logo

Uinston Cherchil siyosati

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.23828125 KB
MUNDARIJA
Kirish  ………………………………………………………………………………………………. 3
I BOB.  Uinston Cherchillning siyosiy va davlat arbobi sifatidagi 
faoliyati tarixidan(1900-1940-yillar)
1.1 Hayot yo’li……………………………………………………………….7
1.2  Siyosiy qarashlari.Ingliz hukumatlari doirasida………………………...22
II BOB. Koalitsion hukumat tepasida. (1940-1945 )
2.1 Fashistlar Germaniyasining Angliyaga qarshi hujumi. Uinston Cherchil 
mamlakat mudofasi tepasida…………………………………………………39
2.2 Ikkinchi jahon urushi yillarida Uinston Cherchilning diplomatik faoliyati 
QOHIRA uchrashuvi,TEHRON konferensiyasi,YALTA konferensiyas POTSDAM
konferensiyasi)………………………………………………………………48
III BOB.  Uinston Cherchillning ikkinchi hokimiyat davrida 
Angliya(1951-1955)
3.1 Ichki siyosat……………………………………………………………....63
3.2.Tashqi siyosat ……………………………………………………………. .71
XULOSA ………………………………………………………………… 81
METODLAR ……………………………………………….................... 83
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI …………… 91
   
KIRISH
1 Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi.
Bugungi   kunda   “Farzandlarimiz bizdan  ko‘ra  kuchli,  bilimli, dono va  albatta
baxtli   bo‘lishlari   shart!” 1
  degan   hayotiy   da’vat   har   birimizning,   ota-onalar   va
keng   jamoatchilikning   ongi   va   qalbidan   mustahkam   o‘rin   egallagan.   Yoshlarimiz
haqli   ravishda   Vatanimizning   kelajagi   uchun   javobgarlikni   zimmasiga   olishga
qodir   bo‘lgan,   bugungi   va   ertangi   kunimizning   hal   etuvchi   kuchiga   aylanib
borayotgani barchamizga g‘urur va iftixor bag‘ishlaydi.  
Bu   sohada   olib   borayotgan   keng   miqyosli   ishlarimizni,   xususan,   ta’lim-tarbiya
bo‘yicha   qabul   qilingan   umummilliy   dasturlarimizni   mantiqiy   yakuniga
yetkazishimiz zarur.  
         Shu maqsadda Hukumatning, tegishli vazirlik va idoralar hamda butun ta’lim
tizimining,   hurmatli   domlalarimiz   va   professor-o‘qituvchilarning   eng   muhim
vazifasi   –   yosh   avlodga   puxta   ta’lim   berish,   ularni   jismoniy   va   ma’naviy   yetuk
insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir.  
Farzandlarimiz   uchun   zamonaviy   ish   joylari   yaratish,   ularning   hayotda   munosib
o‘rin   egallashini   ta’minlashga   qaratilgan   ishlarimizni   yangi   bosqichga   ko‘tarishni
davrning o‘zi taqozo etmoqda.  
                 “Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og‘ishmasdan, qat’iyat bilan
davom   ettiramiz.   Nafaqat   davom   ettiramiz,   balki   bu   siyosatni   eng   ustuvor
vazifamiz   sifatida   bugun   zamon   talab   qilayotgan   yuksak   darajaga
ko‘taramiz.     Yoshlarimizning   mustaqil   fikrlaydigan,   yuksak   intellektual   va
ma’naviy   salohiyatga   ega   bo‘lib,   dunyo   miqyosida   o‘z   tengdoshlariga   hech
qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi
uchun   davlatimiz   va   jamiyatimizning   bor   kuch   va   imkoniyatlarini   safarbar
etamiz.”   2
1
 Shavkat Miziyoyev   “Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. TOSHKENT-
2016.
2
  Shavkat Mirziyoyev. “Milliy taraqqiyot yo’limizni qatiyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga 
ko’taramiz.TOSHKENT-2017
2              Hozirgi kundagi Angliyaning kuch qudrati o’z-o’zidan shakillanib qolmagan,
uning   shu   darajada   kuchli   va   qudratli   davlatga   aylanishida   tarixda   yashab   o’tgan
bir   qancha   tarixiy   shaxslarning   o’rni   beqiyos,   shu   jumladan   Angliyada   yashab,
uning kelajagi uchun befarq bo’lmagan tarixiy shaxslardan biri bu Uinston spenser
Cherchill hisoblanadi.Tarixiy voqelik to'g'ri  anglab olingandagina tarixiy shaxslar
roli   vaxizmatlari   yaqqol   bilinadi.   Bundan   tashqari   tadqiq   qilinayotgan   mavzu   va
makon   haqida   ham   to'g'ri   va   aniq   tasavvurga   ega   bo'lish   nihoyatda   muhim.   Shu
ma'noda  XX asr o’rtalarida Uinston Cherchillning Angliyadagi faoliyatidan  o'sha
zamondagi   jahon   siyosiy,   iqtisodiy,mafkuraviy   manzarasini   bilib   olishga   to'g'ri
keladi.   Demak,   biz,   avvalo,   ana   shu“o'yin   maydoni”   dagi   ahvolni,   past
balandliklarni,   qonun-qoidalarni   bilib   olishimiz   kerak.   Shundagina   siyosatchining
har   bir   muayyan   vaziyat   yo   masalada   tutgan   siyosati   va   yondashuvining
sabablarini   ko'ra   olamiz.   Ushbu   bitiruv   malakaviy   ishining   dolzarbligi   ham   ana
shundadir.   Bu   o'z   o'rnida   Angliyaning   o’sha   davrda   tashqi   siyosati   va
diplomatiyasining mohiyatini anglash uchun yo'l ochib   beradi.
Muammoning   o’rganilganlik   darajasi -   Uinston   Cherchill   nafaqat   siyosatchi
balki yozuvchi  sifatida ham ancha hurmat qozongan shaxslardan biri hisoblanadi.
Buning yaqqol misoli sifatida 1953-yilda unga berilgan adabiyot sohasidagi Nobel
mukofotini   keltirish   mumkin.     Bundan   tashqari   uning   va   unga   atab   yozilgan
maqolalar  va  biblografiyalar  juda  ko’p  hisoblanadi.   Uning  tarixiga  oid  manbalar
va   adabiyotlar     xorijda   ko’plab   e'lon   qilingan.   Masalan,2001-yilda   nashrdan
chiqqan     Roy   Jenkinsning     “   CHURCHILL”     nomli   tarjimai   holi   va   shaxsan
Uinston   Cherchill   tomonidan   yozilgan   “MY   EARLY   LIFE”   (   mening   dastlabki
hayotim) kitobi ham tarixiy ahamiyatga ega.
        Paul Edison o’zining   “The unexpected hero”  ya’ni  “Kutilmagan qahramon”
asarida   ham   Cherchill   shaxsiyati   haqida   malumotlar   keltirib   o’tadi.   Paul   Edison
Cherchillning ikkinchi jahon urushida amalga oshirgan ikki muhim siyosati haqida
malumot   bergan   bo’lib.   Birinchisi     CHerchillning   natsistlar   ustidan   qozonilgan
3 g’alabasi  bo’lsa, Ikkinchisi Angliyada CHerchilning siyosatidan norozi bo’lganlar
ustidan   hukmronlikni   qo’lga   olganligi.   Ushbu   kitob   2005-yilda   nashrdan   chiqgan
bo’lib   unda   Winston   Cherchillning   butun   hayoti,   1874-1965-yilgacha   bo’lgan
voqealar   va   Angliyaning   bosh   vazirlari,   Buyuk   Britaniyaning   XX   asrdagi   siyosat
va hukumati haqida keltirib o’tilgan.
Bundan   tashqari   Uinston   CHerchill   faoliyati   haqida   Gilbert   Martin(2004)”
Winston   Churchill:The   Wilderness   Years”(Cho’l   yillari),     Edward   Moritz,   Jr,
“Winston   Churchill-Prison   Reformer”(Cherchill   qamoqxona   islohotchisi)   nomli
asarlarida ham Cherchill shaxsiga tariff berib o’tilgan.  
“Great contemporaries”   ushbu asar shaxsan Uinston  Chechill tomonidan  yozilgan
bo’lib,   u   1941-yildan   nashrdan   chiqgan.     Bu   asarda   U.Cherchill   bilan   bir   davrda
yashab,   faoliyat   yuritgan   shaxslar   haqida   malumot   berilgan.   Xususan,   Ikkinchi
jahon   urushi sababchilaridan  bo’lmish  Adolf  Gitler   haqida  ham   jumlalar   mavzud.
         Ishning maqsadi - Ishning   bosh   maqsadi   XIX   asr   oxiri   XX   asr   o’rtalarida
yashab   faoliyat   olib   borgan,   Ingliz   hukumron   tabaqalari   oldida   hurmat
qozongan,o’zining   siyosiy   yo’li   va   qarashlariga   ega   bo’lgan   shaxsning   faoliyat
tarixini   tahliliy   nuqtai   nazardan   yalpi   o’rganishdan   iborat.   Ushbu   maqsadga
erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan.
1.     “Koalitsion   hukumatning   shakllanishi”   tushunchasining   kelib   chiqish   tarixini
ochib berish
2.     Tarixiy manbalar va adabiyotlarga tayangan holda Buyuk Britaniyada Uinston
Cherchilning siyosiy  hayotga qadam  qo’yishini, boshqa siyosatchilar  bilan o’zaro
raqobatchiligini, bosh vazir sifatidagi faoliyatining  tadrijiy rivojini aniqlash.
3.       Uinston   Cherchillning   ikkinchi   jahon   urushi   davrida   jahonning   boshqa   yirik
davlatlari   bilan   o’zining   mohirona   tarzda   tuzilgan   diplomatic   shartnoma   va
kelishuvlarini o’rganish  va tahlil qilish.
4.   Buyuk Britaniyaning xorijiy davlatlar bilan diplomatik aloqalarini yoritish.
4 5.     Uinston   Cherchillning   mamlakat   bosh   vaziri   bo’lguniga   qadar   olib   brogan
faoliyatini yoritish va tahlil qilish
                  Mazkur   ishda   asosan   Uinston   Cherchillning   hayotiy   va   siyosiy   faoliyati
tadqiq qilindi.Tarixiy shaxsning faoliyatini yoritishda u bilan bir davrda va undan
keyin   yashab,   ijod   etgan   shaxslarning   asarlari   va   maqolalaridan   foydalanildi.
Tadqiqot   obyekti   va   predmeti -Uinston   Cherchill   hayoti   va   faoliyati   davridagi
Angliya   tarixini   yoritish,   XX   asr   boshlaridan   XX   asrning   70-yillargacha   bo’lgan
davrda Angliya davlati diplomatiyasi tarixini tadqiq etish, uning ingliz jamiyatiga
va   mamlakatning   siyosiy-ijtimoiy   hayotiga   ta’sirini   aniqlanishi   ishning   asosiy
tadqiqot abyektini tashkil etadi.
                Uinston   Cherchill   siyosiy   faoliyati   davrida   Angliya   tarixi   haqidagi   ilmiy
jihatdan   asoslangan   fikr-mulohazalarni   tahlil   etish,   har   tomonlama   to’g’ri
yondashuvga binoan  U.Cherchill tarixini yoritish ishning predmetini tashkil etadi.
                  Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi   va   amaliy   ahamiyati —Ushbu   bitiruv
malakaviy ishida Uinston Cherchillning hayotiy va siyosiy faoliyati  tarixini tahlil
qilish   masalalari   tadqiq   qilindi.Uinston   Cherchillning   siyosiy   faoliyati   tarixini
tarixiy ahamiyati va uning keyingi davr davlatchilik tarixi uchun kerakli tomonlari
haqida fikrlar o’rganib chiqildi.
        Ushbu mavzu o’ta dolzarb bo’lib, ingliz siyosatchisining mamlakatda amalga
oshirgan   siyosiy   va   iqtisodiy   ishlarning   nechog’lik   yuksak   ekanligi   va   mamlakat
rivojiga hissa qo’shganligi haqida malumotlar keltiriladi.
                    Tadqiqotning nazariy ahamiyati - Mavzuni  o'rganish jarayonida yangicha
fikrlash   hamda   ilmiy   tafakkurning   umumbashariy   tamoyillariga,   bo'lib   o'tgan
voqealarni   o'zaro   dialektik   aloqadorlikda   deb   qarashga   asoslanildi.   Mavzuni
yoritishda  milliy va  umuminsoniy  qadriyatlar  uyg'unligiga, milliy mafkura nuqtai
nazaridan   yondashishga   alohida   e'tibor   qaratiladi.   Tadqiqotda   tarixiylik,
xronologik   uzviylik,   tarixiy-qiyosiy   tahlil   metodlariga   amal   qilindi.Uinston
Cherchill haqida yevropa davlatlari, SSSR tarixchilari va AQSH yozuvchilarining
5 asarlari, kitoblari va maqolalaridan malumotlar va iqtiboslar keltirildi.Ularda ilgari
surilgan fikr va g’oyalar asosida xulosalar chiqarishga harakat qilindi.
                  Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi --ushbu bitiruv malakaviy
ishi  “Uinston   Cherchill   Buyuk  Britaniyaning  atoqli  davlat  va  siyosat  arbobi”  deb
nomlanadi   va   kirish,   3   bob,   6   paragraf,   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar
ro’yxatidan iborat qilib belgilandi .
6 I-Bob. Uinston Cherchillning siyosiy va davlat arbobi sifatidagi 
faoliyati tarixidan(1900-1940-yillar )
1.1 Hayot yo’li.
                    Uinston   Cherchill   1874-yilda   Buyuk   Britaniyada   tug‘ilgan,   oddiy
askarlikdan tortib, deyarli  60 yil  mobaynida mamlakatning nufuzli  lavozimlarida,
xususan,   Ichki   ishlar   vaziri,   Mudofaa   vaziri   hamda   Bosh   vaziri   lavozimlarida
faoliyat ko‘rsatgan. Cherchillning jahon urushlarida erishilgan g‘alabadagi  hissasi
muhim  bo‘lgan.Uinston  Cherchill  1895-yilda Britaniya armiyasining 4-kavaleriya
polkiga   qabul   qilinib,   Hindiston   va   Sudandagi   harbiy   harakatlarda   ishtirok
etgan.Umri   ikkita   jahon   urushi   orasida   o‘tgan   Cherchill   nafaqat   mohir   sarkarda,
balki   iste’dodli   adib   sifatida     ham   nom   qozongan.   U   armiyadan   turib   «The
Pioneer» hamda «Daily Telegraph» gazetalari uchun harbiy xabarlar yozib turgan.
Harbiylikdan   ketib,   muxbir   bo‘lib   ishlayotganida   Afrikada   asirga   tushadi   va   ikki
ming   chaqirim   masofani   bosib   o‘tib,   asirlikdan   omon   chiqishga   erishadi.   Urush
xotiralariga   bag‘ishlangan   «Malakaland   maydonidagi   zo‘ravonlik   hikoyasi»,
«Urush   daryosi»   kitoblari   uni   adib   sifatida   mashhur   qilgan.   Uinston   Cherchill,
to liq   ma noda   Ser   Uinston   Leonard   Spenser   Cherchill   (1874-yil   30-noyabrdaʻ ʼ
tug ilgan, Blenxaym  saroyi, Oksfordshir, Angliya — 1965-yil 24-yanvar, London
ʻ
vafot etgan), ingliz davlat arbobi, notiq va bosh vazir (1940–45)  yozuvchi bo’lgan
(1951–55)   Ikkinchi   Jahon   urushi   paytida   Britaniya   xalqini   birlashtirdi   va   o'z
mamlakatini   mag'lubiyat   yoqasidan   g'alaba   sari   yetakladi.Birinchi   jahon   urushi
oldidan   milliy   siyosatda   shov-shuvli   obro'ga   erishganidan   so'n g,   Cherchill
urushning   o'zida   va   keyingi   o'n   yillikda   shuhrat   qozondi.   Adolf   Gitlerning
da'vosiga   javoban   1940-yilda   uni   milliy   koalitsiyaga   rahbarlikka   olib   kelguniga
qadar u siyosiy jihatdan shubhali  bo'lib, yolg'iz edi. Keyin u Franklin D. Ruzvelt
va   Iosif   Stalin   bilan   Ikkinchi   Jahon   urushida   Ittifoqchilar   strategiyasini
shakllantirdi   va   parchalanishdan   keyin   ittifoq   haqida   u   G'arbni   Sovet   Ittifoqining
ekspansionistik   tahdidi   haqida   ogohlantirdi.   U   1951-yilda   Konservativ   partiyani
7 lavozimga   qaytardi   va  1955-yilgacha,   sog lig i   tufayli   iste foga   chiqishga   majburʻ ʻ ʼ
bo lgunga   qadar   bosh   vazir   bo ldi.Cherchillning   tomirlarida   ikkala   ingliz   tilida	
ʻ ʻ
so'zlashuvchi   xalqlarning   qonlari   oqardi.   Otasi,   meteorik   Tory   siyosatchisi   lord
Randolf   Cherchill   orqali   u   to'g'ridan-to'g'ri   18-asr   boshlarida   Frantsiyaning
Lyudovik   XIV   ga   qarshi   urushlar   qahramoni,   Marlboroning   1-gersogi   Jon
Cherchillning avlodidan bo'lgan.  3
        Uning onasi, taniqli go'zal Jenni Jerom Nyu-Yorklik moliyachi va ot poygasi
ishqibozi   Leonard   V.   Jeromning   qizi   edi   Yosh   Cherchill   baxtsiz   va   achinarli
darajada   qarovsiz   bolalikni   o'tkazdi,   u   faqat   o'zining   sodiq   hamshirasi   Everest
xonimning   mehr-muhabbati   bilan   qutqarildi.   Xarrouda   o'zining   sezilarli   darajada
past   darajadagi   ilmiy   darajasi   otasining   uni   armiya   martabasiga   kiritish   qarorini
oqladi.   Uchinchi   urinishdagina   u   Qirollik   harbiy   kollejiga,   hozirgi   Sandxerst
akademiyasiga   kirish   imtihonidan   o'tishga   muvaffaq   bo'ldi.   1895-yilda   otasining
fojiali   o'limi   yili,   u   4-gusarlarga   kirdi.   Dastlab   harakatning   yagona   istiqboli
Kubada   edi,   uyerda   u   bir   necha   oylik   ta'tilni   Daily   Graphic   (London)   uchun
Kubaning   Ispaniyadan   mustaqillik   urushi   haqida   xabar   berib   o'tkazdi.   1896-yilda
uning   polki   Hindistonga   jo'nadi   va   uyerda   Shimoliy-G'arbiy   chegarada   askar   va
jurnalist   sifatida   xizmat   qildi   (1897).   "Malakand   dala   kuchlari   hikoyasi"   (1898)
nomi   bilan   kengaytirilgan   uning   jo'natmalari   shu   qadar   keng   e'tiborni   tortdiki,   u
butun umri davomida vaqti-vaqti bilan davom etgan mualliflik karerasini boshlab
berdi. 1897–98 yillarda u "Savrola" (1900) nomli ruritan romanini yozdi va xuddi
shu   ikki   tomonlama   askar   va   muxbir   rolida   Lord   Kitchenerning   Nil
ekspeditsiyasiga qo'shildi. Daryo urushi (1899) kampaniyani ajoyib tasvirlaydi.
3
  Churchill, Winston   (2000).   My Early Life . Farringdon, London: Eland Publishing Ltd.   ISBN   978-09-07871-
62-0 .
8 1939-yilgacha bo'lgan siyosiy martaba.
                Sandhurstdan   besh   yil   o'tgach,   Cherchillning   manfaatlari   kengayib,   yetuk
bo'ldi.   U   Harrow   va   Sandhurstning   kamchiliklarini   tuzatishga   qaratilgan   o'qish
dasturi   orqali   Hindistondagi   armiya   hayotidagi   mashaqqatni   yengillashtirdi   va
1899-yilda   siyosatga   kirish   va   qalami   bilan   tirikchilik   qilish   uchun   o'z
komissiyasidan   iste'foga   chiqdi.   U   dastlab   Oldxemda   konservator   sifatida
qatnashgan,   uyerda   kichik   farq   bilan   qo'shimcha   saylovda   yutqazgan,   ammo   The
Morning   Post   (London)   uchun   Janubiy   Afrika   urushi   haqida   xabar   berib,   tezda
taskin topdi. Janubiy Afrikaga kelganidan keyin bir oy o'tgach, u o'zini asirga olish
evaziga   boers   tomonidan   pistirmaga   uchragan   zirhli   poezdni   qutqarishdagi   roli
bilan   mashhur   bo'ldi.   Ammo   bir   oydan   kamroq   vaqt   o'tgach,   u   harbiy
qamoqxonadan   qochib   ketganida,   bu   shon-sharaf   ikki   baravar   oshdi.   Britaniyaga
harbiy   qahramon   sifatida   qaytib,   1900-yilgi   saylovlarda   Oldxemni   yana   qamal
qildi. Cherchill avvalgi muvaffaqiyatsizligidagidek  tor farq bilan g'alaba qozondi.
Ammo u hozir  parlamentda edi  va u uchun yozgan va ma'ruza safarlaridan olgan
10 000 funt sterlingdan mustahkamlanib, siyosatda o'z yo'lini yaratishga qodir edi.
                  Kibrdan   faqat   o'ziga   xos   yigitcha   jozibasi   bilan   qutulgan   o'ziga   ishonch
Cherchillni   birinchi   davrdanoq   Jamoatlar   palatasining   taniqli   shaxsiga   aylantirdi,
ammo   nutqidagi   nuqson,   u   hech   qachon   butunlay   yo'qotmagan   va   ma'lum   bir
psixologik tormoz bilan birlashib, uni darhol odam bo'lib qolishiga yo'l qo'ymaydi.
Konservativlar yetakchisi Lord Balfour u haqida "og'ir, lekin unchalik harakatchan
bo'lmagan   qurollar"   olib   yurganini   aytdi.   U   o'zining   ajoyib   tarjimai   holi   lord
Rendolf Cherchill (1906; qayta ko'rib chiqilgan nashri 1952) bo'lganidek, u o'zini
otasidan namuna oldi va birinchi kundanoq u o'zining toriizmini farq bilan kiyib, u
uchun adolatli, muzokaralar asosida tinchlikni himoya qildi. 
9 Siyosatga kirish.
                 1900-yilgi  umumiy saylovlar  uchun  Oldxemdagi  Cherchillning  posteri.  U
birinchi   marta   parlamentga   saylangan.Cherchill   o'zining   siyosiy   e'tiqodlarini
onasiga yozgan maktublarida muhokama qildi va konservativ hukumat haqida bir
qator   nomaqbul   izohlar   berdi.   “Agar   [Irlandiyada]   uy   boshqaruvi   bo'lmaganida,
men   hech   qachon   rozi   bo'lmayman   -   men   parlamentga   liberal   sifatida   kirgan
bo'lardim.   Shunday   bo'lgani   kabi   -   Tori   demokratiyasi   men   o'zim   ta'sir   qiladigan
standart   bo'lishi   kerak”.Uning   e'tiqodlariga   otasi   Lord   Rendolfning   e'tiqodlari
sezilarli   darajada   ta'sir   ko'rsatdi.Parlamentga   uning   yonida   va   uni   qo'llab-
quvvatlash   haqidagi   barcha   orzularim   barham   topdi.   Menga   faqat   uning
maqsadlariga   erishish   va   uning   xotirasini   oqlash   qoldi.   Randolf   Olster
ittifoqchiligining ashaddiy tarafdori bo'lgan va Cherchill uchun armiyada martaba
tanlagan   bo'lsa-da,   "Tori   demokratiyasi"   siyosatini   shakllantirishda   katta   rol
o'ynagan.   Bir   necha   yillik   armiya   hayotidan   so'ng,   Cherchill   armiyadagi   maosh
bilan   o'zini   ta'minlashga   umid   qila   olmasligini   tushundi   va   yozish   butun   umri
davomida uning  asosiy  daromad  manbai  bo'lib  qoldi. Uning  harbiy karerasi   unga
siyosatga kirishi uchun zarur bo'lgan shon-shuhratni berish uchun qimmatli bo'lar
edi.Janubiy   Afrikada   bir   necha   oy   meni   South   Africa   medali   va   har   ehtimolga
qarshi Kompaniyaning Yulduzi bilan taqdirlaydi. U yerdan Misrga — bir-ikki yil
ichida  yana   ikkita   zeb-ziynat   bilan   qaytish   uchun  —   qilichimni   temir   qutiga   urib
ketdim.Uning   birinchi   siyosiy   chiqishi   1897   yilda   Bath   shahridagi   Konservativ
Primrose   Ligasining   yig'ilishida,   Hindistonda   armiya   ta'tilida   bo'lganida   edi.
Konservativ partiyaga ma'ruzachilar kerakligini bilib, keyinchalik u shunday degan
edi:   "Men   qandolatchining   derazasidan   qaragan   kirpi   ko'zi   bilan   istiqbolni   ko'rib
chiqdim" 4
. 
4
  ^   Jump up to:    a
     b
  c
  Churchill, Winston   (2000).   My Early Life . Farringdon, London:Ltd.   ISBN   978-09-07871-62-0 .
10 Nutq   "Tori   Demokratiya"   ning   mehnatkashlarga   qanday   foyda   keltirishi   haqida
edi.   "   va   Morning   Postda   xabar   berilgan. 5
.     Uning   parlamentga   kirishga   bo'lgan
birinchi   urinishi   1899-yil   iyul   oyida   Lankashirdagi   Oldxem   o'rniga   qo'shimcha
saylovda mag'lubiyatga uchraganida muvaffaqiyatsiz bo'ldi. Saylov okrugi avvalgi
saylovlarda   parlamentning   ikki   a'zosini,   ikkalasi   ham   konservatorlarni   qaytardi.
Ulardan   biri   kasal   bo'lib,   nafaqaga   chiqishga   intildi   va   Cherchill   yangi   nomzod
sifatida tanlandi. Biroq, saylov oldidan ikkinchi a'zo vafot etdi, shunda konservativ
hukumatning   nufuzi   pasayib   borayotgan   bir   paytda   ikkita   yangi   nomzod   ikki
hurmatli  liberal   nomzodga  qarshi  chiqdi.  Cherchill  mag'lubiyatdan   keyin  o'zining
ijtimoiy   mavqeini   oshirish   yo'lini   qidirdi.   U   otasining   do'sti   bo'lgan   mustamlaka
kotibi   Jozef   Chemberlenning   oliy   komissari   Alfred   Milnerga   tavsiyanomasi   va
harbiy   va'da   bilan   mustahkamlangan   Janubiy   Afrikaga   urush   muxbiri   sifatida
sayohat qilishni tashkil qildi. 
                    Uning obro'si  mamlakatda  chop  etilgan  urush  hisobotlari  tufayli  sezilarli
darajada   yaxshilandi.   Cherchill   1900-yilda   Konservator   sifatida   parlamentga
Oldham a'zosi sifatida kirdi. U 1904-yilda Britaniya imperiyasi bilan savdoni afzal
ko'rgan,   liberallarga   qo'shilgan   va   Shimoliy   G'arbiy   Manchesterdagi   o'rindiqni
qo'lga   kiritgan   protektsionistik   tariflarning   asosiy   konservativ   siyosati   bilan
kelishmovchilikni   kuchaytirgandan   so'ng   partiyalarni   o'zgartirdi.   Uning   siyosiy
yuksalishi   tez   edi.   U   40   yoshga   to'lishidan   oldin   ketma-ket   Davlat   kotibining
koloniyalar   bo'yicha   o'rinbosari,   savdo   kengashi   prezidenti,   ichki   ishlar   vaziri   va
admiraltyning birinchi lordiga aylandi.
                Birinchi   jahon   urushi   paytida   muvaffaqiyatsiz   bo'lgan   Dardanel
kampaniyasini   qo'llab-quvvatlaganidan   va   keyinchalik   birinchi   Koalitsiya
tuzilganidan   so'ng,   1915-yilda   uning   karerasi   qattiq   tekshiruvdan   o'tdi.   Siyosatni
vaqtincha   tark   etib,   u   Devid   Lloyd   Jorj   H.   H.   Askitni   bosh   vazir   sifatida
almashtirganidan   keyin   hukumatga   qayta   qo'shilishdan   oldin   G'arbiy   frontda
5
  af
  Jenkins, Roy   (2001).   Churchill. London: Macmillan Press.   ISBN   978-03-30488-05-1 .
11 xizmat   qildi.   U   1922-yilda   koalitsiya   qulagunga   qadar   O'q-dorilar   vaziri,   Urush
bo'yicha   davlat   kotibi,   havo  ishlari   bo'yicha   davlat   kotibi   va  koloniyalar   bo'yicha
davlat kotibi bo'lib ishlagan va u parlamentdagi o'rnini yo'qotgan.Mustaqil nomzod
sifatida   ikkita   o'rin   uchun   muvaffaqiyatsiz   kurashganidan   so'ng,   u   1924-yilda
mahalliy konservatorlar qo'llab-quvvatlashi bilan Eppingga saylandi va keyingi yili
rasman   Konservativ   partiyaga   qo'shildi.   U   zudlik   bilan   Moliya   vazirligi   kansleri
bo'ldi, 1929-yilda konservativ hukumat qulagunga qadar bu lavozimni saqlab qoldi
va  Buyuk  Britaniyaning  oltin  standart  kurs  tizimiga  qaytishiga  raislik  qildi. 
1929-yildan   keyin   muxolifatda   Cherchill   yakkalanib   qoldi,   Hindiston
mustaqilligiga   qarshi   chiqdi,   qayta   tiklanayotgan   Germaniya   qarshisida   mashhur
bo'lmagan   qayta   qurollanish   siyosatini   yoqlab   chiqdi   va   taxtdan   voz   kechish
inqirozida   qirol   Edvard   VIIIni   qo'llab-quvvatladi.   1939-yilga   kelib,   u   o'n   yil
davomida Vazirlar Mahkamasidan tashqarida edi va uning karerasi tugaydi.
Oldham uchun a'zo
            Cherchill   1900-yilgi   umumiy   saylovda   yana   Oldxemni   himoya   qildi,   "Xaki
saylovlari"   deb   nomlanuvchi,   chunki   konservativ   hukumat   Bur   urushidagi
muvaffaqiyatidan katta foyda ko'rdi. Bu safar u liberallardan birini itarib yuborib,
ikkinchi bo'ldi. nomzodlar uchinchi o‘rinni egalladi va saylandi.Bu ikkala saylovda
ham uning saylovoldi tashviqoti xarajatlarini amakivachchasi 9-Marlboro gertsogi
to lagan.ʻ
                Cherchill   1900-yil   dekabr   oyida   parlament   ochilishida   qatnashmaslikni
tanladi   va   buning   o'rniga   Buyuk   Britaniya   va   Qo'shma   Shtatlar   bo'ylab   nutq
safarini   boshladi.   Turining   muvaffaqiyati   va   turli   jurnallar   va   kitoblardagi
sermahsul yozuvlari tufayli u 1899 va 1900-yillarda o'zi uchun 10 000 funt sterling
ishlab oldi (2001-yilda taxminan 500 000 funt sterlingga teng). Parlament a'zolari
maoshsiz   edilar   va   Cherchill   deyarli   hech   qanday   pulni   meros   qilib   olmagan.
Otasining mulkidan meros qilib olgan daromadni u 1903-yilda onasiga tayinladi. 6
6
  Cannadine, David   (2006).   The Aristocratic Adventurer. Penguin.   Originally an essay entitled "Churchill: The 
Aristocratic Adventurer" in   Aspects of Aristocracy . Penguin 1998.
12 U 1901-yil fevralida parlamentdagi o'z o'rnini egalladi. Parlamentda Cherchill lord
Xyu Sesil boshchiligidagi konservativ dissidentlar guruhi bilan bog'lanib qoldi, bu
"bezorilar"   bilan   so'z   o'yini   bo'lgan   .   Uning   parlamentdagi   birinchi   yirik   nutqi
Urush   bo'yicha   Davlat   kotibi   Sent-Jon   Broderikning   armiyani   oltita   korpusga
kengaytirish   taklifiga   qilingan   hujum   edi,   ulardan   uchtasi   chet   elda   ekspeditsiya
kuchlarini tashkil etishda erkin bo'ladi. Cherchill o'z nutqini olti haftadan ko'proq
tayyorladi   va   bir   soat   davomida   eslatmalarsiz   gapirdi.   Nutq   uning   ritorik
qobiliyatini ko'rsatdi va sharhlovchilar tomonidan o'sha paytdagi otasining birinchi
muvaffaqiyati - o'z partiyasining vazirlar mahkamasi vaziriga qilingan hujum bilan
solishtirildi. 7
 Cherchill saylov kampaniyasini parlament ichida va undan tashqarida
bir muddat davom ettirdi.
