Bolalar va o‘smirlar sport maktabi o‘quvchilarini barqarorlashtrishda tanlov o‘tkazishning metadalogik asoslari
![XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jismoniy tarbiya va sport
sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” 2018-yil 5-martdagi PF-5368-son farmoni ijrosini ta’minlash,
shuningdek, jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassislarni ilmiy-metodik
ta’minlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada
takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qilingan qarorida
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti qoshidagi Jismoniy tarbiya va sport
bo‘yicha mutxassislarni ilmiy-metodik ta’minlash, qayta tayyorlash va
malakasini oshirish markazi, O‘zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va
sport vazirligi tasarrufiga berilganligi, Nukus, Samarqand va Farg‘ona
shaharlarida uning filiallari tashkil qilinganligi, O‘zbekiston Respublikasi
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi huzuridagi Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha
mutaxassislarni ilmiy-metodik ta’minlash, qayta tayyorlash va malakasini
oshirish markazi boshqaruv xodimlarining cheklangan umumiy soni 28 nafardan
iborat tuzilmasi shakllantirilganligi bu sohani ham rivojlanishida kata
imkoniyatlar yaratib berdi[1].
Zamonaviy tayyorgarlik tizimni optimallashtrish va tayyorgarlik vaqtidagi
innovatsion jarayonlar strategiyasi bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi
terma jamoalari a’zolari bo‘lgan va yaqin zahiradagi sportchilarni
tayyorlashning muhim vazifalaridan biri bo’lib turibdi
Mavzuning dolzarbligi : BO‘SM faoliyatining asosiy yo’nalishlari sport
maktablari haqidagi me’yoriy-huquqiy asoslar va Nizomda belgilangan [1].
Qo'shimcha ta’lim beruvchi muassasa sifatida sport maktabi
“ qobilyatlarga muvofiq ravishda o‘z-o‘zini takomilashtrish,bilim olish va
ijod ,sog’lom turmush tarzini shakilantrish,kasbiy nuqtai nazardan o‘z o‘rnini
2](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_2.png)
![topish,jismoniy aqliy va ma’naviy qobilyatlarini rivojlantrishga ,qobilyatlarga
mos sport muvaffaqiyati darajasiga erishish uchun yo‘naltrilgan”[2].
Shunday qilib, bolalar, o'smirlar va yoshlarning sport tayyorgarligi
faqatgina har tomonlama jismoniy tayyorgarlik, turli qobiliyatlarni rivojlantirish
va takomillashtirish masalalarini hal etib qolmasdan, shug'ullanuvchilar shaxsini
shakllantirish muammosini ham qamrab oladi.
BO'SMlar oldiga davlat tomonidan qo'yilayotgan asosiy vazifa bolalar va
o'smirlarning imkon qadar ko'proq miqdorini jalb etgan holda ommaviy sportni
rivojlantirish bo'lib kelmoqda. Ma'lumki, sport natijlarining oshishi sport
mashg'ulotlari uslubiyati va taktika harakatlari, texnik vositalar taraqqiyoti va
ijrochilarining samarali reabilitatsiyasi shuningdek, ommaviylik oshish va to'g'ri
saralashga bog'liq. Aksariyat masalalar yechimiga muayyan qaraganda ijtimoiy,
iqtisodiy va tashkiliy masalalar bilan belgilanadi. Sportda saralash-bu ilmiy
tadqiqot, ilmiy izlanish muammosidir.
Bolalar va o'smirlarda sport mashg'ulotlariga qiziqish sport ixtisosligini
to'g'ri tanlash bilan belgilanadi, bu esa o'z navbatida sportdan o'ziga hos
individual xususiyatlariga bevosita bog'liq bo'ladi.Har bir o'smir uchun sport
faoliyatini tanlash-sport tanlovining vazifasidir.Sport turi tanlovlaridan kelib
chiqqan holda eng layoqatlilarini tanlash-sport saralashining vazifasi
hisoblanadi. Sportda. saralash zaruriyatining obyektiv sabablari tayyorgarlik
imkoniyatlarida harakat sifatining tayyorgarlik darajasi turlicha bo'ladi.
