Imperiya eksport salohiyati keskin kamaydi. Bu esa iqtisodiy inqirozni yanada chuqurlashtirib yubordi. Mehnatkash xalq ommasining turmush darajasi pasaydi. Imperiya hukmron tabaqalari milliy zulmni yanada kuchaytirdi. Oqibatda iqtisodiy va milliy-ozodlik kurashi keskinlashdi. Imperiyadagi og‘ir vaziyatga qaramay, Vengriya hukmron doiralari Avstriyaning Bolqondagi bosqinchilik siyosatida faol qatnasha boshladi. Hatto armiya qaytadan tuzildi. Bu — imperiyaning urushga tayyorgarlik ko‘rayotganini anglatardi. Mamlakatni harbiylashtirishga, urushga tayyorgarlik ko‘rilayotganiga va milliy zulmga qarshi Vengriyaning asosiy shahri Budapesht shahrida ko‘p ming kishilik namoyish o‘tkazildi. Umumiy norozilik yalpi ish tashlashlarga olib keldi. Namoyishchilarga qarshi politsiya kuchlari yuborildi. Oqibatda Budapesht barrikadalarga to‘lib ketdi. Kuchlar nisbati teng emasdi. Shuning uchun ham ishchilar namoyishni to‘xtatishga majbur bo‘ldi. Ijtimoiy harakat va imperiya tarkibidagi slavyan xalqlarining milliy- ozodlik uchun kurashi Avstriya-Vengriya imperiyasi chuqur inqiroz davriga kirganini ham anglatardi. Shunday bir sharoitda, ayrim siyosatchi arboblar trializm (uchlik) talabi bilan chiqishdi. Trializm g‘oyasi imperiyani Avstriya, Vengriya va imperiya tarkibidagi slavyan xalqlari yerlarini o‘z ichiga oluvchi, har uch tomonni teng huquq asosida birlashtiradigan federatsiyaga aylantirish degani edi. Biroq federatsiyaning slavyan qismi kuchayib ketishidan cho‘chigan hukmron doiralar trializm g‘oyasini rad etdi. Bu hol Birinchi jahon urushi arafasida imperiyada ichki ziddiyatlarning keskinligicha qolishiga sabab bo‘ldi. Federatsiya (lotincha — ittifoq) — hududiy jihatdan muayyan siyosiy mustaqillikka ega bo‘lgan bir necha davlatlardan iborat yagona ittifoq davlat. Ssuda — moddiy boyliklar garovi hisobiga foiz to‘lash va qaytarib berish sharti bilan muayyan muddatga qarzga beriladigan pul yoki moddiy boylik. 10 Birinchi jahon urushidan oldin ko plab aristokratik venger oilalari (masalan,ʻ Esterhazi, Batyaniy va Palfi) Vena shahrida o z saroylariga ega bo lib, u yerda ʻ ʻ sulolaning qirollari (ular Avstriya imperatori ham bo lgan) istiqomat qilgan. ʻ Ulardan ba zilari bugungi kunda ham ushbu binolarga egalik qilishadi. ʼ Birinchi jahon urushiga olib kelgan monarxiyaning halokatli tashqi siyosati uchun ikkala yetakchi davlatlarning siyosatchilari va generallari, Avstriya nemislari va vengerlar javobgar edi. Ikkala davlatning ham millionlab fuqarolari boshqa mamlakatlar hududida yashagan: avstriyaliklarga Chexiya va Moraviya nemislarini o z respublikalariga qo shishga ruxsat berilmadi, ʻ ʻ vengerlar Transilvaniya mojarlarini Ruminiyaga , Chexoslovakiyaga ( hozirgi Slova kiya ) va Dunay shimolidagilarga qoldirishga majbur bo ʻ lishdi . 1919-yildagi Versal shartnomasi va 1920-yil Trianon shartnomasiga ko ra ʻ , Vengriya o zining ʻ Deutsch-Westungarn deb nomlangan eng g arbiy qismini ʻ Avstriyaga berishga majbur bo ldi ʻ [2] [3] ., chunki bu tumanlarda asrlar davomida nemislar yashagan. Hudud Avstriyaning yangi Burgenland ( nemischa :   Odenburg (hozirgi veng. : Sopron ) davlatining poytaxti qilinadigan bo ldi. Vengriya bu ʻ shahardan voz kechishga rozi bo lmadi, shuning uchun ittifoqchi kuchlar ʻ referendum o tkazishni buyurdilar, bunda vengerlar g alaba qozondi. Garchi ʻ ʻ ko plab avstriyaliklar so rovlarni tartibsiz deb hisoblashgan bo lsa-da, natija qat iy ʻ ʻ ʻ ʼ deb hisoblangan. Avstriyaliklar tomonidan Burgenland deb atalgan hudud 1921- yilning kuzida Avstriyaga berilgan. Hatto bugungi kunda ham venger tili Burgenlandning ba zi jamoalarida rasmiy til sifatida ishlatilishi mumkin. Vengriya ʼ aristokratlari Esterhazys va Batthyanys kabi o zlarining ulkan mulklarini 1945- ʻ yilda Vengriya mulklari ekspropriatsiya qilinganidan keyin ham Avstriyada saqlab qolishgan. Avstriya-Vengriya imperiyasi tashqi siyosatining markazida, asosan, Bolqon yarimoroli yotgan. Shuning uchun u Bolqonda egallab olgan slavyan xalqlari yerlarida mustahkam o‘rnashib olishga, Rossiyaning Bolqon yarimorolidagi ta’sirini keskin kamaytirishga jon-jahdi bilan harakat qilgan. Avstriya-Vengriyaning yakka o‘zi bu 11 vazifaning uddasidan chiqolmasdi. Shuning uchun ham u Germaniya bilan yaqinlashdi. O‘z navbatida Germaniya ham bu yaqinlashuvdan manfaatdor edi. Chunki bu davrda Germaniya buyuk davlatlar o‘rtasida bo‘linib bo‘lgan dunyoni yana qayta bo‘lishga intilayotgandi. Bu maqsadning ro‘yobga chiqishi uchun Germaniyaga, albatta, ittifoqchi zarur edi. Natijada 1879-yilda bu ikki imperiya o‘rtasida ittifoq shartnomasi tuzildi. striya- Bu ikki imperiya, asosan, Bolqon yarimorolidagi yerlarga ko‘z tikkandi. Avstriya- Vengriya bu yerda slavyan xalqlarini o‘ziga bo‘ysundirishga, ularning mamlakatlarini esa mustamlakaga aylantirishga urinardi. Ayni paytda Bolqonda Turkiya katta mustamlaka hududlariga ega edi. Slavyan xalqlari o‘z milliy- ozodliklari uchun doimiy kurash olib borgan. Bu kurashda ular Rossiyaga tayangan. Rossiya slavyan xalqlarining milliy-ozodlik kurashini qo‘llab-quvvatlash barobarida o‘zi ham Bolqonda mustahkam o‘rnashib olishga intilgan. Binobarin, bu uch imperiyaning manfaatlari Bolqonda surunkali to‘qnashib turgan. Avstriya- Vengriyaning Bolqonga nisbatan yuritgan siyosati Rossiya bilan munosabatlarining yomonlashuviga olib kelgan. Bu ikki imperiya o‘rtasida qachonlardir urush chiqishi muqarrar edi. 1878-yilda bo‘lib o‘tgan Berlin kongressida Avstriya-Vengriya Bolqondagi Bosniya va Gersegovinani bosib olish huquqini qo‘lga kiritdi. Uning maqsadi bu hududni qulay imkoniyat tug‘ilishi bilanoq bosib olish edi. Nihoyat 1908-yilda Avstriya-Vengriya o‘z maqsadini amalga oshirdi. Bu esa Avstriya-Vengriya va Rossiya munosabatlarini yanada keskinlashtirib yubordi. Ayni paytda bu hodisa slavyan xalqlari orasida Rossiya obro‘siga ham putur yetkazdi. Chunki Rossiya Avstriya-Vengriya istilosining oldini ololmadi. Bunga Germaniyaning Avstriya- Vengriyani qo‘llab-quvvatlashi, uning Rossiyaga qarshi urush e’lon qilishi mumkinligi haqidagi do‘q-po‘pisalari sabab bo‘ldi. Italiya manfaatlarining Shimoliy Afrikada to‘qnashuvi oxir-oqibatda 1911-yilda ular o‘rtasida urush kelib chiqishiga olib keldi. Bu 12 urushda Turkiyaning yengilishi uni yanada zaiflashtirdi. Bu omil janubiy slavyan xalqlarining Turkiya zulmidan ozod bo‘lishlari uchun olib borilayotgan kurashlarining yanada kuchayishiga qulay sharoit yaratgandi. Bu qulay sharoitdan foydalangan Bolqonning mustaqil davlatlari Bolgariya, Serbiya, Chernogoriya va ularga