            1902-yilda Cherchill Michigan universitetida faqat oltmish yil o'tgach nashr
etilgan intervyusida o'zining ba'zi fikrlarini oshkor qildi. Intervyuda u "Xitoyning
yakuniy   bo'linishi"   istagi   haqida   ochiqchasiga   gapirdi,   chunki   "Ariya   aktsiyalari
g'alaba   qozonishi   shart".   U   shuningdek,   Rossiyaning   Xitoy   va   Hindistonga
nisbatan   ekspansiyasidan   xavotirda   emasligini   bildirdi,   chunki   "Rossiya   iliq   suv
portiga ega bo'lishga haqli ambitsiyaga ega. 100 000 000 kishi portsiz qolgan deb
o'ylash haqiqatan ham uyatli" - bu davrdagi g'ayrioddiy qarash.1903-yilga kelib u
lord Xyuning qarashlaridan uzoqlashdi, garchi ular do'st bo'lib qolishgan bo'lsalar
ham   -   Lord   Xyu   1908-yilda   Cherchillning   eng   yaxshi   odami   edi.   U   shuningdek,
partiyasi   konservatorlar   bilan   koalitsiyada   bo'lgan   Liberal   Unionistlar   yetakchisi
Jozef   Chemberlenga   qarshi   chiqdi.   Chemberlen   Buyuk   Britaniyaning   iqtisodiy
ustunligini   himoya   qilish   uchun   keng   qamrovli   tariflarni   taklif   qildi.   Cherchill
o'sha paytda va keyinchalik erkin savdoni qo'llab-quvvatlagan. Bunda uni lord Xyu
va boshqa konservatorlar, shu jumladan o'sha paytdagi moliya kansleri C. T. Ritchi
qo'llab-quvvatladi.   Chemberlenning   tarif   islohoti   harakati   kuchayib,   konservativ-
ittifoqchilar   ittifoqini   parchalab   tashladi.   Cherchillning   konservatorlarga   qarshi
7
  James, Robert Rhodes   (1973).   Churchill: a Study in Failure 1900–1939. Harmondsworth, London: Pelican 
(Penguin). pp.   26, 33–34. , reprint of the 1970 edition by Weidenfeld & Nicolson, London
13 hujumlari bir qancha mavzularda davom etdi, uning noroziligi ko'p sabablarga ega
edi.   Uning   noroziligi   kuchaydi,   u   ba'zi   rahbarlarga,   jumladan   Chemberlenga
shaxsiy   hujumlar   qildi   va   javob   qaytarildi.   U   gapirayotganda   konservativ
himoyachilar   bir   marta   chiqish   uyushtirishdi   va   ko‘pchilik   unga   shaxsan
dushmanlik   qilishdi.   O‘z   saylov   okrugi   uni   amalda   saylashdan   voz   kechdi,
Konservatorlar   assotsiatsiyasi   u   “o‘z   ishonchini   yo‘qotdi”   degan   rezolyutsiyani
qabul   qildi.   Oldham   muhim   paxta   yigirish   markazi   bo'lib,   uning   elektorati   arzon
xorijiy   to'qimachilik   bojlarini   qo'llab-quvvatlovchi   ittifoqchi   protektsionizm
siyosatini   ma'qulladi.   U   navbatdagi   umumiy   saylovga   qadar   Oldham   uchun
o'tirishni davom ettirdi.
O'sib borayotgan mashhurlik.
       Cherchill Devid Lloyd Jorj  bilan birgalikda liberal islohotlar deb nomlanuvchi
narsani   yaratish   uchun   ishlagan,   bu   1911-yilgi   Xalq   byudjeti   va   Milliy   sug'urta
qonunini qabul qilgan.
        Liberallar 1905-yil dekabrida Genri Kempbell-Bannerman bosh vazir sifatida
lavozimga kirishgach, Cherchill Davlat kotibining koloniyalar bo yicha o rinbosari	
ʻ ʻ
bo ldi.   Elgin,   Cherchill   Transvaal   va   Oranj   daryosi   koloniyasining   mag'lubiyatga	
ʻ
uchragan   Bur   respublikalari   uchun   konstitutsiyalarni   qabul   qilish   va   Janubiy
Afrika   konlarida   "xitoy   qulligi"   masalasi   bilan   shug'ullangan.   Uning   lavozimga
kirishganidan   keyingi   birinchi   nutqida   u   lord   Milnerni   himoya   qilishga   urinib,
uning siyosatiga qarshi chiqdi. Cherchill buni oldindan tayyorlab qo'ygan, shaxsiy
kotibi   oldida   mashq   qilgan   edi.   Nutq   yaxshi   o'qilgan   bo'lsa-da,   u   Palataning
kayfiyatiga   mos   kelmadi   va   konservatorlar   Cherchillni   tugatdi,   deb   e'lon   qildilar.
Ammo   u   xatolaridan   saboq   oldi.   Uning   Bur   Konstitutsiyalari   uchun   konservativ
yordamni behuda so'ragan nutqi, ehtimol uning eng kuchlisi edi: “Biz chin dildan
erishmoqchi   bo'lgan   oliy   hokimiyat   bor.   Men   hech   qanday   murojaat   qilmayman,
lekin o'zimni, ayniqsa, muhtaramga murojaat qilaman, qarama-qarshi janoblar, ular
uzoq   vaqtdan   beri   davlat   ishlarini   biladigan   va   butun   umri   davomida   Janubiy
Afrikaning   og'ir   mas'uliyatidan   qochib   qutula   olmaydilar.   Ular   ushbu   Palatada
14 ozchilik   bo'lsa-da,   millatning   deyarli   yarmini   o'zida   mujassam   etgan   partiyaning
qabul   qilingan   yo'lboshchilaridir.   Men   ulardan   jiddiy   so'rayman,   ular   bu   buyuk
kelishuvni   zo'ravonlik   bilan   yoki   shoshilinch   ravishda   qoralashdan   oldin   pauza
qilmasliklari kerakmi?”
                 1906-yilgi umumiy saylovda u Shimoliy G'arbiy Manchesterdagi o'rindiqni
qo'lga   kiritdi   (partiya   tomonidan   ehtiyotkorlik   bilan   tanlangan).   Uning   saylov
xarajatlarini katta liberal bo'lgan amakisi Lord Tvidmut to'lagan. Cherchill Vazirlar
Mahkamasidan   tashqari   hukumatning   eng   taniqli   a'zolaridan   biriga   aylandi.
Darhaqiqat, Kempbell-Bannerman  Cherchill   hali  ham   kotib  o'rinbosari  bo'lganida
o'zining Vazirlar Mahkamasi a'zoligiga ko'tarilishini taklif qilgan edi, ammo qirol
uning   tayinlanishiga   veto   qo'ydi.   Kempbell-Bannerman   1908-yilda   H.   H.   Askit
tomonidan   o'rinbosar   bo'lganida,   u   Vazirlar   Mahkamasi   lavozimiga   ko'tarildi.
O‘sha paytdagi qonunga ko‘ra, yangi tayinlangan vazirlar mahkamasi qo‘shimcha
saylovda   qayta   saylanishga   harakat   qilishi   shart   edi.   Cherchill   Manchesterdagi
o‘rnini   konservativ   Uilyam   Joynson-Xiksga   boy   berdi.   O'rindiqlarning   deyarli
uchdan bir qismi yahudiylar, ko'plari esa Rim-katoliklar edi.
            Liberallar tomonidan 1905-yildagi Chet elliklar to'g'risidagi qonunni qabul
qilish   va   Cherchillning   uy   boshqaruvini   qabul   qilishdan   bosh   tortishi   va
Cherchillning   mahalliy   emas,   balki   milliy   masalalarga   e'tiborini   qaratishi   uning
mag'lubiyatiga   sabab   sifatida   ko'rsatilgan.   Tez   orada   u   Dandi   saylov   okrugidagi
navbatdagi saylovda saylandi. 8
          Savdo kengashi prezidenti sifatida u 1908-1909-yillardagi dengiz hisoblariga
qarshi   bo'lib,   moliya   vazirligining   yangi   tayinlangan   kansleri   Devid   Lloyd   Jorjni
qo'llab-quvvatladi.   Admiraltyning   Birinchi   Lordi   Reginald   MakKenna   oltita
drednotani   taklif   qildi.   Lloyd   Jorj   Cherchillning   yordami   bilan   faqat   to'rttasini
xohladi.   Oxir-oqibat   hukumat   sakkiztasini   buyurdi.   Cherchill   otasining   iqtisod
uchun  qilgan  kampaniyasiga   ishora  qilib,  bu  masala   bo'yicha  nutq  so'zladi   va  o'z
8
  ^   Elections Churchill Contested – The Churchill Centre
15 saylovchilariga ochiq maktublar  tarqatdi  (yana  otasining  amaliyotiga rioya qilgan
holda). Cherchill Savdo kengashi prezidenti sifatida ham liberal islohotlar sifatida
tanilgan radikal ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishda faol ishtirok etdi. Ulardan
birinchisi, Cherchill hali mustamlakachi maslahatchi bo'lgan paytda qabul qilingan,
1906-yildagi   Savdo   nizolari   to'g'risidagi   qonun   kasaba   uyushmalari   ish   tashlash
harakati natijasida etkazilgan zarar uchun javobgar emasligini ko'rsatib, Taff Vale
ishini  bekor qildi. Uning Savdo kengashidagi  bevosita  yutuqlari, ayniqsa, mehnat
qonunchiligida   sezilarli   bo'ldi.   U   barcha   shaxtalarda   8   soatlik   ish   kunini   nazarda
tutuvchi   1908-yildagi   Ko'mir   konlarini   tartibga   solish   to'g'risidagi   qonun   uchun
mas'ul   edi;   1909-yildagi   Savdo   kengashlari   to'g'risidagi   qonun,   Britaniyada
birinchi eng kam  ish haqi tizimini o'rnatdi, u bir nechta sohalarda 200 000 ishchi
uchun ham  vaqt  va ham  to'liq ish  uchun stavkalarni  talab qildi  (Cherchill  buning
uchun   konservativ   yordamni   olishga   muvaffaq   bo'ldi   va   qonun   loyihasi
bo'linmasdan   qabul   qilindi.   .")   va   1909-yilgi   Mehnat   birjalari   to'g'risidagi   qonun,
ishsizlarga   ish   topishga   yordam   berish   uchun   idoralar   tashkil   etdi.   Ichki   ishlar
vaziri   sifatida   u   bu   islohotlarni   1911-yildagi   Milliy   sug'urta   qonuni   bilan   davom
ettirib, kasallik va ishsizlik bo'yicha nafaqalar berdi. 
Vazirlar Mahkamasi vaziri sifatida u uchta ajoyib xususiyatga ega edi:
1- u ko'p mehnat qildi,
2-  o'z takliflarini Vazirlar Mahkamasi va parlament orqali olib bordi 
3- o'zi bilan bo'limini olib yurdi. 
                Tarixchi,   parlament   kotibi   va   siyosatchi   Robert   Rods   Jeymsning
ta'kidlashicha, bu fazilatlar odatiy hol emas 9
.  Cherchillning o'zi o'z ma'ruzalarida
emas, balki Vazirlar Mahkamasidagi  taqdimotlarida ilgari surilgan. Cherchillning
bu islohotlardagi eng muhim bilvosita roli 1911-yilgi Xalq byudjeti va parlament
9
    Rhodes James, Robert   (1970).   Churchill: A Study in Failure 1900–1939. London: Weidenfeld 
& Nicolson.   ISBN   978-02-97820-15-4 .
16 qonunini   qabul   qilishda   yordam   bergan.   Byudjet   yangi   ijtimoiy   farovonlik
dasturlarini   moliyalashtirish   uchun   badavlat   kishilarga   yangi   soliqlarni   kiritishni
o'z ichiga olgan. 
          Uilyam Manchester Xalq byudjetini "inqilobiy tushuncha" deb atadi, chunki
u Britaniya tarixidagi boylikni Britaniya jamoatchiligiga qayta taqsimlash niyatida
birinchi   byudjet   edi.1909-yilda   Byudjet   muhokama   qilinganida,   u   bu   borada
noaniqlikni   his   qildi.   Lekin   uning   samaradorligiga   shubha   qilishiga   qaramay,   u
byudjet   uchun   kurashga   kirishdi   va   tashkil   etilgan   Byudjet   ligasi   prezidentligini
qabul   qildi.   Byudjet   1909-yilda   Commonsga   yuborilgan   va   qabul   qilingandan
so'ng, u Lordlar Palatasiga o'tdi va u yerda veto qo'yildi. Liberallar o'z islohotlari
uchun   mandat   olish   uchun   1910-yil   yanvar   va   dekabr   oylarida   ikkita   umumiy
saylovda   kurashdilar   va   g'alaba   qozondilar.   Parlament   qonuni   tomonidan   lordlar
vetosining   cheklanishiga   olib   kelgan   ushbu   kampaniyalarda   Cherchill   yana   o'z
nutqlarida hazil  qo'shib, birinchi  o'ringa chiqdi:  "Barcha tsivilizatsiya, - dedi  lord
Kerzon   Renanning   so'zlaridan   iqtibos   keltirgan   holda,   "aristokratlarning   ishi".
Oldxemda bu ularga yoqdi. Oldxemda unga iltifot aytilgan deb o'ylamagan gertsog
ham,   graf   ham,   markiz   ham,   vikont   ham   yo'q   edi.   "Barcha   tsivilizatsiya
aristokratiyaning   ishi".   “Aristokratiyalarni   saqlash   barcha   tsivilizatsiyalarning
mashaqqatli mehnati bo'lgan” desak to'g'riroq bo'lardi.
                  1909-yilda   Cherchill   "Liberalizm   va   ijtimoiy   muammo"   sarlavhasi   ostida
so'zboshi   bilan   nutqlar   to'plamini   nashr   etdi.   Unda   u   ijtimoiy   tuzumning   ko'p
qismini saqlab qolish va islohotlarda bosqichma-bosqichlikni ta'kidladi. U mavjud
jamiyatni   yaxshiroq   saqlash   uchun   uni   yaxshiroq   va   insonparvarroq   qilishni
xohladi.   Aytishlaricha,   Cherchill   yuqori   sinf   nazorat   ostida   qoladigan,   minnatdor
va mehnatkash ishchilar sinfiga imtiyozlar tarqatadigan jamiyatni xohlardi.Keyin u
Cherchillning   ustozi   sifatida   ko'rilgan   Lloyd   Jorj   bilan   solishtirildi 10
  va   Cherchill
kimdan ko'p narsani o'rgandi, lekin u Cherchilldan farqli o'laroq, jamiyatning ba'zi
asosiy   tuzilmalarini   o'zgartirishni   xohladi.   Cherchill   parlament   qonuni   qabul
10
  Great Contemporaries   p. 92(buyuk zamondoshlar) Winston Churchill. August 13, 1937.
17 qilingan  yoki   qabul   qilinmaganidan   qat'i  nazar,  Lordlar   palatasining   kengayishini
talab qilgan juda kam sonli liberallardan biri edi.
Qamoqxona islohotchisi.
         Britaniya jazo tizimi qattiq jazodan islohot, ta'lim va qamoqxonadan keyingi
hayot   uchun   o'qitishga   o'tdi.   Islohotlar   munozarali   va   bahsli   edi;   Ularni   Uinston
Cherchill ichki ishlar vaziri sifatida himoya qilgan.U birinchi marta 1899-yilda Bur
urushida   asir   sifatida   shuhrat   qozongan.   U   28   kundan   keyin   qochib   ketgan   va
ommaviy   axborot   vositalari   va   o'z   kitobi   uni   bir   kechada   milliy   qahramonga
aylantirgan.   Keyinchalik   u   shunday   deb   yozgan   edi:   "Men   o'zimning   asirlikdan
butun   hayotim   davomida   hech   qachon   nafratlanganimdan   ko'ra   ko'proq
nafratlanardim.... O'sha kunlarni eslab, mahbuslar va asirlarga doimo achinishimni
his qilganman"   Kotib, u mamlakatning jazo tizimi uchun mas'ul edi. Biograf Pol
Addison 11
  deydi.   "XX   asrning   boshqa   ichki   ishlar   vaziriga   qaraganda,   Cherchill
mahbusning do'sti edi. U Ichki ishlar vazirligiga jazo tizimi haddan tashqari qattiq
ekanligiga   qat'iy   ishonch   bilan   kelgan".   U   birinchi   navbatda   qamoqxonaga
yuborilganlar   sonini   kamaytirish,   ularning   muddatlarini   qisqartirish,
qamoqxonadagi   hayotni   toqat   qilish   va   reabilitatsiya   ehtimolini   oshirish   ustida
ishladi. Uning islohotlari siyosiy jihatdan ommabop emas edi, lekin ular Britaniya
jazo tizimiga uzoq muddatli katta ta'sir ko'rsatdi. 12
Admiraltyning birinchi Lordi.
Cherchill 1911-yilda Admiraltyning Birinchi Lordi sifatida.
           1911-yilda Cherchill Admiraltyning Birinchi Lordi lavozimiga o'tkazildi, u
Birinchi   Jahon   Urushida   bu   lavozimni   egalladi.   Bu   Agadir   inqirozi   yili   bo'lib,
Cherchill   Birinchi   Jahon   urushi   haqidagi   hikoyasini   "Jahon   inqirozi"   ni   ochadi.
Uning   birinchi   yirik   harakati   dengiz   lordlaridan   boshqasini,   Admiraltyni
11
  Paul Addison (2005).   Churchill: The Unexpected Hero . p.   51.   ISBN   9780191608575 .
12
  Edward Moritz, Jr., "Winston Churchill - Prison Reformer,"   The Historian   20#4 (1958), pp. 428-
440   JSTOR   24437567
18 boshqargan katta dengiz zobitlarini almashtirish edi. Yangi Birinchi dengiz lordlari
ser   Frensis   Bridjmanning   yordami   bilan   u   harbiy   shtabni   yaratdi, Islohotlarga,
jumladan,   dengiz   aviatsiyasini   rivojlantirishga   turtki   berdi   (uning   o'zi   uchish
saboqlarini   oldi),15   dyuymli   qurol   jangovar   kemalarning   asosiy   quroli   sifatida,
tezkor   jangovar   kemaning   rivojlanishi   (bu   qirolicha   Yelizaveta   sinfida
shakllangan)   va   6   dyuymli   qurolli   yengil   kreyser   (Aretusa   sinfida   shakllangan)
tushunchalari     va   Qirollik   dengiz   flotida   ko'mirdan   neftga   o'tish,   bu
Mesopotamiyada   neft   ta'minotini   ta'minlashga   bog'liq   bo'lgan   ulkan   muhandislik
vazifasi. 1912-yilda, o'sha yilgi Germaniya dengiz qonuniga javoban, Cherchill har
bir   nemisga   ikkita   ingliz   jangovar   kemasini   qurish   tamoyiliga   asoslangan   dengiz
kuchlari hisob-kitoblarini taqdim etdi, bu esa "birga ikkita kiel" deb nomlandi.
                 Cherchillga ushbu islohotlarga ko'p yillar davomida Qirollik dengiz flotida
innovatsiyalar   uchun   harakatlantiruvchi   kuch   bo'lgan   flot   admirali   (o'sha   paytda
iste'foga   chiqqan)   Lord   Fisher   ta'sir   ko'rsatdi.   Ikki   kishi   1907-yil   aprel   oyida
Biarritsda   juda   yaqin   bo'lib   qolishdi.   1909-yilda   Fisher   dengizning   birinchi   lordi
bo'lib,   Cherchillga   qarama-qarshi   tomonda   dengiz   hisoblari   bo'yicha   bahslarda
qatnashgan.   Biroq,   bu   vaqtinchalik   keskinlik   edi   va   do'stlik   davom   etdi.   Fisher
1910-yil   yanvar   oyida   Admiraltydan   nafaqaga   chiqqanidan   keyin   dengiz   ishlari
bilan   yaqin   aloqada   bo'lib   qoldi   va   Cherchill   Birinchi   Lord   lavozimini   egallashi
bilan deyarli  darhol  u bilan maslahatlashdi.  Cherchill  neft  kabi  ko'plab  g'oyalarni
qabul qildi. Harakat  va tobora kattaroq qurolli jangovar kemalar  Fisherni qo'llab-
quvvatlagan. 13
                   1912-yilda Liberal hukumat, 1910-yilgi saylovlardan beri Irlandiya milliy
qo llab-quvvatlashiga   bog liq   bo lib,   1914-yilgi   “Uyda   hukmronlik   to g risida”gi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qonunni   kiritdi.   Yunionchilar   (konservatorlar   va   liberal   ittifoqchilar   1911-yilda
birlashgan)   Olsterni   parlamentdan   chiqarib   tashlashni   talab   qilib,   bunga   qattiq
qarshilik   ko rsatdilar.   Uy   boshqaruvi   parlamenti.   Cherchill   shaxsiy   ravishda	
ʻ
murosaga   erishmoqchi   edi.	
   Ommaviy   ravishda   (xususan,   ser   Edvard   Karsonning
13
  Mackay, Ruddock   Fisher of Kilverstone , Clarendon, Oxford, 1973
19 Olster shartnomasidan keyin yarim milliondan ortiq odam uy boshqaruviga “kerak
bo‘ladigan   barcha   vositalar”   bilan   qarshi   chiqishga   va’da   berdi   va   Olster
ko‘ngillilari   tashkil   topdi.   ),   u   Olster   va   Angliyadagi   chiqishlari   va   ochiq   xatlar
orqali Bill uchun kampaniya olib bordi. Bu ittifoqchilarning katta g'azabiga sabab
bo'ldi, chunki Lord Rendolf Parnellning "Uyda hukmronlik qilish" kampaniyasiga
qarshi   Olster   chempioni   bo'lgan   edi.   Inqiroz   chuqurlashib   borar   ekan,   Ulster
ko'ngillilari   ochiq   burg'ulash   ishlarini   olib   borishi   bilan   Cherchill   Vazirlar
Mahkamasida bu masalani birinchi marta ko'tarmasdan, Belfastdan   sayohat qilish
uchun Qirollik dengiz floti jangovar eskadronini tashkil qildi. Asquith ikki kundan
keyin   ko chishni   bekor   qildi.   Bekor   qilish   to g risida   “The   Gathering   Storm”ʻ ʻ ʻ 14
da
aytilmagan. Ittifoqchilar rahbarlariga Cherchill va uning do'sti Urush vaziri Jon Sili
ittifoqchilarni Olsterni harbiy boshqaruvning qandaydir shakliga o'tkazishga imkon
beradigan   tashqi   harakatlarga   undamoqchi   bo'lgandek   tuyuldi   qo'shinlar   Kurrag
voqeasiga olib keldi, Sili iste'foga chiqdi, hukumatning orqaga chekinishi va qirol
Jorj V vositachiligidagi muzokaralar. Bu voqea birinchi marta Cherchillning bosim
ostida   muzokara   olib   borishga   tayyor   emasligini,   parda   ortida   murosaga   kelishga
va   g'alaba   qozonishda   ashaddiy   bo'lishiga   qaramay,   dushman   bilan   to'qnash
kelganda o'z o'rnida turganini ko'rsatdi bu uning munosabati edi.
1.2 Siyosiy qarashlari.Ingliz hukumatlari doirasida .
Urushdan keyingi koalitsiya.Urush va havo kotibi.
                  1919-yil   yanvar   oyida,   1918-yilgi   Kupon   saylovlaridan   so'ng,   Cherchill
Urush   bo'yicha   davlat   kotibi   va   havo   bo'yicha   Davlat   kotibi   bo'ldi.   U   1919-yil
noyabrigacha davom etgan Harbiy Vazirlar Mahkamasi a zosi emas edi. Cherchill	
ʼ
uch   xizmat   bo limini   va   O q-dorilar   vazirligini   (hozirda   Ta minot   vazirligi   deb	
ʻ ʻ ʼ
o zgartirildi)   birlashtirib,   Mudofaa   vaziri   etib   tayinlanishini   talab   qilgan   edi.   U	
ʻ
muvaffaqiyatsiz   bo'ldi.     Uning   birinchi   muammosi   demobilizatsiya   edi.   U   sanoat
14
 “ The Gathering Storm”   Vol 1
20 uchun   eng   ko'p   talab   qilinadigan   odamlar   birinchi   navbatda   demobilizatsiya
qilinadigan   sxemani   meros   qilib   oldi.   Amalda   bu   eng   qisqa   muddatli   harbiy
xizmatni o'taganlar birinchi navbatda qo'shinlardan ozod qilinganligini anglatardi.
Sobiq   harbiylar   qo'zg'olon   ko'tarib,   bir   vaqtning   o'zida   Luton   taunhollini   yoqib
yuborishdi. Cherchill tizimni bekor qildi, o rniga eng ko p xizmat qilganlarni ozodʻ ʻ
qildi.	
   Askarlarning   tartibsizliklari   faqat   bitta   ichki   muammo   edi:   Glazgoda   ish
tashlashlar   va   tartibsizliklar   bo lib,   milliy   konchilar   ish   tashlashi   taklif   qilingan.	
ʻ
Cherchill   Reyn   armiyasining   to'rtta   bo'linmasidan   strikbreyker   sifatida
foydalanishni   taklif   qildi.   U   o'n   yillik   qoidaning   asosiy   me'mori   edi,   bu   tamoyil
G'aznachilikka  "keyingi  besh  yoki  o'n  yil  ichida buyuk Evropa urushi  bo'lmaydi"
degan   faraz   ostida   strategik,   tashqi   va   moliyaviy   siyosatda   hukmronlik   qilish   va
nazorat qilish imkonini berdi. U RAF 15
ni sezilarli darajada qisqartirdi - to'rtta uy va
o'n   sakkizta   imperator   eskadroni   bo'lishi   uchun   va   u   fuqarolik   aviatsiyasini
hukumat   tomonidan   qo'llab-quvvatlash   bo'yicha   takliflarni   rad   etdi.   Liddell   Xart
shunday   izoh   berdi:   "U   joriy   siyosiy   ishlarda   yangi   boshlanishni   xohlardi   va   eng
yaxshi   imkoniyat   urushdan   keyingi   xarajatlarni   qisqartirishda   edi".   Uning   Harbiy
idoradagi   faoliyatidagi   asosiy   muammo   ittifoqchilarning   Rossiya   fuqarolar
urushiga  aralashuvi  edi. Cherchill  urush  idorasiga  rahbarlik qilishdan  oldin ingliz
qo'shinlari   allaqachon   Rossiyada,   Murmanskda,   Sibirda   va   Boku   temir   yo'lini
qo'riqlagan edi. Vazirlar Mahkamasi aniq siyosatsiz bo'lingan  barcha rus guruhlari
o'rtasida muzokaralar o'tkazishni taklif qilgan bo'lsa-da, bu AQSh prezidenti Vudro
Vilsonning   Prinkipo   rejasini   bekor   qildi.   Qizil   Armiyaning   Britaniya
pozitsiyalariga hujumlari Vazirlar Mahkamasini "oldinga mudofaa" ni tasdiqlashga
olib   keldi.     Cherchill   chet   el   interventsiyasining   ashaddiy   tarafdori   bo lib,	
ʻ
bolshevizmni   “beshigida   bo g ib   o ldirish”   kerakligini   ta kidlagan.   1919-yil   14-	
ʻ ʻ ʻ ʼ
yanvarda   Cherchill   ingliz   qo'shinlarining   barcha   qo'mondonlariga   favqulodda   va
15
  ^   Omissi, D. E.   Air Power and Colonial Control: The RAF 1919–1939   Manchester University Press 1990 p. 
160 For more details on RAF policing in Iraq, see   RAF.mod.uk    The Royal Air Force – a history      p. 65.
21 maxfiy   memorandumni   tarqatdi,   unda   ularning   kuchlari   xorijda   va   ayniqsa
Rossiyada  xizmat  qiladimi, ular  strikebreker  sifatida xizmat  qiladimi  yoki  yo'qmi
va   askarlarning   kasaba   uyushmalariga   munosabati.   Nusxasi   Daily   Heraldga
sizdirilgan   va   chop   etilgan.   Fevral   oyida   u   uzoq   davom   etgan   keng   miqyosli
intervensiya   uchun   Amerika,   keyin   esa   umumiy   Ittifoq   qo'llab-quvvatlashini
olishga   harakat   qildi.   Aprel   oyida   u   Shimoliy   Rossiya   kuchlari   uchun   mudofaa
rolini  emas, balki hujumga o'tdi. Sxema general  Ironsaydga  tegishli  ekanligini  va
bu   keyingi   evakuatsiya   uchun   zarur   ekanligini   da'vo   qilib,   u   kuchni   sharqda
admiral Aleksandr Kolchak qo'shinlari bilan bog'lashni xohladi. Britaniya-slavyan
legioni, u  bu sof   Harbiy idoraning qarori   deb  qaror  qildi,  legionni  kengaytirdi  va
bu haqda Vazirlar Mahkamasiga ma'lum qildi, u esa bu masalani "ta'kidladi". Iyul
oyida,   Kolchak   qo'shinlari   tez   chekinayotganda,   u   Vazirlar   mahkamasiga   Oq
tanlilarning   mag lubiyati   bolsheviklar   Polsha,   Ruminiya   va   Chexoslovakiyaga	
ʻ
tahdid   solishiga   imkon   berishini   aytdi.	
   O shandan   so ng   oxirgi   evakuatsiyagacha	ʻ ʻ
Cherchill Oq kuchlarni qo llab-quvvatlash uchun bahslashishda davom etdi. 1920-	
ʻ
yilda,   so'nggi   Britaniya   qo'shinlari   olib   chiqib   ketilgandan   so'ng,   Cherchill
Ukrainaga   bostirib   kirganda,   polyaklar   ularga   qurol   yuborilishida   muhim   rol
o'ynadi.
Mustamlaka kotibi.
       Cherchill 1921-yil 13-fevralda (1922-yil 19-oktabrgacha) koloniyalar bo yicha	
ʻ
Davlat   kotibi   bo ldi   va   shartnoma   bo yicha   uzoq   davom   etgan   muzokaralarda	
ʻ ʻ
qatnashib, 1921-yildagi Angliya-Irlandiya shartnomasini  imzoladi, Irlandiya erkin
davlatini   tuzdi.   Britaniya   dengiz   manfaatlarini   himoya   qilish   uchun   u   qirollik
dengiz floti tomonidan Atlantika bazalari sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan uchta
Shartnoma   portini   (Queenstown   (Kobh),   Berehaven   va   Lough   Swilly)   o'z   ichiga
olishi   uchun   kelishuvga   erishdi.   1938   yilda   Angliya-Irlandiya   savdo   bitimi
shartlariga   ko'ra   Irlandiyaga   berildi.)   Shartnoma   imzolangandan   so'ng   Irlandiya
fuqarolar  urushi   boshlandi,  Cherchill  erkin  davlat  hukumatini   qurol   bilan  qo'llab-
quvvatladi   va   ingliz   qo'shinlariga   hali   ham   Irlandiyada   bo'lishini   buyurdi
22 Mustamlaka   kotibi   bo'lgan   paytda   Cherchillning   boshqa   asosiy   tashvishi   Yaqin
Sharq   edi.   U   Misrning   (keyinchalik   Tashqi   ishlar   vazirligi   tomonidan
boshqariladigan) o z departamenti nazorati ostiga olinishini istardi. Birinchi jahonʻ
urushidan   keyin   Britaniya   qo shinlari   bosib   olgan   sobiq   Usmonli   imperiyasining	
ʻ
qismlarida davom  etayotgan tartibsizliklar  va jamoa zo ravonliklariga duch keldi.	
ʻ
Bu g'alayonlarning aksariyati  ingliz istilosiga qarshi  edi. Cherchill ba'zi  arablarga
va'da qilingan to'liq mustaqillikni berishni istamadi. To g rirog i, uning maqsadlari
ʻ ʻ ʻ
mintaqadagi   ingliz   qo shinlarini   qisqartirish   va   Britaniya   manfaatlarini,   xususan,	
ʻ
Hindistonga   havo   yo llari   va   neft   konlarini   himoya   qilishni   ta minlash   edi.
ʻ ʼ
Mahalliy aholi unchalik muhim emas edi.
           Mustamlaka idorasida Yaqin Sharq departamentini tashkil qilgandan so'ng,
Cherchill   1921-yil   mart   oyida   Qohirada   T.   E.   Lourens,   Gertrud   Bell,   ser   Xyu
Trenchard, ser  Jon Salmond va ser  Persi Koks  ishtirokida konferentsiya chaqirdi.
