Bank ma'lumotlar bazasini loyihalash
![Bank ma'lumotlar bazasini loyihalash
Kirish
Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni
boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi
eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng
murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta
ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish,
tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida
amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi.
Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta,
kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga
jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi
tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi
tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va
ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi.
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy
(zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga
1955-yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan
bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan
yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni
saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining
ma’lumotlar bazasi 1960-yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar
bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta
ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-
yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi
bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_1.png)
![matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi.
“Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan,
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor
ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan
tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy
ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan.
1. Ma’lumot bazasi tushunchasi
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan.
Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi
usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va
xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu
tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan,
OTM o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari
va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga
ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga
qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari
kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror
qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch
bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi
ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir.
Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash,
umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi.
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga
olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6].
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu
ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning
ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan
terabaytgacha o’zgarishi mumkin.](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_2.png)
![Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga
ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan
ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan
bog’liq.
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik
ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan
maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki
instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan
ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon
turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan
OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar,
talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda,
saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli
nusxalari guruhidan iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi
saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi.
Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar
o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta
ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida
foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi
ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun
attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan
tushunchalarni beradi.](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_3.png)
![Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va
ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak.
Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti
ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak.
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi,
saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol
o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat
idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy
yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar
bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar
to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
• Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi
foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar;
• Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali
oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va
boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida
topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini
tavsiflaydi. Masalan, meta-ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot
elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar
turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish
mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning
qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni
taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar
bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_4.png)
![kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar
bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga
o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini
boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi
ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda
foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va
innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini
tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar
bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar
joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan
maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha
tasniflanishi mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki
ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta
foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta
foydalanuvchini qo’llab-quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A
foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C
foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga
javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir
nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda
50 dan kam) qo’llab-quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar
bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan
ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50 dan ortiq, odatda yuzlab)
foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxona
bazasi deb nomlanadi.
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi
mumkin. Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_5.png)
![quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar
bazasi deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni
qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan ma’lumotlar
bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan)
ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish
uchun aniq belgilangan infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq
texnologiyalari va boshqalar)ni talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga
ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va
xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli ma’lumotlar bazalaridan
foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli ma’lumotlar bazasi -
bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli ma’lumotlar
xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi.
Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu
xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini
(ma’lumotlarni saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va
mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun asosiy
infratuzilmani ko’rsatishi shart emas.
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning
mashhur usuli ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi.
Ushbu mezondan foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga
guruhlanadi: umumiy maqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan
ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga asoslangan ma’lumotlar
bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil ma’lumotlar mavjud
- masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ro’yxatga
olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar
bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z ichiga
olgan. Aniq bir maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan
fan sohalariga yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud.](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_6.png)
![2. “Bank” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil
qilindi. Ular orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi)
maydonlari yordamida bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar
orasidagi munosabatlar quyidagi to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir,
birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p. Masala yuzasidan ma’lumotlar
bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p bog’lanish
munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati
ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan
jadvalning har bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali
bog’langan jadvaldagi ko’p sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari –
maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Bank” –haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idBank Int Kalit maydon
Bank_Name varchar(45) Bank nomi
Bank_Addres Varchar(255) Bank manzili
Bank_Phone Int Bank telefoni
“Part” –Bulimlar haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idPart int Kalit maydon
Name Varchar(45) Bulim nomi
Empl_Count Int Ishchilar soni
Bank_Id int Bank Id si](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_7.png)
![“Client” – Mijozlar malumotlari saqlanadigan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idClient int Kalit maydon
First_Name Varchar(45) Ismi
Last_Name Varchar(45) Familiyasi
Email Varchar(45) Email pochtasi
Phone1 int Birinchi telefon raqam
Phone2 int ikkinchi telefon raqam
Addres Varchar(100) Manzili
“Employee” –ishchilar haqidag ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
EmployeeId Int Kalit maydon
First_Name Varchar(45) Ismi
Last_Name Varchar(45) Familiyasi
Phone Int Telefon raqami
Addres Varchar(255) Manzili
Email Varchar(100) Email
Part_Id int Bulim Idsi
“Client_Has_Part” bu jdaval Mijoz va bulimlar jadvalining kupga kup
aloqasi mavjud bulgan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idClient Int Mijoz Id si
idPart Int Bulim id si
“Client_Has_Employee” bu jadval Mijoz va Ishchilar jadvalining kupga
kup aloqasi mavjud bulgan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idClient Int Mijoz Id si
idEmployee Int Ishchilari id si
3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_8.png)
![Bu yerda Bank va Bulimlar jadvalining 1:N bog’lanishi
kursatilgan
Bu yerda Bulimlar va Mijozlar urtasidagi kupga kup a’loqa mavjud
bulgan jadvallar](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_9.png)
![Bu yerda Ishchilar va Mijozlar urtasidagi kupga kup a’loqa mavjud
bulgan jadvallar
Bu yerda Bulimlar va Ishchilar urtasidagi 1:N aloqa kursatilgan](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_10.png)
![Umumiy jadval](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_11.png)
![4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va
jadvallarga ma’lumotlar kiritish
Bank table
CREATE TABLE [dbo] . [Banks] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[BankName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[BankAddres] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[BankPhone] INT NOT NULL,
CONSTRAINT [PK_Banks] PRIMARY KEY CLUSTERED ( [Id]
ASC )
);
Part table
CREATE TABLE [dbo] . [Parts] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[Name] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[EmplCOunt] INT NOT NULL,
[BankId] INT NULL,
CONSTRAINT [PK_Parts] PRIMARY KEY CLUSTERED ( [Id]
ASC ),
CONSTRAINT [FK_Parts_Banks_BankId] FOREIGN KEY
( [BankId] ) REFERENCES [dbo] . [Banks] ( [Id] )
);](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_12.png)
![Employee table
CREATE TABLE [dbo] . [Employees] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[FirstName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[LastName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[Phone] INT NOT NULL,
[Addres] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[Email] NVARCHAR ( 100 ) NOT NULL,
[PartId] INT NULL,
CONSTRAINT [PK_Employees] PRIMARY KEY CLUSTERED
( [Id] ASC ),
CONSTRAINT [FK_Employees_Parts_PartId] FOREIGN KEY
( [PartId] ) REFERENCES [dbo] . [Parts] ( [Id] )
);
Client table
CREATE TABLE [dbo] . [Clients] (
[Id] INT IDENTITY ( 1 , 1 ) NOT NULL,
[FirstName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[LastName] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[Phone] INT NOT NULL,
[Phone2] INT NOT NULL,
[Addres] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[Addres2] NVARCHAR ( 255 ) NOT NULL,
[CreditType] NVARCHAR ( 45 ) NOT NULL,
[CreditAmount] INT NOT NULL,
[Email] NVARCHAR ( 100 ) NOT NULL,](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_13.png)
![CONSTRAINT [PK_Clients] PRIMARY KEY CLUSTERED ( [Id]
ASC )
);
ClientEmpoyee table
CREATE TABLE [dbo] . [ClientEmployee] (
Id INT NOT NULL IDENTITY ,
[ClientsId] INT NULL,
[EmployeesId] INT NULL,
CONSTRAINT [FK_ClientEmployee_Clients_ClientsId] FOREIGN
KEY ( [ClientsId] ) REFERENCES [dbo] . [Clients] ( [Id] ) ON DELETE
CASCADE ,
CONSTRAINT [FK_ClientEmployee_Employees_EmployeesId]
FOREIGN KEY ( [EmployeesId] ) REFERENCES [dbo] . [Employees]
( [Id] ) ON DELETE CASCADE ,
CONSTRAINT [PK_ClientEmployee] PRIMARY KEY ( [Id] )
);
ClientPart table
CREATE TABLE [dbo] . [ClientPart] (
Id Int not null IDENTITY ,
[ClientsId] INT NULL,
[PartsId] INT NULL,](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_14.png)
![CONSTRAINT [FK_ClientPart_Clients_ClientsId] FOREIGN KEY
( [ClientsId] ) REFERENCES [dbo] . [Clients] ( [Id] ) ON DELETE
CASCADE ,
CONSTRAINT [FK_ClientPart_Parts_PartsId] FOREIGN KEY
( [PartsId] ) REFERENCES [dbo] . [Parts] ( [Id] ) ON DELETE CASCADE ,
CONSTRAINT [PK_ClientPart] PRIMARY KEY ( [Id] )
5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “Bank” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Bank VALUES ( 'AgroBank', 'Samarqand shahar Beruniy
kuchasi',2294514);
2-jadval. “Part” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Part VALUES ( 'Kredit', 10, 2);
3-jadval. “Employee” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO Employee VALUES ( ‘Zebiniso’, Muxsinova’,
997789626, 'Samarqand shahar Beruniy kuchasi',
‘Zebo9626@mail.ru'’,2);
4-jadval. “Clients” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_15.png)
![INSERT INTO Clients VALUES ( ‘Zebiniso’, ‘Muhsinova’,
997789626, , 'Samarqand shahar Beruniy kuchasi', 'Samarqand shahar
Amir Temur', ‘Zebo9626@mail.ru'
5-jadval. “ ClientEmpoyee ” jadvaliga INSERT operatori yordamida
yozuv qo’shish
INSERT INTO ClientEmpoyee VALUES ( 1, 2);
6-jadval. “ ClientPart ” jadvaliga INSERT operatori yordamida
yozuv qo’shish
INSERT INTO ClientPart VALUES ( 1, 2);
Xulosa
Bu malumotlar bazasi bank tizimi uchun tuzildi. Bunda men unga
kerakli jadvallarni tuzib o’zaro aloqalarni hosil qilib chiqdim.