qo‘shilgan Gretsiya tez orada Bolqon ittifoqini tuzdi. Ittifoq 1912-yilda Turkiyaga qarshi urush boshladi. Bu urush tarixga Birinchi Bolqon urushi nomiʻʻ ʼʼ bilan kirgan. Bu urush Bolqon slavyanlari va greklarning Turkiya hukmronligidan ozod bo‘lishi bilan tugadi. Biroq ittifoqchilar Turkiyadan ozod etilgan hududlarni bo‘lish masalasida o‘zaro kelisha olmadi. Bunga Bolgariyaning hammadan ko‘p ulush olishga urinishi sabab bo‘ldi. Uning da’volari Avstriya-Vengriya tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Avstriya- Vengriya shu yo‘l bilan Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya madadiga tayanayotgan Bolqon ittifoqini buzib yubormoqchi edi. Chunki bu ittifoqning mavjudligi Avstriya-Vengriyaga Bolqonda mustahkam o‘rnashib olishga imkon bermasdi. Avstriya-Vengriya o‘z maqsadiga erishdi ham. Oqibatda 1913-yilda Bolgariya Serbiya va Gretsiyaga hujum qildi. Shu tariqa Ikkinchi Bolqon urushi boshlanib ketdi. Bu urushda Chernogoriya va Ruminiya Serbiya va Gretsiyaga yordam berdi. Kechagi umumiy dushman — Turkiya ham Bolgariyaga qarshi urushda qatnashdi. Ikkinchi Bolqon urushida Bolgariya yengildi va qo‘lga kiritilgan hududlarining bir qismini yo‘qotdi. Urush natijasida Serbiya Bolqonning yetakchi davlatiga aylandi. Endi Avstriya-Vengriya va Germaniya o‘z oldilarida kuchayib borayotgan Serbiyani yanchib tashlash va shu orqali Rossiyaning Bolqondagi ta’siriga putur yetkazish maqsadini qo‘yishdi. Avstriya-Vengriyaning maqsadlari uni tashqi siyosatda Germaniyaga mutlaq qaram qilib qo‘ydi. Avstriya-Vengriya urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Mamlakatda qisman safarbarlik ham o‘tkazildi. 1914-yilda esa parlament tarqatib yuborildi. Ana shunday qaltis vaziyatda, serb millatchilari tomonidan 1914-yil 28- iyulda Avstriya-Vengriya taxti vorisi Frans Ferdinandning o‘ldirilishi Avstriya- 13 Vengriya hukmron tabaqalarining urushni boshlab yuborishlari uchun bahona bo‘ldi. Mamlakatda harbiy diktatura o‘rnatildi. 1.2. Avstriya va Vengriyaning hukmron sinflari o rtasidagi bitimʻ . Istanbul ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishdan qo’rqib, rasman g’azablandi. Usmonli imperiyasi Avstriya-Vengriya tovarlariga boykot e’lon qildi. Bosniya va Gersegovinaning anneksiya qilinishi bilan deyarli bir vaqtda Bolgariyaning Ferdinand o zini qirol deb e lon qilgani va Bolgariya Turkiyadan ʻ ʼ to liq mustaqil bo lganligi (Bolgariya rasman Sulton hukmronligi ostidagi avtonom ʻ ʻ knyazlik bo lgan) Bolqonda alohida tashvish uyg otdi. Biroq tez orada Istanbul pul ʻ ʻ deklaratsiyasi bilan qanoatlantirdi. Bolgariya esa mustaqil davlat sifatida tan olindi. Lekin Serbiya ayniqsa g’azablandi. Serbiya uchun Bosniya va Gertsegovina iqtisodiy, siyosiy va harbiy edi. Serblar eng katta jamoa bo’lgan Bosniya- Gersegovinaning Vena nazorati ostiga o’tishi “Katta Serbiya” ni yaratish rejalarini dafn qildi. Serbiyaning harbiy 14 trategic pozitsiyasi yomonlashmoqda, endi Serbiya davlati Avstriya-Vengriya hududi bilan uch tomondan o’ralgan edi. Serbiya va Chernogoriyada Bosniya va Gertsegovina tarixan Serbiya viloyati bo’lgan, shuning uchun u ular o’rtasida bo’linib, barcha Serbiya hududlariga kiritilishi kerak, deb ishonilgan. 6 oktyabr kuni Serbiya va Chernogoriya hukumatlari o z mamlakatlarida safarbarlik e lon qildi. Belgrad harbiy xarajatlar ʻ ʼ uchun qo’shimcha mablag’ ajratdi. 8 oktabr Berlin mojaro kengaygan taqdirda Venaga yordam va’da qildi. Fon Gyotsendorf boshchiligidagi avstriyalik qirg‘iylar Belgrad bilan mojaroni harbiy yo‘l bilan hal qilmoqchi edilar. Avstriya- Vengriyada safarbarlik boshlandi, qo’shinlar Serbiya chegarasida to’plandi. U urushga ketdi. Biroq, urush boshlanmadi. Serbiya-Avstriya-Vengriya esa Rossiyani kuzatib turdi. Markaziy kuchlarning, ayniqsa Avstriya-Vengriya imperiyasining urushga tayyorligi to'liq emas edi. Shu sababli, Berlin qattiq harakat qilgan bo'lsa-da, Vena va Sankt-Peterburg. U Sankt-Peterburg o'rtasidagi munosabatlarni diplomatik yo'llar bilan tartibga solishga harakat qildi. 14 Yaponiya bilan urush va inqilobdan zaiflashgan Rossiya, ayniqsa, Avstriya- Vengriyani qo'llab-quvvatlagan Germaniya pozitsiyasini hisobga olgan holda, jang qilishni xohlamadi. Imperiyani Buyuk Evropa urushiga jalb qilish xavfini eng yaxshi tushungan Rossiya hukumati rahbari Pyotr Stolypin nemislar va avstriyaliklar bilan to'g'ridan-to'g'ri to'qnashuvga qarshi chiqdi. "Urushni boshlash - bu inqilob kuchlarini bo'shatishdir", dedi u. Serblar vazminlik ko'rsatishga ilhomlantirildi. 1909 yil 2 martda Rossiya, Angliya, Fransiya, Italiya va Germaniya vakillari bu masalani Yevropada urushga olib kelmaslik uchun Belgradga ilovani tan olishni taklif qilishdi. 10-mart Serbiya hukumati Bosniya va Gertsegovinaning anneksiyasini qabul qilishdan bosh tortdi. 22 mart kuni Germaniyaning Rossiya imperiyasidagi elchisi graf Purtales Izvolskiyga "inqirozni hal qilish bo'yicha tavsiyalar" (aslida ultimatum) berdi. Rossiya darhol aniq javob berishi kerak: ilovani tan olishdan bosh tortish yoki uni tan olishdan bosh tortish. Qo'shimchalarni qabul qilishdan bosh tortgan taqdirda, Berlin Avstriya-Vengriya Serbiyaga hujum qilishini aniq aytdi. Berlin, shuningdek, Serbiyani diplomatik jihatdan qo'llab-quvvatlashni to'xtatishni so'radi. Rossiya imperatori Nikolay II Berlinning barcha talablarini qabul qildi. Rossiya va Angliya bosimi ostida Serbiya 1909 yil 31 martda anneksiyani tan oldi. Zamondoshlar buni rus diplomatiyasining muvaffaqiyatsizligi - "diplomatik Tsushima" deb atashgan. Bosniya inqirozi tugadi. Vena o'z g'alabasini nishonlayotgan edi, lekin bu Pirrik edi. Turkiyaning safarbarlik va rahm-shafqatiga ko'p pul sarflandi. Ma’lum bo‘lishicha, Rossiya bilan munosabatlar butunlay yomonlashgan. Serbiya va Bosniya-Gersegovinada avstriyaliklarga qarshi kayfiyat keskin oshdi. Avstriya-Vengriya imperiyasi bir necha million slavyanlarni qabul qildi, ular orasida serb vatanparvarlari ham ko'p 15 edi. Natijada Gabsburglar davlatida milliy, diniy va siyosiy keskinliklar yanada kuchaydi.Istanbul ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishdan qo'rqib, rasman g'azablandi. Usmonli imperiyasi Avstriya-Vengriya tovarlariga boykot e'lon qildi. Bosniya va Gersegovinaning anneksiya qilinishi bilan deyarli bir vaqtda Bolgariyaning Ferdinand o zini qirol deb e lon qilgani va Bolgariya Turkiyadanʻ ʼ to liq mustaqil bo lganligi (Bolgariya rasman Sulton hukmronligi ostidagi avtonom ʻ ʻ knyazlik bo lgan) Bolqonda alohida tashvish uyg otdi. Biroq tez orada Istanbul pul ʻ ʻ deklaratsiyasi bilan qanoatlantirdi. Bolgariya esa mustaqil davlat sifatida tan olindi.Lekin Serbiya ayniqsa g'azablandi. Serbiya uchun Bosniya va Gertsegovina iqtisodiy, siyosiy va harbiy edi. Serblar eng katta jamoa bo'lgan Bosniya- Gersegovinaning Vena nazorati ostiga o'tishi "Katta Serbiya" ni yaratish rejalarini dafn qildi. Serbiyaning harbiy strategik pozitsiyasi yomonlashmoqda, endi Serbiya davlati Avstriya-Vengriya hududi bilan uch tomondan o'ralgan edi. Serbiya va Chernogoriyada Bosniya va Gertsegovina tarixan Serbiya viloyati bo'lgan, shuning uchun u ular o'rtasida bo'linib, barcha Serbiya hududlariga kiritilishi kerak, deb ishonilgan. 