Konferentsiyaga  arablardan taklif  etilmagan 16
. Transiordaniya amirligi Faysalning
akasi   Abdulla   amir   sifatida   ikki   davlat   chegaralari   ba'zan   Uinstonning   Hiqichoq
deb ataladigan joyda birlashtirildi. Bu Hindistonga havo yo'li Britaniya tomonidan
nazorat qilinadigan yoki unga do'st bo'lgan hududlardan o'tishini ta'minlash uchun
ataylab ishlab chiqilgan. Cherchillning Iroqni uchta Usmonli viloyatlaridan Basra,
Bag'dod   va   Mosuldan   yaratishi   muqarrar   ravishda   parchalanib   ketadigan   sun'iy
davlat   yaratish   sifatida   tanqid   qilindi.   U   shuningdek,   gazdan   arab   va   kurd
“qo‘zg‘olonchilari”ga qarshi qurol sifatida foydalanishni targ‘ib qilgani uchun ham
tanqid   qilingan.   Uning   himoyachilarining   ta'kidlashicha,   u   umuman   o'limga   olib
kelmaydigan (ko'zdan yosh oqizuvchi) gazdan foydalanishni maqsad qilgan   lekin
bu   gazlar   bolalar   va   kasallarni   o'ldirishi   ma'lum   edi 17
.   Uning   siyosati   Iroqni
minimal   xarajatlar   bilan   nazorat   qilish   edi,   shuning   uchun   u   Iroqdagi   shifoxona
16
  ^   Christopher Catherwood .   Churchill's Folly: How Winston Churchill Created Iraq   Carroll and Graf, US 2004: 
Constable UK in 2004. For an alternate view, see John Lukas,   HNN.us        Winston Churchill's Role In The Middle    
East And Iraq
17
  ^   "Was Winston Churchill really "strongly in favor of using poisoned gas against uncivilized tribes?""   (PDF) . 
Archived from   the original   (PDF)   on 6 October 2007.
23 kabi   loyihalarga   ruxsat   berishdan   bosh   tortdi.   Falastinga   nisbatan   Cherchill
mahalliy   falastinliklar   hisobiga   yahudiylar     vatanini   yaratishni   maqsad   qilgan
holda   sionistik   siyosatni   amalga   oshirdi.   1921-yilda   Bosh   ofitser   qo'mondonligi
general Valter Kongrev sirkulyar e'lon qildi, unda Britaniya armiyasi apolitik bo'lib
qolgan   bo'lsa-da,   u   "sionist   ekstremistlarning   tutqich   siyosati"   deb   nomlangan
sionistik   kun   tartibiga   qarshi   chiqdi   va   ta'kidladi.   Falastinliklar   "shu   paytgacha
manfaatdor   bo'lmagan   kuzatuvchiga   Britaniya   hukumati   tomonidan   o'zlariga
majburlagan adolatsiz siyosat qurboni bo'lib ko'rindi". , va hududni politsiya qilish
uchun   mashhur   qora   tanlilardan   yollangan   "Falastin   jandarmeriyasi"   ni   tashkil
qildi.
Moliya kansleri.
           Cherchill 1924-yilda Stenli Bolduin boshchiligida Moliya vazirligi kansleri
etib   tayinlandi,   bu   davrda   Britaniya   oltin   standartiga   qaytdi,   bu   deflyatsiya,
ishsizlikka   olib   keldi   va   1926-yilgi   umumiy   ish   tashlashga   olib   kelgan   konchilar
ish tashlashining katalizatori bo ldi. Uning partiyasining 1924-yilgi byudjetda e'lonʻ
qilingan   qarori   g'aznachilik   amaldorlari,   turli   iqtisodchilar   va   Angliya   banki
boshqaruvi bilan uzoq muhokamalar va keyingi maslahatlashuvlardan so'ng qabul
qilindi.   Cherchill   oltin   standartga   qaytishning   afzalliklariga   juda   shubha   bilan
qaradi va u zarur bo'lgan deyarli bir ovozdan qabul qilingan maslahatlarga shubha
bilan   qaradi.   Angliya   banki   gubernatori   Montagu   Norman   "oltinga   qaytishdan
boshqa   iloji   yo'qligini"   aytdi 18
.   G'aznachilikning   doimiy   kotibi   ser   Otto
Nimeyerning   ta'kidlashicha,   bunday   qilmaslik   Britaniya   hech   qachon   oltin
standarti   bo'yicha   "biznesni   nazarda   tutmagan"   va   "bizning   asabimiz   ishlamay
qolganini"   ko'rsatadi.   Parlamentning   Valyuta   va   bank   ishi   bo'yicha   qo'shma
18
  ^   Budget Blunders: Mr Churchill and the Gold Standard (1925) ,   BBC   News. Retrieved 2 December 2007.
24 qo'mitasi   uning   raisi   Lord   Bredberi   (g'aznachilikning   sobiq   doimiy   kotibi)
boshchiligidagi   leyboristlar   kantsleri   Snouden   kabi   qaytishni   qo'llab-quvvatladi.
Cherchill   kechki   ovqatni   uyushtirdi,   unda   qaytishning   asosiy   muxoliflari,
iqtisodchi   Jon   Meynard   Keyns   va   sobiq   kansler   va   Midlend   banki   raisi   Reginald
MakKenna   Niemeyer   va   Bredberi   bilan   o'z   ishini   muhokama   qilishga   undadilar.
Kechki   ovqat   erta   tonggacha   davom   etdi,   lekin   oxir-oqibat   Keynsning   akademik
dalillari   ishonchsiz   bo'lib   chiqdi   va   Makkenna   Cherchillning   oltinga   qaytishdan
boshqa siyosiy tanlovi yo'qligini tan oldi. 1925-yilda urushdan oldingi paritetdagi
oltin   standartga   qaytish   (£1   =   4,86   dollar)   jahon   depressiyasiga   olib   keladi,   deb
ta'kidlaydi.   Risolada   oltin   standartga   qaytish   qarori   tanqid   qilinmagan.   Qaror
odatda   mashhur   bo'lib,   "sog'lom   iqtisod"   sifatida   ko'rildi,   garchi   unga   Lord
Biverbruk   va   Britaniya   sanoat   federatsiyasi   qarshilik   ko'rsatgan.   Keyinchalik
Cherchill   buni   hayotidagi   eng   katta   xato   deb   hisobladi;   MakKenna   bilan
muzokaralarda u oltin standartga qaytish va buning natijasida yuzaga kelgan "aziz
pul"   siyosati   iqtisodiy   jihatdan   yomon   ekanini   tan   oldi.   O'sha   munozaralarda   u
siyosatni   tubdan   siyosiy   deb   hisobladi   -   o'zi   ishongan   urushdan   oldingi   sharoitga
qaytish.   Cherchillning tarjimai  holidagi  voqealar   haqida  yozar  ekan,  Roy  Jenkins
ta'kidladiki,   Garchi   Cherchill   unga   qarshi   chiqqan   bo'lsa   ham.   deyarli   yakdillik
bilan qabul qilingan siyosiy va institutsional talablar oldida oltin standartga qaytish
taklifi   bilan,   u   ushbu   kech   bosqichda   oltin   standartga   qaytish   qonunchiligining
kuchga   kirishiga   va   uning   oqibatlariga   to'sqinlik   qilishi   mumkin   bo'lgan   yagona
shaxs bo'lishi mumkin edi, shuning uchun yakuniy javobgarlik. qaror uchun uning
yonida   qoldi.Urushdan   oldingi   valyuta   kursiga   qaytish   va   oltin   standarti
tushkunlikka tushgan sanoat, eng ko'p zarar ko'rgan ko'mir qazib olish. Yuk tashish
neftga   o'tishi   va   Britaniyaning   asosiy   sanoat   tarmoqlari,   masalan,   paxta   eksport
bozorlarida   ko'proq   raqobatga   duchor   bo'lganligi   sababli,   ishlab   chiqarishning
pasayishidan   allaqachon   azob   chekayotgan   edi,   urushdan   oldingi   almashinuvga
qaytish sanoatga o'n foizgacha xarajatlarni qo'shishi  taxmin qilingan edi. 1925 yil
25 iyul   oyida   tergov   komissiyasi   odatda   kon   egalarining   emas,   balki   konchilarning
pozitsiyasini qo'llab-quvvatlagani haqida xabar berdi.                                               
                      Hisobotga   ser   Josiah   Stampning   ko'mir   sanoatidagi   ortib   borayotgan
qiyinchiliklar   butunlay   bo'lishi   mumkinligi   haqidagi   memorandum   ilova   qilingan
edi.   “oltinga   qaytishning   darhol   va   zaruriy   oqibatlari”   bilan   izohlanadi.   Bolduin
Cherchillning   ko‘magida   sanoatga   subsidiya   berishni   taklif   qildi,   qirollik
komissiyasi   esa   keyingi   hisobotni   tayyorlardi.   1926-yilgi   umumiy   ish   tashlash
paytida   Cherchill   hukumatning   ish   tashlashga   qarshi   targ ibot   gazetasi   bo lganʻ ʻ
Britaniya   gazetasiga   muharrirlik   qildi.   Ish   tashlash   tugagandan   so'ng,   u   ish
tashlagan   konchilar   va   ularning   ish   beruvchilari   o'rtasida   vositachi   bo'lib   ishladi.
Keyinchalik u qonuniy kuchga ega bo'lgan eng kam ish haqi miqdorini joriy etishni
talab   qildi.       1927-yil   yanvar   oyida   Cherchill   Rimga   tashrif   buyurganida,   u
Mussolini fashizmi "butun dunyoga xizmat qildi" deb bahslashdi va xuddi shunday
"qo'poruvchi   kuchlarga   qarshi   kurash   yo'lini"   ko'rsatdi   -   ya'ni   Mussolini   rejimini
kommunistik   inqilob   tahdidiga   qarshi   qo'rg'on   bo'ling.   Bir   paytlar   Cherchill
Mussolinini   “Rim   dahosi...   odamlar   orasida   eng   buyuk   qonun   chiqaruvchi”   deb
ataydi.       Cherchill   davrida   xazinada   keyingi   iqtisodchilar,   shuningdek,   o‘sha
davrdagilar ham faqat oltin standartiga qaytishni tanqid qilganlar. Aksincha, uning
byudjet   chora-tadbirlari,   hatto   o'sha   paytdagi   byudjetlar   muvozanatli   bo'lishi
kerakligi   to'g'risidagi   konsensus   hisobga   olinsa   ham,   umumiy   gullab-yashnagan
rente   banki   va   maoshli   sinflarga   (Cherchill   va   uning   sheriklari   odatda   tegishli
bo'lgan) yordam sifatida hujumga uchragan edi.
Hindiston mustaqilligi.
Simon komissiyasi va Hindiston hukumati qonuni 1935-yil.
               1930-yillarning birinchi yarmida Hindistonga Dominion maqomini berishga
ochiq   qarshiliklar   Cherchillning   asosiy   siyosiy   yo'nalishlaridan   biriga   aylandi.
Cherchill   Hindistonda   Britaniya   kuchini   saqlab   qolishga   bag'ishlangan   Hindiston
Mudofaa   Ligasining   asoschilaridan   biri   edi.   Bu   davrdagi   nutqlarida   va   matbuot
26 maqolalarida   u   Britaniyaning   keng   tarqalgan   ishsizligi   va   Hindistonda   fuqarolik
nizolari   mustaqillik   berilishi   kerakligini   taxmin   qildi.   1931-yil   boshida   stol
konferentsiyasi   va   keyin   hukumatning   Hindistonga   Dominion   maqomi   berilishi
kerakligi   haqidagi   siyosatini   e'lon   qildi.   Bunda   Hukumatni   Liberal   partiya   va
rasmiy  ravishda   Konservativ   partiya  qo'llab-quvvatladi.   Cherchill   davra   suhbatini
qoraladi.   U   1931-yil   yanvar   va   fevral   oylarida   Manchester   va   Liverpuldagi
ommaviy   yig'ilishlarda   nutq   so'zladi.   Agar   Hindiston   o zini   o zi   boshqarishgaʻ ʻ
o tsa,   u   Buyuk   Britaniyada   millionlab   ishsizlik   va   boshqa   ijtimoiy   va   iqtisodiy	
ʻ
muammolarni bashorat qilgan edi. ,	
  G'arbiy Esseks konservativ assotsiatsiyasining
maxsus   chaqirilgan   yig'ilishida   Cherchill   o'z   pozitsiyasini   tushuntirishi   uchun   u
shunday   dedi:   "O'rta   Ma'badning   g'alayonchi   advokati   janob   Gandi   hozir   o'zini
faqir   sifatida   ko'rish   juda   xavotirli   va   ayni   paytda   ko'ngil   aynishdir.   Sharqda
mashhur   bo'lgan,   yarim   yalang'och   holda   podshoh   saroyining   zinapoyasiga
ko'tarilgan ... qirol-imperatorning vakili bilan teng sharoitda suhbatlashish uchun."
                   Cherchill Stenli Bolduin hukumati xususan Hindiston mustaqilligi g'oyasi
bilan   bog'liq   qiyinchiliklarga   duch   keldi.   U   bir   marta   Bolduin   haqida   achchiq
ta'kidlagan   edi:   "U   hech   qachon   yashamagani   yaxshiroq   edi".   1931-yil   26-
yanvarda   parlamentda   u   Hukumat   siyosatiga   hujum   qilib,   Davra   suhbati
konferentsiyasi   "dahshatli   istiqbol"   ekanligini   va   "viloyatlarda   muvaqqat   va
mahalliy hokimiyatning samarali va haqiqiy organizmlarini" qo'llab-quvvatlashini
aytdi. Bolduin unga Cherchillning Lloyd Jorj koalitsiyasi hukumati uchun Amritsar
qirg'ini bo'yicha munozarani yakunlashda so'zlagan nutqidan iqtibos keltirdi, unda
Cherchill general Reginald Dayerning ishdan bo'shatilishini himoya qildi. Bolduin
Cherchill   va   uning   boshqa   tanqidchilariga   uni   Konservativ   partiya   yetakchisi
lavozimidan   chetlatishga   chaqirishda   davom   etdi.   O'sha   davrda   Konservativlar
partiyasi   ichida   Cherchillning   obro'siga   katta   putur   yetkazgan   ikkita   voqea   sodir
bo'ldi.   O'sha   paytda   ikkalasi   ham   konservatorlar   rahbariyatiga   hujum   sifatida
ko'rilgan   va   Hindistonga   Dominion   maqomini   berishni   qo'llab-quvvatlagan
konservatorlarni,   xususan,   Bolduinni   buzishga   urinish   sifatida   ko'rilgan.
27 Birinchisi,   uning   1931-yil   aprel   oyida   bo'lib   o'tgan   Sent-Jorj   saylovlari   arafasida
nutqi   edi.   Konservativ   partiyaning   ishonchli   nomzodi   Daff   Kuperga   mustaqil
konservator   qarshi   chiqdi.   Mustaqil   lord   Rotermer,   lord   Biverbruk   va   ularning
tegishli   gazetalari   tomonidan   qo'llab-quvvatlandi.   Ikkala   matbuot   baronlari   ham
Konservativ  partiyaga  nisbatan   o'ziga  xos   siyosat   olib  borishga   undashga   harakat
qilishdi:   Rotermer   Hindistonning   uy   boshqaruviga   qarshi   chiqdi   va   Biverbruk
Empire   Free   Trade   shiori   ostida   tarif   islohotini   talab   qildi.   Cherchillning   Albert
Xolldagi nutqi qo'shimcha saylov sanasi belgilanishidan oldin tashkil etilgan edi 19
 ,
lekin   u   sanani   o'zgartirishga   urinmadi   va   uning   nutqi   matbuot   baronlarining
Bolduinga   qarshi   kampaniyasining   bir   qismi   sifatida   ko'rildi.   .   Bu   Cherchillning
ikkalasi   bilan   ham,   ayniqsa   Biverbruk   bilan   shaxsiy   do'stligi   bilan
mustahkamlandi,   u   "O'rta   saylovning   asosiy   masalasi   Konservativ   partiya
rahbariyati   bo'ladi.   Agar   ...   (mustaqil   nomzod   g'alaba   qozonsa)   Bolduin   ketishi
kerak". 	
  Bolduinning pozitsiyasi Daff Kuper g'alaba qozonganida va Hindistondagi
fuqarolik   itoatsizligi   kampaniyasi   Gandi-Irvin   pakti   bilan   to'xtatilganda
mustahkamlandi
                      1920-yilda   Urush   va   havo   masalalari   bo yicha   Davlat   kotibi   sifatida	
ʻ
Cherchill   Britaniya   Somalilandidagi   qo zg olonlarni,   Britaniya   tomonidan   bosib	
ʻ ʻ
olingan  Mesopotamiyada  kurdlar  va   arablar  qo zg olonini  bostirish   uchun  mas ul	
ʻ ʻ ʼ
edi.   Har   bir   holatda   qo'zg'olonlar   muvofiqlashtirilgan   havo   kuchlari   va   armiya
operatsiyalari   bilan   bostirildi.Cherchill   Commonsga   aytdiki,   Somalidagi   armiya
kampaniyasi 6 000 000 funt sterlingga tushgan bo'lsa, havo kuchlari ekspeditsiyasi
70 000 funt sterlingga tushdi. Unda 6 ta Airco DH9 bombardimonchi samolyotlari
va jami 250 dan kam samolyot ekipaji qatnashgan.
         Cherchill Hindiston mustaqilligi uchun Stenli Bolduin bilan doimiy ravishda
uzilib   qoldi   va   Bolduin   Bosh   vazir   bo'lganida   yana   hech   qanday   lavozimda
ishlamadi.   Cherchillning   Ikkinchi   jahon   urushi   tarixining   birinchi   jildi   bo'lgan
"To'planish bo'roni" indeksida u Bolduinni "mamlakat oldida partiya qo'yishni tan
19
  Beaverbrook “   Men and Power ” 1917-1918. London. p.p. 113
28 olgani", agar u tajovuzkorroq bo'lganida, 1935-yilgi saylovda g'alaba qozonmagan
bo'lardi,   deb   yozadi.   qayta   qurollanish   siyosati.Cherchill   Bolduinning
Commonsdagi   nutqidan   tanlab   iqtibos   keltiradi   va   Bolduin   1933-yildagi
qo‘shimcha   saylovlar   haqida   gapirganda,   umumiy   saylov   haqida   gapirayotgani
haqida   noto‘g‘ri   taassurot   qoldiradi   va   Bolduinning   haqiqiy   izohlarini   umuman
o‘tkazib yuboradi. 1935-yilgi saylovlar haqida: "Biz mamlakatdan o'n ikki oy oldin
hech kim ishonmagan ishni bajarish uchun mandat oldik katta qurollanish dasturi".
Bu  kanard birinchi  marta Guilty  Men  kitobining birinchi  nashrida  ilgari   surilgan,
ammo   keyingi   nashrlarda   (jumladan,   Cherchill   "To'planish   bo'roni"ni   yozishdan
oldingi   nashrlarda)   tuzatilgan.   Cherchill   hokimiyatning   hind   mahalliy   aholisiga
o'tkazilishiga qarshi kampaniyasini davom ettirdi. U Hindistondagi mojaro va uyda
ommaviy   ishsizlikni   bashorat   qilishni   davom   ettirdi.   Uning   nutqlarida   ko'pincha
19-asr   siyosatchilaridan   iqtibos   keltiriladi   va   uning   siyosati   mavjud   Rajni   saqlab
qolish   edi.   Ushbu   kampaniyani   davom   ettirishda   Cherchill   o'zini   boshqa   siyosiy
dunyodan   bo'lgani   kabi   konservativ   siyosatning   asosiy   oqimidan   ham   uzdi.
Keyinchalik   Cherchillning   kampaniyasini   ikki   urush   o'rtasida   sodir   bo'lgan   eng
baxtsiz   hodisa   deb   ta'riflagan   Daff   Kuper   va   Garold   Makmillan 20
  kabi   yosh
konservatorlar Cherchillni reaktsioner, aloqadan butunlay uzoqlashgan va asossiz,
nodemokratik   -   moyil   odam   sifatida   ko'rdilar.   totalitar   rejimlarga   qarshi.
Cherchillning ommaviy izohlari ko'pincha shunday tuyulardi.  Saylovlar, hatto eng
savodli demokratik davlatlarda ham baxtsizlik va bezovtalik, ijtimoiy, ma'naviy va
iqtisodiy   taraqqiyotning   buzilishi,   hatto   xalqaro   tinchlikka   tahdid   sifatida
baholanadi.
                Nega   hozir   biz   Hindistonning   o‘qitilmagan   irqlarini   o‘sha   tizimga
majburlashimiz kerak bo‘lib, uning noqulayliklari hatto eng rivojlangan davlatlar:
AQSh, Germaniya, Fransiya va Angliyaning o‘zida ham seziladi. Ba'zi tarixchilar
uning   Hindistonga   bo'lgan   asosiy   munosabatini   "Mening   erta   hayotim" 21
  (1930)
20
  Macmillan, Harold.   The Blast of War   Macmillan 1970.
21
  c
  Churchill, Winston   (2000).   My Early Life . Farringdon, London: Eland Publishing Ltd.   ISBN   978-09-07871-
62-0 .
29 kitobida   bayon   etilgan   va   parlamentga   kirishdan   oldin   harbiy   xizmatdan   beri
o'zgarmagan deb hisoblashadi. Bu so z bilan ular Hindiston haqidagi ma ruzalaridaʻ ʼ
Jon   Morli   kabi   Viktoriya   davrining   kechki   siyosatchilariga   murojaat   qilganini
ta kidlaydilar.	
   Tarixchilar   ham   uning   muxolifatini   saqlab   qolish   sabablarini	ʼ
bahslashadilar. Ayrimlar uni Milliy hukumatni beqarorlashtirishga urinayotgan deb
biladi.   Bunda   ular   Ameri   (yuqoriga   qarang)   va   Lloyd   Jorjga   ergashadilar,   ular
MakDonald   kasal   bo'lib   qolgan   va   Cherchill   konservativ   o'ng   qanotga   rahbarlik
qilgan   holda   Bolduin   yangi   Koalitsiya   tuzishi   kerak   bo'ladi,   unda   o'zi   ham,
Cherchill   ham   muhim   vazirliklarga   ega   bo'lar   edi.     Ba'zi   tarixchilar   ham
Cherchillning   Hindistonga   munosabati   bilan   natsistlarga   munosabat   o'rtasida
o'xshashlik   ko'rsatadilar.   Masalan,   Manfred   Weidhorn   Amerikaning   Hindiston
nashri   (Cherchillning   ushbu   mavzu   bo'yicha   nutqlari   to'plami)   kirish   qismida
yozadi.
                "...Makiavelli   Cherchillga   oydinlik   kiritadi.   Italiyalik   fazilat   va   illatlar
ko'pincha   qarama-qarshi   emas,   balki   simbiotik   ekanligini   ta'kidlaydi.   Shunday
qilib,   odamlar   Gannibal   buyuk   general   bo'lgan   -   juda   yomon,   shafqatsiz   edi",
deyishadi. Bu erda biz Cherchillning 1940-yilda buyuk bo'lish ehtimolini hisobga
olishimiz kerak, chunki u o'ta shafqatsiz, qaysar, aldangan va konservativ (chuqur
ma'noda) Yangi Tartibga moslasha olmagan. 
Surgundan qaytish.
               Keyinchalik Cherchill o'zini Germaniyaga qarshi qayta qurollanish zarurligi
to'g'risida   ogohlantiruvchi   ovozli   ogohlantirish   sifatida   ko'rsatishga   harakat   qildi.
To'g'ri,   1930-yillarning   ko'p   qismida   uning   Jamoatlar   palatasida   kam   izdoshlari
bo'lgan   bo'lsa-da,   unga   hukumat   tomonidan   katta   imtiyozlar   berilgan.   O'n
yillikning   ikkinchi   yarmidagi   "Cherchill   guruhi"   faqat   u,   Duncan   Sandys   va
Brendan   Brackendan   iborat   edi.   U   konservativ   partiya   ichidagi   boshqa   asosiy
fraksiyalardan ajratilgan edi, ular tezroq qayta qurollanish va kuchli tashqi siyosat
30 olib   borishga   intilishdi.   Cherchill   hukumat   tomonidan   ko'plab   masalalar   bo'yicha
maslahatlashishda davom etdi yoki muqobil rahbar sifatida ko'rildi. 
        Cherchill Hindiston mustaqilligiga qarshi tashviqot olib borar ekan, u rasmiy
va boshqa maxfiy ma'lumotlarni olgan. 1932-yildan Cherchillning qo'shnisi mayor
Desmond   Morton   Ramzi   MakDonaldning   roziligi   bilan   Cherchillga   Germaniya
havo   kuchlari   haqida   ma'lumot   berdi.     1930-yildan   boshlab   Morton   Imperator
Mudofaa   qo'mitasining   boshqa   davlatlar   mudofaa   tayyorgarligini   tadqiq   qilish
bilan   shug'ullangan   bo'limini   boshqargan.     1934-yilda   Bolduinning   roziligi   bilan
havo   ishlari   bo'yicha   Davlat   kotibi   Lord   Svinton   Cherchillga   rasmiy   va   boshqa
maxfiy   ma'lumotlarga   kirish   huquqini   berdi.   Suinton   shunday   qildi,   Cherchill
hukumatning   tanqidchisi   bo'lib   qolishini   bilar   edi,   lekin   mish-mish   va   mish-
mishlarga   tayangandan   ko'ra   bilimli   tanqidchi   afzalroq   deb   hisobladi.
1937-yil   may   oyida   Chemberlen   Bolduinni   bosh   vazir   sifatida   almashtirganida   u
Cherchillni hukumatga kiritmadi; tinchlantirish masalasidan  tashqari, Chemberlen
Cherchill tarafdori Lesli Hor-Belishaga agar men uni Vazirlar Mahkamasiga qabul
qilsam,   u   hukmronlik   qiladi.   U   boshqalarga   hatto   gapirish   imkoniyatini   ham
bermaydi"   dedi.   Cherchill   Nevill   Chemberlenning   Gitlerni   tinchlantirishini   qattiq
tanqid   qilgan   va   Lloyd   Jorj   (13   avgust)   va   lord   Moynga   (11   sentyabr)   yozgan
shaxsiy   maktublarida   Myunxen   kelishuvidan   oldin   u   hukumatning   shunday
muammoga duch kelganini yozgan. "urush va sharmandalik" o'rtasidagi tanlov va
u   uyatni   tanlab,   keyinchalik   unchalik   qulay   shartlarda   urushga
kirishadi.Cherchillning   obro'si,  ehtimol,  1937-1938-yillarda  eng  past  nuqtada   edi,
ammo   1939-yilga   kelib,   Germaniya   Avstriyani   o'zlashtirib,   Chexoslovakiyani
bosib olgandan so'ng, uning haqligi isbotlangan deb ko'rindi. Germaniya 1939-yil
sentabrida   Polshaga   bostirib   kirganida,   Chemberlen   Cherchillni   Vazirlar
Mahkamasiga   Admiraltyning   Birinchi   Lordi   etib   tayinladi.   Gyunter   “xalq   uni
hukumatga   qayta   qo shilishni   talab   qilganini”   yozgan   va   “voqealarning   muqarrarʻ
kuchi   oxir-oqibatda   sodir   bo lishi   mumkinligini”   bashorat   qilgan.   Cherchillni	
ʻ
Chemberlen o'rindig'iga itarib qo'ying".
31              Uinston Cherchill 1929-yilgi umumiy saylovda Epping a'zosi sifatida Buyuk
Britaniyadagi   parlament   o'rindig'ini   saqlab   qoldi,   ammo   Konservativ   partiya
mag'lub   bo'ldi   va   Ramzi   MakDonald   o'zining   ikkinchi   leyboristlar   hukumatini
tuzishi bilan Cherchill o'z lavozimini tark etdi va Ikkinchi dunyo boshlanmaguncha
shunday   bo'lib   qolaverdi.   1939-yil   sentabrdagi   urush.   Uning   hayotining   bu   davri
o zining “cho l yillari”ʻ ʻ 22
deb nom oldi, lekin u nemis, italyan va yapon militarizmi
kuchayib   borayotgan   bir   paytda   hukumatning   tinchlantirish   siyosatining   asosiy
muxolifi sifatida siyosiy jihatdan nihoyatda faol edi.
                Cherchill   1929-yilda   Los-Anjelesda   kino   yulduzi   Charli   Chaplin   bilan
uchrashdi.   1929-yilgi   umumiy   saylovda   Cherchill   o'zining   Epping   o'rindig'ini
saqlab qoldi, ammo konservatorlar mag'lubiyatga uchradi  va MakDonald  o'zining
ikkinchi   leyboristlar   hukumatini   tuzdi.   Cherchill   lavozimidan   chetda,
Marlboroning birinchi gertsogi  Jon Cherchillning to'rt  jildlik tarjimai  holi  bo'lgan
Marlboro:   Uning   hayoti   va   vaqtlari   ustida   ishlay   boshladi.   Leyboristlar   hukumati
hokimiyatdan   ag'darilishiga   umid   qilib,   u   Bolduinning   Konservativ-Liberal
koalitsiya tuzish yo'lida ishlashga roziligini oldi, garchi ko'p liberallar jim bo'lishsa
ham.   Avgust   oyida   u   akasi   va   o'g'li   bilan   Kanadaga   sayohat   qilib,   Amerika
Qo'shma Shtatlari orqali sayohat qilishdan oldin Ottava va Torontoda nutq so'zladi.
San-Frantsiskoda   u   Uilyam   Rendolf   Xerst   bilan   uchrashdi,   u   Cherchillni   o'z
gazetalari   uchun   yozishga   ishontirdi;   Gollivudda   u   kino   yulduzi   Charli   Chaplin
bilan   tushlik   qildi.   U   yerdan   Moxave   cho'li   orqali   Katta   Kanyonga,   so'ngra
Chikagoga   va   nihoyat   Nyu-York   shahriga   sayohat   qildi.   Londonga   qaytib
kelganida,   Cherchill   leyboristlar   hukumatining   Konservativ   Soya   kabineti
tomonidan   qo'llab-quvvatlangan   Hindistonga   Dominion   maqomini   berish
qaroridan   g'azablandi.   Uning   ta'kidlashicha,   Hindistonga   uy   boshqaruvining
kuchaytirilgan   darajalari   berilishi   Britaniya   imperiyasidan   to'liq   mustaqillik
talablarini   tezlashtiradi.   1930-yil   dekabr   oyida   u   Dominion   maqomini   berishga
22
  Gilbert, Martin (2004).   Winston Churchill: The Wilderness Years. London: Pimlico.   ISBN   978-184413-418-2 .
32 qarshi   chiqqan   Hindiston   imperiyasi   jamiyatining   birinchi   ommaviy   yig'ilishida
asosiy ma'ruzachi bo'ldi. Uning fikricha, Hindiston ichki boshqaruvga tayyor emas
edi. U hindu brahmanlar kastasi nazoratni qo‘lga kiritib, “daxlsizlar”ga ham, diniy
ozchiliklarga ham zulm o‘tkazishiga ishongan. 1931-yilning mart oyida Kaunpurda
hindular   va   musulmonlar   o rtasida   g alayonlar   boshlanganida,   u   buni   o zʻ ʻ ʻ
argumentini  qo llab-quvvatlash uchun keltirdi. Cherchill noqonuniy faoliyat  bilan	
ʻ
shug'ullangan hind mustaqilligi faollariga qarshi tezkor choralar ko'rishga chaqirdi.
U Hindiston Milliy Kongressi partiyasini tarqatib yuborishni va uning rahbarlarini
deportatsiya   qilishni   xohladi.1930-yilda   u   "Gandizm   va   u   ko'rsatadigan   hamma
narsa bilan kurashish va tormozlash kerak" deb ta'kidladi.Uning fikricha, Hindiston
vitse-qiroli   mustaqillik   faoli   Mohandas   Gandi   bilan   uchrashishga   rozi   bo'lgan,   u
Cherchill   "O'rta   ibodatxonaning   fitnachi   advokati,   hozir   o'zini   fakir"   deb
hisoblagan. Bu qarashlar leyboristlar va liberallarning fikrini g'azablantirdi, garchi
ko'plab konservatorlar tomonidan qo'llab-quvvatlangan.  Bolduin islohotni qo llab-	
ʻ
quvvatlayotganidan   g azablangan   Cherchill   “Soyali   kabinet”dan   iste foga   chiqdi.	
ʻ ʼ
1930-yil   oktyabr   oyida   Cherchill   o'zining   "Mening   erta   hayotim"   nomli
avtobiografiyasini   nashr   etdi,   u   yaxshi   sotilgan   va   ko'p   tillarga   tarjima   qilingan.
1931-yil   oktabrdagi   umumxalq   saylovi   konservatorlar   uchun   g‘alaba   qozondi
Cherchill  Eppingdagi  ko‘pchilik ovozini  deyarli  ikki  baravar  oshirdi, ammo unga
vazirlik lavozimi berilmadi.
                  Keyingi   oyda   “Jahon   inqirozi” 23
ning   yakuniy   jildi   “Sharqiy   front”   nashr
etildi.       3-dekabr   kuni   Commons   Hindistonning   Dominion   maqomi   to'g'risida
bahslashdi va Cherchill Palatani bo'lishda turib oldi. Bu teskari natija berdi, chunki
faqat   43   deputat   uni   qo'llab-quvvatladi   va   369  nafari   hukumat   uchun  ovoz   berdi.
