Avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish ma'lumotlar bazasini loyihalash
![Avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish ma'lumotlar bazasini loyihalash
mavzusidan](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_1.png)
![Kirish
Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda
muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni
qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir.
Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan
amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin.
Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim
hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta,
kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga
jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor
ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda,
insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar
tarixiga umumlashtiriladi.
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy
(zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-
yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash
mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta
ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun
perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-
yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar
terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam
Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar
modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi
texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l
ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan,
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda
tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_2.png)
![simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda
keng qo’llanilgan.
1. Ma’lumot bazasi tushunchasi
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni
ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning
yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor-
o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda
talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi
mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi
ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak
bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak.
Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi
ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu
tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish,
boshqarish va tarqatish turadi.
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy,
birlashgan kompyuter tuzilmasi.
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir
yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi
yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda
saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq.
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar
bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini
tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan,](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_3.png)
![OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami"
nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar
bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan
yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan
iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami.
Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni
tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni
talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta
ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday
asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak.
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va
olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib,
ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish
tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi
lozim.](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_4.png)
![Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan
foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan
muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar), ular orqali oxirgi foydalanuvchi
ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta-
ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata
ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan
ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini
boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan
dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi
tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy
ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot
to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan,
ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan
sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan,
ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar
joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli
foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_5.png)
![quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan
foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak.
Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir
nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda
(50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar
bazasi korxona bazasi deb nomlanadi.
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydigan
ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta
turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi
taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni
talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli
ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli
ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar
bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu
xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni
saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas.
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli ularda
saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan foydalangan
holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy maqsadlar va aniq
bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga asoslangan](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_6.png)
![ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil ma’lumotlar
mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ro’yxatga
olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar bazalari, turli
mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z ichiga olgan. Aniq bir
maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan sohalariga
yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud.
sturlash faninining rivojlanishi bevosita kompyuterlarning rivojlanishi bilan
bog liqdir. O tgan asrning o rtalarida kompyuterlarning yaratilishi, ular‟ ‟ ‟ bilan
parallel ravishda uning dasturiy ta minotini ham rivojlanishiga sabab bo ldi.
‟ ‟
Kompyuterlarning texnik ta minotini rivojlanishi bilan, ular uchun turli dasturiy
‟
mahsulotlar yaratila boshlangan va yaratilmoqda, hamda kompyuterlarning texnik
ta minoti bilan parallel darajada rivojlanib bormoqda. Dasturiy ta minotsiz
‟ ‟
kompyuterlar oddiy qutidan farqi qolmas edi. Hozirgi vaqtda bir qancha dasturlash
tillari mavjud bo lib, ular har xil
‟ sohaga doir masalalarni hal qilishda ishlatiladi.
dasturlash tili visual dasturlash texnologiyasini qo llash asosida turli darajadagi
‟
qiyinchilikdagi masalalarni tez hal qilish imkonini beradi. Kurs ishining birinchi
qismida Visual Studio 2012 dasturi imkoniyatlari haqida so z boradi. Ikkinchi
‟
qismida tili operatorlari tavsifi va ularning qo llanilishi to g risida ma lumot
‟ ‟ ‟ ‟
keltirilgan. Ushbu kurs ishida kalkulyator dasturini yaratish uchun kerakli
operatorlar va Visual Studioda qo llanilgan har
‟ bir kompanentalar xususiyatlari
haqida ma lumot berilgan.
‟ Visual Studio, Microsoft firmasining mahsuloti
hisoblanadi. Bir necha yillardan beri dasturchilarning asosiy ish quroli bo„lib
kelmoqda. Bu dastur orqali nafaqat dasturlash tilida, balki boshqa tillar(C#, F#,
FoxPro)da ham dastur tuzish mumkin bo„ladi. Shu sababli bu dastur biroz og„irroq
hisoblanadi(kata hajmdagi tezkor xotirani talab qiladi). Visual Studio dasturini bir
necha hil versiyalari mavjud bo„lib, hozirgi kunda Visual Studio 2013 versiyasi
chiqmoqda. Har bir versiyasiga bir necha modullar qo„shilib, dasturni biroz
qiyinlashtirmoqda. Shularni inobatga olib, kompyuteringizni tuzilishiga
qarab(tezkor xotira hajmi, protsessor,...), kerakli versiyani o„rnatishni maslahat](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_7.png)
![beraman. Zamondan orqada qolmay deb, oxirgi versiyasini qoyib,
kompyuteringizni qiynab qo„ymang.