6 oktyabr kuni Serbiya va Chernogoriya hukumatlari o z ʻ mamlakatlarida safarbarlik e lon qildi. Belgrad harbiy xarajatlar uchun qo'shimcha ʼ mablag' ajratdi. 8 oktabr Berlin mojaro kengaygan taqdirda Venaga yordam va'da qildi. Fon Gyotsendorf boshchiligidagi avstriyalik qirg‘iylar Belgrad bilan mojaroni harbiy yo‘l bilan hal qilmoqchi edilar. Avstriya-Vengriyada safarbarlik boshlandi, qo'shinlar Serbiya chegarasida to'plandi. U urushga ketdi. Biroq, urush boshlanmadi. Serbiya-Avstriya-Vengriya esa Rossiyani kuzatib turdi. Markaziy kuchlarning, ayniqsa Avstriya-Vengriya imperiyasining urushga tayyorligi to'liq emas edi. Shu sababli, Berlin qattiq harakat qilgan bo'lsa-da, Vena va Sankt-Peterburg. U Sankt-Peterburg o'rtasidagi munosabatlarni diplomatik yo'llar bilan tartibga solishga harakat qildi. 3 Yaponiya bilan urush va inqilobdan zaiflashgan Rossiya, ayniqsa, Avstriya-Vengriyani qo'llab-quvvatlagan Germaniya pozitsiyasini hisobga olgan holda, jang qilishni xohlamadi. Imperiyani Buyuk Evropa urushiga jalb qilish 3 Karin Olechowski-Hrdlicka: Die gemeinsamen Angelegenheiten der Österreichisch-Ungarischen Monarchie. Frankfurt am Main 2001, . 52-54. 16 xavfini eng yaxshi tushungan Rossiya hukumati rahbari Pyotr Stolypin nemislar va avstriyaliklar bilan to'g'ridan-to'g'ri to'qnashuvga qarshi chiqdi. "Urushni boshlash - bu inqilob kuchlarini bo'shatishdir", dedi u. Serblar vazminlik ko'rsatishga ilhomlantirildi. 1909 yil 2 martda Rossiya, Angliya, Fransiya, Italiya va Germaniya vakillari bu masalani Yevropada urushga olib kelmaslik uchun Belgradga ilovani tan olishni taklif qilishdi. 10-mart Serbiya hukumati Bosniya va Gertsegovinaning anneksiyasini qabul qilishdan bosh tortdi. 22 mart kuni Germaniyaning Rossiya imperiyasidagi elchisi graf Purtales Izvolskiyga "inqirozni hal qilish bo'yicha tavsiyalar" (aslida ultimatum) berdi. Rossiya darhol aniq javob berishi kerak: ilovani tan olishdan bosh tortish yoki uni tan olishdan bosh tortish. Qo'shimchalarni qabul qilishdan bosh tortgan taqdirda, Berlin Avstriya-Vengriya Serbiyaga hujum qilishini aniq aytdi. Berlin, shuningdek, Serbiyani diplomatik jihatdan qo'llab-quvvatlashni to'xtatishni so'radi. Rossiya imperatori Nikolay II Berlinning barcha talablarini qabul qildi. Rossiya va Angliya bosimi ostida Serbiya 1909 yil 31 martda anneksiyani tan oldi. Zamondoshlar buni rus diplomatiyasining muvaffaqiyatsizligi - "diplomatik Tsushima" deb atashgan. Bosniya inqirozi tugadi. Vena o'z g'alabasini nishonlayotgan edi, lekin bu Pirrik edi. Turkiyaning safarbarlik va rahm-shafqatiga ko'p pul sarflandi. Ma’lum bo‘lishicha, Rossiya bilan munosabatlar butunlay yomonlashgan. Serbiya va Bosniya-Gersegovinada avstriyaliklarga qarshi kayfiyat keskin oshdi. Avstriya-Vengriya imperiyasi bir necha million slavyanlarni qabul qildi, ular orasida serb vatanparvarlari ham ko'p edi. Natijada Gabsburglar davlatida milliy, diniy va siyosiy keskinliklar yanada kuchaydi.Tsisleytaniya (Avstriya imperatorlik tojining bevosita nazorati ostidagi hududlar) ham, Vengriya toji ham milliy va diniy nizolarning yanada keskinlashishidan qo'rqib, viloyatni o'z qaramog'iga olishni xohlamadi: mintaqa aholisining 40% dan ko'prog'i, bosniyaliklar 30% dan ortig'i. , Slavyan musulmonlari va 20% dan ortig'i - Xorvatiya katoliklari. Shuning uchun viloyat imperator va qirollik moliya vazirligi tomonidan boshqarilgan. Viloyatda siyosiy, etnik va diniy vaziyat tinch edi, chunki avstriyaliklar mahalliy aholi bilan 17 bir-biriga qarshi turmaslikka harakat qilishdi. Hokimiyat Usmonli imperiyasining ilgari rivojlanmagan viloyatining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun ko'p ishlarni qildi. Gerentalning fikricha, Bosniya-Gersegovinaning oxir-oqibat anneksiya qilinishi, Gabn monarxiyasiga qonuniy sodiqlik imperiyaning Bolqon yarim orolidagi mavqeini mustahkamlaydi. Bundan tashqari, Turkiyada “Yosh turklar” to‘ntarishi sodir bo‘ldi va konstitutsiya tiklandi. Bosniya-Gersegovina rasman Turkiya tarkibida qoldi va Turkiya parlamentiga o‘z deputatlarini yuborish huquqiga ega edi. Bu viloyatda turk ta'sirining kuchayishiga, Vena kuchini zaiflashishiga va kelajakda oldindan aytib bo'lmaydigan oqibatlarga tahdid solishi mumkin. 1908 yil 19 avgust Herental vazirlar mahkamasi yig'ilishida Bosniya-Gersegovina qo'shimchasiga vaqt ajratayotganini aytdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu jiddiy diplomatik asoratlarni keltirib chiqarmasdan amalga oshirilishi mumkin. Bu g'oyani Avstriya Bosh shtab boshlig'i Konrad fon Gyetsendorf va Avstriya- Vengriyaning hal qiluvchi harakatlarining boshqa tarafdorlari qo'llab- quvvatladilar. Shu bilan birga, taxt vorisi, ilgari Erental va Xetzendorflar bilan yaxshi munosabatda bo'lgan Frants Ferdinand ilovani sarguzasht deb hisobladi: "Men bunday namoyishlarga, xonadonimizning yomon ahvoliga qat'iy qarshiman ...". Keksa imperator ikkilanib qoldi. Viloyatni qo'shib olish vasvasasi kuchli edi, lekin Vena harakatlari Sent-Luisga qarshi edi, bu Frants Jozefning rejalariga kirmadi. Bu Sankt-Peterburg bilan ziddiyatga olib kelishi mumkin. Avstriya tashqi ishlar vaziri fon Gerental Italiya bilan kelishuvga erishdi va Gabsburglar Liviyani egallashi uchun kelajakdagi Italiya-Turkiya urushiga aralashmaslikka va'da berdi. Italiya bilan munosabatlarni barqarorlashtirdi. Men ham Istanbul fikriga qo'shilaman. Turkiya qo'shib olingan yer uchun 2,5 million lira tovon oldi. Bundan tashqari, Vena Novipazarskiy qo'riqxonasiga da'vo qilishdan voz kechdi. O'sha paytda Turkiyaning ta'siri katta bo'lgan Germaniya bu kelishuvni qo'llab-quvvatladi. Gerental Peterburg bilan kelishuvga erishishga va'da berdi. 