Demak, har kim ham yuqori sport natijalariga erisha olmaydi. Yuqori
sport natijasi-bu nafaqat mashaqqatli mashg'ulotlar, balki sportga yot bo'lgan
g'ayrioddiy irsiy ma' lumotlar natijasidir.
Saralash masalasida maxsus tayyorgarlikka ega bo'lmagan ba'zi tibbiy
xodimlar, jismoniy madaniyat o'qituvchilari va murabbiylar saralash imkoniyati
va yosh sportchilarni yo'naltirishga tanqidiy qarashadi.Mutaxassislar l0-l1yoshli
o'smirlar asosida nafaqat biror iqtidorni aniqlash, balki uning sportdagi kelgusi
3](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_3.png)
![muvaffaqiyatini taxmin qilishning imkoni mavjud emas deb o'ylashadi.
Shubhasiz, ushbu muammo juda murakkab.Chunki bu muammo o'sha yoshdagi
bolalarning qiziqishlari va layoqati barqarorligi bilan ham bog'liq. Lekin bu
pessimistik fikr to'liq oqlanmagan.G.S.Tumanyan va E.G.Martirosov (1976)
aytganidek, "Sportda saralash o'z tadqiqotchilarini kutmoqda", bunga sabab, na
bizning davlatimizda, na xorijda sportga saralash va yo'naltirishning ilmiy
asoslangan tizimlari mavjud emas. Bazi qo'llanmalarda Sportda iqtidor
indekslari", "Motor" iste'dod testlari" va boshqa atamalami uchratish mumkin,
lekin ular, odatda sodda jismoniy mashqlardangina iborat bo'ladi.
Shu tarzda, sportga saralash va yo'naltirish muammosi -murakkab
muammo bo'lib, ko'plab mutaxassislar faoliyatini talab qiladi. Ushbu muammoni
olimlar, murabbiylar va pedagoglar hamkorligida hal qilish zarur.
Demak, sport maktabi o'z mamlakatining vatanparvarlari bo'lgan faol
fuqarolarni tarbiyalash uchun ma'nan mas'ul hisoblanadi.
Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqsak, hozirgi vaqtda sport
maktablari faoliyatining samaradorligini oshirishda tanlov o'tkazish muammosi
ayniqsa dolzarblashib borayotganligi bejiz emas. Biroq, aynan saralanish sport
tayyorgarligi tizimini tashkil etish sifatining asosiy ko'rsatkichlaridan biri
hisoblanadi va sport maktablari faoliyatining u qadar yuqori bo'lmagan
samaradorligi mezoni bo'lib xizmat qiladi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, zamonaviy sportda murabbiyning roli,
uning kasbiy va pedagogik mahorati, shaxsiy sifatlari ahamiyati keskin ortib
ketdi. Shuning uchun ham aynan bugun o'zining davlat ishi sifatidagi asosini
saqlab qolgan yosh sportchilami tayyorlash tizimiga, sport maktablari
ma'muriyati hamda murabbiylari tarkibi zimmasiga alohida mas'uliyat o'z
shogirdlarining sportdagi yutuqlari uchungina emas, balki mamlakatning kelajak
avlodi salomatligi, ma'naviy-axloqiy qiyofasi uchun ham mas'uliyat
yuklanmoqda[2].
4](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_4.png)
![Sportda saralash muammosi sport sohasida ommaviylikning oshishi bilan
bevosita bog'liq. ommaviylik-jismoniy tarbiya tizimidagi eng asosiy tamoyil
hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda, ba'zi ma'lumotlarga binoan, alohida sport
turlarida ommaviylikning pasayishi kuzatildi.
Sportda ommaviylikning pasayishi odatda sport ixtisosligini to'g'ri tanlash
natijasida yuzaga keladi. 10-18 yoshli maktab o'quvchilari orasida so'rovnoma
o'tkazilganda, sport ixtisosligi aksariyat hollarda tasodifiy tanlanishi aniqlangan.
Mamlakat BO'SMlari o'rtacha 3 milliyonga yaqin bolalar va o'smirlarni qamrab
olishini hisobga olsak, qolgan 40-45 milliyon o'quvchilar sevimli sport turi bilan
maktabda, darslardan so'ng shug'ullanishga majbur bo'ladi, bu esa ommaviy
sportga tegishli bo'lgan ulkan zaxiraning yo'qotilishiga olib kelishi mumkin.