Britaniya   Maxfiy   Xizmati   tarixiga   ko'ra,   "Cherchillning   cho'l   yillarida   razvedka
hamjamiyatiga   nisbatan   konstitutsiyaviy   pozitsiyasi   juda   ajoyib   edi.   1929-yilda
23
    For Churchill's own account of this, and of the Conscription issues and of his own exclusion from the Ministry
see   The World Crisis   pp. 1098–1111
33 lavozimni   tark   etganidan   so'ng,   Cherchill   razvedka   ma'lumotlarining
etishmasligiga   chiday   olmay,   uni   Mortondan   qidirdi.   va   boshqalardan
shubhasiz.Birinchi   Milliy   Hukumat   hayotining   boshida   Morton   Ramsay
MakDonald   bilan   maslahatlashgan."Unga   nimani   bilmoqchi   bo'lsa   ayting,   uni
xabardor   qilib   turing",   deb   javob   berdi   bosh   vazir.   Ajablanarlisi   shundaki,
Cherchill   uchta   bosh   vazirning   ko'rsatmasi   bilan   ularning   mudofaa   siyosatiga
ommaviy   hujumlar   va   qayta   qurollanish   kampaniyasi   uchun   asos   sifatida
foydalanishi   kerak   bo'lgan   maxfiy   ma'lumotlar   bilan   ta'minlangan.     Biroq,   o'sha
paytda   Cherchillning   asosiy   qiziqishi   moliyaviy   yo'qotishlarni   qoplash   edi   -
taxminan 12,000 funt sterling (2021-yilda taxminan 807,120 funt sterlingga teng) -
u   Uoll-stritdagi   halokatga   uchradi   va   u   Shimoliy   Amerika   bo'ylab   potentsial
daromadli   ma'ruza   safarini   boshladi..   Ular   Nyu-York   shahriga   11-dekabrda   yetib
kelishdi   va   Cherchill   o zining   birinchi   ma ruzasini   keyingi   kechasi   Massachusetsʻ ʼ
shtatining   Vuster   shahrida   o qidi.13-dekabr   kuni   u   Nyu-Yorkka   qaytib   keldi   va	
ʻ
do'sti   Bernard   Baruch   bilan   uchrashish   uchun   taksida   sayohat   qildi.   U   taksidan
chiqib,   Beshinchi   avenyuni   kesib   o'tayotganda   tezlikni   belgilangan   me'yordan
oshirib   ketayotgan   mashina   uni   urib   yubordi.   U   boshidan   yaralangan,   ikkita
qovurg'asi   yorilib   ketgan   va   umumiy   ko'karishlar   paydo   bo'lgan,   shundan   nevrit
paydo   bo'lgan.   U   sakkiz   kun   kasalxonada   yotqizilgan   va   keyin   mehmonxonasida
Yangi   yil   kechasigacha   tuzalish   davri   boshlangan.   U   yerda   bo'lganida   u   o'z
tajribasi haqida Daily Mailga maqola yubordi va keyin xayrixohlardan minglab xat
va telegrammalar oldi.Sog'ayishini davom ettirish uchun u va Klementin uch hafta
davomida   Nassauga   kema   oldi,   ammo   Cherchill   nafaqat   baxtsiz   hodisa   tufayli,
balki moliyaviy va siyosiy yo'qotishlar tufayli ham tushkunlikka tushdi. Shu bilan
birga,   ma'ruza   agentligi   o'zining   ko'plab   majburiyatlarini   boshqa   vaqtga
ko'chirishga muvaffaq bo'ldi va yanvar oyi oxirida Amerikaga qaytib kelganida, u
asosan   shimoli-sharqda   bo'lib,   g'arbga   bormagan   bo'lsa-da,   ularning   o'n
to'qqiztasini   11-   martgacha   bajarishga   muvaffaq   bo'ldi.   Chikago.U   18-mart   kuni
uyiga   qaytdi.   1932-yil   davomida   Marlboroda   ishlagan   Cherchill   avgust   oyining
34 oxirida   Belgiya,   Gollandiya   va   Germaniyadagi   "Jon   Dyuk"   (Cherchillning   uy
hayvonining nomi) jang maydonlariga tashrif buyurishga qaror qildi. U Lindemann
bilan   birga   sayohat   qilgan.   Myunxenda   u   Gitlerning   do'sti,   o'sha   paytda
mashhurlikka   erishgan   Ernst   Hanfstaengl   bilan   uchrashdi.   Hanfstaengl   bilan
suhbatlashar   ekan,   Cherchill   Gitlerning   antisemitizmi   haqida   xavotir   bildirdi   va,
ehtimol,   shuning   uchun   bo'lajak   dushmani   bilan   uchrashish   imkoniyatini   qo'ldan
boy   berdi.   Cherchill   Myunxendan   Blenxaymga   yo'l   oldi.   Ko'p   o'tmay,   u   paratif
isitmasi   bilan   kasallangan.   U   Avstriya   chegarasidan   olib   o‘tildi   va   Zalsburgdagi
sanatoriyda ikki hafta dam oldi. U 25-sentyabrda Chartwellga qaytib keldi, u hali
ham Marlboroda ishlaydi. Ikki kundan so'ng, u qon ketishiga sabab bo'lgan yarani
keltirib chiqaradigan paratif kasalligidan keyin maydonda yurib, yiqilib tushdi. U
Londondagi   qariyalar   uyiga   olib   ketilgan   va   u   erda   oktyabr   oxirigacha   qolib,
Konservativ   partiya   konferentsiyasini   o'tkazib   yuborgan.Cherchill   Zalsburgda
bo'lganida,   Germaniya   kansleri   Frans   fon   Papen   boshqa   G'arb   kuchlaridan
Germaniyaning   qayta   qurollanish   huquqini   qabul   qilishni   so'radi,   bu   Versal
shartnomasida ularga taqiqlangan edi. Tashqi ishlar vaziri Jon Simon so'rovni rad
etdi va nemis ekanligini tasdiqladi.
                Xulosa   qilib   aytganda   Uinston   Cherchillning   hayotiy   faoliyati   juda   xilma
xillikda bo’lib, u dastlab bolalikdan boshlangan. Uning otasi U.Cherchillni hayotda
o’z   qiyinchiliklarini   mustaqil   yenga   bilishi   uchun   ko’p   hollarda   unga   yordam
bermagannini   ko’rishimiz   mumkin.Bunga   misol   qilib   uning   harbiy   maktabga
imtihonlardan bir necha bor yiqilgani, harbiy maktabni  bir necha yillar davomida
bitira   olmaganini   keltiishimiz   mumkin.Voyaga   yetgan   yosh   Uinston   harbiy
xizmatgaHindistonga   boradi   va   u  yerda   askar   va  journalist   sifatida  xizmat   qiladi.
Bundan   tashqari   harbiy   xizmat   davomida   adabiyotga   qiziqishi   tufayli   bir   necha
hikoyalar   yozadi.   “Malakand   dala   kuchlari   hikoyasi”     (1898)   nomi   bilan
kengaytirilgan   jo’natmalari   shu   qadar   keng   e’tiborni   tortdiki,u   butun   umri
davomida vaqti-vaqti bilan davom etgan mualliflik karerasini boshlab berdi.
35          Siyosiy sohada ham Cherchill o’zining yutuqlarini namoyon eta olgan shaxs
hisoblanadi. 1940-yilgacha bo’lgan davrda u bir qancha lavozimlarda faoliyat olib
boradi.Masalan:   Admiraltiyning   birinchi   lordi,mustamlaka   kotibi,urush   va   havo
kotibi   ,moliya   kansleri.Birinchi   jahon   urushi   davrida   U.Cherchil   o’zining   siyosiy
qarashlari va harbiy bilimlari bilan ancha hurmat qozondi.
II. Bob.  Koalitsion hukumat tepasida. (1940-1945).
2. 1   Fashistlar   Germaniyasining   Angliyaga   qarshi   hujumi.   Uinston   Cherchil
mamlakat mudofasi tepasida.
        Cherchill urush vazirligi 1940-yil 10-maydan 1945-yil 23-maygacha bo lgan.ʻ
Ikkinchi   jahon   urushi   davrida   Buyuk   Britaniyaning   koalitsion   hukumati   bo lgan.
ʻ
Uni Nevill Chemberlen iste foga chiqqanidan keyin qirol Jorj VI tomonidan Bosh	
ʼ
vazir   etib   tayinlangan   Uinston   Cherchill   boshqargan.   Norvegiya   munozaralaridan
keyin.   Dastlab,   Cherchill   besh   kishilik   harbiy   kabinetni   tuzdi,   unga   Chemberlen
Kengashning lord prezidenti, Klement Attlee Lord Privy Seal va keyinchalik Bosh
vazir   o'rinbosari   sifatida,   Viscount   Galifaks   tashqi   ishlar   vaziri   va   Artur   Grinvud
portfelsiz   vazir   sifatida   kiradi.   Dastlabki   harbiy   kabinet   besh   kishi   bilan
cheklangan   bo'lsa-da,   amalda   ular   ko'pchilik   yig'ilishlarda   qatnashgan   xizmat
boshliqlari   va   vazirlar   tomonidan   to'ldirildi.   Urush   davom   etar   ekan,   vazirlar
mahkamasi   hajmi   va   a zolari   bo yicha   o zgardi,   biroq   1940-yilda   u   Cherchill,	
ʼ ʻ ʻ
Attlee   va   Grinvudga   Ernest   Bevin   tomonidan   Mehnat   va   Milliy   xizmat   vaziri
lavozimiga   qo shilgandan   keyin   sakkiztaga   ko paytirilganda   sezilarli	
ʻ ʻ
qo shimchalar bo ldi; Entoni Eden tashqi ishlar vaziri etib - Vashingtonga AQShga	
ʻ ʻ
elchi sifatida yuborilgan Halifax o'rniga; Lord Biverbruk samolyot ishlab chiqarish
36 vaziri lavozimida; Ser Kingsli Vud Moliya vazirligi kansleri va ser Jon Anderson
Kengashning   lord-prezidenti   lavozimida   -   noyabr   oyida   vafot   etgan   Chemberlen
o'rniga   (keyinchalik   Anderson   1943-yil   sentyabrda   Vud   vafotidan   keyin   kansler
bo'ldi).     Koalitsiya   1945-yil   may   oyida   Germaniyaning   yakuniy   mag'lubiyatidan
so'ng, Leyboristlar partiyasi umumiy saylovga tayyorgarlik ko'rish uchun chiqishga
qaror   qilganda   tarqatib   yuborildi.   Konservativlar   partiyasining   rahbari   bo'lgan
Cherchilldan qirol yangi, asosan konservativ hukumatni shakllantirishni so'radi. U
Cherchill vaqtinchalik vazirligi sifatida tanilgan va o'sha yilning 26-iyulida bo'lib
o'tadigan umumiy saylovlar yakunlangunga qadar mamlakat ishlarini boshqargan.
1935-yilgi   umumiy   saylovlar   konservativlarning   ko'pchilik   ovozi   bilan   g'alaba
qozonishiga   olib   keldi   va   Stenli   Bolduin   Bosh   vazir   bo'ldi.   1937-yil   may   oyida
Bolduin   nafaqaga   chiqdi   va   uning   o'rnini   Nevill   Chemberlen   egalladi,   u
Bolduinning   nemis,   italyan   va   yapon   agressiyasiga   qarshi   tinchlanish   bo'yicha
tashqi   siyosatini   davom   ettirdi.   1938-yilda   Gitler   bilan   Myunxen   shartnomasini
imzolagan Chemberlen diktatorning davom etayotgan tajovuzidan xavotirga tushdi
va   1939-yil   mart   oyida   Angliya-Polsha   harbiy   ittifoqini   imzoladi,   u   go'yoki
hujumga   uchragan   taqdirda   Britaniyaning   Polshani   qo'llab-quvvatlashini
kafolatlaydi. 
               Chemberlen 1939-yil  3-sentabrda Germaniyaga qarshi urush e lon qildi vaʼ
Uinston   Cherchillni   (1929-yil   iyundan   beri   lavozimidan   chetda)   Admiraltyning
Birinchi   Lordi   sifatida   o z   ichiga   olgan   urush   kabinetini   tuzdi.   Chemberlen	
ʻ
rahbariyatidan   norozilik   Germaniya   Norvegiyani   muvaffaqiyatli   bosib   olgandan
keyin  1940-yilning  bahorida  keng  tarqaldi.  Bunga  javoban   Jamoatlar  palatasi   7-9
may kunlari Norvegiya munozaralarini o'tkazdi. Ikkinchi kunning oxirida leyborist
muxolifati   Chemberlenga   ishonchsizlik   harakati   bo'lgan   bo'linishga   majbur   qildi.
Hukumatning  213   kishidan   iborat   ko'pchiligi   81   taga   qisqardi,  bu   baribir   g'alaba,
lekin shunga qaramay, Chemberlen uchun zarba bo'ldi. 24
24
 Roy Jenkins . Churchil .2001 bet 576-582
37 10 may - Chemberlendan keyin Cherchill o'rnini egalladi
                10-may,   juma   kuni   ertalab   Germaniya   Niderlandiya,   Belgiya   va
Lyuksemburgga   bostirib   kirdi.   Chamberlain   dastlab   hukumatni   bunday   vaqtda
o'zgartirishni   o'rinsiz   deb   hisobladi,   ammo   leyboristlar   uning   qo'l   ostida   xizmat
qilmasligi tasdiqlangach, u harbiy vazirlar  mahkamasiga iste'foga chiqish niyatini
e'lon   qildi.   Debatni   ochganidan   deyarli   uch   kun   o'tmay,   Chemberlen   Bosh   vazir
lavozimidan   iste'foga   chiqish   uchun   Bukingem   saroyiga   bordi.   Bosh   vazir
lavozimini tark etganiga qaramay, u Konservativlar partiyasining yetakchisi bo‘lib
qolishda davom etdi. U qirolga aniq nomzod deb hisoblagan Galifaks nima uchun
Bosh   vazir   bo'lishni   istamaganini   tushuntirdi.   Keyin   qirol   Cherchillni   chaqirib,
yangi   hukumat   tuzishni   so‘radi;   Cherchillning   so'zlariga   ko'ra,   u   koalitsion
hukumat bo'lishi kerakligi haqida hech qanday shart yo'q edi. 25
Nevill Chemberlen iste'foga chiqdi.
                  Nevill   Chemberlen   1940-yil   10-mayda   Bosh   vazir   lavozimidan   iste'foga
chiqqanidan keyin xalqqa murojaat  qildi.   10-may kuni  soat  21:00da Chemberlen
BBC   orqali   Bosh   vazir   almashayotganini   e'lon   qildi.   Cherchillning   Bosh   vazir
sifatidagi birinchi ishi Ettli va Grinvuddan Admiralty Housega kelishlarini so'rash
edi.   Keyin   u   Chemberlenga   va'da   qilingan   qo'llab-quvvatlashi   uchun
minnatdorchilik bildirish uchun xat yozdi. Keyin u Attlee va Greenwood yordami
bilan   o'zining   koalitsiya   kabinetini   qurishni   boshladi.   Ularning   konferentsiyasi
shanba kuni erta tongda davom etdi va ular Leyboristlar partiyasi tasdiqlagan holda
yangi   urush   kabineti   tarkibi   bo'yicha   keng   kelishuvga   erishdilar.   Shanba   kuni
Cherchill   hukumat   lavozimlarining   uchdan   biridan   ko'prog'i   leyboristlarga,
25
^   Churchill 1968      Cherchill, Uinston   (1970b) [birinchi marta 1949 yilda nashr etilgan].   Yolg'iz: 1940 yil 
sentyabr - 1940 yil dekabr   .   Ularning eng yaxshi soatlari   .   Ikkinchi jahon urushi.   jild.   IV (9-
nashr).   London: Cassell & Co. Ltd.
38 jumladan, ba'zi  muhim   lavozimlarga  taklif  qilinishini   va'da  qilganidan  so'ng,  Atli
va Grinvud buni ta'minlashga ishonchlari komil edi. 26
11/12 may - milliy hukumatning tuzilishi
             11-may, shanba  kuni  Leyboristlar  partiyasi  Cherchill  boshchiligidagi  milliy
hukumatga qo‘shilishga rozi bo‘ldi va u o‘zining harbiy kabinetini tasdiqlay oldi.
Cherchillning   tarjimai   holida   Roy   Jenkins   Cherchill   kabinetini   "g'alaba   qozonish
uchun", sobiq Chemberlen kabineti esa "yutqazish uchun" deb  ta'riflagan.
Leyboristlar   yetakchisi   Klement   Ettli   lord   Privy   Seal   bo lish   uchun   muxolifatʻ
yetakchisi   sifatidagi   rasmiy   rolidan   voz   kechdi   (1942-yil   19-fevralgacha   u   Bosh
vazir   o rinbosari   etib   tayinlangunga   qadar).   Leyboristlar   partiyasi   rahbari	
ʻ
o‘rinbosari Artur Grinvud portfelsiz vazir etib tayinlandi. 27
                1940-yil   11-maydan   boshlab   Ettle   1945-yil   23-mayda   o z   vazifasini	
ʻ
tiklagunga qadar amalda muxolifatning yetakchisi  yo q edi. Leyboristlar partiyasi	
ʻ
muxolifat rahbari vazifasini bajaruvchini tayinladi, uning vazifasi, garchi u amalda
milliy   hukumat   a zosi   bo lsa-da,   Jamoatlar   palatasining   uzluksiz   ishlashini	
ʼ ʻ
ta'minlash. Commonsdagi tegishli jarayon kimdir, hatto hukumat a'zosi ham, agar
haqiqiy   muxolifat   bo'lmasa   ham,   rolni   to'ldirishini   talab   qiladi.   Birinchi   rahbar
vazifasini   bajaruvchi   Keighley   deputati   Xastings   Lis-Smit   edi,   u   1941-yil   18-
dekabrda o z lavozimida vafot etdi. Uning o rnini qisqa muddatga Frederik Petik-	
ʻ ʻ
Lorens,   so ngra   1942-yil   22-fevraldan   urush   kabinetini   tark   etgan   Artur   Grinvud
ʻ
egalladi. 1945-yil 23-maygacha.
        Cherchillning bosh vazir bo'lganida asosiy muammo shundaki, u ko'pchilikni
tashkil   etuvchi   Konservativ   partiyaning   rahbari   bo'lmagan   va   uning   qo'llab-
quvvatlashiga   muhtoj   bo'lib,   Chemberlenni   urush   kabinetiga   kiritishga   majbur
bo'lgan,   ammo   bu   leyboristlarga   yoqmagan.   Dastlab   Cherchill   Chemberlenni
26
  Gilbert, Martin   (1983).   Uinston S. Cherchill, jild.   6: Eng yaxshi soat, 1939–
1941   .   Heinemann.   ISBN   978-04-34130-14-6 .
27
  ^   Jenkins, Roy   (2001).   Cherchill   .   London: MacMillan Press.   ISBN   978-03-30488-05-1
39 jamoatlar   palatasi   rahbari   va   moliya   kansleri   etib   tayinlashni   taklif   qildi.   Attle
e'tiroz   bildirdi   va   Cherchill   Chemberlenni   Kengashning   lord   prezidenti   etib
tayinlashga   qaror   qildi.   Urush   kabinetining   beshinchi   a'zosi   tashqi   ishlar   vaziri
lavozimini   saqlab   qolgan   Galifaks   edi.   Chemberlen   o rniga   ser   Kingsli   Vudʻ
kansler bo ldi, lekin 1940-yil 3-oktabrgacha u urush kabinetining a zosi emas edi.	
ʻ ʼ 28
               Cherchill o'zini Jamoatlar palatasining rahbari etib tayinladi (1942-yilgacha
Bosh   vazirning   palatani   boshqarishi   oddiy   tartib   edi)   va   o'zi   uchun   Mudofaa
vazirining   yangi   rolini   yaratdi,   shunda   u   parlamentning   doimiy   raisi   bo'ladi.
Vazirlar   Mahkamasining   Mudofaa   Qo'mitasi   (CDC),   Operatsiyalar,   unga   uchta
xizmat   vaziri,   uchta   shtab   boshlig'i   (CoS)   va   boshqa   vazirlar,   ayniqsa   Attlee   va
kerak   bo'lganda   mutaxassislar   kiradi.   CDC   Cherchill   tomonidan   lavozimga
kirishishi   bilanoq   tashkil   etilgan.   Bu   hukumat   urushni,   ayniqsa   1940   va   1941-
yillarda   ta'qib   qilgan   asosiy   tashkilot   edi.   1942-yildan   boshlab   urush   to'lqini
ittifoqchilar foydasiga burila boshlaganligi sababli, CDCning ahamiyati pasaydi va
uning   yig'ilishlari   kamroq   bo'ldi.   ish   borgan   sari   ko'proq   topshirildi   yoki
konferentsiyalarda ko'tarildi
13 may - Cherchillning Bosh vazir sifatidagi birinchi nutqi.
13-may,   dushanbaga   qadar   yuqori   lavozimli   davlat   lavozimlarining   aksariyati
to‘ldirildi.   O'sha   kun   White   Dushanba   edi,   odatda   bank   bayrami   edi,   lekin
kelayotgan   hukumat   tomonidan   bekor   qilindi.   Jamoatlar   palatasining   maxsus
chaqirilgan majlisi bo'lib o'tdi va Cherchill birinchi marta Bosh vazir sifatida nutq
so'zladi. 29
               “Men ko'chib o'tishni so'rayman, bu palata Germaniya bilan urushni g'alaba
bilan   yakunlash   uchun   xalqning   birlashgan   va   o'zgarmas   qarorini   ifodalovchi
hukumat tuzilishini olqishlaydi”.
28
^   Hermiston 2016     Hermiston, Rojer (2016).   Hammasi orqada, Uinston - Cherchillning Buyuk 
Koalitsiyasi, 1940–45   .   London: Aurum Press.   ISBN   978-17-81316-64-1 .
29
  ^   "His Majesty's Government – Churchill" . Hansard, House of Commons, 5th Series, vol. 360, col. 1501. 13 
May 1940. Retrieved   3 May   2019
40                  Uning tushuntirishicha, besh kishidan iborat urush kabineti millat birligini
ifodalash uchun tuzilgan va uchta asosiy partiya yetakchilari ham urush kabinetida
yoki   yuqori   lavozimda   ishlashga   rozi   bo'lgan.   Cherchill   14-yil   oxirigacha   barcha
vazirlik tayinlarini yakunlashga umid qilgan edi. U Commons biznesini 21-sanaga
qadar   qoldirganini   e'lon   qildi   va   hozircha   qisqacha   murojaat   qilgani   uchun   uzr
so'radi. Shunday bo'lsa ham, uning nutqi eng mashhurlaridan biriga aylandi, chunki
u   o'zining   niyat   bayonoti   bilan   yakunladi.   Shu   Hukumatga   qo‘shilganlarga
aytganimdek, Palataga: “Qon, mehnat, ko‘z yosh va terdan boshqa taklifim yo‘q”,
degan bo‘lardim. Oldimizda eng og'ir  sinov  turibdi. Bizning oldimizda ko'p,  ko'p
oylik   kurash   va   azob-uqubatlar   bor.   Siz   so'raysiz,   bizning   siyosatimiz   qanday?
Men   aytaman:   dengizda,   quruqlikda   va   havoda   bor   kuchimiz   va   Xudo   bizga
beradigan bor kuch bilan urush qilishdir; Insoniy jinoyatlarning qorong'u, qayg'uli
katalogida   hech   qachon   oshib   bo'lmaydigan   dahshatli   zulmga   qarshi   urush   olib
borish. Bu bizning siyosatimiz. Siz so'raysiz, bizning maqsadimiz nima? Men  bir
so‘z   bilan   javob   bera   olaman:   Bu   g‘alaba,   har   qanday   holatda   ham   g‘alaba,   har
qanday   dahshatga   qaramay,   g‘alaba,   yo‘l   qanchalik   uzoq   va   mashaqqatli
bo‘lmasin;   chunki   g'alabasiz   omon   bo'lmaydi.   Bu   amalga   oshsin;   Britaniya
imperiyasi   uchun   omon   qolmaydi,   Britaniya   imperiyasi   himoya   qilgan   barcha
narsalar   uchun   omon   qolmaydi,   insoniyat   o'z   maqsadi   sari   olg'a   siljishi   uchun
asrlar g'ayrati va turtkisidan omon qolmaydi. 
                Lekin   men   o'z   vazifamni   jonbozlik   va   umid   bilan   bajaraman.   Ishonchim
komilki,   bizning   ishimiz   erkaklar   orasida   barbod   bo'lmaydi.   Ayni   paytda   men
hammadan   yordam   so'rashga   haqliman   va   aytaman:   "Kelinglar,   birlashgan
kuchimiz   bilan   oldinga   boraylik".     Bunga   javoban,   Muxolifat   rahbari   vazifasini
bajaruvchi Hastings Lis-Smit leyboristlar  mamlakatni  yagona siyosiy jabhaga ega
bo'lishini   ta'minlash   uchun   ovoz   berishini   e'lon   qildi.   Boshqa   bir   qancha   a'zolar,
jumladan   Devid   Lloyd   Jorj   va   Stafford   Krips   so'zga   chiqqandan   so'ng,   Vakillar
palatasi   ushbu   savolga   ikkiga   bo'lindi:   "Ushbu   palata   Germaniya   bilan   urushni
g'alaba qozonish uchun sud qilish uchun millatning birlashgan va moslashuvchan
41 qarorini ifodalovchi  hukumat tuzilishini  ma'qullaydi. xulosa". 381 a'zo bu taklifni
yoqlab   "ma'qul"   deb   ovoz   berdi   va   "yo'q"   degan   ikki   ovoz   beruvchidan   tashqari
urush   davridagi   koalitsiya   bir   ovozdan   ma'qullandi. 30
    Ayni   paytda,   Leyboristlar
partiyasining   konferentsiyasi   rejalashtirilganidek   o'tdi.   13-kuni   Attlee   partiyaning
milliy   hukumat   sifatida   konservatorlar   va   liberallar   bilan   koalitsiyada   ekanligini
tasdiqlash   uchun   gapirdi.   U   konferentsiyada   shunday   dedi:   "Biz   butun   xalqni
birlashtirib,   odamlarning   kuchini   yo'naltiradigan   hukumat   tuzishga   harakat
qilmoqdamiz".   U   "g'alabamizga   zarracha   ham   shubha   qilmasligini"   qo'shimcha
qildi.
14–17 may – Hukumat a zoligini yakunlashʼ
        Qirollik lavozimlari kabi bir nechta kichik lavozimlarga qo'shimcha ravishda,
Cherchill o'zining birinchi haftasi oxirida hukumatini qurishni yakunladi. Hukumat
lavozimlariga   faqat   ikki   ayol   tayinlandi   -   ilgari   konservativ   partiyadan   deputat
bo'lgan   Florens   Xorsbru   15   may   kuni   Sog'liqni   saqlash   vazirligining   parlament
kotibi bo'ldi; va leyborist  Ellen Uilkinson, Cherchill vazirligining eng chap qanot
a'zosi, 17-da Pensiya vazirligining parlament kotibi bo'ldi.
18 maydan 4 iyungacha - urush kabinetidagi inqiroz
        Urush kabinetidagi inqiroz, 1940 yil may
Evropadagi   urush   vaziyati   ittifoqchilar   uchun   tobora   keskinlashdi,   chunki
Wehrmacht shimoliy Frantsiyani  va may oyigacha past  mamlakatlarni  bosib oldi,
Dunkerkni   qamal   qilish   va   Dinamo   operatsiyasi   orqali   Britaniya   ekspeditsiya
kuchlarini evakuatsiya qilish zarurati bilan yakunlandi. Urush kabinetida Cherchill
Galifaks   tomonidan   urush   yo'nalishi   bo'yicha   jiddiy   muammoga   duch   keldi.
Halifaks   Mussolinidan   Britaniya   hukumati   va   Gitler   o'rtasida   shartnoma   tuzishni
so'rab,   tinchlik   uchun   sudga   murojaat   qilmoqchi   edi.   Cherchill   urushni   davom
ettirmoqchi   edi.   Attlee   va   Grinvud   Cherchillni   qo'llab-quvvatladilar,   shu   bilan
30
  "His Majesty's Government – Division" . Hansard, House of Commons, 5th Series, vol. 360, col. 1525. 13 
May 1940. Retrieved   15 May   2019.
42 birga   ko'pchilik   Konservativ   parlament   partiyasining   rahbari   bo'lgan   Chemberlen
bir   necha   kun   davomida   Cherchillning   kurashni   davom   ettirish   qaroriga   mos
kelguniga   qadar   betaraf   qoldi.1940-yil   22-sentyabr:   Nevill   Chemberlenning
sog'lig'i sababli iste'foga chiqishi (terminal yo'g'on ichak saratoni).
1940-yil   3-oktabr:   Ser   Jon   Anderson   Chemberlen   o rniga   lord   Prezident   etibʻ
tayinlandi va urush kabinetiga qo shildi. Urush kabinetiga Moliya vazirligi kansleri	
ʻ
ser Kingsli Vud va mehnat vaziri Ernest Bevin ham kirishdi. Lord Halifaks Lordlar
palatasi rahbarining qo'shimcha ishini o'z zimmasiga oldi.
          1944-yil oktyabr oyida Cherchill Commonsga 1935-yilda boshlangan hozirgi
parlamentni   yana   bir   yilga   uzaytirishni   taklif   qildi.   U   1945-yil   bahorida
Germaniyaning mag'lubiyatini to'g'ri kutgan edi, lekin u 1946-yilgacha Uzoq Sharq
urushining tugashini kutmagan edi.   Umumiy saylov”.Attlee, Eden, Horsbrugh va
Wilkinson   bilan   birga   San-Fransisko   konferentsiyasida   qatnashdi   va   1945-yil   18-
mayda     koalitsiyaning   kelajagini   muhokama   qilish   uchun   Cherchill   bilan
uchrashganida Londonga qaytib keldi. Attlee, Cherchill bilan kelishilgan holda, bu
Yaponiya   taslim   bo'lgunga   qadar   davom   etishini   xohladi,   lekin   u   Leyboristlar
partiyasidagi   boshqalar,  ayniqsa   Morrison   va   Bevin   parlament   tugaganidan   keyin
oktyabr oyida saylov o'tkazishni xohlashlarini aniqladi. 20-may kuni Ettli o'zining
partiya konferentsiyasida qatnashdi va uning fikri o'ziga qarshi ekanligini aniqladi
va u Cherchillga leyboristlar koalitsiyani tark etishi kerakligini ma'lum qildi. 31
                  23-may   kuni   leyboristlar   umumiy   saylov   kampaniyasini   boshlash   uchun
koalitsiyani   tark   etdilar.   Cherchill   bosh   vazirlikdan   iste'foga   chiqdi,   ammo   qirol
undan   iyul   oyida   saylovlar   o'tkazilgunga   qadar   Cherchill   muvaqqat   vazirligi   deb
nomlanuvchi yangi hukumatni tuzishni so'radi. Cherchill rozi bo'ldi va uning yangi
vazirligi,   asosan,   konservativ   bo'lib,   keyingi   ikki   oy   davomida   o'z   lavozimini
egallab,   saylovdagi   g'alabadan   keyin   Attlee   leyboristlar   hukumati   bilan
almashtirildi.Urush   kabinetiga   a'zo   bo'lgan   vazirlar,   1940-yil   10-may   –   1945-yil
31
  Jenkins, Roy   (2001).   Cherchill   .   London: MacMillan Press.   ISBN   978-03-30488-05-1 .
43 23-may Jami o'n olti vazir Cherchill xizmatida turli vaqtlarda urush kabineti a'zosi
bo'lgan. 32
    Boshida   besh   kishi   bor   edi,   ulardan   ikkitasi,   Cherchill   va   Ettli
vazirlikning   butun   muddati   davomida   xizmat   qilishgan.   Bevin,   Morrison   va   Vud
dastlab   tashqi   kabinet   portfellari   bo'lgan   idoralarni   saqlab   qolgan   holda   urush
kabinetiga tayinlandilar. Anderson va Eden o'zlarining avvalgilari Chemberlen va
Halifax   hukumatni   tark   etganlaridan   keyin   boshqa   idoralardan   urush   kabinetiga
ko'tarildilar; xuddi shunday, Lyttelton portfelini almashtirgandan so'ng Keysi  olib
kelindi   va   Moyne   Keysi   o'rniga   tayinlandi.   Biverbruk,   Littelton   va   Vulton   joriy
ustuvorliklarni   hal   qilish   uchun   yaratilgan   yangi   ofislarni   to'ldirish   uchun   jalb
qilindi.   Grinvud   hech   qanday   portfelga   ega   bo'lmagan   asl   a'zo   edi   va   u
muxolifatning   vaqtinchalik   rahbariyatini   egallaganida   almashtirilmadi.   Cripps
Cherchill   va   Attlee   ish   yukini   kamaytirish   uchun   qo'shimcha   a'zo   sifatida   olib
kelingan
                 Urush davri ehtiyojlariga javoban Cherchill tomonidan bir qator vazirliklar
yaratilgan.   Ba'zi   vazirlar  o'zlarining  sobiq  ma'muriyatlarda  ishlagan   lavozimlarini
saqlab   qolishgan   va   ularning   eslatmalarida   ularning   dastlabki   tayinlangan   sanasi
mavjud.   Mavjud   idoralarga   yangi   tayinlashlar   uchun   ularning   o'tmishdoshining
ismi ko'rsatiladi.