Shunday qilib, yuqorida ko`rib o`tilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi
yaratildi, ya'ni ATning mantiqiy, fizik va dasturiy el е m е ntlari o`rtasidagi o`zaro
bog`lanish ishlab chiqiladi.
Ma'lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish.
Atning tarkibiy el е m е ntlari unga yuklatilgan vazifalar va е chiladigan
masalalarning xususiyati orqali aniqlanadi. Shunga ko`ra ma'lumotlar bazasining
asosiy
- vazifalari quyidagilardan iborat:
-axborotlarni saqlash va himoyalash;
-axborotlarni doimo o`zgartirish (yangilash, yangi ma'lumotlarni kiritish, ortiqcha
ma'lumotlarni o`chirish va h.k.)
-foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga ko`ra ma'lumotlarni izlash va
tanlash;
-aniqlangan ma'lumotlarni qayta ishlash va t е gishli usulda natijaviy axborotlarni
chiqarish va boshqalar. Yuqorida ko`rsatilgand е k, axborotlar ma'lumotlar bazasida
saqlanadi. MB-amaliy dasturlarga bog`liq bo`lmagan holda ma'lum bir tartib
asosida o`zaro bog`langan ma'lumotlar to`plami. Har qanday ma'lumot fayli kabi,
MB ham yozuvlardan tashkil topadi. Yozuvlar esa o`z navbatida maydonchalardan
hosil qilinadi. Yozuv-t е zkor va tashqi xotiralar o`rtasida ma'lumotlar almashish
jarayonning eng kichik o`lchov birligi bo`lsa, maydoncha-ma'lumotlarni qayta
ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi.
MBni tashkil qilish oddiy fayllarni tashkil qilishdan quyidagi ikkita xususiyatiga
ko`ra farqlanadi: -yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda
saqlanadi; -ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi.
9 Op е ratsion tizimning muhitida faoliyat qilayotgan MB bilan turli amallarni
bajarish mumkin emas. Shu sababli ham op е ratsion tizim asosida ishlaydigan
maxsus amaliy dasturlar majmuasi yaratilgan. Bu majmua ma'lumotlar bazasini](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_8.png)
![boshqarish tizimi d е b yuritiladi. MBBT - ma'lumotlar bazasini hosil qilish, uni
yuritish va foydalanish uchun mo`ljallangan dasturlar va til vositalarning
to`plamidir.
. ASOSIY QISM
2.1. Loyihaning qoyilishi
Hozirda kunda respublikamizda jahon mashinalari bilan bemalol raqobatlasha
oldigan bir necha turdagi mashinalar ishlab chiqilmoqda. Shu sababli
respublikamizni barcha viloyatlarida ko plab avtosalonlar ish yuritmoqda.‟ Bu
salonlarda O zbekistonda ishlab chiqarilayotgan o nlab turdagi mashinalardan
‟ ‟
yuzlab miqdorda keltirilmoqda.
Bizning vazifamiz shu avtosalonlar uchun malumotlar bazasini yaratishdan iborat.
Bu bazamizda bo lishi kerak shu salondagi barcha mashinalar haqidagi
‟ malumot.
Biz shu orqali barcha malumotlarni bilib olishimiz va yangi mashina kelsa bazaga
u haqidagi malumotlarni kiritish kerak. Avtomobil saloni GM O zbekiston bilan
‟
shartnoma asosida ishlaydi. Mijozlarga o z mashinalariga ega
‟ bo lish imkoniyatini ‟
yaratib beradi. Unda kuyidagi xizmatlar ko rsatiladi.