BO'SM dagi mashg'ulotlarning birinchi yillarida yosh sportchilaming aksariyati
maktabni tark etadi. Buning asosiy sababi, sportning o'ziga hos jihatlariga
sportchi qobiliyatining mos kelmasligidir. Tanlovda chiqib ketish- yuqori
darajali sportchilar tayyorgarligining turli bosqichlarida mavjud holatdir. Misol
uchun, suzish sporti uchun 8 minglab bolalar saralanadi, ulardan atigi 8-10 tasi
tanlanadi, faqatgina bittasi sport ustasi darajasiga erisha oladi[3].
Oliy sport mahoratiga erishish yo'lining murakkabligini 1964-1974
yillarda Moskva BO'SM larida suzuvchilami tanlashda olingan statistika
ko'rsatadi.(N.Sh.Bulgakova va V.S.Shichanin) BO'SM ga qabul qilingan yosh
sportchilar toifa meyorlarini quyidagicha bajarishdi. III-toifa 24%, II-toifa
72,60, l-toifa 4.2%, sport ustasi nomzodi-1.7%, sport ustasi-0.34%, halqaro
darajadagi sport ustasi-0.03%. BO'SMlarda asosiy maqsad bolalami tanlab olish
emas, balki guruhni shakllantirishdir. Bu vaziyat esa hech qanday saralashga
o'rin qoldirmaydi. Mualliflarning bergan ma'lumotlariga ko'ra, BO'SM laming
2 \ 3 qismida kelajakda natija bermaydigan suzuvchilar tahsil oladi. O'smirlarni
"Chetlashtirish" uslublari salbiy oqibatlarga olib kelishi,mumkin.Shu sababli,
birlamchi saralashda alohida sport turi bo'yicha emas, balki umumiy iqtidorli
bolalarni tanlash va saralash zarurdir.Afsuski, BO'SM amaliyotida
10](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_10.png)
![sportchilarining yutuqli kelajagini ilmiy asoslangan holda taxmin qila olish
tushunchasi shaklanmagan. Ushbu baholashning mezonlari belgilanmagan.
Saralash masalasida maxsus tayyorgarlikka ega bo'lmagan ba'zi tibbiy xodimlar,
jismoniy madaniyat o'qituvchilari va murabbiylar saralash imkoniyati va yosh
sportchilarni yo'naltirishga tanqidiy qarashadi.Mutaxassislar 10-11 yoshli
o'smirlar asosida nafaqat biror iqtidomi aniqlash, balki uning sportdagi kelgusi
muvaffaqiyatini taxmin qilishning imkoni mavjud emas deb o'ylashadi.
Shubhasiz, ushbu muammo juda murakkab, chunki bu muammo o'sha yoshdagi
bolalaming qiziqishlari va layoqati barqarorligi bilan ham bog'liq.Lekin bu
pessimistik fikr to'liq oqlanmagan.G.S.Tumanyan va E.G.Martirosov (1976)
aytganidek, "Sportda saralash o'z tadqiqotchilarini kutmoqda", bunga sabab, na
bizning davlatimizda, na xorijda sportga saralash va yo'naltirishning ilmiy
asoslangan tizimlari mavjud emas. Bazi qo'llanmalarda Sportda iqtidor
indekslari","Motor"iste'dod testlari" va boshqa atamalami uchratish mumkin,
lekin ular, odatda, sodda jismoniy mashqlardangina iborat bo'ladi. Shu tarzda,
sportga saralash va yo'naltirish muammosi -murakkab muammo bo'lib, ko'plab
mutaxassislar faoliyatini talab qiladi. Ushbu muammoni olimlar, murabbiylar va
pedagoglar hamkorligida hal qilish zarur[4].
Yosh sportchi tanlangan harakat faoliyatini muvaffaqiyatli namoyon etish
uchun zarur bo‘lgan barcha sifatga ega bo‘lishi lozim, faqatgina shu holatda uni
oliy sport mahoratini shakllanish jarayonida keyingi rivojini ta’minlash mumkin.