      2.2   Ikkinchi   jahon   urushi   yillarida   Uinston   Cherchilning
diplomatik   faoliyati.(ATLANTIK   xartiyasi,   QOHIRA
uchrashuvi,TEHRON   konferensiyasi,   YALTA   konferensiyasi,
POTSDAM konferensiyasi ).
Atlantika Xartiyasi.
                Ittifoqchilarning  Shimoliy  Afrikaga  qo'nishi   Cherchill  va  Ruzvelt   o'rtasida
1943-yil   yanvar   oyida   Kasablankada   yangi   uchrashuv   o'tkazishni   talab   qildi.   U
erda   Cherchill   "o'qning   pastki   qismiga"   erta,   to'liq   miqyosli   hujum   qilish   uchun
32
  Pelling 1980 , bet 408   Pelling, Genri   (1980 yil iyun).   "1945 yilgi umumiy saylov qayta ko'rib 
chiqildi".   Tarixiy jurnal   .   Kembrij universiteti matbuoti.   23   (2): 399–
414.   doi   :   10.1017/S0018246X0002433X   .   JSTOR          2638675   .   S2CID          154658298   .
44 bahslashdi,   lekin   faqat   norozilik   bilan   rozi   bo'ldi.   amerikaliklardan.   Munozarali
donolikning   "shartsiz   taslim   bo'lish"   formulasi   ham   rivojlandi.   Cherchill   o'zining
intensiv sayohati (jumladan, Tripoli, Turkiya va Jazoir) uchun pnevmoniya hujumi
tufayli to'ladi, ammo u faqat eng qisqa muddatga ruxsat berdi. May oyida u yana
Vashingtonda   bo'lib,   Amerikaning   o'zining   "qorin   ostida"   strategiyasidan   doimiy
nafratlanishiga   qarshi   bahslashdi;   avgust   oyida   u   Kvebekda   bo'lib,   "Overlord"
operatsiyasi, kanallararo hujum rejalarini ishlab chiqdi. U amerikaliklar 1944-yilda
Birmaga   keng   ko'lamli   bosqinni   rejalashtirayotganini   bilgach,   ularning   qo'shma
resurslari   Normandiyaga   muvaffaqiyatli   bostirib   kirish   uchun   etarli   emasligi
haqidagi qo'rquvi qayta tiklandi. 1943-yil noyabr oyida Qohirada u Ruzveltni O'rta
er   dengizi   bo'ylab   keyingi   hujumlar   uchun   birinchi   o'ringa   qo'yishga   chaqirdi,
ammo   Tehronda   "Katta   uchlik"   birinchi   uchrashuvida   u   Ruzveltning   butunlay
birlashgan   Angliya-Amerika   frontiga   sodiqligini   saqlab   qola   olmadi.   Ruzvelt,
garchi   Stalin   bilan   yakkama-yakka   maslahatlashsa   ham,   Cherchillni   yolg‘iz
ko‘rishdan   bosh   tortdi;   ularning   butun   do'stligi   uchun   Stalin   mohirlik   bilan
foydalangan   ikki   G'arb   rahbarlari   o'rtasidagi   raqobat   elementi   ham   bor   edi.
Ittifoqchilarning   Evropaning   janubiga   hujum   qilishlari   masalasida   Cherchill
ustunlik qildi. Uchrashuvlar davomida Cherchill kasal edi va uyga qaytayotganda u
yana   pnevmoniya   bilan   tushdi.   Sog'ayish   tez   kechgan   bo'lsa-da,   1944-yil   yanvar
oyining   o'rtalarida   tuzalish   tugagunga   qadar   edi.   May   oyigacha   u   D-Day
hujumlarini   jangovar   kreyserdan   tomosha   qilishni   taklif   qildi;   faqat   qirolning
shaxsiy iltimosi uni ko'ndirdi. 
        Harbiy muvaffaqiyatni talab qilish, Cherchill uchun uning siyosiy oqibatlariga
befarqlikni anglatmaydi. 1944-yil sentyabr oyida Kvebek konferentsiyasidan so'ng
u ruslar va polyaklarni yarashtirishga harakat qilish va Bolqondagi ta'sir doiralarini
kommunizmdan iloji boricha himoya qiladigan kelishilgan taqsimotni olish uchun
Moskvaga   uchib   ketdi.   Yunonistonda   u   kommunistik   hokimiyatni   egallashga
to'sqinlik   qilish   uchun   Britaniya   kuchlaridan   foydalangan   va   Rojdestvoda
kelishuvni   amalga   oshirish   uchun   Afinaga   uchib   ketgan.   1945-yil   fevral   oyida
45 Yalta   konferentsiyasida   qabul   qilingan   ko'p   narsalar,   shu   jumladan   Uzoq   Sharq
qarorgohi faqat Ruzvelt va Stalinga tegishli edi va Cherchill bunga aralashmadi. U
polyaklarni   qutqarish   uchun   kurashdi,   lekin   Sovetlarni   va'dalarini   bajarishga
majburlashning   iloji   yo'qligini   aniq   ko'rdi.   Buni   tushunib,   u   Qo'shma   Shtatlarni
Rossiya   qo'shinlari   nemis   kuchlari   tomonidan   qoldirilgan   bo'shliqni   to'ldirishdan
oldin   Ittifoq   kuchlarini   iloji   boricha   Sharqiy   Evropaga   bostirib   kirishga   ruxsat
berishga chaqirdi, ammo u vitse-prezident Ruzveltni mag'lub eta olmadi. Garri S.
Truman   yoki   ularning   generallari   uning   qarashlariga.   U   iyul   oyida   Potsdamga
tashvishli   kayfiyatda   bordi.   Ammo   konferentsiyaning   yakuniy   qarorlarida   uning
ishtiroki   yo'q   edi;   yarim   yo'lda,   uning   hukumati   parlament   saylovlarida
mag'lubiyatga   uchragani   haqida   xabar   kelganda,   u   Angliyaga   qaytib,   iste'foga
chiqishga majbur bo'ldi.
Saylovdagi mag'lubiyat.
         1944-yilda, istiqboldagi g'alaba bilan partiya siyosati qayta tiklandi va 1945-
yil mayiga kelib urush davridagi koalitsiyadagi barcha partiyalar muddatidan oldin
saylov   o'tkazishni   xohlashdi.   Ammo   Cherchill   koalitsiya   hech   bo'lmaganda
Yaponiya mag'lub bo'lgunga qadar davom etishini xohlagan bo'lsa, leyboristlar o'z
mustaqilligini   tiklashni   xohladi.   Cherchill   g'alabaning   mashhur   me'mori   sifatida
engib   bo'lmas   bo'lib   tuyuldi,   ammo   saylovoldi   tashviqotchisi   sifatida   u
Biverbrukning   iltimosiga   ko'ra,   leyboristlar   g'alabasining   dahshatli   oqibatlari
to'g'risida g'ayrioddiy bashoratlarga berilib, o'zini butunlay konservativ da'vo bilan
tanishtirib, o'zining eng ashaddiy dushmani ekanligini isbotladi. . Uning saylovoldi
safarlari   zafarli   muvaffaqiyat   edi,   lekin   olomon   uni   olqishlagan   partiya   rahbari
emas, urush rahbari edi. Leyboristlarning puxta, ammo keng qamrovli iqtisodiy va
ijtimoiy islohotlar dasturi Cherchillning shov-shuvidan ko'ra xalq kayfiyatiga mos
edi.   Vudforddagi   Esseks   saylov   okrugida   shaxsan   g'alaba   qozongan   bo'lsa-da,
Cherchill   o'z   partiyasini   640   kishidan   iborat   parlamentdagi   213   o'ringa
qisqartirganini ko'rdi.
46 Urushdan   keyingi   siyosiy   martaba,   muxolifat   yetakchisi   va   jahon   davlat   arbobi
sifatida.
                Xalq   tomonidan   rad   etilgan   zarba   Cherchillga   qattiq   tushdi.   Darhaqiqat,   u
parlament   muxolifati   yetakchisi   rolini   qabul   qilgan   bo'lsa-da,   u   hech   qachon   o'z
uyida bo'lmagan. Ichki siyosatda  hukmron bo'lgan iqtisodiy va ijtimoiy masalalar
uning   manfaatlari   markazida   emas   edi.   Shuningdek,   u   o'zining   imperatorlik
qarashlari  bilan Hindiston va Birmaga mustaqillik  berilishida  ko'rinib turganidek,
leyboristlarning   "qo'zg'alish"   siyosatini   ma'qullay   olmadi   (garchi   u   zarur
qonunchilikka qarshi ovoz bermagan bo'lsa ham). Ammo tashqi siyosatda oldingi
o'rindiqlar   orasida   keng   ko'lamli   o'ziga   xoslik   saqlanib   qoldi   va   bu   Cherchill
birinchi   navbatda   o'zini   bag'ishlagan   soha   edi.   1946-yil   5-martda   Missuri
shtatining   Fulton   shahrida   u   Prezident   Trumen   ishtirokida   urushdan   keyingi
dunyoqarashining ikkita asosiy mavzusini e'lon qildi: Buyuk Britaniya va Qo'shma
Shtatlar   tinchlik   posbonlari   sifatida   birlashishi   zarurligi.   Yevropa   yuziga   “temir
parda”ni   olib   tashlagan   sovet   kommunizmi   tahdidi;   va   bir   xil   g'ayrat   bilan   u
Evropa   Ittifoqining   himoyachisi   sifatida   paydo   bo'ldi.   1946-yil   19-sentabrda
Tsyurixda   u   “Yevropa   kengashi”ni   tuzishga   da’vat   etdi   va   o‘zi   1949-yilda
Strasburgda   bo‘lib   o‘tgan   kengashning   birinchi   assambleyasida   qatnashdi.   jildlar
(1948–53). 1950 yil fevraldagi umumiy saylovlar Cherchillga yana shaxsiy mandat
olish   imkoniyatini   berdi.   U   1945-yildagi   isrofgarchiliklardan   o'zini   tiyib,   undan
yuqori emas, balki o'z partiyasi bilan kampaniya olib bordi.
                  1939-yil   3-sentyabrda,   Angliya   Germaniyaga   urush   e'lon   qilgan   kuni,
Chemberlen Cherchillni Admiralty uchun mas'ul bo'lgan eski lavozimiga tayinladi.
Signal   flotga   keldi:   "Uinston   qaytib   keldi".   11-sentyabr   kuni   Cherchill   presdan
tabriknoma   oldi.   Franklin   D.   Ruzvelt   va   "Dengizchi   shaxs"   imzosi   bilan   javob
berdi;   unutilmas   yozishmalar   boshlandi.   Cherchillning   notinch   g'ayrati   darhol
butun   ma'muriyatda   sezila   boshladi,   chunki   uning   vazirlik   hamkasblari,
shuningdek,   o'z   bo'limi   Britaniya   urush   davridagi   hukumatining   eng   chekka
burchaklarini   ularning   kamchiliklari   aniqlanishi   va   jazolanishi   mumkinligidan
47 xabardor qilgan o'tkir daqiqalarning birinchisini olishdi. Biroq, uning barcha sa'y-
harakatlari   "soxta   urush"   deb   ataladigan   davrda,   ya'ni   1940-yil   aprel   oyida
Germaniya   Norvegiyani   bosib   olishdan   oldingi   Evropa   urushidagi   turg'unlik
davrida,   to'polon   Angliya-Frantsiya   ittifoqini   faollashtira   olmadi.   Narvik   va
Trondxaymning   muvaffaqiyatsizligi.   Ekspeditsiyalar   dengiz   kuchlarining
yordamiga   bog'liq   bo'lib,   Birinchi   jahon   urushidagi   Cherchillning   obro'si   uchun
juda   halokatli   bo'lgan   Dardanel   va   Gallipoli   haqidagi   ba'zi   xotiralarni
uyg'otmasdan qolmadi. uni himoya qilish uchun.
Atlantika konferentsiyasi va Xartiyasi, 1941-yil.
               Atlantika Xartiyas 33
i AQSh Prezidenti Franklin Ruzvelt va Buyuk Britaniya
Bosh   vaziri   Uinston   Cherchill   tomonidan   1941-yil   14-avgustda   Nyufaundlendda
bo lib   o tgan   ikki   hukumat   boshliqlarining   uchrashuvidan   so ng   e lon   qilinganʻ ʻ ʻ ʼ
qo shma   deklaratsiya   edi.   Atlantika   Xartiyasi   AQSh   va   Britaniyaning   urush
ʻ
maqsadlarini   keng   bayon   qildi.   Uchrashuv   1941-yil   o'rtalarida   Yevropadagi
geosiyosiy vaziyatga javob sifatida chaqirilgan edi. Garchi Buyuk Britaniya 1940
yilning kuzida nemis bosqinidan xalos bo'lgan va 1941-yil  mart oyida AQShning
Lend ijarasi to'g'risidagi qonunining qabul qilinishi bilan AQSh moddiy yordamini
kafolatlagan   bo'lsa-da,   may   oyining   oxiriga   kelib,   nemis   qo'shinlari   inglizlarga
sharmandali   mag'lubiyatlar   keltirdi.   Bolqondagi   yunon   va   yugoslav   kuchlari
Misrni   bosib   olish   va   Suvaysh   kanalini   yopish   bilan   tahdid   qilishdi   va   shu   bilan
Britaniyaning   Hindistondagi   egaliklariga   kirishini   cheklashdi.   1941-yil   22-iyunda
nemislar   Sovet   Ittifoqiga   bostirib   kirganlarida,   Vashington   yoki   Londondagi
siyosatchilarning bir qismi Sovetlar olti haftadan ko'proq vaqt davomida fashistlar
hujumiga   qarshi   tura   oladi,   deb   ishonishgan.   Britaniya   hukumati   o'z   sa'y-
harakatlarini   Evropadagi   nemislar   bilan   ishlashga   qaratgan   bo'lsa-da,   ular
33
  https    ://    www    .   history    .   com   
48 Yaponiya vaziyatdan foydalanib, Janubi-Sharqiy Osiyodagi Britaniya, Frantsiya va
Gollandiya hududlarini egallashi mumkinligidan xavotirda edilar.
Cherchillning Atlantika Xartiyasining nusxasi.
               Cherchill va Ruzvelt 1941-yil 9 va 10-avgustda AQSh bortida uchrashishdi.
Avgusta   Nyufaundlend   shtatidagi   Plasensiya   ko'rfazida,   Ikkinchi   Jahon   urushi
uchun   tegishli   urush   maqsadlarini   muhokama   qilish   va   urushdan   keyingi   xalqaro
tizimni tavsiflash uchun. Ular ishlab chiqqan Xartiya Qo'shma  Shtatlar  va Buyuk
Britaniya   urushdan   keyingi   dunyoda   qo'llab-quvvatlash   majburiyatini   olgan
sakkizta   "umumiy   tamoyil"   ni   o'z   ichiga   olgan.   Ikkala   davlat   ham   hududiy
kengayish   yo'lida   harakat   qilmaslikka   kelishib   oldilar;   xalqaro   savdoni
erkinlashtirishga   intilish;   dengiz   erkinligini,   xalqaro   mehnat,   iqtisodiy   va
farovonlik   standartlarini   o'rnatish.   Eng   muhimi,   Amerika   Qo'shma   Shtatlari   ham,
Buyuk   Britaniya   ham   urush   davrida   bosib   olingan   barcha   mamlakatlarning   o'zini
o'zi   boshqarish   tizimini   tiklashni   qo'llab-quvvatlash   va   barcha   xalqlarga   o'z
boshqaruv shakllarini tanlash imkonini berish majburiyatini oldi. Uchrashuv ushbu
maqsadlarni   ishlab   chiqishda   muvaffaqiyatli   bo'lgan   bo'lsa-da,   u   hech   bir   rahbar
uchun   kerakli   natijalarni   bermadi.   Prezident   Ruzvelt   Xartiya   Amerika   xalqini
ittifoqchilar   nomidan   AQShning   Ikkinchi   Jahon   urushiga   aralashuvini   qo'llab-
quvvatlashga   undashi   mumkinligiga   umid   qilgan   edi;   ammo,   jamoatchilik   fikri
1941-yil   dekabrida   yaponlarning   Pearl-Harborga   hujumigacha   bunday   siyosatga
keskin   qarshi   bo lib   qoldi.Cherchillning   Atlantika   konferentsiyasida   ishtirokʻ
etishdan   asosiy   maqsadi   “amerikaliklarni   urushga   kiritish”   edi.   Bunga   yo'l
qo'ymasdan,   u   Qo'shma   Shtatlar   Buyuk   Britaniyaga   harbiy   yordam   miqdorini
oshirishiga   umid   qildi   va   Yaponiyani   Tinch   okeanida   har   qanday   tajovuzkor
harakatlardan   ogohlantiradi.     Boshqa   tomondan,   Ruzvelt   Britaniya   hukumatidan
hech   qanday   maxfiy   shartnomalarga,   xususan,   birinchi   jahon   urushi   paytida
ittifoqchilar tomonidan dushman hududini urush paytida bo'lish to'g'risida tuzilgan
hududiy   masalalarga   tegishli   bo'lmagan   shartnomalarda   ishtirok   etmaganligini
49 oshkora   tasdiqlashini   xohladi.   oxiri.   Ruzvelt,   shuningdek,   Buyuk   Britaniya
Qo'shma Shtatlarga Lend Lease yordami uchun to'lash shartlarini tartibga solishni
xohladi.   Ruzvelt   Buyuk   Britaniya   hukumati   Buyuk   Depressiya   davrida   Britaniya
hukumati tomonidan o'rnatilgan va a'zolar o'rtasidagi  tarif stavkalarini pasaytirish
orqali Britaniya imperiyasi ichidagi savdoni rag'batlantirish, shu bilan birga ularga
nisbatan kamsituvchi tarif stavkalarini saqlab qolish uchun mo'ljallangan Imperator
imtiyozlari tizimini demontaj qilish orqali inglizlardan tovon to'lashlarini xohladi. 
                    Ruzveltning   Amerikaning   urushga   kirishini   muhokama   qilishdan   bosh
tortganligi   Cherchillni   juda   xafa   qildi.   Bundan   tashqari,   Cherchill   taklif   qilingan
qo'shma   deklaratsiyaning   bir   qancha   jihatlari   Bosh   vazir   uchun   siyosiy   zarar
keltirishi   mumkinligini   tushundi.   Cherchill   Imperial   Preferencedan   voz   kechish
uning   Konservativ   partiyasining   protektsionistik   qanotini   g'azablantirishidan
xavotirda   edi.   Amerikaliklar,   shuningdek,   Yaponiyani   Janubi-Sharqiy   Osiyodagi
Britaniya   egaliklariga   qarshi   kelajakdagi   har   qanday   harbiy   harakatlardan   juda
qattiq   ogohlantirmoqchi   emasligini   isbotladilar.   Nihoyat,   Cherchill   ham,   uning
Vazirlar  Mahkamasining   ko‘plab  a’zolari   ham   Nizomning  barcha  xalqlarning  o‘z
hukumatini o‘zi tanlash huquqini eslatuvchi uchinchi bandidan xavotirga tushishdi.
Cherchill   ushbu  band   mustamlaka  sub'ektlarining,   shu  jumladan  Buyuk   Britaniya
imperiyasidagi   mustamlakachilarning   dekolonizatsiya   uchun   tashviqot   qilish
huquqini   tan   olganidan   xavotirda   edi.     Shunga   qaramay,   Cherchill   qo'shma
deklaratsiya   konferentsiya   davomida   amalga   oshirishi   mumkin   bo'lgan   eng   ko'p
narsa   ekanligini   tushundi.   Qo'shma   Shtatlar   neytral   bo'lib   qolsa-da,   deklaratsiya
Britaniya jamoatchiligining ruhiyatini ko'taradi va eng muhimi, Qo'shma Shtatlarni
Buyuk Britaniya bilan yanada  yaqinlashtiradi. Shu sababli, Cherchill  deklaratsiya
matnini   11-avgust   kuni   Vazirlar   Mahkamasiga   yuborganida,   ularni   keraksiz
qiyinchiliklarni   ko'tarish   "ehtiyotsizlik"   bo'lishini   ogohlantirdi.   Vazirlar
Mahkamasi Cherchillning tavsiyasiga amal qildi va Nizomni tasdiqladi.
         1941-yil avgustdagi Atlantika Xartiyasi majburiy shartnoma bo'lmasa-da, bir
qancha   sabablarga   ko'ra   muhim   edi.   Birinchidan,   u   AQSh   va   Buyuk   Britaniya
50 o'rtasida   eksa   tajovuzkorligiga   qarshi   birdamlik   hissini   ochiq   tasdiqladi.
Ikkinchidan,   u   urushdan   keyingi   dunyo   uchun   Prezident   Ruzveltning   Vilson
qarashlarini   bayon   qildi;   Bu   savdoning   erkin   almashinuvi,   o'z   taqdirini   o'zi
belgilash, qurolsizlanish va jamoaviy xavfsizlik bilan tavsiflanadi. Nihoyat, Nizom
oxir-oqibatda   Mustaqillik   uchun   kurashayotgan   Uchinchi   Dunyodagi   mustamlaka
sub'ektlari, ya'ni Jazoirdan Vetnamgacha, ilhom manbai bo'lib xizmat qildi.
Tehron konferentsiyasi, 1943-yil.
                  Tehron   konferensiyas 34
i   1943-yil   28-noyabrdan   1-dekabrgacha   Tehronda
(Eron)   AQSh   Prezidenti   Franklin   Delano   Ruzvelt,   Buyuk   Britaniya   Bosh   vaziri
Uinston Cherchill va Sovet Ittifoqi Bosh vaziri Iosif Stalin o rtasida bo lib o tganʻ ʻ ʻ
uchrashuv   edi.   Konferentsiya   davomida   uch   rahbar   Germaniya   va   Yaponiyaga
qarshi   harbiy   strategiyasini   muvofiqlashtirdi   va   Ikkinchi   jahon   urushidan   keyingi
davrga   oid   bir   qator   muhim   qarorlar   qabul   qildi.   Konferentsiyaning   eng   muhim
yutuqlari   Evropa   va   Osiyodagi   eksa   kuchlariga   qarshi   urushning   keyingi
bosqichlariga qaratildi. Ruzvelt, Cherchill va Stalin inglizlar va amerikaliklar 1944
yil   may   oyiga   qadar   Shimoliy   Fransiyaga   bostirib   kirish   uchun   “Overlord”
operatsiyasini   boshlash   majburiyatini   olish   shartlarini   muhokama   qilishdi.
Antantalarni   uzoq   vaqtdan   beri   siqib   chiqargan   Sovetlar.   ikkinchi   frontni   ochib,
Sharqiy   frontda   nemis   qo'shinlarini   Shimoliy   Frantsiyadagi   ittifoqchilar
kampaniyasidan   uzoqlashtiradigan   yana   bir   yirik   hujumni   boshlashga   rozi   bo'ldi.
Stalin,   shuningdek,   ittifoqchilarning   Germaniya   ustidan   g'alaba   qozonganidan
keyin   Sovet   Ittifoqi   Yaponiyaga   qarshi   urush   e'lon   qilishiga   printsipial   jihatdan
rozi   bo'ldi.   Sovet   Ittifoqining   Yaponiyaga   qarshi   urush   e'lon   qilishi   evaziga
Ruzvelt   Stalinning   Kuril   orollari   va   Saxalinning   janubiy   yarmiga,   shuningdek,
muzsiz   bo'lgan   Dairen   (Dalian)   va   Port   Artur   (Lyushun   porti)   portlariga   kirish
talablarini qabul qildi. Shimoliy Xitoydagi Liaodong yarim oroli. Biroq, 1945 yilgi
Yalta konferentsiyasigacha bu kelishuvning aniq tafsilotlari aniqlanmagan.
34
    Вторая мировая война. Том 4: Поворот судьбы .     Уинстон Черчилль . 1950 г.
51                     Tehronda   ittifoqchi   davlatlar   yetakchilari   Sharqiy   Yevropa   va
Germaniyaning   urushdan   keyingi   davrdagi   taqdiriga   oid   muhim   masalalarni   ham
muhokama qildilar. Stalin Polshaning Sovet Ittifoqi bilan sharqiy chegarasini 1920
yilda   Buyuk   Britaniya   tashqi   ishlar   vaziri   lord   Kerzon   belgilagan   chiziqqa   mos
kelishi uchun qayta ko'rib chiqishni talab qildi. Polshaning hududini yo'qotganligi
uchun   kompensatsiya   qilish   uchun   uch   rahbar   Germaniya-Polsha   chegarasini
ko'chirishga   kelishib   oldilar.   Oder   va   Neisse   daryolariga.   Biroq,   bu   qaror   1945
yildagi   Potsdam   konferentsiyasigacha   rasman   ratifikatsiya   etilmadi.   Bu
muzokaralar davomida Ruzvelt Stalindan Litva, Latviya va Estoniya respublikalari
faqat har bir respublika fuqarolari o'zaro kelishuvdan keyin Sovet Ittifoqi tarkibiga
qayta   qo'shilishi   haqida   kafolat   oldi.   referendumda   savolga   ovoz   berdi.   Biroq,
Stalin   bu   masalani   "Sovet   konstitutsiyasiga   muvofiq"   hal   qilish   kerakligini
ta'kidladi   va   u   saylovlar   ustidan   hech   qanday   xalqaro   nazoratga   rozi   bo'lmaydi.
Ruzvelt,   Cherchill   va   Stalin,   shuningdek,   urushdan   keyin   Germaniyaning
ittifoqdosh bosqin zonalariga bo'linishi masalasini ko'tarib chiqdilar va har qanday
yakuniy   qaror   qabul   qilinishidan   oldin   Evropa   maslahat   komissiyasini   "bo'linish
masalasini diqqat bilan o'rganib chiqishlari" haqida kelishib oldilar.
                        Keng   xalqaro   hamkorlik   ham   Tehrondagi   muzokaralarning   asosiy
mavzusiga aylandi. Ruzvelt va Stalin Birlashgan Millatlar Tashkilotining tarkibini
alohida   muhokama   qildilar.   1943-yil   oktyabr   va   noyabr   oylarida   bo'lib   o'tgan
Moskva   tashqi   ishlar   vazirlari   konferentsiyasida   Qo'shma   Shtatlar,   Buyuk
Britaniya, Xitoy va Sovet Ittifoqi to'rtta davlat  deklaratsiyasini  imzoladilar, uning
to'rtinchi bandida "umumiy xalqaro tashkilot" yaratish ko'zda tutilgan edi. "xalqaro
tinchlik   va   xavfsizlikni"   rag'batlantirish.   Tehronda   Ruzvelt   Stalinga   taklif
etilayotgan tashkilot haqidagi tasavvurini bayon qildi, unda kelajakdagi Birlashgan
Millatlar Tashkilotida "to'rt politsiyachi" (AQSh, Buyuk Britaniya, Xitoy va Sovet
Ittifoqi) hukmronlik qiladi va ular "zudlik bilan hal qilish huquqiga ega bo'ladilar".
tinchlikka har qanday tahdid va chora ko'rishni talab qiladigan har qanday to'satdan
favqulodda vaziyat.
52                    Nihoyat, uch davlat rahbari “Eronga nisbatan uch davlat deklaratsiyasi”ni
e’lon   qildi.   Unda   ular   Eron   hukumatiga   Germaniyaga   qarshi   urushda   ko‘rsatgan
yordami uchun minnatdorchilik bildirib, urush paytida ham, undan keyin ham unga
iqtisodiy   yordam   ko‘rsatishga   va’da   berishdi.   Eng   muhimi,   AQSh,   Buyuk
Britaniya   va   Sovet   hukumatlari   "Eronning   mustaqilligi,   suvereniteti   va   hududiy
yaxlitligini   saqlash   istagida"   ekanliklarini   ta'kidladilar.      Konferentsiya   davomida
Ruzvelt   o'zining   ko'plab   maqsadlariga   erishdi.   Sovet   Ittifoqi   Yaponiyaga   qarshi
urushga   qo'shilish   majburiyatini   oldi   va   Ruzveltning   Birlashgan   Millatlar
Tashkiloti   uchun   rejalarini   qo'llab-quvvatladi.   Eng   muhimi,   Ruzvelt   Qo shmaʻ
Shtatlar   Sovet   Ittifoqi   bilan   to g ridan-to g ri   muzokaralar   olib   borishga   tayyor	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ekanligini   isbotlab,   eng   muhimi,   1944-yil   bahorigacha   Fransiyada   ikkinchi   front
ochilishiga   kafolat   berib,   Stalin   ishonchini   qozonganiga   ishondi.Ammo   Stalin
Sharqiy   Evropa   bo'yicha   ham   keyingi   urush   konferentsiyalarida   tasdiqlanadigan
taxminiy imtiyozlarga ega bo'ldi.
Yalta konferentsiyasi, 1945-yil.
                Yalta   konferentsiyasi 35
  1945-yil   4-11-fevral   kunlari   Qrimdagi   rus   kurort
shaharchasida Ikkinchi jahon urushi paytida bo'lib o'tdi. Yaltada AQSh Prezidenti
Franklin Ruzvelt, Buyuk Britaniya Bosh vaziri Uinston Cherchill va Sovet Ittifoqi
Bosh   vaziri   Iosif   Stalin   urushning   kelajakdagi   taraqqiyoti   va   urushdan   keyingi
dunyoga oid muhim qarorlar qabul qildi.
Yalta konferentsiyasida jahon yetakchilari
                   Ittifoqchilarning rahbarlari Yaltaga Ittifoqchilarning Evropadagi g'alabasi
deyarli   muqarrar   ekanligini   bilishgan,   ammo   Tinch   okeanidagi   urush   tugashiga
kamroq   ishonch   hosil   qilishgan.   Yaponiya   ustidan   g'alaba   qozonish   uzoq   davom
etadigan kurashni talab qilishi mumkinligini tan olgan holda, Qo'shma Shtatlar va
Buyuk   Britaniya   Tinch   okeani   teatrida   Sovet   Ittifoqi   ishtirokida   katta   strategik
ustunlikni   ko'rdi.   Yaltada   Ruzvelt   va   Cherchill   Stalin   bilan   Sovet   Ittifoqining
35
  Уинстон Черчилль        Вторая мировая война : В шести томах :        Том 2 : Война в сумерках      (1954)
53 Yaponiyaga   qarshi   urushga   kirishi   shartlarini   muhokama   qilishdi   va   uchtasi   ham
Sovet   Ittifoqining   Tinch   okeani   teatrida   potentsial   hal   qiluvchi   ishtiroki   evaziga
Sovetlarga   ta'sir   doirasi   berilishiga   kelishib   oldilar.   Yaponiyaning   taslim
bo'lishidan   keyin   Manchuriya.   Bunga   Saxalinning   janubiy   qismi,   Port-Arturdagi
ijara (hozirgi Lyushunkou), Manchjuriya temir yo'llarining ulushi va Kuril orollari
kiradi. Bu kelishuv Yalta konferensiyasining asosiy aniq yutug‘i bo‘ldi.
Ittifoqchi davlatlar rahbarlari Germaniya, Sharqiy Yevropa va Birlashgan Millatlar
Tashkilotining   kelajagini   ham   muhokama   qilishdi.   Ruzvelt,   Cherchill   va   Stalin
nafaqat   Frantsiyani   urushdan   keyingi   Germaniya   boshqaruviga   qo'shishga,   balki
Germaniya   urushdan   keyin   tovon   to'lash   uchun   javobgarlikni   hammasini   emas,
balki bir qismini o'z zimmalariga olishiga rozi bo'lishdi. Amerikaliklar va inglizlar
Sovet   Ittifoqi   bilan   chegaradosh   Sharqiy   Yevropa   davlatlarining   bo'lajak
hukumatlari Sovet rejimiga "do'stona" munosabatda bo'lishlari kerak, degan fikrga
kelishdi, Sovetlar  esa fashistlar  Germaniyasidan ozod qilingan barcha hududlarda
erkin   saylovlar   o'tkazishga   va'da   berishdi.   Muzokarachilar,   shuningdek,   urushdan
keyingi   milliy   hukumat   tarkibiga   kommunistlarni   kiritishni   nazarda   tutuvchi
Polsha   bo'yicha   deklaratsiyani   e'lon   qilishdi.   Birlashgan   Millatlar   Tashkilotining
kelajagi   bo'yicha   munozaralarda   barcha   tomonlar   Xavfsizlik   Kengashida   ovoz
berish tartib-qoidalari bo'yicha Amerika rejasiga rozi bo'lishdi, Frantsiya qo'shilishi
ortidan   besh   doimiy   a'zoga   kengaytirildi.   Ushbu   doimiy   a'zolarning   har   biri
Xavfsizlik Kengashi oldida qarorlarga veto qo'yishi kerak edi.
          Yalta kelishuvlariga dastlabki munosabat bayramona edi. Ruzvelt va boshqa
ko'plab   amerikaliklar   buni   AQSh-Sovet   urushi   hamkorligi   ruhi   urushdan   keyingi
davrga ham o'tishining isboti sifatida ko'rishdi. Biroq, bu hissiyot qisqa umr ko'rdi.