Darslar davomida men malumotlar mazasi bilan ishlashni kurib
chiqdim. Shu jumladan jadvallarni yaratish, uchirish, tahrirlash
kabi usullarni ham urganib chiqdim. Biz biror dastur tuzganimizda
unda asosiy qismlaridan bir bu baza qismi hisoblanadi. Uni tug’ri
loyihalash juda muhim hisoblanadi. Chunki u butun dasturni qanday
ishlashini hal qilib beradi. Dastur shu asosida ishlaydi. Malumotlar
bazasi bilan ishlashdi eng muhim ishlardan biri normallashtirish
hisoblanadi. Normallashtirishlarni qilmasdan bu bazadan foydalanib
bulmaydi chunki u baza bilan ishlash ancha murakkablashib ketadi
va kompyuterdan kup joy ajratishi mumkin. Bu esa malumotlar tez
suratda kupayib ketishi va malumotlar bilan ishlash jarayonini
sekinlashtirishga olib keladi. Men bundan tashqari bu darslar
davomida malumotlarni qidirish, uchirishlarni ham kurib chiqdim.
Malumotlar bazasi uzi hayotimizda biror real sohaga tegishli
malumotlarning tuliq ishlash strukturasi tuzilib uni relyatsion
malumotlar bazasi orqali uzaro aloqalarni joylagan holda
malumotlarini saqlash hisoblanadi. Bizda hayotimizda ham bunday
kurinishlar juda kup uchraydi masalan:Oddiy sinf jurnalini oladigan
bulsak unda uquvchilarning biror fandan olgan baholari saqlanadi.
Unda uquvchilarning ism familiyalari malumotlar bazasida
jadvalning qatorlariga sanalar esa ustun nomlariga jurnalning usha](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_16.png)
![saxifasi yozilgan fan nomi esa jadval nomiga mos keladi. Biz
shunchaki shunaqa kurinishda bulgan malumotlarni elektron tarzda
saqlashimiz va ularni tahrirlashni qilishimiz mumkin. Malumotlar
bazalari bilan ishlash uchun kuplab tizimlar mavjud bulib ular shu
malumotlar bilan ishlash uchun kerak buladi. U tizimlar Sql yoki
NoSql da ishlaydi. Ularning bazilari bilan ishlash bepul bazilari esa
letsenziya talab qiladi. Biz bu tuzgan bazamizni biror muhit orqali u
bilan ishlashimiz mumkin. Masalan Visual Studio muhitini oladigan
bulsak unda C# dasturlash tilidan bu baza bilan ishlashimiz
mumkin. Kuplab dasturlash muhitlarida biz sql surovlaridan emas
turli ORM lardan foydalanishimiz mumkin. Masalan Entity
Framework bunda biz sql surovlari emas shu ormning uz
imkoniyatlaridan foydalanishimiz mumkin u bizda kerakli
surovlarni sql surovlariga ugirib beradi bu bizga bazi xatoliklar kelib
chiqishini oldini olishi mumkin. Agar biz sql surovlarini uzidan
foydalansak u surovlarni biror tizimda tekshirib kurishimiz kerak
buladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_17.png)
![Sqlservertutorial.net, Metanit.com, w3school.com](/data/documents/923cfb50-d475-4425-9197-7f441127bf25/page_18.png)
Bank ma'lumotlar bazasini loyihalash Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970- yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini
matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 1. Ma’lumot bazasi tushunchasi Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim. Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: • Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; • Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta-ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga
kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxona bazasi deb nomlanadi. Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-