Yurtimiz va xorijiy olimlarning tadqiqotlar jarayonida to‘plangan ma’lumotlar
individning morfofunktsional xususiyatlari, harakat va ruhiy funktsiyasini
tavsiflovchi alohida ko‘rsatkichlar, uning sport jihatidan moslik, muvofiqligi
darajasini oldindan bashoratini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.
Saralash va sport turlariga yo‘naltirishning ratsional tizimi bolalar va
o‘spirinlarni iste’dod va qobiliyatlarini o‘z vaqtida aniqlash, ularning potentsial
imkoniyatlarini to‘liq ochib berish uchun sharoitlarni yaratish, ruhiy va jismoniy
barkamollikka erishish imkoniyatini beradi va bu asosda sport mahoratining oliy
11](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_11.png)
![xil iqtidorli insonlar uchramaydi, chunki har bir insonning qobiliyati o'ziga hos"
degan fikrini bildirgan edi. Qobiliyatning irsiyligi va irsiy emasligi borasidagi
munozara necha asrlardan buyon davom etib kelmoqda. Munozara tarafdorlari
ularning umumiy dunyoqarashi bilan belgilanib, mushohadali bo'lgan. Yaqin
orada biologiya va ayniqsa, genetika sohasida erishilgan) yutuqlar ushbu
masalani obyektiv baholash imkonini beradi. Lekin olimlar insonning normal
belgilari variantlari irsiyligi haqida yetarlicha bo'lmagan ma'lumotga ega bo'lib,
ularni o'rganish imkoniyatlari juda cheklangan. Bu borada insonlarni yillar
davomida kuzatish uslublari, alohida oilalarda ko'rsatgichlarni qiyoslash (shu
jumladan, bir necha avlod) shuningdek, bir xil, ya'ni, o'xshash egizaklar bilan bir
xil bo'lmagan, ya'ni o'xshash bo'lmagan egizaklarni o'rganish uslubi egizaklar
uslublari qo'llanilmoqda. Ayniqsa, qobiliyatlar shaklanishiga irsiy yoki muhit
omillarining ta'sir doirasini baholash qiyinchilik tug'diradi. Istalgan irsiy omil
turli muhit sharoitlarida turlicha ta'sir ko'rsatadi. Istalgan muhit omillari turli
irsiy materialga turlicha ta'sir qiladi. Tashqi muhitning barcha cheksiz omillari,
genotipning butun umri davomida o'zaro ta'sir dinamikasi hisobga olinmasa va
o'lchanmasa, bunday baholash natijasi samarali bo'lmaydi. Ushbu muammoni
soddalashtirishdan voz kechish zarur. Chin qobiliyatni emas, uning
nishonalarini, ya'ni muhit ta'siriga nisbatan reaksiya me'yorini belgilaydi. Ta'lim
va tarbiya ham bunga mutlaq qodir emas. Amerikalik pedagog Dj.Votson
aytganidek "Menga bir necha bolalami bering, men istaganimni: yani ulardan
shifokor, huquqshunos, sotuvchi, rassom, va hatto o'g'rini yasayman" degan fikr
bildirishi noto'g'ri. Bu jumla uzoq yillar davomida tarbiya va ta'limning qudrat
ramzi bo'lib kelgan.
Pedagogik optimizm to'g'ri ta'lim berish orqali har bir insonda istalgan
qobiliyatni rivojlantirishda emas, balki sog'lom odamlar orasida qobiliyatsiz
insonlar bo'lmasligini tan olishdir. Biror sohada qobiliyatsiz inson boshqa
sohada qobiliyatli bo'lishi mumkin[5]. Mashhur ruhshunos V.M. Banshikov
"shaxsning murakkab ijtimoiy tuzilmasiga qaramay, har bir inson uchun
19](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_19.png)
![shaxsning ijodiy yutuqlariga emas, balki yangi tushunchalami yaratish va yangi
ko'nikmalarini shakllantirish, ya'ni uning ijodkorligi qobiliyatiga bog'liq.
Hozirgi kunda, ijodkorlikni o'lchovchi ishonchli uslublar mavjud emas.