1945-yil   12-aprelda   Franklin   D.   Ruzveltning   vafoti   bilan   Garri   S.   Trumen
AQShning   o‘ttiz   uchinchi   prezidenti   bo‘ldi.   Aprel   oyining   oxiriga   kelib,   yangi
ma'muriyat   Sovetlar   bilan   Sharqiy   Evropadagi   ta'siri   va   Birlashgan   Millatlar
Tashkiloti   ustidan   to'qnash   keldi.   Sovetlar   tomonidan   hamkorlik   yo'qligidan
xavotirda   bo'lgan   ko'plab   amerikaliklar   Ruzveltning   Yalta   muzokaralarini   olib
54 borishini   tanqid   qila   boshladilar.   Bugungi   kunga   qadar   Ruzveltni   qattiq
qoralovchilar   uni   Sharqiy   Yevropa   va   Shimoli-Sharqiy   Osiyoni   Sovet   Ittifoqiga
Yaltada "topshirganlikda" ayblamoqda, garchi Sovetlar ko'plab jiddiy yon bosgan
bo'lsa ham.
Potsdam konferentsiyasi, 36
 1945-yil.
                 Katta uchlik — Sovet yetakchisi Iosif Stalin, Buyuk Britaniya Bosh vaziri
Uinston   Cherchill   (26-iyulda   bosh   vazir   Klement   Atli   bilan   almashtirilgan)   va
AQSh prezidenti Garri Trumen 1945-yil 17-iyuldan 2-avgustgacha Germaniyaning
Potsdam   shahrida   uchrashib,   shartlarni   muzokara   qilishdi.   Ikkinchi   jahon   urushi
tugashi uchun. 1945-yil fevraldagi Yalta konferentsiyasidan so'ng Stalin, Cherchill
va  AQSh   prezidenti   Franklin  D.   Ruzvelt   Germaniyaning  taslim   bo'lishidan   keyin
Yevropadagi  urushdan  keyingi   chegaralarni   aniqlash  uchun  uchrashishga  kelishib
oldilar. 1945-yil 8-mayda Germaniya taslim bo'ldi va ittifoqchi davlatlar rahbarlari
Yaltada   boshlangan   munozaralarni   davom   ettirish   uchun   yozda   Potsdamda
uchrashishga   kelishib   oldilar.   Garchi   Ittifoqchilar   Tinch   okeanida   qo'shma   urush
olib borishga  sodiq bo'lishsa-da, Evropada  umumiy dushmanning  yo'qligi  Evropa
qit'asida   urushdan   keyingi   qayta   qurish   bo'yicha   konsensusga   erishishda
qiyinchiliklarga olib keldi.
                      Potsdamdagi   asosiy   masala   Germaniyani   qanday   boshqarish   kerakligi
masalasi   edi.   Yaltada   Sovetlar   Germaniyadan   urushdan   keyingi   og'ir   tovon   puli
talab   qildilar,   ularning   yarmi   Sovet   Ittifoqiga   tushadi.   Ruzvelt   bunday   talablarga
rozi bo'lgan bo'lsa-da, Trumen va uning Davlat kotibi Jeyms Birns ishg'ol qiluvchi
davlatlarga   faqat   o'zlarining   ishg'ol   zonasidan   tovon   to'lashlariga   ruxsat   berish
orqali Germaniyaga nisbatan munosabatni yumshatishga qaror qilishdi. Trumen va
Byrns bu pozitsiyani rag'batlantirdilar, chunki ular Birinchi jahon urushidan keyin
Germaniyadan   yuqori   tovon   to'lovlarini   talab   qilgan   Versal   shartnomasida
yaratilgan   vaziyatning   takrorlanishiga   yo'l   qo'ymaslikni   xohlashdi.   Ko'pgina
36
  Уинстон Черчилль        Вторая мировая война : В шести томах :        Том 2 : Война в сумерках      (1954)
55 ekspertlar   Versal   shartnomasi   tomonidan   qo'yilgan   qattiq   tovonlar   Germaniya
iqtisodiyotiga   putur   etkazdi   va   natsistlarning   kuchayishiga   turtki   bo'ldi,   degan
fikrga qo'shildi. 
                      Ko'p   kelishmovchiliklarga   qaramay,   ittifoqchilar   Potsdamda   ba'zi
shartnomalar   tuzishga   muvaffaq   bo'lishdi.   Masalan,   muzokarachilar   ittifoqchilar
ishg'olining   to'rtta   zonasi   ostida   qurolsizlangan   va   qurolsizlangan   Germaniya
maqomini   tasdiqladilar.   Konferentsiya   protokoliga   ko'ra,   "Germaniyani   to'liq
qurolsizlantirish   va   demilitarizatsiya   qilish"   kerak   edi;   Germaniya   sanoatining
harbiy maqsadlarda ishlatilishi mumkin bo'lgan barcha jihatlari demontaj qilinishi
kerak   edi;   Germaniyaning   barcha   harbiy   va   harbiylashtirilgan   kuchlari   yo'q
qilinishi   kerak   edi;   va   Germaniyada   barcha   harbiy   texnikani   ishlab   chiqarish
taqiqlangan   edi.   Bundan   tashqari,   nemis   jamiyati   fashistlar   davridagi   barcha
kamsituvchi   qonunlarni   bekor   qilish   va   "harbiy   jinoyatchilar"   deb   topilgan
nemislarni hibsga olish va sud qilish orqali demokratik yo'nalishda qayta tiklanishi
kerak   edi.   Germaniya   ta'lim   va   sud   tizimlari   har   qanday   avtoritar   ta'sirlardan
tozalanishi kerak edi va demokratik siyosiy partiyalar mahalliy va davlat darajasida
Germaniyani boshqarishda ishtirok etishga da'vat etiladi. Biroq, milliy Germaniya
hukumatini   qayta   qurish   noma'lum   muddatga   qoldirildi   va   Ittifoqchi   nazorat
komissiyasi   (to'rtta ishg'olchi   davlat, AQSh,  Buyuk  Britaniya, Frantsiya  va  Sovet
Ittifoqidan iborat) interregnum davrida mamlakatni boshqaradi.
                  Potsdam   konferentsiyasi 37
da   muhokama   qilingan   eng   munozarali
masalalardan biri Germaniya-Sovet-Polsha chegaralarini qayta ko'rib chiqish va bir
necha   million   nemislarni   bahsli   hududlardan   quvib   chiqarish   bilan   bog'liq   edi.
Sovet-Polsha chegarasi o'zgartirilgandan so'ng, Sovet Ittifoqiga yo'qotilgan hudud
evaziga Polsha Germaniya hududining katta qismini oldi va boshqa davlatlar kabi
Germaniya   aholisini   deportatsiya   qila   boshladi.   katta   nemis   ozchilik   aholisi.
Potsdamdagi   muzokarachilar   vaziyatdan   yaxshi   xabardor   edilar   va   inglizlar   va
37
  https://state.gov
56 amerikaliklar   nemislarning   g'arbiy   ishg'ol   zonalariga   ommaviy   ketishi   ularni
beqarorlashtirishidan   qo'rqishsa   ham,   ular   "har   qanday   transferlar   sodir   bo'ladi"
deb   e'lon   qilishdan   boshqa   hech   qanday   chora   ko'rmadilar.   tartibli   va
insonparvarlik   bilan   amalga   oshirilishi   kerak"   va   polyaklar,   chexoslovaklar   va
vengerlardan qo'shimcha deportatsiyalarni vaqtincha to'xtatishni so'rash.
                    Germaniya   va   Polsha   bilan   bog'liq   masalalarni   hal   qilishdan   tashqari,
Potsdam   muzokarachilari   Germaniyaning   sobiq   ittifoqchilari   bilan   tinchlik
shartnomalarini   ishlab   chiqish   uchun   AQSh,   Buyuk   Britaniya,   Sovet   Ittifoqi   va
Xitoy   nomidan   ish   olib   boradigan   Tashqi   ishlar   vazirlari   kengashini   tuzishni
ma'qulladilar.   .   Konferensiya   ishtirokchilari,   shuningdek,   Turkiya   bo‘g‘ozlari
ustidan   yagona   nazoratni   Turkiyaga   bergan   1936-yildagi   Montrö   konventsiyasini
qayta ko‘rib chiqishga kelishib oldilar. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar, Buyuk
Britaniya va  Xitoy "Potsdam  deklaratsiyasi"  ni  e'lon  qildi,  unda Yaponiya  darhol
taslim bo'lmasa, uni "tez va butunlay yo'q qilish" bilan tahdid qildi (Sovet Ittifoqi
deklaratsiyani   imzolamadi,   chunki   u   hali   urush   e'lon   qilishi   kerak   edi.
Yaponiyada).
           Potsdam konferensiyasi, ehtimol, prezident Trumenning 1945-yil 24-iyulda
Stalin   bilan   suhbati   bilan   mashhur   bo‘lib,   bu   vaqt   davomida   Prezident   Sovet
rahbariga   Qo‘shma   Shtatlar   1945-yil   16-iyulda   birinchi   atom   bombasini
muvaffaqiyatli   portlatgani   haqida   xabar   bergan.   AQSh   muzokaralar   guruhining
AQShning   yadroviy   salohiyati   uning   savdolashish   qudratini   oshirishiga
ishonishiga   nisbatan   muzokaralar   davomida   qat'iy   pozitsiya.   Stalin,   ammo   Sovet
razvedka   tarmog'i   tufayli   allaqachon   AQSh   yadroviy   dasturi   haqida   yaxshi
ma'lumotga ega edi; shuning uchun u ham o'z lavozimlarida mustahkam turdi. Bu
holat   muzokaralarni   qiyinlashtirdi.   Qarama-qarshiliklarga   qaramay,   urush
davomida ittifoqchi bo'lib qolgan Amerika Qo'shma Shtatlari, Buyuk Britaniya va
Sovet   Ittifoqi   rahbarlari   urushdan   keyingi   qayta   qurish   bo'yicha   hamkorlikni
muhokama qilish uchun hech qachon jamoaviy yig'ilishmadi.
57                 Ikkinchi Qohira konferensiyas i   1943 -yil 4-6-dekabr kunlari   Qohirada   bo libʻ
o tdi   va	
ʻ   Turkiyaning   Ikkinchi   jahon   urushiga   qo shilishi   mumkinligiga	ʻ
bag ishlandi. Uchrashuvda	
ʻ   AQSh prezidenti   Franklin D.   Ruzvelt ,   Buyuk Britaniya
Bosh   vaziri   Uinston   Cherchill   va   Turkiya   Prezidenti   Ismet   İnönü   .   1941-yilgacha
Ruzvelt   va   Cherchill   Turkiyaning   betarafligi   Yaqin   Sharqdagi   strategik   neft
zaxiralarini   o zlashtirishiga   to sqinlik	
ʻ ʻ   qilib ,   ittifoqchilar   manfaatlariga   xizmat
qiladi,   degan   fikrda   edi.   Ammo   1942-yilgi   kampaniyadan   so'ng   Ruzvelt   va
Cherchill   o'z   fikrlarini   o'zgartirdilar.   Cherchill   turklar   Bolqonda   yangi   jabha
ochishni   xohlardi.   1943-yil   30-yanvarda   Cherchill   bu   masalani   muhokama   qilish
uchun   Turkiyaning   Adana   shahridan   23   km   uzoqlikda   joylashgan   Енидже [en]
  da
poyezd vagonida Inönü bilan yashirincha uchrashdi.
        Boshqa tomondan, Ruzvelt hamon Turkiyaning hujumi juda xavfli bo'ladi va
Turkiyaning   mumkin   bo'lgan   muvaffaqiyatsizligi   ittifoqchilar   uchun   halokatli
bo'ladi, deb hisoblardi.
         Inönü 11 yillik tinimsiz urushlar (Italiya-Turkiya, Bolqon urushlari, Birinchi
jahon   urushi   va   Turkiya   Mustaqillik   urushi)   davomida   o z   mamlakati   boshidan	
ʻ
kechirgan   mashaqqatlarni,   hududi,   aholisi   va   boyligidan   ayrilganini   juda   yaxshi
bilardi.   1911-22   yillar   oralig'ida   va   Turkiyani   imkon   qadar   uzoq   vaqt   davomida
urushdan chetlashtirishga qaror qildi. Inönü, shuningdek, Turkiyaga moliyaviy va
harbiy yordam kafolatlanishini, shuningdek, urushdan keyin Sovet qo'shinlari Turk
bo'g'ozlariga   bostirib   kirgan   taqdirda   AQSh   va   Buyuk   Britaniyaning   Turkiya
tomonida   bo'lishini   kafolatlashni   xohladi,   bu   haqda   Iosif   Stalin   allaqachon   ochiq
gapirgan   edi.   Sovet   bosqinidan   qo'rqish   va   Stalinning   turk   bo'g'ozlarini   nazorat
qilish   istagi   Turkiyani   chet   ellik   neytrallik   tamoyilidan   voz   kechishga   va   1952-
yilda NATOga a'zo bo'lishga majbur qildi..
                Ehtimol,   Turkiyaning   ittifoqchilar   tomonida   urushga   zudlik   bilan   kirishga
ikkilanishining   eng   muhim   sababi   Cherchill   Adanada   va'da   qilgan   moliyaviy   va
harbiy   yordam   miqdorini   kamaytirishi   mumkin   edi.   1943-yil   dekabriga   kelib,
Angliya-Amerika   hukumati   umumiy   vaziyat   1943-yil   bahorida   kelishuvdagi   eng
58 yaxshi prognozlarda ilgari taklif qilinganidan ko'ra keskin o'zgargan deb hisobladi
Inglizlar Saturn rejasiga yordamning qisqartirilgan ko'lamini taklif qildilar    Turklar
esa urushga kirganlaridan keyin o z vatanlarini himoya qilish uchun yetarli kuchgaʻ
ega   bo lishlariga   ishonch   hosil   qilishni   istashdi   va   yangi   reja   ularning   xavfsizlik	
ʻ
ehtiyojlarini   to liq   qondirishiga   shubha   qilishdi.   “Overlord”   operatsiyasi	
ʻ
boshlanishiga   atigi   olti   oy   qolgan   Cherchill   istamay   Turkiyani   mustahkamlash
uchun   zarur   bo‘lgan   resurslar   va   vaqtni   berib   bo‘lmaydi,   degan   xulosaga   keldi.
Boshqa   tomondan,   Amerika   shtablari   boshliqlari   va   ularning   rejalashtiruvchilari
"Overlord" operatsiyasiga e'tibor qaratish uchun bu mumkin bo'lgan to'siq nihoyat
olib tashlanganidan xotirjam bo'lishdi.
                  Konferensiya   yakunida   Turkiyaning   betarafligini   saqlab   qolishga   qaror
qilindi.   Shuningdek,   Ittifoqchilarning   mintaqadagi   ehtimoliy   havo   operatsiyalari
uchun Adana yaqinida Incirlik havo bazasini qurishga qaror qilindi, ammo qurilish
ishlari   Ikkinchi   jahon   urushi   tugaganidan   keyin   boshlandi.   Incirlik   havo   bazasi
keyinchalik   Sovuq   urush   davrida   NATO   uchun   muhim   rol   o'ynadi.   Yana   bir
yechim Birmada Yaponiyaga qarshi Anakim operatsiyasini kechiktirish edi.
      
                Xulosa qilib aytganda Cherchillning butun oldingi faoliyati urush davridagi
rahbarlikka   tayyorgarlik   bo'lgan.   Qattiq   vatanparvar;   o'z   mamlakatining
buyukligiga   va   uning   Yevropa,   imperiya   va   dunyodagi   tarixiy   roliga   romantik
ishonuvchi;   qiyinchilik   va   inqirozda   gullab-yashnagan   harakat   fidoyisi;   talaba,
tarixchi va urush faxriysi; uzoq siyosiy surgunga qaramay yoki shu sababli siyosat
san'atining   ustasi   bo'lgan   davlat   arbobi;   temir   konstitutsiyaga,   bitmas-tuganmas
kuchga   va   to'liq   konsentratsiyaga   ega   bo'lgan   odam,   go'yo   u   o'zining   barcha
iqtidorlarini   g'amxo'rlik   qilganga   o'xshardi,   toki   vaqt   kelganda   ularni   Britaniyani
qutqarish   va   Britaniya   dunyoda   qo'llab-quvvatlaydigan   qadriyatlarga   sarflashi
mumkin edi.1939-yil 3-sentyabrda, Angliya Germaniyaga urush e'lon qilgan kuni,
Chemberlen Cherchillni Admiralty uchun mas'ul bo'lgan eski lavozimiga tayinladi.
Signal   flotga   keldi:   "Uinston   qaytib   keldi".   11-sentyabr   kuni   Cherchill   presdan
59 tabriknoma   oldi.   Franklin   D.   Ruzvelt   va   "Dengizchi   shaxs"   imzosi   bilan   javob
berdi;   unutilmas   yozishmalar   boshlandi.   Cherchillning   notinch   g'ayrati   darhol
butun   ma'muriyatda   sezila   boshladi,   chunki   uning   vazirlik   hamkasblari,
shuningdek,   o'z   bo'limi   Britaniya   urush   davridagi   hukumatining   eng   chekka
burchaklarini   ularning   kamchiliklari   aniqlanishi   va   jazolanishi   mumkinligidan
xabardor qilgan o'tkir daqiqalarning birinchisini olishdi. Biroq, uning barcha sa'y-
harakatlari   "soxta   urush"   deb   ataladigan   davrda,   ya'ni   1940-yil   aprel   oyida
Germaniya   Norvegiyani   bosib   olishdan   oldingi   Evropa   urushidagi   turg'unlik
davrida, to'polon Angliya-Frantsiya ittifoqini faollashtira olmadi. 
60 III   Bob.   Uinston   Cherchillning   ikkinchi   hokimiyat   davrida
Angliya(1951-1955).
         3.1 Ichki siyosat .
        Ettli   hukumati   kompartiya   tomonidan   1947-yilda   ishlab   chiqilgan   uch
yillik   iqtisodiy   rivojlanish   planini   inobatga   olmadi.   Kapitalizmning   ishchilar
sinfiga   hujumi   oshib   barav е rdi.   To’g’ri   soliqlarning   hajmi   1939-yilda161   million
funt st е rlilg bo’lsa, 1947-yilda 1 milliard 663 million funt st е rlingga y е tdi. To’g’ri
soliqlar 1938- yilda mllliy daromadning 17,6%ini tashkil etgan bo’lsa, 1951-yilda
40% dan ortig’ini tashkil etdi. 
Byudj е t   d е fitsiti   baxonasi   bilan   1947-yildan   egri   soliklar   oshirildi.   Egri
soliqlar   1939-yilda   340   million   funt   st е rling   bo’lsa,   1948-yilda   1   milliard   426
million   funt   st е rlingga   y е tdi.   Mamlakatni   l е yboristlar   boshqargan   1945—1951
yillarda  to’g’ri  soliqlar   10 baravar, egri  soliqlar   4 baravar   oshdi. Hamma  soliqlar
ishchi   va   xizmatchilar   ish   haqining   30%   iga   y е tdi.   1949-yil   oktyabridan   sotsial
xarajatlar   'qisqartirildi.   Ishsizlik   tugatilmadi.   Ishsizlar   soni   350—450   mingdan
kamaymadi.   Ishlab   chiqarishda   ishchilar   kamaya   bordi;   xizmat   doirasida
foydalanuvchi kishilar soni zsa ko’paya bordi. Milliy daromadda rant е lar salmoqi
oshdi.   Angliya   kapitalizmining   parchzitligi   kuchaydi.   Angliya   ekonomikasini
tinchlik   iziga   solish   oxiriga   yetkazilmasdan   qayta   qurollanish   boshlanib   k е tdi.
Harbiy   xarajatlar   1938-yilda   254   mln.   funt   st е rling   bo’lgan   bo’lsa,   1951-yilda   1
mld.   funt   st е rlingdan   ham   oshdi.   1950-yildan   qayta   qurollanish   uch   yillik
programmasi   amalga   oshirila   boshlandi.   Ishchilar   sinfining   qashshoqlanishi
hisobiga   kapitalistlarning   foydasi   oshib   bordi;   ularling   1938-yildagi   sof   foydasi
676 million funt st е rlinq bo’lgan bo’lsa, 1951- yilda 3 mlrd. funt st е rlingga y е tdi.
Aktsion е r   jamiyatlarining   foydasi   1945—1951-yillarda   2   hissa   ko’paydi.   Uyjoy
krizisi zo’raydi. Sotsial ziddiyat k е skinlashdi. Ish tashlash harakati rivojlana bordi.
Ish   tashlashlarda   yiliga   300   mingdan   600   minggacha   kishi   qatnashdi.   Avtomobil
sanoati   ishchilari,   London   translortchilari,   t е mir   yo’lchilar,   m е tallistlar   va
61 boshqalar,   ayniqsa   port   va   toqkon   sanoati   ishchilari   aktiv   ko’tarshshb   chkqdi.
Ishchila.r sinfi qatgaq turib o’z iqtisodiy talablarining qondirilishi uchun kurashdi.
Ishchilar sinfi tashkiliy tomondan aycha o’sdi. Kasaba soyuzlar ko’plab tuzildi; bu
soyuzlarning   birlashishi   natijasida   yirik   kasaba   soyuzlar   tuzildi.   Kasaba   soyuz
harakati   t е pasida   raxbarligi   o’nglardan   iborat   tr е dyunionlarning   Britaniya
kongr е ssida turdi. U l е yboristik hukumatning barcha siyosatini qo’llab-quvvatladi,
ishchilar harakatida nifoqchilik rolini o’ynadi 38
. Kommunistlarga, ularning kasaba
soyuzlarning rahbarlik lavozimlarida ishlashlariga qarshi chiqdi; 1949-yilda Jahon
kasaba soyuzlari F е d е ratsiyasidan ajralib chiqib, r е formistik Erkin kasaba soyuzlar
xalqaro   Konf е d е ratsiyasini   tuzishda,   1951-yilda   sotsialist   va   sotsial-dеmokratik
partiyalarning   birlashmasi   —   Sotsialistik   Int е rnatsionalizm   tashkil   etishda   aktiv
katnashdi.
Mеhnatkashlarning   moddiy   turmush   darajasi   yomonlashib   borayotgan   va
monopoliyalarning   boyligi   ortib   borayotgan,   sotsial   ziddiyat   kuchayib,   sinfiy
kurash   k е skinlashayotgan   choq’da   o’ng   l е yboristlar   surb е tlarcha   r е formalar   yo’li
bilan «d е mokratik sotsializm» qurilmoqda, d е b jar soldilar, 1948-yil 3-yanvarda
  K.Ettli   sotsializm   «burjua   erkinligi»   n е gizida   yaratiladi,   d е di.   Holbuki
«burjua erkinligi» burjua hukmronligidan va burjua zo’ravonligidan boshqa narsa
emasdir. L е yboristlar sotsializmi «politsiyachilik sotsializmi» edi.
Armiya va politsiya ishchi harakatlariga qarshi qaratildi. 1948-yil mart oyida
hukumat   organlaridan,   armiyadan   va   harbiy   samoatdan   kommunistlarni
ch е tlashtirish   to’g’risida   hukumat   dir е ktivasi   chiqdi.   Kommunistlarga   qarshi
kampaniya boshlandi. L е yboristlar hukumati progr е ssiv oqimlar va tashkilotlarga,
tinchlik   tarafdorlariga   ham   qarshi   jazo-ta'qib   choralarini   qo’llandi.   Tinchlik
tarafdorlarining II Jaxon kongr е ssining Angliyada o’tkazilishiga yo’l qo’ymadi.
38
  Nuriddinov Z.R   “G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi”.   Toshkent-1977
62 Ichki   va   tashqi   ahvol   tobora   og’irlashdi.   Angliyani   ogohlantirmay   AQSH
1945-yil   avgustidan   L е ndliz   bo’yicha   buyumlarning   yuborilishini   to’xtatdi;
AQSHdan   olingan   buyumlarning   haqini   pul   bilan   to’lashini   talab   qildi,   bu   bilan
Angliyani tiz cho’ktirshga majbur etmoqchi bo’ldi. Import tovarlarga to’lanadigan
valyuta  е tishmadi. Bu to’lov balansining krizisni kuchaytirdi. L е yboristik hukumat
iqtisodiy   qiyinchiliklardan   harbiy   xarajatni   kamaytirish,   SSSR   va   xalq
d е mokratiyasi mamlakatlari bilan normal savdo aloqasi yuritish yo’li bilan qutulish
o’rniga,   AQSHning   kr е ditiga   umid   bog’ladi:   mamlakatni   borgan   sari   ko’proq
AQSH ga qaram qilib qo’ydi. 1945-yil d е kabrida Angliya — AQSH moliya bitimi
imzolandi, AQSH dan 5 yil muddatga 4 mlrd. 400 mln. dollar (shundan 650 mln.
L е ndliz   bo’yicha   olingan   buyumlarga   to’lash   uchun)   kr е dit   olib,   unga   moliya   va
savdo   jihatdan   yon   bosdi.   Angliya   funti   dollarga   yana   b е malol   almashtirishga
ruxsat   b е rdi   hamda   AQSHdan   olinadigan   tovarlarga   imp е riyadagi   tariflarni
kamaytirdi. 
       L е kin Angliyani AQSH kr е ditiga umidi puch bo’lib chiqdi. 1946-yilda AQSH
narx-navo   ustidan   nazoratni   bekor   etilishi   natijasida   eksport   tovarlar   narxi
Angliyada   ham   oshib   k е tdi:   hisob-kitob   uchun   eksportchilar   talab   etgan   dollar
е tishmay   qoldi.   Moliya   qiyinchiliri   va   xalq   ommasi   xarid   quvvatining   pastligi
tufayli   ch е tdan   tovar   k е ltirish   kamaydi.   Hukumat   AQSHning   yangi   zayomiga
muhtoj bo’lib qoldi. 1948-yil iyulnda «Marshall plani» asosida AQSH dan moliya
yordamini olish to’g’risida bitim imzolandi. L е yboristik hukumat AQSH foydasiga
ham   iqtisodiy,  xam  siyosiy   tomondan  yon  bosdi.  Angliya  337  mln.  dollar   zayom
va   2   mld.   dan   oshiq   mol   buyum   oldi.   «Marshall   plani»   Angliyaning   AQSH   ga
qaramligini   oshirdi,   davlat   suv е r е nit е tiga   ziyon   y е tkazdi,   AQSH   kapitali   Angliya
ekonomikasiga tobora ko’p kirdi, ayrim korxonalarii sotib ham oldi. Angliyaning
ba'zi sanoat tarmoqlari Am е rika raqobatiga uchrab tez o’sa olmadi. 
1949-yil   18-s е ntyabrda   AQSHning   siquvi   bilan   Angliyada,   so’ng   st е rling
zonasidagi   28   mamlakatda   funt   st е rling   d е valvatsiya   qilindi:   dollarga   nisbatan
Angliya qoqoz pullarining qimmati 30,5% tushirildi; 4,03 dollarga t е ng k е lgan xar
63 bir   funt   st е rling   2,8   dollarga   t е nglashtirildi.   Dollarning   pozitsiyasi   kuchandi.
Natsionalizatsiya   qilingan   sanoat   korxonalarida   davlat   kapital   sarflashi   va   ishlab
chikar.ilgan   maqsulotla.rni   sotib   olishning   salmoqi   osha   bordi.   Vaqtvaqti   bilan
tashqi   bozorning   Angliya   uchun   qulay   k е lib   qolishi   va   ekonomikaniig
militarlashtirshishi   sanoat   ishlab   chiqarishni   rivojlanishiga   olib   k е ldi.   1948-yilda
sanoat   ishlab   chiharishi   urushdan   avvalgi   darajadan   o’tdi.   Ammo   sanoat   to’la
zagruzkada ishlamadi, raqobat kuchli, rivojlanish esa not е kis edi. Sanoatning eski
(ayniqsa   ko’mir   va   to’g’imachilik)   tarmoqlari   orqada   qolib,   urushdan   avvalgi
darajaga y е tmadi.
1947-yilda   qishloq   xo’jaligini   rivojlantirishning   to’rt   yillik   programmasi
qabul qilindi. Shunday bo’lsada, 1947 va 1950-51-yillarda kuchli yoqilg’i va oziq-
ovqat   krizisi   ro’y   b е rdi.   Ettli   xukumatining   ichki   va   tashqi   r е aktslon   siyosati
mamlakatda   noroziliklarni,   hatto   l е yboristlarning   rahbarligi   orasida
k е lishmovchiliklarni   kuchaytirdi.   L е yboristlarning   obro’-e'tibori   ancha   tushib
k е tdi.   1950-yil   23-f е vralida   navbatdagi   parlam е nt   saylovlarida   l е yboristlar   aniq
programmaga   ega   bo’lmadilar;   programmada   hatto   muhim   sanoat   tarmoqlarini
natsionalizatsiya   qilish   haqida   fikr   yuritilmadi.   Ular   o’zlarining   har   qanday
nayranglariga   qaramay,   1945-yildagiga   nisbatan   kam   (13,3   mln.),   kons е rvatorlar
ilgarigiga nisbatan bir oz ko’p (12,4 1mln.) ovoz oldilar. Umum palatasida kuchlar
nisbati   o’zgardi.   L е yboristlar   389   mandat   o’rniga   315,   kons е rvatorlar   esa   209
mandat o’rniga 297 mandat oldilar 39
.
Unchalik   ko’pchilikka   ega   bo’lmagan   l е yboristlar   kons е rvatorlarga   ancha
qaram   bo’lib   qoldilar.   Yangidan   tuzilgan   l е yboristlar   hukumati   Angliya   tahririda
l е yboristlarning to’rtinchi hukumati edi. Kommunistlar saylovlarda Mеhnatkashlar
ommasi   manfaatlariga   qaratilgan   ichki   va   tashqi   siyosat   programmasi,   jamiyatni
sotsializmga olib boradigan yo’lni yoritib b е rgan va 1951-yil yanvarda kompartiya
39
  https://www.history.com
64 Ijroiya   Kamit е ti   ma'qullagan   programma   bilan   chiqdilar.   Lekin   kommunistlar
saylovlarda kam ovoz oldilar va parlam е nt mandatiga ega bo’lolmadilar. 
Bunga   asosan,   partiyaning   ishchilar,   Mеhnatkashlar   bilan   е tarli   aloqada
emasliga, mamlakatdagi antikommunistik propaganda sabab bo’ldi. 
Ettli   hukumati   ilgarigidan   ham   ko’ra   r е aktsion,   imp е rialistik   siyosatni
yuritdi. Kapitalistik dunyoda Angliya xarbiy kuch-qudrati jihatdan ikkinchi o’rinda
bo’lishiga   va   shu   bilan   birga   barcha   moliyaviy   qiyinchiliklarga   qaramay,   qayta
qurollanish   davom   ettirildi.   Bunga   4   milliard   700   million   funt   st е rlingni   sarflash
ko’zda   tutildi.   Xalq   ommasining   turmush   darajasi   tobora   yomonlashdi,   soliqlar
ko’paydi. 
Moliyaviy   va   oziq-ovqat   qiyinchiligi   kuchaydi.   L е yboristlar   hukumati
AQSH,   Frantsiya,   Turkiya   hukumatlari   bilan   birga   Yaqin   va   Urta   Sharq
mamlakatlarining   milliy   mustaqilligiga   qarshi   qaratilgan   «O’rta   Sharq
qo’mondonligi»ni   tuzishga   urinib   ko’rdi.   Bu   Jahon   progr е ssiv   kuchlariniig
qarshiligiga   uchrab   barbod   bo’ldi.   L е yboristlar   hukumati   tamomila   mamlakat
milliy manfaatlariga zid edi. Uning l е yboristlar ishchilar sinfining partiyasi sifatida
emas,   balki   kons е rvatorlarga   so’l   qanoti   sifatida   ish   ko’rdilar.   Saylovchilarga
b е rgan   va'dalarining   ustidan   chiqmadilar.   L е yboristlar   hukumati   boshi   b е rk
ko’chaga   kirib   qoldi.   Bosh   ministr   l е yboristlarni   hukumatdan   k е tib,   parlam е ntda
oppozitsiyachi   kuch   bo’lib   kolishini   afzal   ko’rdi,   Ettli   hukumati   parlam е ntni
tarqatib, muddatidan oldin saylovlar o’tkazdi.
      1951-yil   25-oktyabrda   bo’lib   o’tgan   saylovlarda   l е yboristlar   mag’lubiyatga
uchradilar;   ular   295   mandatga,   kons е rvatorlar   esa   321   mandatga   ega   bo’ldilar.
L е yboristlar   bu   gal   1945-yildagiga   qaraganda   100   d е putatlik   o’rindan   mahrum
bo’ldilar.