1908 yil 15-16 sentyabrda Buchlau qal'asida (Moraviyadagi Buchlov) Rossiya tashqi ishlar vaziri 18 Aleksandr Izvolskiy va Gerental o'rtasida uchrashuv bo'lib o'tdi. Tomonlar dastlabki norasmiy kelishuvga erishgan. Vena Sankt-Peterburg harbiy kemalari uchun Bosfor va Dardanel bo'g'ozlaridan erkin o'tish huquqini qabul qildi. Sankt- Peterburg bahsli mamlakatning Avstriya tomonidan anneksiya qilinishini tan oldi. Aslida Bosniya va Gertsegovinaning anneksiya qilinishi Rossiyaning iqtisodiy va harbiy-strategik manfaatlariga taalluqli emas edi. Avstriya-Vengriya bor-yo'g'i 30 yil davomida bor narsaga ega bo'ldi. Biroq, St. Peterburgning munosabati shiddatli edi. Buning sababi, Izvolskiyning bunday muzokaralar olib borish vakolatiga ega emasligi va Gerental (Izvolskiy bo'yicha) Alvolskiyni aldaganligi edi. Vena ikki kuch uchun "to'g'ri daqiqani" kutmadi. Avstriya-Vengriya hukumati 1908 yil 5 oktyabrda yilning munozarali viloyat qo'shimchasini va Rossiya hukumatining ushbu harakatni qo'llab-quvvatlashini e'lon qildi. O'sha paytda Parijda bo'lgan rossiyalik vazir matbuotdan Erentalning muammolarini bilib oldi va barcha kelishuvlarni rad etdi (Rossiya jamoatchiligi Izvolskiyni qattiq tanqid ostiga oldi). Sankt-Peterburgni Parij va London qo'llab-quvvatladi. Ammo frantsuzlar va inglizlar unchalik xafa bo'lmadilar, ular bo'g'ozlardan xavotirda edilar. Avstriya-Vengriyaga nisbatan aniq chora ko'rilmadi. Rossiya imperiyasi bilan ittifoqqa qaytishni qo'llab-quvvatlaganlar va Vena va Berlin tomonidan boshqariladigan siyosatchilar o'rtasida ichki kurash bor edi. Qirol Ferdinand qarama-qarshi siyosiy guruhlar o'rtasida mohirona manevr qildi. 1912 - 1913 yillarda Birinchi Bolqon urushi natijasida Turkiya mag'lubiyatga uchradi. Bolgariya Adrianopolni va Frakiyaning muhim qismini Usmonlilardan oldi. Turkiya ham Egey dengiziga chiqish imkoniyati bilan Makedoniyaning katta qismini yo'qotdi. Biroq, Makedoniya Bolgariya, Serbiya va Gretsiya o'rtasidagi bahsli hududga aylandi. Bolgariya rahbariyatining bostirib bo'lmaydigan ishtahasi o'zining sobiq ittifoqchilari - 19 Serbiya va Gretsiyaga qarshi urush boshladi (Ikkinchi Bolqon urushi). Yangi urushda Bolgariya armiyasi sobiq ittifoqchilaridan og'ir mag'lubiyatga uchradi. Bolgariya Frakiyaga, jumladan Turkiyani urushga olib kelgan Adrianopol hududiga qaytishga majbur bo'ldi. Bolgariyadagi diplomatik kurash 1915 yilgacha davom etdi va oxir-oqibat Avstriya-Vengriya va Germaniya imperiyalari bilan ittifoq tarafdorlari tomonidan g'alaba qozondi. Bosniya va Gertsegovinaning qo'shilishi. Bolqon yarim orolidagi Bosniya inqirozi Avstriya-Vengriya hukumati qiyin vaziyatga tushib qoldi. Avstriya-Vengriya imperiyasining harbiy-iqtisodiy salohiyati Serbiyani mag'lub etish uchun etarli edi, ammo serblar ortida katta rus qo'shinlari turardi. Va Rossiya imperiyasi bilan mumkin bo'lgan urushda muvaffaqiyatga ishonish mumkin emas edi. Shuning uchun Vena sudi Belgradga nisbatan ehtiyotkorlik bilan harakat qilishi kerak edi. Germaniyaning yordami kuchlar muvozanatini o'zgartirishi mumkin. Biroq, Germaniya hukumati hozircha vaziyatni yomonlashtirmaslikka harakat qildi. Bundan tashqari, Germaniyaning Bolqon yarim orolidagi iqtisodiy ekspansiyasi Avstriya-Vengriya manfaatlariga zid edi. Turkiyani Rossiyaga qarama-qarshi og'irlik sifatida ishlatish mumkin emas edi, chunki Istanbul jiddiy ittifoqchi sifatida ko'rilmagani uchun ichki muammolar tufayli zaiflashdi. Biroq, barcha muammolarga qaramay, Vena tashqi siyosati keskin va tajovuzkor bo'lib qoldi. Agressiya strategiyasi baron (keyinchalik jadval) Alois fon Gerental tomonidan boshlangan, 1899 - 1906. Sankt-Peterburgda elchi, 1906 - 1912 - Avstriya-Vengriya tashqi ishlar vaziri. Eretale tashabbuskor va qat'iyatli odam edi. U tashqi ishlar vaziri Agenor Goluxovskiyni almashtirdi, u ehtiyotkorlik bilan, odatda konservativ siyosat olib bordi, u faol harakatlar bilan birga muammolarni hal qilishda tashabbus ko'rsatishdan qochdi. Uning Bolqonda bo‘lgan davrida Bolqonda ham status-kvo saqlanib qolgan. Qizig‘i shundaki, Erental Peterburgda elchi bo‘lib ishlaganida rus tilini yaxshi o‘rgangan va rus podshosi Aleksandr II bilan tanishgan. U Nikolay saroyida hamdardlik bildirdi. Erentalning o'zi Rossiyaning dushmani emas edi, bundan tashqari u "uch imperatorning ittifoqi" ni (Germaniya, Avstriya-Vengriya va 20 Rossiya) siyosiy ideal sifatida ko'rdi. Shuning uchun Erental davrida Rossiya- Avstriya munosabatlarining keskin keskinlashishini tarixning istehzosi deb hisoblash mumkin. Falokat tomon: Birinchi jahon urushi arafasida Avstriya-Vengriya tashqi siyosati. Graf, Avstriya-Vengriya tashqi ishlar vaziri (1906 - 1912) Alois fon Gerental Shu bilan birga, Germaniya Avstriya-Vengriya bilan ittifoqini mustahkamlashi kerak edi, bu esa nihoyat Frantsiya, Rossiya va Angliya bilan qarama-qarshilikka yo'l ochdi. 1908 yilda kansler Byulov ochiqchasiga aytdiki, Bolqondagi Germaniya faqat iqtisodiy manfaatlar va istaklarga ega, Berlin uchun do'st Avstriya-Vengriyaning ehtiyojlari va manfaatlari hal qiluvchi bo'ladi. Shunday qilib, Berlin Bolqondagi kengayishini kengaytirish uchun Venaga baraka berdi. 4 30 yil davomida Bosniya va Gertsegovina Avstriya-Vengriya imperiyasining de-fakto qismi edi. 1878 yilda avstriyaliklar viloyatni bosib oldilar. De-yure, bu viloyat Usmonlilar imperiyasining bir qismi edi. Bu mintaqada Turkiya rasmiylaridan bayramlarda osilgan yarim oy bayroqlaridan boshqa hech narsa qolmadi. 1890-yillarda shahar aholisi butun Avstriya-Vengriya aholisining faqat uchdan birini tashkil qilardi. Hatto imperiyaning eng rivojlangan qismi bo‘lgan Avstriyada ham qishloq aholisi ko‘pchilikni tashkil etar edi. 5 1.3. Avstriya-Vengriya imperiyasi 1867-yilda. 1867-yilda tuzilgan Avstriya-Vengriya bitimi Vengriyaning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi uchun ma’lum turtki bo‘ldi. Vengriya ko‘miri bazasida sanoatning metallurgiya tarmog‘i rivojlana boshladi. Lekin, Vengriyaning asosiy sanoat tarmog‘i oziq-ovqat sanoati bo‘lib qolaverdi. 1898-yilda Vengriyaning ishlab chiqarilgan oziqovqat mahsulotlari imperiyada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmini tashkil etgan. Imperiyaning industrial tumanlari Quyi Avstriyada va Chexiyada ishlab 4 József Galántai: Der österreichisch-ungarische Dualismus 1867—1918. Budapest 1985, . 69-70. 5 József Galántai: Der österreichisch-ungarische Dualismus 1867—1918. Budapest 1985, . 69-70. 