‟ Birinchi bo lib kirib kelgan ‟
mijozga mashinalar bilan tanishtiriladi. Ularning rusumlari, qulayliklari, narxi,
imkoniyatlari va boshqalari ko rsatiladi. Mijoz
‟ mashinani tanlaganidan keyin u
bilan shartnoma tuziladi. Shartnomada mashinaning narxi, rusumi, qanday rangda
ekanligi va qachon avtosalonga yetib kelishi ko rsatiladi. Tuzilgan shartnoma GM
‟
O zbekistonga yuboriladi va shu
‟ asosida mashina ishlab chiqariladi va shu
mashina shartnomadagi raqam asosida avtosalonga yuboriladi va mijoz o z
‟
mashinasini sozligini tekshirib olib ketishi mumkin.
BBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB bilan
muloqotni o`rnatishga bog`liq bo`lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi.
MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo`ladi
va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi,
amaliy dasturlar va op е ratsiya tizimi o`rtasidagi aloqalarni o`rnatadi. MB dan](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_9.png)
![t е gishli amallarni bajarish jarayonlarini nazorat qiladi va boshqalar. MBga
k е layotgan talablarni paral е l bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy
funksiyasi hisoblanadi. MBBTning boshqa qismini ma'lumotlarni qayta ishlash
dasturlarining to`plami tashkil qiladi. Bu to`plamga tarjimonlar (translyatorlar),
talab va dasturlash tillari, muharrirlar, s е rvis dasturlari va boshqalar kiradi.
Shunday qilib, ma'lumotlar banki bir n е cha ma'lumotlar bazasi, boshqarish va
amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu el е m е ntar AT ga yuklatilgan vazifalarni
bajarishda asosiy rol o`ynaydi. Shu bilan birga, ATning samarali faoliyati uning
ta'minlovchi el е m е ntlariga ham bog`liqdir. Bu ta'minot tarkibiga quyidagi
el е m е ntlar kiradi. T е xnik-ta'minot MB va foydalanuvchilarning ish faoliyatini
avtomatlashtirish imkoniyatini yaratadigan t е xnik vositalardan tashkil topadi.
Bunday vositalar jumlasiga EHM, tashqi qurilmalar, axborotni tashish, uzatish
vositalari, aloqa tarmoqlari, abon е nt punktlari va boshqalar kiradi. Ma’lumotlar
bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash,
boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar
bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq.
10 Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik
ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har
birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan,
OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami"
nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar
bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday
holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari
guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud
nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi
saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu
soddalashtirish keying mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar
bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_10.png)
![kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib
turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday
ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan
formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi
ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni
boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga
qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib,
ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish
tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi
lozim. 11 11 Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar
bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari,
ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan
muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi
ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan,
metama’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir
ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata
ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan
ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_11.png)
![ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda
saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir
ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish
kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini
boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar
bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda
foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va
innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda
turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-
quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda,
saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va
ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni
ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida
tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar 12 12 bazasi bir
vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-quvvatlaydi. Boshqacha
aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C
foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko’p
foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta
foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi
nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda
(50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar
bazasi korxona bazasi deb nomlanadi. Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash
uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni
qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi
deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-
quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_12.png)
![ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni
talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli
ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli
ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar
bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu
xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq bchoralarini (ma’lumotlarni
saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas. Ba’zi bir
kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli ularda
saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan foydalangan
holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy maqsadlar va aniq
bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga asoslangan
ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil ma’lumotlar
mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ro’yxatga
olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar bazalari, turli
mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z ichiga olgan. Aniq bir
maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan sohalariga
yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud.
2. Avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish ma’lumotlar bazasining mantiqiy
strukturasi va uni shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular
orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida
bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi
to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p.
Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p
bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_13.png)
![ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“tashkilot” – Tashkilot haqidagi malumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id tashkilot int(6) Kalit maydon
tashkilotnomi varchar(100) Tashkilot nomi
tashk ilotmanzil varchar(45) Tashkilot manzili
tashk ilottel varchar(45) Tashkilot telefon raqami
tashk ilotsite varchar(45) Tashkilot sayti
“bolim” – Tashkilot bolimlari haqidagi malumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id bolim int(5) Kalit maydon
id nomi varchar(100) Bo‘lim nomi
tashkilot_idtashkilo
t int(6) Tashkilot nomi
“ xodim ” – Tashkilot xodimlarini taqsimlanishi saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id xodim int(11) Kalit maydon
xodimfish varchar(200) Xodimning ism familiyasi
xodimvazifa text Xodimning vazifalari
xodimishvaqt varchar(45) Xodimning ish vaqti kiritiladigan](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_14.png)
![maydon
bolim_idbolim int(6) Xodimning bo‘limi nomi
bolim_tashkilot_idtashkilot int(6) Xodimning tashkiloti nomi
“ xizmatturi ” – Tashkilot xizmatlari turini saqlaydigan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id xizmatturi int(5) Kalit maydon
xizmatturinomi varchar(200) Xizmat turi nomi
xizmatturitavsif text(5) Xizmat turi haqida malumot
“xizmat ” – Tashkilot xizmatlarini saqlab turuvchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id xizmat int(11) Kalit maydon
xizmatnomi varchar(45) Xizmat nomi
xizmatnarxi varchar(45) Xizmat narxi
xizmatturi_idxizmatturi int(6) Xizmat turi nomi
“ foydalanuvchi ” – Xizmatdan foydalanuvchi mijozlar haqida malumot saqlovchi
jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id foydalanuvchi int(5) Kalit maydon
foydalanuvchifish varchar(55) Foydalanuvchi ism familiyasi
f oydalanuvchitel varchar(5) Foydalanuvchi telefon raqami
“tulov” – foydalanuvchi qilgan tulovlar haqida malumot saqlavchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id tulov int(11) Kalit maydon
tulovqiymati varchar(45) To‘lov miqdori
tulovvaqti datetime Tulov qilingan vaqt](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_15.png)
![3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
Tashkilot va bolim jadvallari 1:N bog‘lanish turini hosil qilgan.
Bolim va xodim jadvallari 1:N bog‘lanish turini hosil qilgan.
Xizmat turi va xizmatlar jadvallari o‘rtasida 1:N bog‘lanish turini hosil qilgan.](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_16.png)
![Xizmat turi va xodim jadvallari o‘rtasida N:M bog‘lanish turi mavjud.
Foydalanuvchi va to‘lov jadvallari orasida N:M bog‘lanish turini hosil qiladi.
Foydalanuvchi va xizmat jadvallari orasida N:M bog‘lanish turini hosil qiladi.](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_17.png)
![](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_18.png)
![4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “tashkilot” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE `tashkilot` (
`idtashkilot` INT NOT NULL AUTO_INCREMENT ,
`tashkilotnomi` VARCHAR(45) NOT NULL ,
`tashkilottel` VARCHAR(45) NOT NULL ,
`tashkilotmanzil` VARCHAR(100) NOT NULL ,
`tashkilotsite` VARCHAR(45) NOT NULL ,
PRIMARY KEY (`idtashkilot`)
)
ENGINE = InnoDB;
2-jadval. “bolim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE `bolim` (
`idbolim` INT NOT NULL AUTO_INCREMENT ,
`bolimnomi` VARCHAR ( 45 ) NOT NULL ,
`tashkilot_idtashkilot` INT NOT NULL ,
PRIMARY KEY ( `idbolim` )
) ENGINE = InnoDB ;
3-jadval. “xodim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish.