                Bu  favqulodda  tadbirlar   oziq-ovqat  mollari   narxini  (masalan,  noni  25%ga,
unni   68%   ga)   oshirib   yubordi.   Soliqlar   oshib   k е tdi,   Mеhnatkashlarning   xarid
quvvati qisqardi. Grajdan sanoati ham qisharib bordi. Masalan, 1952-yilda gazmol
ishlab   chiqarish   1951-yilga   nisbatan   23%   kamaydi.   Natijada   sanoatda   tushkunlik
65 yuz   'b е rdi.   SSSR   va   xalq   d е mokratiyasi   mamlakatlari   bilan   savdo   aloqasi
yaxshilanmadi.   Angliyaniig   oltin   va   dollar   zalaslari   kamayib,   moliya   qiyinchiligi
yaiada  o’sdi  va  AQSHga  iqtisodiy  haramlik oshdi  va  u.ndan  yana  zayomlar   oldi.
Hukumatiing   ekonomikani   sog’lomlashtlrish   to’grisidagi   programmasi   natija
b е rmadi.
Shimoliy Irlandiyadagi etnosiyosiy mojaro.
BIRINCHI BOSQICH  (1916-1950)
        1910-yillarning oxiri va 1920-yillarning boshlarida AIR bir qator bo linishlarʻ
va qayta tashkil etishlardan o tdi, bu esa uning faoliyatining pasayishiga olib keldi.	
ʻ
Ammo  1930-yilga  kelib,   IRA 40
  faoliyatini   tiklaydi.   1939-yilda   armiya   rahbariyati
Buyuk Britaniya hukumatiga ultimatum qo'ydi - qo'shinlarni Olster hududidan olib
chiqish. Rad etishga javoban IRA terrorchilik hujumlarini uyushtirmoqda. Inglizlar
AIRning   yuqori   qismini   yo'q   qilishga   va   qo'zg'olonlarni   bostirishga   muvaffaq
bo'lishdi,   bu   esa   Ikkinchi   Jahon   urushi   paytida   yuzaga   kelishi   mumkin   bo'lgan
asoratlarning oldini oldi.
IKKINCHI BOSQICH (1950-1970)
              1949   yilda   Irlandiya   mustaqil   respublika   deb   e'lon   qilindi.   60-yillarning
oxirigacha   AIR   Shimoliy   Irlandiya   bo'ylab   sabotaj   va   terrorchilik   hujumlarini
uyushtirdi   (1956-yilda   AIR   Olsterda   600   ga   yaqin   harbiy   harakatlarni   amalga
oshirdi).   Boshqa   narsalar   qatorida,   armiyaning   harakatlari   tufayli   katoliklar   va
protestantlar   o'rtasidagi   keskinlik   kuchayib,   to'g'ridan-to'g'ri   to'qnashuvlarga   olib
keldi. Buning oqibati ingliz qo'shinlarining Olsterga kirishi edi.
Fuqarolar urushi.
 Bundan tashqari, o'n yillikning o'rtalariga kelib, IRA o'zini sezilarli darajada qayta
qurollantirdi.   Bunga   1951-1954   yillarda   Shimoliy   Irlandiya   va   Angliyadagi
Britaniya   harbiy   bazalariga   o‘tkazilgan   qurolli   reydlar   orqali   erishildi.   Qurollar
40
  https://elibrary.ru
66 Derri, Omag, Esseks, Berkshir va Armagdan olingan. Misol  uchun, 1954-yil iyun
oyida Armagdagi Gough kazarmalariga qilingan reyd IRA jangarilariga 250 ta Li-
Enfild miltig'i, 37 ta pulemyot, to'qqizta Bren avtomati va 40 ta o'quv miltiqlarini
olib   keldi.   1955-yilga   kelib,   AIRda   bir   nechta   bo'linishlar   yuz   berdi,   chunki
radikallarning   alohida   guruhlari   yer   ostida   o'tirishni   xohlamadilar   va   Shimoliy
Irlandiyada o'zlarining hujumlarini boshladilar. Shunday faollardan biri Liam Kelli
Saor   Ulad   ("Erkin   Olster")   guruhiga   asos   solgan   va   1955-yilning   noyabrida
Fermana okrugi Rossli qishlog'idagi Qirollik Olster politsiyasi kazarmasiga hujum
qilgan.   Hodisa   oqibatida   bir   politsiyachi   og‘ir   yaralangan,   respublikachi   jangchi
halok   bo‘lgan.   Keyingi   avgust   oyida   Kelli   va   yana   bir   IRA   ko'ngillisi   Jo   Kristl
chegaradagi bir nechta bojxona postlarini yoqib yuborishdi. 1956- yil noyabr oyida
AIR   nihoyat   o'zining   chegara   kampaniyasini   boshladi.   Ular   qisman   o'z
tashkilotlarida   yangi   bo'linishlarning   oldini   olish   istagi   bilan   turtki   bo'lgan,
shuningdek, 1955-yilgi Britaniya umumiy saylovi natijalari bilan rag'batlantirilgan.
O'sha   paytda   Sinn   Feyn   nomzodlari   (1949-yildan   buyon   asosan   IRA   a'zolari
ustunlik   qilgan)   Shimoliy   Irlandiyaning   Mid-Olster,   Fermana   va   Janubiy   Tyrone
saylov   okruglari   uchun   deputat   etib   saylangan,   jami   152   310   ovoz.   Bu   Shimoliy
Irlandiyada   irlandiyalik   respublikachilar   uchun   muhim   qo'llab-quvvatlash   bazasi
mavjudligini ko'rsatdi. 1956-yil 12-dekabrga o'tar kechasi Irlandiyaning ikki qismi
o'rtasidagi   chegara   hududida   umumiy   soni   150   kishidan   iborat   bo'lgan   IRA
otryadlari   turli   xil   ob'ektlarni   portlatib   yubordi.   Olsterning   olti   okrugini   inglizlar
tomonidan   bosib   olinishiga   qarshilik   ko‘rsatish   shiori   ostida   50   kishidan   iborat
tezkor   va   chaqqon   “uchar   otryadlar”ga   to‘plangan   jangarilar   1956-yildan   1959   -
yilgacha   kamida   600   ta   qurolli   reyd   va   terrorchilik   hujumlarini   amalga   oshirdi 41
.
Shimoliy   Irlandiya   ittifoqchi   hukumati   respublikachilar   va   Sinn   Feyn   a'zolariga
qarshi internirlash  va repressiyalar  bilan javob berdi. “Chegara kampaniyasi”ning
yetakchi   yetakchilaridan   biri   IRA   ko‘ngillisi   Shon   Garlend   edi.   Mafkuraviy
41
  https://elibrary.ru
67 marksist   bo'lib,   u   o'zini   terrorchilik   faoliyatining   "alohida   va   qobiliyatli"
tashkilotchisi   sifatida   ko'rsatdi.   Xususan,   Britaniya   armiyasining   omborlariga
ma'lumotlar   to'plash   va   reydlar   o'tkazish   uchun   Garland   janoblari   xizmatiga
ko'ngilli   bo'ldi,   bu   AIRga   katta   miqdordagi   qurol-yarog'larni   sotib   olishga   imkon
berdi.   Hatto   reydlardan   keyin   ham   Garland   topilmadi   va   Armagh   va   Fermanagh
okruglarida IRAning "uchuvchi bo'linmalari" ni boshqarish uchun xotirjamlik bilan
iste'foga chiqdi. Ayni paytda Amerika Qo'shma Shtatlarining e'tiboriga irredentist
IRA terrorizmi keladi. Oxirgi 50 yil ichida AQShdagi yirik irland diasporasi  ham
mustaqil   Irlandiyani   barpo   etishda,   ham   AIRning   Britaniyaga   qarshi   kurashida
yashirin yoki ochiq yordam berib kelgan. Vashingtondagi manfaatdor doiralar IRA
ko'ngillilarini   Ikkinchi   Jahon   urushi   davridagi   qurol   va   o'q-dorilar   bilan
ta'minladilar - aytmoqchi, ular Buyuk Britaniyadan ham sotib olingan: M1 Garand
va   Li-Enfild   miltiqlari   MP-40   avtomatlari   Tompson   avtomatlari   BREN
pulemyotlari Webley to'pponchalari.
       XX asrning 70-yillarida katta terrorchilik urushi boshlanishida "Amerika yuki"
ko'pincha juda ayanchli holatda edi. Biroq, bu IRA jangarilarining eski Garands va
Li   Enfildlardan   Britaniya   patrullariga   qarata   o'q   otishlariga   to'sqinlik   qilmadi.
Bundan   tashqari,   2005-yilda   jangarilar   yana   ommaviy   qurolsizlanishni   amalga
oshirganda,   mustaqil   xalqaro   komissiya   rahbari   general   Jon   de   Chastelin   ba'zi
muvaffaqiyatli   ishlatilgan   modellar   1939-yilgacha   yaratilganidan   hayratda   qoldi.
Bir   muncha   vaqt   davomida   AIR   mamlakatning   bo'linishi   muammosiga   e'tibor
qaratishga,   uning   obro'sini   oshirishga   va   aholini   qo'llab-quvvatlashga   muvaffaq
bo'ldi.   1957-yilgi   parlament   saylovlarida   Sinn   Feyn   66   ming   ovoz   oldi.   Ammo
partiyaning siyosiy ijtimoiy islohotlarning aniq dasturi yo'q edi, qurolli harakatlar
ularni ezgu maqsadga yaqinlashtirmadi. 1961-yilgi saylovlarda Sinn Feynga ovoz
bergan   saylovchilar   soni   ikki   baravar   kamaydi.   Biroq,   1956-1962-yillardagi
"Chegara   kampaniyasi"   ("Qarshilik   ko'rsatish   kampaniyasi"   yoki   "Hosil
operatsiyasi"   deb   ham   ataladi)   tufayli   "Irlandiya   respublika   armiyasi"   Olsterning
"adashgan" olti okrugi aholisi orasida tezda hamdardlik qozondi.
68 3.2 Tashqi siyosat .
                1950-yilda   boshlangan   Kor е yadagi   urush   tufayli   Angliya   harbiy   strat е gik
ashyolarni   sotishi   savdoni   va   iqtisodiy-moliyaviy   ahvolni   yaxshiladi.   1950-yil
tugashi   bilan   Angliya   «Marshall   plani»dan   voz   k е chdi.   Angliyaning   qayta
qurollanish siyosati  tufayli moliya ahvoliga yaxshilanishi  vaqtincha bo’lib chiqdi.
Shu   sababli   hukmron   doiralar   tashqi   savdodan   k е ladigan   daromadlarga   ko’z
tikdilar.   Angliyaning   eksporti   kuchaydi,   ayni   vaqtda   import   tovarlari   narxining
oshganligi   eksportdan   tushgan   foydalarni   juda   kamaytirdi.   Shunga   qaramay,
eksport va zo’r b е rib qurollanish sanoat  ishlab chiqarishining o’sishini  ta'minladi.
1947—1948-yillarda sanoat ishlab chiqarishining urushdan avvalgi hajmi tiklandi.
1951-yilda   avvalgi   hajmga   nisbatan   30%   ko’paydi.   Ammo   sanoat   rivojlanishi
not е kis   edi.   1951   —1952-yillarda   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishi   urushdan
avvaliga   nisbatan   50%   ko’paydi.   L е kin   bu   y е tarli   emas   edi.   Oziq-ovqatning
anchagina   qismi   ch е tdan   k е ltirilar   edi.   Shunday   bo’lsada,   Angliya   umuman
kapitalistik   dunyo   ishlab   chikarishida   salmoqli   o’rinda,   harbiy   kuch   qudrat   va
ch е tga   kapital   chiqarish   jihatdan   ikkinchi   o’rinda   turardi.   Yirik   xalqaro   moliya
birlashmasi   bo’lgan   St е rling   zonasini   boshqardi.   Angliya   floti   kapitalistik
davlatlarning ko’pgina tashqi savdo buyumlarini tashir edi.
Jahonda   eng   yirik   Britaniya  mustamlaka   imp е riyasi   kuchli   zarbaga   uchradi
va qulay boshladi.   Mustamlakalarni ozod qilishga «tarafdor» bo’lib chiqqan o’ng
l е yboristlar   Ettli   boshliq   hukumati   mustamlakalar   masalasida   kons е rvativ
imp е rialistik mustamlakachilik siyosatini davom ettirdi. Atlantik Xartiyada (1941-
y.)   xalqlarning   huquqini   hurmat   qilish   to’g’risida   bayon   qilingan   va'dalar
allaqachonlar   unutildi.   Ikkinchi   jahon   urushi   natijasida   mustamlakalarda   minglab
ozodlik   harakatlarining   o’sishi,   kapitalizm   taraqqiyotining   not е kisligi
dominionlarda   kapitalistik   ishlab   chiqarishning   yuksalishi,   Angliyannng   esa
kuchsizlanib,   AQSHga   qaram   bo’lib   qolganligi,   AQSHning   Angliya
mustamlakalari   va   dominionlariga   suqulib   kirib   borishi   Britaniya
69 mustamlakachiligini   tahlika   ostida   qoldirdi.   Bundan   tashqari,   mustamlakalarda
(masalan,   Hindistonda)   r е volyutsion   harakatining   kuchayishi   mustamlakachilik
siyosatini   inqirozga   yo’liqtirgan   edi.   O’zlarini   mustamlaka   xalqlarining
«do’stlari»,   «ximoyachilari»   qilib   ko’rsatgan   o’ng   l е yboristlar   hukumati
mustamlakachilikni   saqlab   qolish   maqsadida   1945-yil   oxirida   d е mokratik
xarakt е rdagi   plan—   mustamlakalarni   iqtisodiy   rivojlantirishning   10   yillik   planini
qabul   qildi.   Shu   bilan   birga   milliy   ozodlik   harakatlariga   qarshi   Malayyada,   Oltin
qirg’oqda,   Nig е riyada,   Ugandada,   K е niyada   va   boshqa   y е rlarda   qonli
mustamlakachilik urushini  olib bordi. Gollandiya va Frantsuz imp е rialistlariga —
Indon е ziya va HindiXitoyni o’z qo’llarida saqlashlariga yordam b е rdi.
L е kin bunday urush va r е pr е ssiyalar hamda boshqa agr е ssiv intilishlar milliy
ozodlik   harakatini   to’xtata   olmadi 42
.   L е yboristlar   xukumati   yon   bosishga   majbur
bo’ldi.   Hindistonda   y е tilayotgan   r е volyutsion   vaziyat   Angliya   hukmronlarini
Hindistonga mustaqillik b е rishga majbur qildi. Angliya parlam е nti 1947-yil yozida
Hindistonni diniy priptsipga qarab ikkiga (Hindiston va Pokistonga) bo’lib yubordi
va   1947-yil   15-avgustdan   e'tiboran   ularga   (rasmiy   dominion   imp е riya   sostavida
qoldirilgan   holda   o’z-o’zini   idora   etish)   huquqini   b е rish   to’g’risida   qonun   qabul
qildi.   Bunday   majburiy   yon   bosishni   l е yboristlar   hukumati   «l е yboristlarning
ixtiyori   va   xohishi   bilan   qilingan   tadbir»,   d е b   ham   ko’rsatishga   urindi.   Angliya
Hindistonda   o’z   iqtisodiy   pozitsiyasini   saqlab   qoldi.   L е yboristlar   Hindistonni
printsip   asosida   ikkiga   bo’lib   yuborish   bilan   milliy   ozodlik   xarakatlari   kuchlarini
ham  bo’lib yuborish va kuchsizlantirishga,  musulmon  va hindlar  o’rtasida  har  xil
nizolarni   tug’dirishga,   ularning   ichki   ishlariga   aralashishga,   o’z   hukmronlik
pozitsiyalarini saklab qolishga urindilar.
1948-yil  yanvarida esa  Angliya milliy r е volyutsiyaning boshlanib k е tishiga
yo’l   qo’ymaslik   uchun   Birma   mustaqilligini   tanishga   majbur   bo’ldi.   Shu   bilan
birga   Birmaning   bir   qator   t е ng   bo’lmagan   shartnomalarni   qabul   qilshiga   erishdi.
42
   https://www.history.com
70 1948-yil f е vralida Malayziya f е d е ratsiyasini tuzdi va undan Singapurni ajratdi. Shu
vaqtda   Shrilankaga   (Ts е ylonga)   dominion   huquqi   berildi,   l е kin   Angliyaning
iqtisodiy   pozitsiyasi   saqlanib   qoldi   va   Angliya   Shrilanka   t е rritoriyasidan   harbiy
baza   sifatida   foydalanish   huquqini   oldi.   Angliya   Iordaniyaga   ham   shu   tariqa   yon
bosishga   majbur   bo’ldi.   Iordaniya   mustaqillik   olgan   bo’lsa   ham,   1946   va   1948
yillardagi   Angliya   Iordaniya   t е ngsizlik   shartnomalariga   muvofiq   Iordaniyaga
mustaqillik b е rdi. L е kin Angliya Iordaniyada qo’shinlar saqlash va harbiy bazalar
tashkil   qilish   huquqini   oldi.   1947-yilda   Angliya   o’z   qo’shinlarini   Suriyadan   olib
chiqdi.   L е kin   bu     qo’shinlar   Falastin   va   Iordaniyaga   kiritildi.   1945—1947
yillardagi   ingliz-y е vr е y   mojarosidan   k е yin,   1947-yil   f е vralida   Angliya   Falastin
masalasini   BMTga   topshirdi   va   Falastin   ustidan   muddati   tugayotgan   mandat
muddatini   uzaytirilishiga   umid   bog’ladi.   1947-yil   noyabrida   BMT   Bosh
Assambl е yasi Angliyaning mandatini b е kor qilish, Falastinni ikkiga bo’lish, ikkita
mustaqil—   Isroil   va   Falastin   davlatini   tuzish   to’g’isida   qaror   qabul   qildi.   Bu
qarorga   ko’ra   600   mingga   Yaqin   arablar   Isroil   t е rritoriyasiga   kiritildi.   Arab
davlatlari   Falastinni   bo’lishga   rozi   bo’lmadilar.   1948-yil   mayida   Isroil   davlati
tashkil   topdi.   (Unda   Angliya   o’z   pozitsiyasidan   butunlay   mahrum   bo’lmadi.)
Angliya   Falastin   ustidan   bo’lgan   mandatdan   1948-yil   15-mayidan   boshlab   voz
k е chishga   majbur     bo’ldi.   Angliya   Falastinda   arablar   bilan   y е vr е ylar   o’rtasida
adovat  o’tini  yoqdi  va u y е rda  Angliyaga  qarshi  kayfiyatni  bo’shashtirolmay,  o’z
ta'siridagi   arab   davlatlarini   Falastinga   qarshi   qo’ydi   va   1948—1949-yillardagi
Arab-Isroil   urushining   k е lib   chiqishida   AQSH   bilan   birga   ma'lum   mash'um   rol
o’ynadi.   1950-yilda   Angliya   va   AQSHning   ma'qullashi   bilan   Isroil   va   Iordaniya
Falastinning arab qismini bo’lib olishdi.
Osiyoning   janubi-sharqida   mustamlakachilik   pozitsiyalalarini   boy
b е rayotgan   Angliya   imp е rialistlarining   va   l е yboristik   hukumatining   Afrika
xalqlarini   ko’proq   talash,   Italiyaning   sobiq   mustamlakalarini   (Efiopiya,   Liviya,
Janubiy Somalini) egallash va ular ustidan nazorat o’rnatib, to’la tob е  etish hamda
Afrikada   katta   mustamlakachilik   imperiyasini   tuzish   yo’li   bilan   Angliya
71 mustamlakachiligini   Mustahkamlashga   qaratilgan   intilishlari   ham   rivojlanib
borayotgan   milliy   ozodlik   harakatilari   tufayli   natija   b е rmadi.   1947-yilda
Nig е riyaga   uni   uch   alohida   —   shimoliy,   g’arbiy   va   sharqiy   rayonlarga   bo’lishni
ko’zda   tutgan  konstitutsiyani  qabul  qildirdilar.  Bu   bilan  milliy  ozodlik  kuchlarini
bo’lib yubormoqchi bo’ldilar. 
Dominionlar   masalasi   ham   k е skinlashdi.   Ikkinchi   jahon   urushi   Angliya   va
dominionlar   (Hindiston,   Pokiston,   Kanada,   Avstraliya   ittifoqi,   Yangi   Z е landiya,
Janubiy   Afrika   ittifoqi   va   Shrilanka)   o’rtasidagi   aloqalarni   bo’shashtirib   qo’ydi.
Urush   davrida   dominionlarda   sanoat   kapitalizmi   t е z   rivojlangani   tufayli   ularning
o’z   hukmronliklari   uchun   intilishlari   kuchaydi.   Masalan,   Janubiy   Afrika   ittifoqi
Angliyaning   Afrikadagi   mustamlakalariga   nisbatan   rahbarlik   rolini   da'vo   qildi.
Kanada   o’z   fuqarolarini   Britaniya   fuqarosi   d е b   emas,   balki   Kanada   fuqarosi   d е b
atay   boshladi,   o’zining   maxsus   davlat   bayrog’ini   joriy   qildi.   Irlandiya   (1948-y.)
r е spublika   deb   e'lon   qilildi   va   1949-yilda   Britaniya   imp е riyasi   sostavidan   chiqdi.
Dominionlar   talabi   bilan   1948-yil   oktyabridan   boshlab   «Britaniya   millatlarning
hamkorligi»   t е rmini   «Millatlar   hamkorligi» 43
  t е rmini   bilan   almashtirildi;
dominionlar   ishlari   ministrligi   millatlar   hamkorligi   ishlari   bo’yicha   ministrlikka
aylandi.   Angliya   l е yboristlari   Hindiston   va   boshqa   mustamlakalarning   ozod
bo’lishini o’z xizmatlari qilib ko’rsatishga urindilar.
Am е rika kapitali bundan foydalanib Angliya dominionlariqa ham kirib bordi
va o’z pozitsiyasini mustahkamlashga kirishdi. AQSHning Angliya mustamlaka va
dominionlariga   suqulib   kirishi   AngliyaAQSH   ziddiyatlarini   k е skinlashtirdi.   Shu
bilan birga mustamlakalardagi r е volyutsion harakatlar Angliyani AQSH yordamiga
muhtoj   qilib   ham   qo’ymoqda   edi.   Sharq   mamlakatlarida   Angliya   imp е rializmiga
qarshi  harakatlar  o’sdi.  Tashqi  siyosat  sohasida  ham  l е yboristlar  hukumati  tobora
o’ng imp е rialistik yo’l tutdi. 
1951-yil martda xalq ommasining talabi bilan Eron Milliy majlisi Angliyaga
qarashli Angliya-Eron n е ft kompaniyasini natsionalizatsiya qilib, Eron milliy n е ft
43
 Nuriddinov Z.R   “G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi”.   Toshkent-1977
72 kompaniyasini   tuzdi.   1951-yil   oktyabrda   n е ft   sanoati   korxonalaridagi   ingliz
mutaxassislari   ishdan   bo’shatildi.   1951-yil   15-oktyabrida   Misr   1936-yildagi
Anglaya-Misr t е ngsizlik shartnomasini b е kor qildi.
Bunday   imp е rialistik   yo’lning   programmasi   sobiq   bosh   ministr   U.
Ch е rchillning   1946-yil   5--martda   Fultonda   (AQSH)   Angliya-Am е rika
imp е rializminnng   jaxon   hukmronligini   o’rnatish,   avvalo   SSSRga   va   xalq
d е mokratiyasi   mamlakatlariga   qarshi   urush   olovini   yoquvchilik   nutqida   bayon
qilindi.
Ettli   hukumati   Italiya,   V е ngriya   va   boshqalar   bilan   sulh   shartnomalarini
tayyorlash   vaqtida   imp е rialistik   sulhni   o’tkazishga   urinib   ko’rdi.   Mamlakatlarni
iqtisodiy   va   siyosiy   asoratga   solish   planini   —«Marshall   plani»ni   qabul   qilib
qolmay   uni   boshqa   kapitalistik   davlatlarga   majburan   qabul   qildirishda   AQSHga
yordam   b е rdi.   Angliya   agr е ssiv   bloklarni—   harbiy   ittifoqining   (1948-yil   mart),
Shimoliy   Atlantik   blokining   (1949-yil   apr е l)   tashkilotchilaridan   biri   bo’ldi.   Bu
BMT printsiplariga va 1942-yildagi Angliya-SSSR shartnomasiga zid harakat edi.
L е yboristlarning   SSSR   bilan   hamkorlik   to’g’risidagi   va'dalari   demagogik   va'da
bo’lib qolaverdi. 1947-yilda 1942- yilgi Angliya-SSSR shartnomasini qayta ko’rib
chiqishga   bag’ishlangan   muzokaralarda   shartnomaga   harbiy   bloklarga   kirishni
taqiqlovchi moddani kiritish to’g’risida SSSRning qilgan taklifini rad etdi.
Angliya   xukumati   AQSH   bilan   birga   Germaniyani       iqtisodiy   va   siyosiy
jihatdan bo’lib yuborish     siyosatini        amalga oshirdi.GFRning iqtisodiy bazasini
tikladi, uning qayta qurollanishiga yordam ko’rsatdi.
Angliya dunyoning turli rayonlaridagi r е aktsion hukumatlarni, shu jumladan
Ispapiyadagi  Franko  fashistik  r е jimini  qo’llab-quvvatladi,  Gr е tsiya  va  Indon е ziya
r е volyutsion-d е mokratik, milliy ozodlik kuchlariga qarshi qo’shinlar yubordi. Xalq
d е mokratiyasi mamlakatlariga qarshi qo’poruvchilik faoliyatini kuchaytardi.
L е yboristlar   hukumati   SSSRning   qurollanishni   qisqartirish,   atom   qurolni
taqiqlash,   davlatlar   o’rtasida   tinchlik   ahdini   tuzish   to’g’risidagi   va   boshqa
73 takliflarini   rad   etdi.   SSSR   bilan   normal   savdo   munosabatlarini   olib   bormadi.
Sotsialistik mamlakatlarga nisbatan iqtisodiy blok siyosatini yuritdi.
L е yboristlar   hukumati  BMT  ni   imperialistik  siyosat  quroliga  aylantirishga  urindi.
Am е rikaning 1950-yilda Kor е yaga qarshi boshlagan jinoyatkorona urushini yoqlab
chiqdi   va   unda   aktiv   qatnashdi.   1948-yil   yozidan   boshlab   Angliya   AQSHning
harbiy   bazasiga   aylantirila   boshlandi.   Atom   bombalarini   yuklagan   Am е rika
aviatsiyalarini   joylashtirishga   rozilik   b е rdi.   Umumiy   harbiy   majburiyat   saqlab
qoldirildi.   Qurolli   kuchlar   ko’paytirildi.   Angliya   qo’shinlarining       umumiy   soni
1938-yilda 385 ming    kishi bo’lsa, 1951-yilda 826 ming kishiga y е tdi.
L е yboristlar   hukumatining   ishchilar   sinfi   manfaatlariga   qarshi   qaratilgan
siyosatidan,   uning   tashqi   siyosatdagi   r е aktsion   yo’lidan   k е ng   jamoatchilik   tobora
norozi   bo’lib   chiqdi.  Xalq   ommasi   “sovuq   munosabatlar   urushi”ning   tugatilishini
talab qildi. 
1949-yil oktyabrida Tinchlik tarafdorlarining umumangliya Kongr е ssi, 1950
yil   iyunida   Tinchlikni   himoya   qilish   konf е r е ntsiyasi   bo’lib   o’tdi.   1950-yilda
Koreya   urushi   boshlanishi   bilan   tinchlik   tarafdorlari   harakati   kuchaydi,   tinchlik
tarafdorlarining   yuzlab   mahalliy   komit е tlari   va   alohida   komitetlar   (vrachlar,
rassomlar, xristianlar, ayollar komit е tlari va boshqa shular kabi komit е tlar) tuzildi.
Atom   qurolini   taqiqlash   to’g’risidagi   Stokgolm   Murojaati   asosida   Umum
palatasiga yuborilgan p е titsiyaga 1,4 mln. kishi, buyuk davlatlar o’rtasida tinchlik
paktini   tuzish   to’grisidagi   Murojaatga   1,3   mln.   kishi   imzo   ch е kdi.   1955-yil
s е ntyabrida Londonda atom qurolni taqiqlashga bag’ishlangan konf е r е ntsiya bo’lib
o’tdi. Konf е r е mtsiya atom va vodorod qurollarini yo’q qilishni talab qildi.
Bu kurashlarda kommunistlar  birinchi safda bordilar. Kompartiyaning bosh
s е kr е tari   Garri   Pollitning   1947-yilda   «Angliya   ishchilari   Sov е 't   Ittifoqiga   qarshi
qaratilgan   urushda   h е ch   qachon   ishtirok   etmaydilar»   d е gan   bayonoti   katta
ahamiyatga   ega   bo’ldi.   SSSR   bilan   do’stlik   va   madaniy   aloqa   jamiyatlari   tuzildi.
Hukumat   siyosatiga   qarshi   tr е dgonionlarda   va   l е yboristik   partiyaning   o’zida
norozilik   kuchaydi.   1951-yil   martida   E.   Biv е n   boshchiligida   so’l   l е yboristlarning
74 oppozitsion gruppasi tuzildi. L е yboristik partiyaning rahbarligida va hukumatning
o’zida   k е lishmovchiliklar   yuz   b е rdi.   1951-yilda   l е yboristik   partiya
konf е r е ntsiyasida bu hol ayniqsa yaqqol ko’rindi.
        Sudan bo'yicha Angliya-Misr kelishuvi. 1953-yil 12 -fevral
Sudan   bo'yicha   Angliya-Misr   bitimi   1953-yil     Qohirada   Misr   prezidenti   general
Naguib   va   Buyuk   Britaniyaning   Misrdagi   elchisi   Stivenson   tomonidan
imzolangan.  U  15  moddadan  iborat   edi.    Sudan  xalqiga  erkin  va  neytral   muhitda
o'z   taqdirini   o'zi   belgilash   huquqi   berildi,   buning   uchun   uch   yillik   o'tish   davri
(1953-1956)   ta'minlandi,  bu  davrda   hokimiyat  gubernator   qo'lida  qoldi.  -General,
Britaniya   va   Misr   qo shinlari   mamlakat,   milliy   parlament   va   hukumat   tarkibidanʻ
olib   chiqildi,   Sudanning   kelajakdagi   maqomi   ("Sudanni   Misr   bilan   u   yoki   bu
shaklda   birlashtirish"   yoki   "to'liq   mustaqillik")   masalasi   hal   qilinishi   kerak   edi.
Ta'sis   majlisi.   Shuningdek,   davlat   apparatini   “sudanlashtirish”   (chet   ellik
xodimlarni   sudanliklar   bilan   almashtirish)   jarayonini   nazorat   qilish   va   Ta’sis
majlisiga   saylovlarni   nazorat   qilish   uchun   xalqaro   komissiyalar   tuzish   ko‘zda
tutilgan. 1955-yilda Buyuk Britaniya va Misr o'rtasida Sudanning o'z taqdirini o'zi
belgilash   masalasi   bo'yicha   qarorni   Sudan   parlamentiga   topshirish   to'g'risida
kelishuvga erishildi.
      
 1954-yilgi Parij kelishuvlari.
1954-yil   23-oktyabrda   Parijda   AQSh,   Buyuk   Britaniya,   Fransiya   va   Germaniya
Federativ   Respublikasi   vakillari   yoki   ushbu   davlatlar   vakillari   tomonidan
imzolangan   harbiy,   siyosiy   va   boshqa   masalalar   bo yicha   hujjatlar   to plami.	
ʻ ʻ
Italiya, Kanada, Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg (1955-yil 5-mayda kuchga
kirgan).  Bulardan asosiylari quyidagilar: 
1)   GFRda   ishg'ol   rejimini   bekor   qilish   to'g'risidagi   protokol   va   bitimlar   (AQSh,
Buyuk Britaniya, Fransiya va GFR tomonidan imzolangan); 
75 2)   Buyuk   Britaniya,   Frantsiya,   Italiya,   Belgiya,   Niderlandiya,   Lyuksemburg   va
Germaniya   Federativ   Respublikasi   tomonidan   imzolangan   ushbu   davlatlar
tomonidan  o'zgartirilgan  va   to'ldirilgan   Bryussel   asosida   NATO   tarkibida   harbiy-
siyosiy G'arbiy YEvropa Ittifoqini tuzish to'g'risidagi protokollar. 1948 yil pakt; 
3)   NATOga   a'zo   davlatlarning   GFRning   Shimoliy   Atlantika   paktiga   qo'shilishi
to'g'risidagi rezolyutsiyasi.
         G'arbiy Germaniya harbiy-sanoat salohiyatiga cheklovlarni sezilarli darajada
zaiflashtirdi va GFR qurollanishini qonuniylashtirdi.Shu bilan birga, GFRga atom
va   boshqa   turdagi   ommaviy   qirg'in   qurollarini   ishlab   chiqarish   taqiqlandi.