21 chiqarishning markazlashuvi va monopoliyalarning vujudga kelish jarayoni jadallik bilan bordi. XX asr boshlariga kelib ssuda kapitali, asosan, Venadagi yirik banklarda to‘plandi. Mamlakat hayotida moliya oligarxiyasining ta’siri kuchayib bordi. Ayni paytda, imperiya taraqqiyotining o‘ziga xos yana bir xususiyatini — uning chet el kapitaliga qaramligi kuchayib borganligi tashkil etdi. Fransiya, Belgiya, Germaniya banklari qarz berish, sanoatga mablag‘lar yo‘naltirish orqali Avstriyani o‘z kapitallari bilan to‘ldirib tashladi. Avstriya-Vengriya sanoatining metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika va shu kabi tarmoqlari Germaniya firmalari tomonidan moliyaviy jihatdan ta’minlanib turildi. Nemis kapitalining to‘qimachilik va mashinasozlik korxonalarida ham mavqeyi yuqori edi. Nemis kapitali qishloq xo‘jaligiga ham suqilib kirdi. Avstriyaning 200 000 gektar yeri nemis pomeshiklariga tegishli edi. Imperiya mehnatkashlari o‘z haq-huquqlari uchun kurash olib borganlar. Chunonchi, 1869-yilda imperiya poytaxti Vena shahrida ishchilarning ommaviy namoyishi o‘tkazildi. Namoyishchilar demokratik erkinliklar berilishini talab qildilar. Hukumat bunga javoban, Avstriya ishchilar harakatining rahbarlarini davlatga xiyonatda aybladi. Avstriya hukumati ham Bismarkdan o‘rnak olib, 1884-yilda ishchilar harakatiga qarshi „favqulodda qonun“ joriy etdi. Qonun ishchilar harakatiga qarshi politsiya terrorining kuchaytirilishiga ruxsat berdi. 80-yillar oxiriga kelib, kasaba uyushmalari tarqatib yuborildi. Ishchi gazetalarini nashr etish to‘xtatildi. Shunday bo‘lsa-da, ishchilar kurashni davom ettirdilar. 1889-yilda esa Avstriya sotsial-demokratik partiyasi (ASDP) tuzildi. Partiya dasturida siyosiy erkinliklarni joriy etish, parlamentni umumiy, teng, to‘g‘ri, yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylash to‘g‘risida qonun qabul qilish, cherkovni davlatdan, maktabni cherkovdan ajratish, ish kunini qisqartirish kabi talablar bor edi. Ishchilar harakati tobora kuchayib boravergach, 1907-yilda hukumat saylov tizimi islohoti haqida qonun qabul qilishga majbur 22 bo‘ldi. Unga ko‘ra, 24 yoshli erkaklar saylash va saylanish huquqiga ega bo‘ldilar. Imperiyada har qanday sharoitda ham slavyan xalqlarining mustamlaka holatini saqlab qolishga intiluvchi shovinistik kayfiyatdagi kuchlar ham o‘z siyosiy partiyalarini tuzdilar. Bu partiyalardan biri Pangerman partiyasi, ikkinchisi esa Xristian sotsialistlar partiyasi deb ataldi. Ko‘proq avstriyalik katoliklardan iborat bo‘lgan Xristian sotsialistlar partiyasi arboblari „Buyuk Germaniya“ g‘oyasini sinfiy tinchlikni targ‘ib qilish, barcha ijtimoiy nizolarni „inoqlik va muhabbat ruhida“ hal qilishga da’vat qilish va antisemitizmni targ‘ib qilish bilan qo‘shib olib bordilar. Biroq, hukmron doiralar slavyan xalqining milliy-ozodlik harakatini to‘xtata olmadi. Chex muxolifati Chexiyaga ham siyosiy huquqlar berilishini talab qildi. Hukumat bunga javoban ta’qib choralarini kuchaytirib yubordi. 1868-yil hatto Chexiyada qamal holati joriy qilindi. Biroq, bu usul chex muxolifatini „sindira“ olmadi. Kurash davom etdi, nihoyat, 1880-yilda Chexiyada sud va ma’muriy ishlar uchun ikki til joriy qilindi. 1882-yildan boshlab, Praga universitetida ham o‘qitish ikki tilda (nemis va chex) olib boriladigan bo‘ldi. Avstriya-Vengriya imperiyasi tashqi siyosatining markazida, asosan, Bolqon yarimoroli yotgan. Shuning uchun u Bolqonda egallab olgan slavyan xalqlari yerlarida mustahkam o‘rnashib olishga, Rossiyaning Bolqon yarimorolidagi ta’sirini keskin kamaytirishga jon- jahdi bilan harakat qilgan. Avstriya-Vengriyaning yakka o‘zi bu vazifaning uddasidan chiqa olmas edi. Shuning uchun ham u Germaniya bilan yaqinlashdi. O‘z navbatida, Germaniya ham bu yaqinlashuvdan manfaatdor edi. Chunki, bu davrda Germaniya buyuk davlatlar o‘rtasida bo‘- linib bo‘lgan dunyoni yana qayta bo‘lishga intilayotgan edi. Bu maqsadning ro‘yobga chiqishi uchun Germaniyaga, albatta, ittifoqchi zarur edi. Natijada, 1879-yilda bu ikki imperiya o‘rtasida 23 ittifoq shartnomasi tuzildi. Bu ikki imperiya, asosan, Bolqon yarimorolidagi yerlarga ko‘z tikkandi. AvstriyaVengriya bu yerda slavyan xalqlarini o‘ziga bo‘ysundirishga, ularning mamlakatlarini esa mustamlakaga aylantirishga urinardi. Ayni paytda, Bolqonda Turkiya katta mustamlaka hududlariga ega edi. Slavyan xalqlari o‘z milliy-ozodliklari uchun doimiy kurash olib borgan. Bu kurashda ular Rossiyaga tayangan. Rossiya slavya xalqlarining milliy-ozodlik kurashini qo‘llab-quvvatlash barobarida o‘zi ham Bolqonda mustahkam o‘rnashib olishga intilgan. Binobarin, bu uch imperiyaning manfaatlari Bolqonda surunkali to‘qnashib turgan. Avstriya-Vengriyaning Bolqonga nisbatan yuritgan siyosati Rossiya bilan munosabatlarining yomonlashuviga olib kelgan. Bu ikki imperiya o‘rtasida qachonlardir urush chiqishi muqarrar edi. 1878-yilda bo‘lib o‘tgan Berlin kongressida Avstriya-Vengriya Bolqondagi Bosniya va Gersegovinani bosib olish huquqini qo‘lga kiritdi. Uning maqsadi bu hududni qulay imkoniyat tug‘ilishi bilanoq bosib olish edi. Nihoyat, 1908-yilda Avstriya-Vengriya o‘z maqsadini amalga oshirdi. Bu esa Avstriya-Vengriya va Rossiya munosabatlarini yanada keskinlashtirib yubordi. Ayni paytda, bu hodisa slavyan xalqlari orasida Rossiya obro‘siga ham putur yetkazdi. Chunki, Rossiya Avstriya-Vengriya istilosining oldini ola olmadi. Bunga Germaniyaning AvstriyaVengriyani qo‘llab- quvvatlashi, uning Rossiyaga qarshi urush e’lon qilishi mumkinligi haqidagi do‘q-po‘pisalari sabab bo‘ldi. Turkiya va Italiya manfaatlarining Shimoliy Afrikada to‘qnashuvi, oxir-oqibatda, 1911-yilda ular o‘rtasida urush kelib chiqishiga olib keldi. Bu urushda Turkiyaning yengilishi uni yanada zaiflashtirdi. Bu omil janubiy slavyan xalqlarining Turkiya zulmidan ozod bo‘lishlari uchun olib borilayotgan kurashlarining yanada kuchayishiga qulay sharoit yaratgandi. Bu qulay sharoitdan foydalangan Bolqonning mustaqil davlatlari Bolgariya, Serbiya, Chernogoriya va ularga qo‘shilgan 24 Gretsiya tez orada Bolqon ittifoqini tuzdilar. Ittifoq 1912-yilda Turkiyaga qarshi urush boshladi. Bu urush tarixga „Birinchi Bolqon urushi“ nomi bilan kirgan. Bu urush Bolqon slavyanlari va greklarning Turkiya hukmronligidan ozod bo‘lishi bilan tugadi. Biroq, ittifoqchilar Turkiyadan ozod etilgan hududlarni bo‘lish masalasida o‘zaro kelisha olmadilar. Bunga Bolgariyaning hammadan ko‘p ulush olishga urinishi sabab bo‘ldi. Uning da’volari Avstriya-Vengriya tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Avstriya-Vengriya shu yo‘l bilan Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya madadiga tayanayotgan Bolqon ittifoqini buzib yubormoqchi edi. Chunki, bu ittifoqning mavjudligi Avstriya-Vengriyaga Bolqonda mustahkam o‘rnashib olishga imkon bermas edi. 1867-yilda tuzilgan Avstriya-Vengriya bitimi Vengriyaning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi uchun ma’lum turtki bo‘ldi. Vengriya ko‘miri bazasida sanoatning metallurgiya tarmog‘i rivojlana boshladi. Lekin Vengriyaning asosiy sanoat tarmog‘i oziq-ovqat sanoati bo‘lib qolaverdi. 