CREATE TABLE `xodim` (
`idxodim` INT NOT NULL AUTO_INCREMENT ,](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_19.png)
![`xodimfish` VARCHAR ( 200 ) NOT NULL ,
`xodimvazifa` TEXT NOT NULL ,
`xodimishvaqt` VARCHAR ( 45 ) NOT NULL ,
`bolim_idbolim` INT NOT NULL ,
`bolim_tashkilot_idtshkilot` INT NOT NULL
PRIMARY KEY ( `idxodim` )
) ENGINE = InnoDB ;
4-jadval. “xizmatturi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE `xizmatturi` (
`idxizmatturi` INT NOT NULL AUTO_INCREMENT ,
`xizmatturinomi` VARCHAR ( 200 ) NOT NULL ,
`xizmatturitavsif` TEXT NOT NULL ,
PRIMARY KEY ( `idxizmatturi` )
) ENGINE = InnoDB ;
5-jadval. “xizmat” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE `xizmat` (
`idxizmat` INT NOT NULL AUTO_INCREMENT ,
`xizmatnomi` VARCHAR (45) NOT NULL ,
`xizmatnarxi` VARCHAR (45) NOT NULL ,
`xizmatturi_idxizmatturi` INT NOT NULL ,
PRIMARY KEY (`idxizmat`)
) ENGINE = InnoDB;
6-jadval. “foydalanuvchi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE `foydalanuvchi` (
`idfoydalanuvchi` INT NOT NULL AUTO_INCREMENT ,](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_20.png)
![`foydalanuvchifish` VARCHAR (45) NOT NULL ,
`foydalanuvchitel` VARCHAR (20) NOT NULL ,
PRIMARY KEY (`idfoydalanuvchi`)
) ENGINE = InnoDB;
5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “tashkilot” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `tashkilot` (`idtashkilot`, `tashkilotnomi`, `tashkilottel`,
`tashkilotmanzil`, `tashkilotsite`) VALUES (NULL, 'Samarqand AvtoTex',
'+998933453368', 'SAmarqand shahar, Universitet Xiyoboni 15', 'samavtotex.uz');
INSERT INTO `tashkilot` (`idtashkilot`, `tashkilotnomi`, `tashkilottel`,
`tashkilotmanzil`, `tashkilotsite`) VALUES (NULL, 'Pastdarg`omAvto',
'+998933453399', 'Juma shahar, Amir Temur 001', 'tumanavto.com');
2-jadval. “bolim” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `bolim` (`idbolim`, `bolimnomi`, `tashkilot_idtashkilot`) VALUES
( NULL , 'Texnik korikdan o ‘ tkazish' , '1' ), ( NULL , 'Texnik ko ‘ rikdan
o ‘ tkazish' , '2' ), ( NULL , 'Avtoqismlar sotish' , '1' );
3-jadval. “xodim” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `xodim` (`idxodim`, `xodimfish`, `xodimvazifa`, `xodimishvaqt`,
`bolim_idbolim`, `bolim_tashkilot_idtshkilot`) VALUES (NULL, 'Haqberdiyev
Javohir Isrofil o‘g'‘li', 'Bu yerga vazifalar kiritilishi kerak. Bu ancha bo‘lishi
mumkin.', '09:00 dan 18:00 gacha', '1', '1');](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_21.png)
![Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Men ushbu “Botirali Taksi MCHJ
ma’lumotlar bazasini yaratish” mavzusidagi kurs ishimni bajarish davomida
ko`plab izlanishlar olib bordim. Jumladan, Xodimlarni oylik maoshini ishlab
chiqish bo`yicha yaratilgan ma’lumotlar bazasi bilan tanishib chiqdim. U yerda
kerakli ma’lumotlarni qanday olish haqida tassavvurga ega bo`ldim. MB ni
yaratish davomida dasturlash texnologiyasi bilan chuqurroq tanishib chiqdim va
chuqur malaka hosil qildim. Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni
oddiy va dinamik usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari bilan tanishib chiqdim va “Botirali Taksi MCHJ
ma’lumotlar bazasini yaratish” ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek undagi turli
xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim. Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkin,
xozirgi fan-texnika xamda informatsion texnologiyalarining jadal rivojlanayotgan
vaqtida AIJlarga bo`lgan talablar juda xam kuchli bo`lib, bu talablarni to`laqonli
qondirish biz va bizga o`xshash yosh dasturchilarning oldida turgan ulkan
vazifalardan biri bo`lib xisoblanadi. AIJlar ishini takomillashtirish bilan
qog`ozvozlikdan ozod bo`lish va ish unumdorligini yuqori darajada oshirishga
erishishimiz mumkin ekan. Bu bilan mustaqil davlatimizning iqtisodiyotiga qisman
bo`lsada o`z hissamizni qo`shgan bo`lamiz.](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_22.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”. – T., "O‘zbekiston", 1999.
2. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”, 2005-
yil 29-yanvar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
4. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni. (№563-
11. № 560-II 11.12.2003 y.).
5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv
qo’llanma, TATU FF.
6. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
7. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно
используемых банков данных”. СУБД. 1995 г.
Internet saytlari:
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha Vazirlar
Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar.
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi.
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi.](/data/documents/730bae2a-f48a-45c4-8112-0f91e0596499/page_23.png)
Avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish ma'lumotlar bazasini loyihalash mavzusidan
Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan
simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 1. Ma’lumot bazasi tushunchasi Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor- o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan,
OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta- ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-