Germaniya   Federativ   Respublikasi   hukumati   noqonuniy   ravishda   butun   nemis
xalqining   xalqaro   munosabatlardagi   “yagona   vakili”   deb   e’lon   qilindi.   AQSh,
Buyuk   Britaniya   va   Frantsiya   o'zlarining   "huquqlari"   ni,   shuningdek   Berlindagi
(G'arbiy)  qurolli  kuchlarni  saqlab  qolishlarini  tasdiqladilar. 1945 yildagi  Potsdam
konferensiyasi   qarorlarini   buzgan   holda   imzolangan   protokollar   xalqaro
keskinlikni   kuchaytirdi.   SSSR,   GDR   va   boshqa   sotsialistik   davlatlar,   Yevropa
davlatlarining tinchliksevar jamoatchiligi qat'iyat bilan chiqdi.
        1952-yil Misrdagi Iyul inqilobi 44
.
1952-yildagi harbiy to ntarish, arabcha ạnqlạb 1952-yil  Misrda monarxiyani bekorʻ
qilgan   va   respublika   e lon   qilingan   harbiy   to ntarish.   1952-yil   23-iyulda   Gamal
ʼ ʻ
Abdel   Nosir   boshchiligidagi   radikal   "Ozod   zobitlar   harakati"   a'zolari   tomonidan
amalga   oshirilgan.   Harbiy   to'ntarish   arab   dunyosida   inqilobiy   to'lqinning
boshlanishiga   turtki   bo'ldi   va   sovuq   urush   davrida   dekolonizatsiyaning
kuchayishiga va uchinchi dunyoda birdamlikning rivojlanishiga yordam berdi.
Erkin ofitserlar harakati dastlab qirol Faruk hukmronligiga qarshi qaratilgan bo'lsa-
da,   zarbachilarning   siyosiy   ambitsiyalari   kengroq   edi.   To ntarishdan   keyingi	
ʻ
dastlabki   uch   yil   ichida   “Ozod   zobitlar   harakati”   konstitutsiyaviy   monarxiyani
44
  https://library.samdu.uz
76 yo q   qilish   va   aristokratiyani   yo q   qilish,   respublika   tuzish,   mamlakatdagiʻ ʻ
Britaniya   ta sirini   tugatish   va   Sudanning   (ilgari   Misr   kondominiumi   sifatida	
ʼ
boshqarilgan)   mustaqilligini   ta minlash   uchun   harakat   qildi.     Harbiy   hukumat	
ʼ
qat'iy   millatchilik,   antiimperialistik   kun   tartibini   qabul   qildi,   u   asosan   arab
millatchiligi   va   xalqaro   qo'shilmaslik   harakatida   ishtirok   etishda   o'zini   namoyon
qila boshladi.
Natijada   Misr   o‘z   e’tiborini   sotsialistik   mamlakatlar   bilan   hamkorlikka   qaratdi.
Sharqiy   blok   davlatlarining   Misrdagi   beg'araz   yordami   tufayli   qishloq   xo'jaligini
modernizatsiya   qilish   amalga   oshirildi,   armiya   Sovet   standartlari   bo'yicha   isloh
qilindi,   keng   ko'lamli   sanoatlashtirish   dasturlari   amalga   oshirildi,   bu   infratuzilma
sohasida qurilish jadal rivojlanishiga olib keldi. 
               1960-yillarga kelib arab sotsializmi  davlatning asosiy mafkurasiga aylanib,
Misrni markazlashtirilgan rejali iqtisodiyotga aylantirdi, barcha xususiy biznes va
xorijiy   sarmoyalar   taqiqlandi.   Fuqarolarning   huquq   va   erkinliklarini   qattiq
cheklash, taqiqlash uchun sabab sifatida aksil to ntarishdan rasmiy qo rquv, G arb	
ʻ ʻ ʻ
qadriyatlari ta siriga qarshi kurash, ichki diniy ekstremizm, kommunistlar faoliyati	
ʼ
va Isroilga qarshi kurash ko rsatilgan. boshqa siyosiy partiyalar, ommaviy axborot	
ʻ
vositalarini   to'liq   tsenzura   va   muxolifatchilarga   nisbatan   shafqatsiz   repressiya.
Bularning   barchasi   Misrni   Abdel   Nosir   boshchiligidagi   avtoritar   davlatga
aylantirdi,   u   davlatning   mutlaq   xo'jayiniga   aylandi,   kuchli   repressiv   apparati
monarxiya davridagidan ancha yomonroq edi.To'ntarishning muvaffaqiyati boshqa
mamlakatlarda, masalan, Jazoir, Liviya, Suriya va Iroqda ko'plab arab millatchilik
harakatlarini   ilhomlantirdi   (ko'pincha   to'ntarishlar   va   inqiloblar   Misr   maxfiy
xizmatlarining bevosita aralashuvi tufayli sodir bo'ldi).
23 iyul Misrda rasmiy bayram hisoblanadi.
77 Xulosa
Cherchill   lavozimga   kelganida   qariyb   77   yoshda   edi   va   bir   necha   kichik
insultlardan   keyin   sog'lig'i   yaxshi   emas   edi.   Jorj   VI   Cherchillning   tanazzulidan
xavotirga   tushdi   va   undan   Adan   foydasiga   voz   kechishni   so'ramoqchi   edi,   biroq
qirolning sog'lig'i bilan bog'liq jiddiy muammolari bor edi va 6-fevralda vafot etdi.
Cherchill Yelizaveta II bilan yaqin do‘stlikni rivojlantirdi va 1953-yilning bahorida
uning   iltimosiga   ko‘ra   “Garter”   ordenini   qabul   qildi.   U   1953-yil   24-aprelda   Ser
Uinston unvoni bilan ritsar unvoniga sazovor bo lgan.ʻ
               Cherchill har doim  o'zini  "taqdir  odami" deb hisoblagan. Shuning uchun u
o'zini   tuta   olmadi   va   beparvo   bo'lishi   mumkin   edi.Uning   o'ziga   bo'lgan   ishonchi
Sebastyan   Xaffnerning   so'zlariga   ko'ra,   u   "urushga   yaqinligi"   nuqtai   nazaridan
78 o'zini   namoyon   qildi.   Cherchill   o'zini   harbiy   daho   deb   hisoblagan,   ammo   bu   uni
muvaffaqiyatsizlikka   uchratgan   va   Pol   Addisonning   aytishicha,   Gallipoli   "o'z
imidjini   saqlab   qolgan   eng   katta   zarba"   edi.   Biroq,   Jenkinsning   ta'kidlashicha,
Cherchill   urushdan   hayajonlangan   va   hayajonlangan   bo'lsa-da,   u   hech   qachon
urush keltirgan azob-uqubatlarga befarq bo'lmagan.
    Addison,   Gilbert,   Jenkins   va   Rodos   Jeyms 45
ning   tarjimai   hollari   Cherchill
haqidagi   eng   mashhur   asarlardan   biri   bo'lsa-da,   u   ko'plab   boshqa   asarlarning
mavzusi   bo'lgan.   2012–13   yillarda   Xalqaro   Cherchill   jamiyati   uchun   yozgan
professor  Devid Friman 20-asr oxirigacha inglizcha bo lmagan kitoblarni hisobgaʻ
olmaganda jami 62 tani hisoblagan.
                    Cherchill   sahna   va  ekranda   keng   tasvirlangan.  E'tiborli   ekranli   biografik
filmlar orasida Richard Attenboro rejissyorligidagi "Yosh Uinston" (1972) va bosh
rolda Saymon Uord Enn Bankroft va uning ota-onasi sifatida Robert Shou ishtirok
etgan.        
        1921-yilda Britaniya imperiyasi o'zining hududiy cho'qqisiga chiqdi.Cherchill
merosini   baholash   asosan   uning   Ikkinchi   Jahon   urushida   Britaniya   xalqiga
rahbarlik   qilganiga   asoslanadi.   Shunga   qaramay,   uning   imperiya   va   irq   haqidagi
shaxsiy   qarashlari   bahs-munozaralarni   davom   ettirmoqda.   Cherchill   qat'iy
imperialist va monarxist edi va u Britaniya imperiyasiga ham, hukmron monarxga
ham,   ayniqsa   Yelizaveta   II   ning   bosh   vazir   sifatidagi   so'nggi   muddatida   doimiy
ravishda   "romantic   nuqtai   nazar"ni   namoyish   etdi.
Cherchill   "liberal   imperialist"     sifatida   tasvirlangan,   u   Britaniya   imperializmini
o'ziga   bo'ysunuvchi   xalqlarga   foyda   keltiradigan   altruizm   shakli   sifatida   ko'rgan,
chunki   "boshqa   xalqlarni   zabt   etish   va   ularga   hukmronlik   qilish   orqali   inglizlar
ham   ularni   yuksaltirish   va   himoya   qilishdi".   Martin   Gilbert 46
ning   ta'kidlashicha,
Cherchill   irqning   iyerarxik   nuqtai   nazariga   ega   bo'lib,   irqiy   xususiyatlarni
jamiyatning etukligi belgilari sifatida ko'radi. Cherchillning irq haqidagi qarashlari
45
  Rhodes James 1970 , p.   220.
46
  ^   Gilbert 1991 , pp.   936–937
79 uning   imperialistik   tafakkuri   va   dunyoqarashidan   kelib   chiqqan.   U   Afrika,
Avstraliya,   Karib   dengizi,   Amerika   va   Hindistonda   qora   tanlilar   yoki   mahalliy
aholining   o‘zini-o‘zi   boshqarishiga   qarshi   chiqdi,   Britaniya   imperiyasi
mustamlakalarda   yashaganlarning   farovonligini   targ‘ib   qiladi   va   qo‘llab-
quvvatlaydi,   deb   hisoblaydi;   u   "mahalliy   irqlar   oldidagi   mas'uliyatimiz   haqiqiy
bo'lib qoladi",  deb  ta'kidlagan.  1906-yilda  Cherchill  "Biz   rang-barangligidan qat'i
nazar   ...   madaniyatli   odamlarning   teng   huquqliligi   tamoyilini   ilgari   surish   uchun
harakat qilamiz", deb ta'kidladi. 
Addisonning   fikricha,   Cherchill   Hamdo stlikdan   immigratsiyaga   qarshi   edi.ʻ
Addison,   Cherchill   antisemitizmga   qarshi   chiqqanligini   ta'kidlaydi   (1904-yilda,   u
taklif   qilingan   Chet   elliklar   to'g'risidagi   qonun   loyihasini   qattiq   tanqid   qilganida)
va   u   hech   qachon   "immigrantlarga   qarshi   irqiy   adovatni   kuchaytirishga   yoki
ozchiliklarni   ta'qib   qilishga"   urinmaganligini   ta'kidlaydi.   1920-yillarda   Cherchill
sionizmni   qo llab-quvvatlagan,   lekin   kommunizm   xalqaro   yahudiy   fitnasi	
ʻ
mahsulidir, deb hisoblagan;
80 METOD  1
Tarqatma materialning taxminiy nusxasi
FSMU texnologiyasi
(F)  – Fikringizni bayon eting.
(S) – Fikringiz bayoniga biron sabab ko`rsating.
(M) – Ko`rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring
(U) – Fikringizni umumlashtiring
81 Ushbu texnologiya tinglovchilarni o`z fikrini himoya qilishga,
erkin fikrlash va o`z fikrini boshqalarga o`tkazishga, ochiq holda
bahslashishga, egallangan bilimlarni tahlil qilishga, qay
darajada egallaganliklarini baholashga hamda
tinglovchilarni bahslashish madaniyatiga o`rgatadi .
YUksak ma’naviyat jamiyat taraqqiyotining asosi bo`la oladimi ?
F                                                                                 
  Fikringizni bayon eting
S                                                               
Fikringizni bayoniga biror sabab ko`rsating
M                                            
82      Ko`rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring
U                                                                                                 
Fikringizni umumlashtiring
FSMU texnologiyasi .  F  – fikringizni bayon eting;  S  – fikringizning bayoniga
biron   sabab   ko`rsating;   M   –   ko`rsatgan   sababingizni   isbotlab   misol   (dalil)
keltiring;  U  – fikringizni  umumlashtirin g.
  Ushbu texnologiya talabalarga tarqatilgan oddiy qog`ozga o`z fikrlarini aniq
va qisqa ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga
yordam beradi. Mazkur texnologiya o`quv rejasi asosida biron bir bo`lim o`rganib
bo`lingach,   qo`llanilishi   mumkin,   chunki   bu   texnologiya   talabalarni   o`z   fikrini
himoya qilishga, erkin fikrlash va o`z fikrini boshqalarga o`tkazishga, ochiq holda
baxslashishiga va baxslashish madaniyatiga o`rganadi.                        
METOD     2  
Assotsiatsiyalar
Ta’rifi
O`quvchilarning   har   bir   guruhiga   bo`lajak   mavzuni   o`rganish   bilan   bog`liq
bo`lgan so`z yoki gap yozilgan plakat beriladi. Uning quyiga o`quvchilar ana shu
so`z   yoki   gap   ularning   ko`zlari   oldida   gavdalantiradigan   tasavvurlarini   yozib
qo`yadilar.   Masalan:   plakatda   vertikal   yo`nalish   bo`yicha   tanlangan   mavzu   bilan
bog`liq   bo`lgan   tushuncha   yoziladi.   Ushbu   so`zning   har   bir   harfiga   ishtirokchilar
o`z tasavvurlarini bayon qiladilar va yozadilar. Masalan:
M – muammo, muloqot, mantiq, misol, masala…
83 U – uddalamoq, uzluksiz, uyg`unlashtirmoq….
N  –  nazariya, najot, navbahor ,  nafosat …
O  –  oqilonalik, omil, omma, ong …
Z  –  zimma, zukko, zamon, zarar, ziynat …
A  –  axborot, agrotexnika, ajoyibot, avaylash …
R  –  reja, ravnaq, rag`bat, raqam, rahnamo …
A  –  ahamiyat, ahvol, aql, ahillik, afzallik …
Turli guruhlarda bo`lajak mavzuni o`rganish bilan bog`liq bo`lgan har xil 
so`zlar bo`lgani maqsadga muvofiqdir .  Barcha plakatlar ilib qo`yiladi, o`qib 
eshittiriladi, lekin izohlab berilmaydi.
Foydalanish doiralari  
Tabiiy va aniq fanlarni o`qitishda.
  Afzalliklari 
  Mulohaza   yuritish   jarayoniga   barcha   o`quvchilar   fikrini   jalb   qilish,
ishtirokchilarning emosional holati. 
Qiyinchiliklari
Aniqlanmagan .
METOD 3 
BAHS
– Bahs – o`z fikrini ifoda etishni xohlovchilar orasida biron bir munozarali
masalani   muhokama   qilish,   haqiqatni   aniqlash   va   to`g`ri   qarorni   qabul
qilish
 Bahs ishtirokchisiga eslatma :
84 1.  Bahs munosabatlar n i hal etish usuli emas balki muammoni hal etish 
usulidir.
2.  Boshqa ishtirokchilarga ham so`z berish uchun uzoq vaqt nutq so`zlama.
3.  Har bir so`zni o`ylab, to`g`ri ifoda qil, hissiyotlaringni nazorat qil, chunki 
sening aqliy fikrlarin g  o`z maqsadiga yetishi kerak.
4.  Opponent nuqtai nazarini tushunishga harakat qil, uni hurmat qil.
5.  Opponent fikrini buzmasdan e’tirozlaringni aniq bildir.
6.  Faqat bahs mavzusi bo`yicha fikr bildir, ko`p o`qiganliging va umumiy 
bilimdonligingni ro`kach qilma.
7.  Kimgadir yoqishni ko`zlab hushomad qilishingga va o`z nutqing bilan 
ranjitishga qarshi kurashgin.
85 Anjuman-bahsning rollari 
Olib   boruvchi   -   o`rgatuvchi   barcha   vakolatlariga   ega   –   bahs   borishini
boshqaradi,   isbotlar   va   rad   etishlarning   daliligini,   tushuncha   va   atamalarni
foydalanishining aniqligini, muloqat xushmuomalaligini kuzatadi va boshqalar. 
Opponent  –  tadqiqotchilar muhitida qabul qilingan opponentlik jarayonini
amalga oshiradi. U nafaqat nutq so`zlovchining asosiy nuqtai nazarini ifodalashi
balki uni tushinishi orqali uning xatolarini topishi va hal etishning o`z variantini
taqdim etishi zarur. 
Mantiqchi  – nutq so`zlovchi va opponent fiklaridagi qarama-qarshiliklarni
va   mantiqiy   xatolarni   aniqlaydi,   tushunchalar   tavsifini   aniqlaydi,   dalillar   va   rad
etishlar   borishini,   va   farazni   oldinga   surish   haqqoniyligini   tahlil   qiladi   va
boshqalar.
Psixolog   –   mahsulli   muloqatni   tashkil   etish   uchun   javob   beradi,   birgalik
harakatlar kelishishligiga erishadi, bahs mojaroga aylanishiga yo`l qo`ymaydi.
Ekspert   –   butun   bahs   mahsuldorligini   baholaydi,   oldinga   surilgan   farazlar   va
takliflar, hulosalar haqqoniyligini baholaydi, bahsning aniq bir ishtirokchilarining
xissasi to`g`risida fikr bildiradi va boshqalar.
Muzo k aralar
– Muzokaralar   –   eshitish   aniq   tashkil   etilgan   ikki   tomon   fikrlari
almashinuvi. 
 «Yerga mulkchilik: hozirgi holati va kelajagi» mavzusida muzokaralar o`tkazing.
Ikkita guruhga bo`lininglar: yerni xususiylashtirish tarafdorlari va qarshilari.
Har bir guruhda boshchini saylab olinglar.
86 O`ylab ko`ring, muzokaralar ishtirokchilari qanday tuzilma va tashkilotlarni
namoyon   etishlari   mumkin?   SHunga   muvofiq   rollarni   o`ylab   chiqing   va   ularni
taqsimlang.
Muzokaralarni boshqaradigan raisni saylang.
Muzokaralarni   o`tkazishda   quyida   keltirilgan   «Muzokaralarni   o`tkazish
jarayonining tuzilishi» sxemasiga asoslaning.
87 Muzokaralarni o`tkazish jarayonining tuzilishi.
881- tomon boshchisi 
tomonidan dalillarni 
jamlashRaisning kirish so’zi, ko’rilayotgan masala bilan auditoriyani 
tanishtirish, reglamentni tasdiqlash,ishtirokchilarni tanishtirish 
Masala bo’yicha fikrlarni aniqlab olish uchun 
ovozga qo’yish
1 -tomon boshchisiga 
so’z berish 2- tomon boshchisiga 
so’z berish 
1 -boshchisining 
masalani maqullab 
so’zga chiqishi 2 -boshchisining 
masalaga qarshi so’zga 
chiqishi
U yoki bu fikrni maqullashni xohlovchilarga 
navbatma-navbat  so’z berish
2- tomon boshchisi 
tomonidan dalillani 
jamlash
М asala yuzasidan jamoa fikrini aniqlash uchun  
ochiq yoki yopiq shaklda ovozga qo’yish
Ovoz berishga yakun yasash
Ovoz berish natijalarini e’lon qilish
Ovoz berish natijasi asosida qaror qabul qilish. ? Sizning   fikringiz   bo`yicha   muzokaralar   va   bahs   o`rtasidagi   farq   nimadan
iborat
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. ^     Budget Blunders: Mr Churchill and the Gold Standard (1925) ,   BBC   News. Retrieved 2 
December 2007.
2.   Cannadine, David   (2006).   The Aristocratic Adventurer. Penguin.   Originally an essay entitled 
"Churchill: The Aristocratic Adventurer" in   Aspects of Aristocracy . Penguin 1998.
3.   Churchill 1968 , p.   525.
4. Churchill, Winston      (2000).   My Early Life . Farringdon, London: Eland Publishing Ltd.   ISBN   978-
09-07871-62-0
5. Churchill, Randolph S.      (1967).   Winston Churchill. Vol.   II. Heinemann.
6. Cooke, Alistair. "Edward VIII" in   Six Men . Bodley Head 1977
7. ^ 
    Christopher Catherwood .   Churchill's Folly: How Winston Churchill Created Iraq   Carroll and 
Graf, US 2004: Constable UK in 2004. For an alternate view, see John Lukas,   HNN.us        Winston    
Churchill's Role In The Middle East And Iraq
8. Edward Moritz, Jr., "Winston Churchill - Prison Reformer,"   The Historian   20#4 (1958), pp. 428-
440   JSTOR   24437567
9. ^ 
    Elections Churchill Contested – The Churchill Centre
10. ^ 
    For Churchill's own account of this, and of the Conscription issues and of his own exclusion 
from the Ministry see   The World Crisis   pp. 1098–1111
11. Gilbert, Martin (2004).   Winston Churchill: The Wilderness Years. London: Pimlico.   ISBN   978-1-
84413-418-2 .
12. “ Beaverbrook   Men and Power   p. 113
13. "His Majesty's Government – Division"    . Hansard, House of Commons, 5th Series, vol. 360, col. 
1525. 13 May 1940. Retrieved   15 May   2019.
14. ^ 
    "His Majesty's Government – Churchill" . Hansard, House of Commons, 5th Series, vol. 360, 
col. 1501. 13 May 1940. Retrieved   3 May   2019
15. Gilbert, Martin (2004).   Winston Churchill: The Wilderness Years. London: Pimlico.   ISBN   978-
184413-418-2 .
16. af
  Jenkins, Roy   (2001).   Churchill. London: Macmillan Press.   ISBN   978-03-30488-05-1 .
89 17. James, Robert Rhodes      (1973).   Churchill: a Study in Failure 1900–1939. Harmondsworth, 
London: Pelican (Penguin). pp.   26, 33–34. , reprint of the 1970 edition by Weidenfeld & 
Nicolson, London
18. Macmillan, Harold.   The Blast of War   Macmillan 1970
19. Montague Browne 1995    , pp.   302–303
20. Nuriddinov Z.R   “G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi”.   Toshkent-1977
21. Omissi, D. E.   Air Power and Colonial Control: The RAF 1919–1939   Manchester University 
Press 1990 p. 160 For more details on RAF policing in Iraq, see   RAF.mod.ukThe Royal Air 
Force – a history   p. 65.
22. Paul Addison (2005).   Churchill: The Unexpected Hero . p.   51.   ISBN   9780191608575 .
23. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston 
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis 
Palatalarining qo’shma majlisidagi nutq. Sh.Mirziyoyev.-TOSHKENT: 2016.
24. Shavkat Mirziyoyev. “Milliy taraqqiyot yo’limizni qatiyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga 
ko’taramiz.TOSHKENT-2017
25. Shavkat Mirziyoyev. “Buyuk kelajakimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. 
TOSHKENT-2017.
Internet saytlar:
26. https://www.Britannica.com   
27. https://www.history.com   
28. https://trumanlibrary.gov   
29. https://state.gov   
30. https://library.samdu.uz   
31. Уиlтон Черчилль        Вторая мировая война : В шести томах :        Том 2 : Война в   
сумерках   (1954)
Rus adiblari adabiyotidan .
90 32. Трухановский В.Г  “уиlтон черчилль”. М 1989
33. Пономарев   М.В     “История   страны   европы   и   америка   в   новейшее   время”
М.2008
34. История Великобритании.М. Весь мир 2008.
35. Сухоруков   А.В   Бритаlкое   содружиство   и   прошлое   и   настоящее.”Новое   и
Новейшая история” . М 2002 Н.6
    
91

MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………………………………. 3 I BOB. Uinston Cherchillning siyosiy va davlat arbobi sifatidagi faoliyati tarixidan(1900-1940-yillar) 1.1 Hayot yo’li……………………………………………………………….7 1.2 Siyosiy qarashlari.Ingliz hukumatlari doirasida………………………...22 II BOB. Koalitsion hukumat tepasida. (1940-1945 ) 2.1 Fashistlar Germaniyasining Angliyaga qarshi hujumi. Uinston Cherchil mamlakat mudofasi tepasida…………………………………………………39 2.2 Ikkinchi jahon urushi yillarida Uinston Cherchilning diplomatik faoliyati QOHIRA uchrashuvi,TEHRON konferensiyasi,YALTA konferensiyas POTSDAM konferensiyasi)………………………………………………………………48 III BOB. Uinston Cherchillning ikkinchi hokimiyat davrida Angliya(1951-1955) 3.1 Ichki siyosat……………………………………………………………....63 3.2.Tashqi siyosat ……………………………………………………………. .71 XULOSA ………………………………………………………………… 81 METODLAR ……………………………………………….................... 83 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI …………… 91 KIRISH 1

Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi kunda “Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lishlari shart!” 1 degan hayotiy da’vat har birimizning, ota-onalar va keng jamoatchilikning ongi va qalbidan mustahkam o‘rin egallagan. Yoshlarimiz haqli ravishda Vatanimizning kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo‘lgan, bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani barchamizga g‘urur va iftixor bag‘ishlaydi. Bu sohada olib borayotgan keng miqyosli ishlarimizni, xususan, ta’lim-tarbiya bo‘yicha qabul qilingan umummilliy dasturlarimizni mantiqiy yakuniga yetkazishimiz zarur. Shu maqsadda Hukumatning, tegishli vazirlik va idoralar hamda butun ta’lim tizimining, hurmatli domlalarimiz va professor-o‘qituvchilarning eng muhim vazifasi – yosh avlodga puxta ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir. Farzandlarimiz uchun zamonaviy ish joylari yaratish, ularning hayotda munosib o‘rin egallashini ta’minlashga qaratilgan ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarishni davrning o‘zi taqozo etmoqda. “Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og‘ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko‘taramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz.” 2 1 Shavkat Miziyoyev “Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. TOSHKENT- 2016. 2 Shavkat Mirziyoyev. “Milliy taraqqiyot yo’limizni qatiyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.TOSHKENT-2017 2

Hozirgi kundagi Angliyaning kuch qudrati o’z-o’zidan shakillanib qolmagan, uning shu darajada kuchli va qudratli davlatga aylanishida tarixda yashab o’tgan bir qancha tarixiy shaxslarning o’rni beqiyos, shu jumladan Angliyada yashab, uning kelajagi uchun befarq bo’lmagan tarixiy shaxslardan biri bu Uinston spenser Cherchill hisoblanadi.Tarixiy voqelik to'g'ri anglab olingandagina tarixiy shaxslar roli vaxizmatlari yaqqol bilinadi. Bundan tashqari tadqiq qilinayotgan mavzu va makon haqida ham to'g'ri va aniq tasavvurga ega bo'lish nihoyatda muhim. Shu ma'noda XX asr o’rtalarida Uinston Cherchillning Angliyadagi faoliyatidan o'sha zamondagi jahon siyosiy, iqtisodiy,mafkuraviy manzarasini bilib olishga to'g'ri keladi. Demak, biz, avvalo, ana shu“o'yin maydoni” dagi ahvolni, past balandliklarni, qonun-qoidalarni bilib olishimiz kerak. Shundagina siyosatchining har bir muayyan vaziyat yo masalada tutgan siyosati va yondashuvining sabablarini ko'ra olamiz. Ushbu bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi ham ana shundadir. Bu o'z o'rnida Angliyaning o’sha davrda tashqi siyosati va diplomatiyasining mohiyatini anglash uchun yo'l ochib beradi. Muammoning o’rganilganlik darajasi - Uinston Cherchill nafaqat siyosatchi balki yozuvchi sifatida ham ancha hurmat qozongan shaxslardan biri hisoblanadi. Buning yaqqol misoli sifatida 1953-yilda unga berilgan adabiyot sohasidagi Nobel mukofotini keltirish mumkin. Bundan tashqari uning va unga atab yozilgan maqolalar va biblografiyalar juda ko’p hisoblanadi. Uning tarixiga oid manbalar va adabiyotlar xorijda ko’plab e'lon qilingan. Masalan,2001-yilda nashrdan chiqqan Roy Jenkinsning “ CHURCHILL” nomli tarjimai holi va shaxsan Uinston Cherchill tomonidan yozilgan “MY EARLY LIFE” ( mening dastlabki hayotim) kitobi ham tarixiy ahamiyatga ega. Paul Edison o’zining “The unexpected hero” ya’ni “Kutilmagan qahramon” asarida ham Cherchill shaxsiyati haqida malumotlar keltirib o’tadi. Paul Edison Cherchillning ikkinchi jahon urushida amalga oshirgan ikki muhim siyosati haqida malumot bergan bo’lib. Birinchisi CHerchillning natsistlar ustidan qozonilgan 3

g’alabasi bo’lsa, Ikkinchisi Angliyada CHerchilning siyosatidan norozi bo’lganlar ustidan hukmronlikni qo’lga olganligi. Ushbu kitob 2005-yilda nashrdan chiqgan bo’lib unda Winston Cherchillning butun hayoti, 1874-1965-yilgacha bo’lgan voqealar va Angliyaning bosh vazirlari, Buyuk Britaniyaning XX asrdagi siyosat va hukumati haqida keltirib o’tilgan. Bundan tashqari Uinston CHerchill faoliyati haqida Gilbert Martin(2004)” Winston Churchill:The Wilderness Years”(Cho’l yillari), Edward Moritz, Jr, “Winston Churchill-Prison Reformer”(Cherchill qamoqxona islohotchisi) nomli asarlarida ham Cherchill shaxsiga tariff berib o’tilgan. “Great contemporaries” ushbu asar shaxsan Uinston Chechill tomonidan yozilgan bo’lib, u 1941-yildan nashrdan chiqgan. Bu asarda U.Cherchill bilan bir davrda yashab, faoliyat yuritgan shaxslar haqida malumot berilgan. Xususan, Ikkinchi jahon urushi sababchilaridan bo’lmish Adolf Gitler haqida ham jumlalar mavzud. Ishning maqsadi - Ishning bosh maqsadi XIX asr oxiri XX asr o’rtalarida yashab faoliyat olib borgan, Ingliz hukumron tabaqalari oldida hurmat qozongan,o’zining siyosiy yo’li va qarashlariga ega bo’lgan shaxsning faoliyat tarixini tahliliy nuqtai nazardan yalpi o’rganishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan. 1. “Koalitsion hukumatning shakllanishi” tushunchasining kelib chiqish tarixini ochib berish 2. Tarixiy manbalar va adabiyotlarga tayangan holda Buyuk Britaniyada Uinston Cherchilning siyosiy hayotga qadam qo’yishini, boshqa siyosatchilar bilan o’zaro raqobatchiligini, bosh vazir sifatidagi faoliyatining tadrijiy rivojini aniqlash. 3. Uinston Cherchillning ikkinchi jahon urushi davrida jahonning boshqa yirik davlatlari bilan o’zining mohirona tarzda tuzilgan diplomatic shartnoma va kelishuvlarini o’rganish va tahlil qilish. 4. Buyuk Britaniyaning xorijiy davlatlar bilan diplomatik aloqalarini yoritish. 4

5. Uinston Cherchillning mamlakat bosh vaziri bo’lguniga qadar olib brogan faoliyatini yoritish va tahlil qilish Mazkur ishda asosan Uinston Cherchillning hayotiy va siyosiy faoliyati tadqiq qilindi.Tarixiy shaxsning faoliyatini yoritishda u bilan bir davrda va undan keyin yashab, ijod etgan shaxslarning asarlari va maqolalaridan foydalanildi. Tadqiqot obyekti va predmeti -Uinston Cherchill hayoti va faoliyati davridagi Angliya tarixini yoritish, XX asr boshlaridan XX asrning 70-yillargacha bo’lgan davrda Angliya davlati diplomatiyasi tarixini tadqiq etish, uning ingliz jamiyatiga va mamlakatning siyosiy-ijtimoiy hayotiga ta’sirini aniqlanishi ishning asosiy tadqiqot abyektini tashkil etadi. Uinston Cherchill siyosiy faoliyati davrida Angliya tarixi haqidagi ilmiy jihatdan asoslangan fikr-mulohazalarni tahlil etish, har tomonlama to’g’ri yondashuvga binoan U.Cherchill tarixini yoritish ishning predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati —Ushbu bitiruv malakaviy ishida Uinston Cherchillning hayotiy va siyosiy faoliyati tarixini tahlil qilish masalalari tadqiq qilindi.Uinston Cherchillning siyosiy faoliyati tarixini tarixiy ahamiyati va uning keyingi davr davlatchilik tarixi uchun kerakli tomonlari haqida fikrlar o’rganib chiqildi. Ushbu mavzu o’ta dolzarb bo’lib, ingliz siyosatchisining mamlakatda amalga oshirgan siyosiy va iqtisodiy ishlarning nechog’lik yuksak ekanligi va mamlakat rivojiga hissa qo’shganligi haqida malumotlar keltiriladi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati - Mavzuni o'rganish jarayonida yangicha fikrlash hamda ilmiy tafakkurning umumbashariy tamoyillariga, bo'lib o'tgan voqealarni o'zaro dialektik aloqadorlikda deb qarashga asoslanildi. Mavzuni yoritishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligiga, milliy mafkura nuqtai nazaridan yondashishga alohida e'tibor qaratiladi. Tadqiqotda tarixiylik, xronologik uzviylik, tarixiy-qiyosiy tahlil metodlariga amal qilindi.Uinston Cherchill haqida yevropa davlatlari, SSSR tarixchilari va AQSH yozuvchilarining 5