1898-yilda Vengriyaning ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari imperiyada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmini tashkil etgan. Imperiyaning industrial tumanlari Quyi Avstriyada va Chexiyada ishlab chiqarishning markazlashuvi va monopoliyalarning vujudga kelish jarayoni jadallik bilan bordi. XX asr boshlariga kelib ssuda kapitali, asosan, Venadagi yirik banklarda to‘plandi. Mamlakat hayotida moliya oligarxiyasining ta’siri kuchayib bordi. Ayni paytda imperiya taraqqiyotining o‘ziga xos yana bir xususiyatini uning chet el kapitaliga qaramligi kuchayib borgani tashkil etdi. Fransiya, Belgiya, Germaniya banklari qarz berish, sanoatga mablag‘lar yo‘naltirish orqali Avstriyani o‘z kapitallari bilan to‘ldirib tashladi. Avstriya-Vengriya sanoatining metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika va shu kabi tarmoqlari Germaniya firmalari tomonidan moliyaviy jihatdan ta’minlanib turildi. Nemis kapitalining to‘qimachilik va mashinasozlik korxonalarida ham mavqeyi yuqori edi. Nemis kapitali qishloq xo‘jaligiga ham suqilib kirdi. Avstriyaning 200 000 gektar yeri nemis pomeshiklariga tegishli edi. 25 Imperiya mehnatkashlari o‘z haq-huquqlari uchun kurash olib borishgan. Chunonchi, 1869-yilda imperiya poytaxti Vena shahrida ishchilarning ommaviy namoyishi o‘tkazildi. Namoyishchilar demokratik erkinliklar berilishini talab qildi. Hukumat bunga javoban, Avstriya ishchilar harakatining rahbarlarini davlatga xiyonatda aybladi. Sud ularni uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etdi. Avstriya hukumati ham Bismarkdan o‘rnak olib, 1884-yilda ishchilar harakatiga qarshi favqulodda qonun joriy etdi. Qonun ishchilar harakatiga qarshi politsiyaʻʻ ʼʼ terrorining kuchaytirilishiga ruxsat berdi. 80-yillar oxiriga kelib, kasaba uyushmalari tarqatib yuborildi. Ishchi gazetalarini nashr etish to‘xtatildi. Shunday bo‘lsa-da, ishchilar kurashni davom ettirdi. 1889-yilda esa Avstriya sotsial- demokratik partiyasi (ASDP) tuzildi. 6 Partiya dasturida siyosiy erkinliklarni joriy etish, parlamentni umumiy, teng, to‘g‘ri, yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylash to‘g‘risida qonun qabul qilish, cherkovni davlatdan, maktabni cherkovdan ajratish, ish kunini qisqartirish kabi talablar bor edi. Ishchilar harakati tobora kuchayib boravergach, 1907-yilda hukumat saylov tizimi islohoti haqida qonun qabul qilishga majbur bo‘ldi. 6 „Website of the Raaberbahn railway company“. Qaraldi: 2014-yil 28-oktyabr. 26 II.BOB. AVSTRIYA VA VENGRIYA DAVLATINING VUJUDGA KELISHI ICHKI SIYOSATI BO’YICHA MAVZUSINI METODLAR YORDAMIDA YORITIB BERISH. 2.1 “ Zigzag ” metodi . Ta’rifi: Sinf o`quvchilari 4(5,6,7…) ta guruhga bo`linadilar va guruhlar nomlanadi. Guruhlarda yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn qismlarga ajratiladi va ajratilgan qismlar mazmuni bilan tanishib chiqish vazifasi guruhlarga topshiriladi. O`quvchilar matnlarni diqqat bilan o`rganadilar va gapirib beradilar. Vaqtni tejash maqsadida guruh a’zolari orasidan liderlar belgilanadi va qayd etilgan vazifa ular tomonidan bajariladi. Liderlarning fikrlari guruh a’zolari tomonidan to`ldirilishi mumkin. Barcha guruhlarning o`quvchilari o`zlariga topshirilgan matn mazmuni xususida so`zlab berganlaridan so`ng, matnlar guruhlararo almashtirilib, avvalgi faoliyat takrorlanadi. Guruhlarga bir necha matnlar taqdim etiladi. SHu tarzda barcha matnlar mazmuni guruhlar tomonidan o`rganib chiqilgach o`quvchilar o`tilgan mavzu bo`yicha asosiy tushunchalarni ajratadilar, ularning o`zaro mantiqiy bog`liqligini aniqlaydilar, yuzaga kelgan g`oyalar asosida mavzuga oid sxema ishlab chiqiladi. So`ngra o`zlashtirilgan bilimlar asosida o`quvchilarning o`zlariga shunday sxemalarni ishlab chiqish vazifasi topshiriladi. 2 .2 “ Svetofo r” metodi. 27O’QITUVCHIAvstriya-Vengriya imperiyasining tashkil topishi Avstriya-Vengriya tarkibidagi hududlar1869-yilgi ishchilar namoyishi haqida Avstriya- Vengriyada boshqaruv Avstriya- Vengriyada shovinistik partiyalarning ro’liJahon urushining Avstriya-Vengriyaga ta’siri Ta’rifi Ma’lum mavzuni o`rganish vaqtida o`qituvchi u bo`yicha tezislarni tayyorlaydi (5-7ta, mavzuning murakkabligiga qarab). Tezislar navbatma-navbat doskaga yoziladi (tasviri tushiriladi yoki oldindan tayyorlangan plakatlar shaklida ilib qo`yiladi). O`quvchilarga o`ylab chiqish uchun 1 daqiqa vaqt beriladi. So`ng tezis bilan rozi bo`lgan har bir o`quvchi yashil kartochkani ko`taradi; rozi bo`lmagan – qizil kartochkani; ikkilanayotgan yoki qaror qabul qilishda betaraf bo`lishni xohlayotgan – sariq kartochkani yuqoriga ko`taradi. Agar ishtirokchilar fikri asosan bir-biriga mos keladigan bo`lsa, o`qituvchi navbatdagi tezisga o`tadi. Agar tezis muhokama qilinishni talab qilsa, ishtirokchilardan o`z qarorlarini asoslab berish iltimos qilinadi. Foydalanish doiralari Tabiiy va aniq fanlarni o`qitishda, topshiriqlar ma’lum o`quv mavzusiga va ma’lum yoshdagi o`quvchilar guruhiga moslashtirilgandan keyin. Afzalliklari   Ushbu mashq barcha o`quvchilarning fikrini bilib olishga imkon beradi: hech kim oddiygina tomoshabin bo`lib qolmaydi. Ishtirokchilarning ko`pchiligida mashq boshlanganidan keyin birozdan so`ng nuqtai nazardagi tafovutlar sabablarini bilish va o`z fikrini asoslash bo`yicha kuchli qiziqish paydo bo`ladi. 28Avstriya-Vengriyada sanoatning sust rivojlanishiga sabab nima ? 1912-yilgi og’ir iqtisodiy inqirozning yuz berishi. Vena shahridagi ishchilarning ommaviy namoyishiVena shahridagi ishchilarning ommaviy namoyishi O`quvchilarning nutqini, o`z nuqtai nazarini himoya qilish, asoslash qobiliyatini rivojlantiradi. Qiyinchiliklari Agar vaqt cheklovlari sababli munozara o`tkazishga imkon bo`lmasa, ushbu uslubdan foydalanish kerak emas. Agar tezislarning ko`pchiligi bo`yicha ishtirokchilar fikri bir-biriga mos kelsa, mashqqa bo`lgan qiziqish tezda yo`qoladi. Mashq o`tkazish uchun resurslarni puxtalik bilan tayyorlashni talab qiladi. 2.3 “ Uchta to`g`ri va bitta noto`g`ri ” metodi. Ta’rifi Har bir ishtirokchi bir varaq qog`ozda o`rganilayotgan yoki o`rganilgan mavzu bo`yicha uchta to`g`ri fikr va bitta noto`g`ri fikrni yozadi. Ishtirokchilar juftliklarga to`planadilar, varaqlar bilan almashadilar va qaysi fikr noto`g`ri bo`lgan ekanligini aniqlaydilar. Uy ishini tekshirish vaqtida hamda mavzuni mustahkamlashda foydalanish mumkin. Afzalliklari  291. Avstriya-Vengriya davlatini 1867-yildan gabsburglar sulolasi boshqargan. 2. 1874-yilda tuzilgan Avstriya-Vengriya bitimi Vengriyaning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi uchun ma’lum turtki bo‘ldi. 3. 1869-yilda imperiya poytaxti Vena shahrida ishchilarning ommaviy namoyishi o‘tkazildi. 4. Davlatning paydo bo’lishi barobarida 3 ta umumimperiya vazirligi ham tashkil etildi. 1. 1907-yilda hukumat saylov tizimi islohoti haqida qonun qabul qilishga majbur bo‘ldi . 2. 1889-yilda esa Avstriya sotsial-demokratik partiyasi (ASDP) tuzildi . 3. 1884-yilda ishchilar harakatiga qarshi favqulodda qonun joriy etildi. ʻʻ ʼʼ 4. 1907-yilda hukumat saylov tizimi islohoti haqidagi qonunga ko‘ra, 20 yoshli erkaklar saylash va saylanish huquqiga ega bo‘ldi. 1 2 1. Avstriya-Vengriya davlatini 1867-yildan gabsburglar sulolasi boshqargan. 2. 1874-yilda tuzilgan Avstriya-Vengriya bitimi Vengriyaning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi uchun ma’lum turtki bo‘ldi. 3. 1869-yilda imperiya poytaxti Vena shahrida ishchilarning ommaviy namoyishi o‘tkazildi. 4. Davlatning paydo bo’lishi barobarida 3 ta umumimperiya vazirligi ham tashkil etildi. Kuzatuvchanlikni rivojlantiradi, axborotni tanlab olish ko`nikmasini ishlab chiqadi, bolalarni xato topish va fikrlarni ifodalashga o`rgatadi, o`qituvchiga o`quvchilarning bilimlarini tekshirishga imkon beradi. Qiyinchiliklari Materialni o`zlashtirib ololmagan bolalar topshiriqni uddalay olmasliklari xavfi bor. O`qituvchiga fikrlar aniqligi va to`g`riligini kuzatish, mashqni o`tkazish uchun vaqtni mo`ljallab olish qiyin, chunki o`quvchilarda ko`pincha fikrlarni aniq ifodalash ko`nikmasi mavjud bo`lmaydi. 30 Xulosa. Yevropa  Ittifoqiga   a zo   ikki   davlat ʼ   Avstriya   va   Vengriya   o rtasida ʻ qo shnichilik  aloqalari  mavjud.   ʻ Avstriyaning  hukmron  sulolasi   Gabsburglar   XVI asrda  Vengriya  taxtini  meros  qilib  olganidan  beri  ikkala  mamlakat  ham  uzoq umumiy   tarixga   ega.   Ikkalasi   ham   1867-yildan   1918-yilgacha parchalangan   Avstriya-Vengriya  imperiyasining   bir  qismi  edi.  Ikki  davlat o rtasida  diplomatik  aloqalar  1921-yilda,  ajralganidan  keyin  o rnatilgan. ʻ ʻ Ikkala   davlat   ham   Yevropa   Ittifoqining   to liq   a zolaridir.   Ular ʻ ʼ   Shengen shartnomasi   tufayli  istalgan  joyda  nazoratsiz  o tish  mumkin  bo lgan  chegaraga ʻ ʻ ega. Birlashgan  monarxiyaning  so nggi  o n  yilliklarida  Avstriya  va  Vengriya  yonma- ʻ ʻ yon  rivojlandi. Vengriyada  Vengriya  millatlari  to g risidagi  qonun  (1868)  bilan  barcha ʻ ʻ fuqarolarning  to liq  tengligi  Yevropaning  birinchi  ozchilik  huquqlari  bilan ʻ tiklandi.   Vengerlar   aristokratiyasi  va  burjuaziyasi  qirq  yil  ichida  ko p  millatli ʻ qirollikning  etnik  guruhlarini   „venger lashtirish“  ga  harakat  qildi:  Bu  asosan ta lim,  til  va  boshqaruvga  ta sir  qildi.  Ko p  millatli  Avstriyada  davlatning  asosiy ʼ ʼ ʻ qonuniga  asosan  (Staatsgrundgesetz)  1867-yil  Imperator  Avstriyaning  barcha xalqlarini  teng  deb  e lon  qildi,  ammo  Germaniya  ta siri  o z  ahamiyatini  saqlab ʼ ʼ ʻ qoldi.  Vengriya  Qirolligida  saylov  huquqi  yuqori  tabaqa  vakillariga  berilgan, Avstriyada  esa  1907-yilda  barcha  erkaklarning  umumiy,  teng  va  to g ridan-to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ovoz  berish  huquqi  o rnatilganʻ [1] . Birinchi  jahon  urushidan   oldin  ko plab  aristokratik  venger  oilalari  (masalan, ʻ Esterhazi,  Batyaniy  va  Palfi)  Vena  shahrida  o z  saroylariga  ega  bo lib,  u yerda ʻ ʻ sulolaning  qirollari  (ular  Avstriya  imperatori  ham  bo lgan)  istiqomat  qilgan. ʻ Ulardan  ba zilari  bugungi  kunda  ham  ushbu  binolarga  egalik  qilishadi. ʼ Birinchi  jahon  urushiga  olib  kelgan  monarxiyaning  halokatli  tashqi  siyosati  uchun ikkala  yetakchi  davlatlarning  siyosatchilari  va  generallari,  Avstriya  nemislari  va vengerlar  javobgar  edi.  Ikkala  davlatning  ham  millionlab  fuqarolari  boshqa mamlakatlar hududida yashagan: 31 avstriyaliklarga   Chexiya   va   Moraviya   nemislarini o z  respublikalariga  qo shishga ʻ ʻ ruxsat     berilmadi, vengerlar   Transilvaniya       mojarlarini     Ruminiyaga, Chexoslovakiyaga     (hozirgi   Slovakiya )  va   Dunay   shimolidagilarga  qoldirishga majbur  bo lishdi. ʻ 32 Foydalanilgan adabiyotlar 1.   „История государства Габсбургов: Австрийское дворянство 1806— 1919 гг. Декрет императора Иосифа II от 1781 г. «Право веротерпимости» ( nemischa : Toleranzpatent)“ (deadlink). 2020-yil 27- sentyabrda asl nusxadan arxivlangan . Qaraldi: 2012-yil 3-iyun. ( Wayback Machine saytida 2020-09-27 sanasida arxivlangan ) 2. "Avstriya-Vengriya imperiyasi" O zMEʻ . A-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 3. Karin Olechowski-Hrdlicka: Die gemeinsamen Angelegenheiten der Österreichisch-Ungarischen Monarchie. Frankfurt am Main 2001, S. 52-54. 4. József Galántai: Der österreichisch-ungarische Dualismus 1867— 1918. Budapest 1985, S. 69-70. 5. Peter Haslinger: Hundert Jahre Nachbarschaft. Die Beziehungen zwischen Österreich und Ungarn 1895—1994. Frankfurt am Main 1996, S. 9-11 6. „Website of the Raaberbahn railway company“ . Qaraldi: 2014-yil 28- oktyabr. Embassy of Austria in Budapest 7. Embassy of Hungary in Vienna 8. Salimov T. Jahon tarixi. T. “O‘zbekiston”. 2014. 33

Avstiya-Vengriya vujudga kelishi va ichki siyosati siyosati MUNDARIJA Kirish I.BOB. YEVROPA ITTIFOQIGA A ʼ ZO IKKI DAVLAT AVSTRIYA VA VENGRIYA O ʻ RTASIDA QO ʻ SHNICHILIK ALOQALARI 1.1. Avstriya-Vengriya imperiyas vujudga kelishi 1.2. Avstriya Imperiyasi 1.3. Avstriya-Vengriya imperiyasi 1867-yilda II.BOB. AVSTRIYA-VENGIRYA IMPERIYASI VUJUDGA KELISHI VA ICHKI SIYOSATI BO’YICHA MAVZUSINI METODLAR YORDAMIDA YORITIB BERISH.. 2.1. “Akvarium” metodi 2.2. “Charxpalak” metodi 2.3. “Muzyorar” metodi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi. XIX asrning o’rtalaridagi dolzarb xalqaro siyosiy munosabatlar haqida ma’lumotlar bergan. Kishilik jamiyati tarixida yangi zamon davrining o’rni alohida ahamiyatga ega. Yangi zamon davri dunyosi jamiyat taraqqiyotining qonuniy bir bosqichi bo’lib qolmasdan, tarixning o’ziga xos bir davri sifatida gavdalanadi. Garchi yangi zamon davri tarixi bizning davrimizdan bir necha asrlar ajratib turishiga qaramasdan, uni o’rganishga bo’lgan qiziqish hamon yuqori. Qanchalik ko’p o’rgansak, shuncha ko’p yangi ma’lumotlarni, boy manbalarga duch kelaveramiz. Hozirgi zamon tarixshunosligida yangi zamon davrini o rganish hamon o zʻ ʻ dolzarbligini yo qotgan emas. Hali yangi zamon davri jahon tarixining katta ʻ qismini tadqiq etishga ehtiyoj katta. Avstriya va vengriya davlat vujudga kelishi va ichki siyosati bu davr uchun muhim hodisa edi. Kurs ishidan ko zlangan asosiy maqsad: ʻ Avstriya va Vengriyaning hukmron sinflari o rtasidagi bitim asosida 1867-yilda Avstriya imperiyasini qayta ʻ tuzish natijasida tashkil topgan dualistik (birlashgan ikki davlatli) monarxiya. Bu monarxiya: Avstriya (Sis-leytaniya) va Vengriya qirolligi (Transleytaniya)dan tashkil topdi. Avstriya tarkibiga Chexiya, Moraviya, Galitsiya, Bukovina va boshqa yerlar, Vengriya qirolligiga Slovakiya, Xorvatiya, Transilvaniya va boshqa yerlar kirdi. O sha yili yangi konstitu-siya qabul qilindi. Avstriya-Vengriya ʻ imperiyasi hokimiyatini Avstriya imperatori boshqardi (u Ven-griya qiroli degan unvonga ham ega edi). Imperator hokimiyati rasman Avstriyada reyxstag, Vengriyada seym tomonidan che-klandi. Butun imperiya bo yicha uch minis-trlik: ʻ 1) tashqi ishlar; 2) harbiy va dengiz; 3) moliya ministrliklari tashkil etildi. Harbiy va dengiz hamda moliya ministrliklari imperiyaning har ikki qismida ham mavjud edi. Boshqa minis-trliklar Avstriyada ham, Vengriyada ham mustaqil ish yuritgan. 1867-yil bitimiga binoan, Vengriya o z parlamentiga, ministrliklariga, siyosiy va ʻ ma’muriy muxtoriyatga ega bo ldi. ʻ 2

Birinchi jahon urushida Avstriya - Vengriyaimperiyasining mag ʻ lubiyati va milliy ozodlik kurashlari natijasida 1918- yilning oxirida Avstriya - Vengriya imperiyasi parchalanib ketdi . Avstriya-Vengriya imperiyasi o rnida Avstriya, Vengriya,ʻ Chexoslovakiya davlatlari tuzildi, hududning bir qismi esa Yugoslaviya, Ruminiya va Polsha tarkibiga kiritildi. Kurs ishining obekti: Avstriya-Vengriya imperiyasi vujudga kelishi va ichki siyosati Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 bob, 3 ta reja,metod, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3

I.BOB AVSTRIYA - VENGRIYA IMPERIYASI DAVLATLARI ULARNING VUJUDGA KELISHI 1.1. Avstriya-Vengriya imperiyasi Avstriya davlati. Avstriya imperiyasi (nemischa: Kaiserthum Österreich) – Gabsburg monarxiyasining nomi 1804-yilda imperiya deb e lon qilinganidan to 1867-yildaʼ dualistik Avstriya-Vengriyaga aylantirilgunga qadar mavjud bo lgan davlat ʻ tuzilmasi. Poytaxti — Vena. Imperiya Gabsburglarining meros mulklari – Chexiya, Vengriya, Slovakiya, Zakarpatiya va Banat, Xorvatiya, Transilvaniya (Ruminiya), Galisiya, Bukovina va Shimoliy Italiyaning muhim qismini (Lombardiya-Venetsiya qirolligi) birlashtirgan. Ularda kelib chiqishi va dinlariga ko ra turli xalqlar yashagan. ʻ Buyuk fransuz inqilobi yillarida Avstriya inqilobiy Fransiyaga qarshi yurish tashabbuskorlaridan biri, Napoleon urushlari davrida Fransiyaga qarshi koalitsiyalar qatnashchisi bo ldi. ʻ 1804- yildan Avstriya – imperiya . Avstriya – Muqaddas ittifoq tashkilotchilaridan biri. 1848-yil martda Avstriya imperiyasi o lkalarida burjuademokratik inqilobi ʻ sodir bo ldi[2]. 1859-yilgi Avstriya-Italiya-Fransiya urushi va 1866-yilgi Avstriya- ʻ Prussiya urushidagi mag lubiyat uning Germaniya davlatiga ta siri yo qolishiga ʻ ʼ ʻ olib keldi. 1867-yilda Avstriya imperiyasi dualistik (qo sh) monarxiya – Avstriya- ʻ Vengriyaga aylandi. birinchi jahon urushida u Germaniya ittifoqchisi bo lib qatnashdi. 1918-yili noyabrda burjua- ʻ demokratik inqilobining g alabasi tufayli Avstriya-Vengriya bir necha mustaqil ʻ davlatga bo linib ketdi, jumladan Avstriya ham respublika deb e lon qilindi. 1919- ʻ ʼ yilgi San-Jermen sulh shartnomasida Avstriyaning chegaralari belgilab berildi. 1929–33 yillar jahon iqtisodiy inqirozi davrida Avstriyada reaksiyaning xuruji kuchaydi. 1933-yilda parlament tarqatib yuborildi, matbuot va yig ilishlar erkinligi ʻ bekor qilindi. 1934-yilda qo zg olon ko targan xalq (Vena, Lins va boshqa ʻ ʻ ʻ 4

shaharlar) uch kun mobaynida fashist to dalarga va hukumat qo shinlariga qurolliʻ ʻ qarshilik ko rsatdi. 1938-yilda fashistlar Germaniyasi Avstriyani qo shib oldi. ʻ ʻ 1945-yil bahorida Avstriya gitlerchilar zulmidan xalos etildi. 1945–55 yillarda Avstriya hududida sobiq, SSSR, AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya qo shinlari ʻ turdi. 1955-yilda mustaqil va dsmokratik Avstriyani qayta tiklash to g risida ʻ ʻ Davlat shartnomasi tuzildi. O sha yili Avstriya parlamenta doimiy betaraflik ʻ to g risidagi qonunni qabul qildi. 1955-yildan Avstriya – BMT a zosi. 1992-yilda ʻ ʻ ʼ Avstriya bilan O zbekiston Respublikasi o rtasida diplomatiya munosabatlari ʻ ʻ o rnatildi. Milliy bayrami: 26-oktabr – betaraflik kuni (1955). ʻ 1 Aholisi Avstriya aholisining 99 % – avstriyaliklar. Slovenlar, xorvatlar, vengerlar, chexlar, olmonlar, italyanlar ham yashaydi. Rasmiy tili – nemis tili. Aholisining o rtacha zichligi – 1 km2 ga 90 kishi. Aholining 52 % shaharlarda yashaydi. Eng ʻ yirik shaharlari: Vena, Grats, Zalsburg. Davlat tuzumi Avstriya – federativ respublika. Amaldagi konstitutsiya 1920-yilda qabul qilingan (1929-yilda o zgarishlar kiritilgan). Davlat tuzilishi shakli jihatdan ʻ Avstriya – federatsiya (ittifoq davlat). Davlat boshlig i – federal prezident, uni ʻ axrli 6 yil muddatga saylaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni ikki palatali parlament: milliy kengash (quyi palata) va federal kengash (yuqori palata) amalga oshiradi. Milliy kengashni aholi 4 yil muddatga saylaydi. Federal kengash a zolarini o lkalar parlamentlari (landtaglar) o z vakolatlari muddatiga (4 – 6 yilga) ʼ ʻ ʻ saylaydilar. Ijroiya hokimiyatni federal prezident va u tayinlaydigan federal kansler boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Har bir o lkaning o z ʻ ʻ konstitutsiyasi va qonun chiqaruvchi organi bor. O lkalarning huquqlari ʻ cheklangan. 1 „История государства Габсбургов: Австрийское дворянство 1806—1919 гг. Декрет императора Иосифа II от 1781 г. «Право веротерпимости» (nemischa: Toleranzpatent)“ (deadlink). 2020-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 3-iyun. (Wayback Machine saytida 2020-09-27 sanasida arxivlangan) 5

O'xshashlar

Abbosiylar sulolasi ichki siyosati
ELXONLAR DAVRIDA ERONNING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI
XVIII asrlarda Prussiyaning ichki va tashqi siyosati
Kapetinglar hukmronligi davrida Fransiyaning ichki siyosati
Uinston Cherchil siyosati