“Istedodli inson" tushunchasi qobiliyatlardan tashqari motivatsiya, yani istalgan
faoliyatga muhabbatni o’z ichiga olishi kerak. Nobel mukofoti sohibi
N.N.semenov “Bu muhabbatni yoshligida his qilmagan inson hech qachon
iqtidorli bo'la olmaydi” deb hisoblaydi. Ijodkor shaxsni qanday belgilar ajratib
turadi? I.p.pavlovning fikricha uni o'z sohasiga bo'lgan mehnatsevarlik, o'ziga
hoslik tafakkur mustaqilligi va erkinligi, tavakkalchilik, hazilga moyillik
diqqatni jamlay olish va "To'xtovsiz fikrlash,' belgilari ajratib turadi.
Iste'dodning eng yuqori cho'qqisi borasida turli fikrlar mavjud. Ba'zi buyuk
kishilarda iste'dod juda namoyon bo'lsa, boshqalarda kechroq bilinadi. Gayden
6 yoshda, Medlenson 9 yoshda o'z iqtidorini ko'rsatgan. Buyuk Lomonosov esa
o'qishni kech boshlagan, shunday bo'lsada, bir necha sohalarda ko'plab
yutuqlarga erishgan. ota-onalar iqtidori odatda bolalarda ko'ringan, iqtidorga
mos kelmaydi, ya’ni iqtidor predmeti ota-onalar va bolalarda turlicha bo’lishi
mumkin. Iqtidor har qadamda uchramaydi, lekin muqobil tarbiya va ta'lim keng
ommaning ijodiy potensialini faollashtirishi bor gap. Shu tarzda, "Qobiliyat"
tushunchasi har doim tug'ma va orttirilgan biologik va ijtimoiy, tabiiy va
jamoaviy nisbat bilan bog'liq[6]. Inson bu ikki omillar tabiiy va ijtimoiydan
hosil bo'lgan biosotsial mavjudot bo'lib, uning har bir qirrasi ushbu omillaming
o'zaro ta'sirini aks ettirishi kerak. Belgilan gan vaziyatlarda bu omillaming ta’siri
turlicha bo'ladi.
1.3. Sportga iqtidor va sportga layoqat.
Inson faoliyatining istalgan sohasida noodatiy iste'dodni shakllantirish
muammosi yangilik bo'lmasa-da, harakatli iqtidomi shakllantirish va
rivojlantirish juda kam o'rganilgan.Bunday tadqiqot sport qobiliyati, iqtidor va
sport sohasidagi iste’dod muammolari yechimi bilan uzviy bog'liq. Zamonaviy
sportning rivojlanish darajasi shunchalik yuqoriki, atiga bir necha kishi
22](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_22.png)
![Uning o'g'li E.Kasmir urushdan keyingi yillarda Germaniyaning eng yaxshi
qilichbozi bo'lgan, bobosi E.Kasmiresa 1906 yil navbatdan tashqari Olimpiya
o'yinlari g'olibi bo'lgan. 1908 yil Leyk-Plesidda bo'lgan Tramplindan sakrash
Olimpiya jamoasida Denni oilasidan uch aka-ukalar ishtirok etgan.AQSh
Chang'i uyushmasi yyetakchilaridan biri bo'lgan sportchi, ularning otasi ulami
sportga yetaklab kelgan.
Mashhur litvalik basketbolchi M.Paulouskasning oilasi diqqatga sazovor.
Uning bir ukasi disk uloqtirish bo'yicha "Spartak" jamoasi chempioni bo'lgan,
boshqa ukasi Litve basketbol terma jamoasi tarkibida bo'lgan, singlisi esa
voleybol bo'yicha respublika terma jamoasida o'ynagan Chang'i sportida
Kolchinlar oilasi barchaga ma'lum. Olimpiya chempionlari Pavla va Alertina
Kolchinlaming o'g'li Fedor Kolchin o'z ota-onasi faoliyatini davom ettirmoqda.
Mashhur xokkeist oilasi Shchasni (Chehoslovakiya) yuqori darjali sportchilar
jamoasini taqdim etishi mumkinligini aytishadi.Bayer oilasi (Germaniya)
a'zolaridan Udo Bayer Mashhur diskobol, uning singlisi disk uloqtirish bo'yicha
yuniorlar orasida Evropa chempioni, uning boshqa singlisi va ukasi Germaniya
oliy ligasida gandbolda ishtirok etgan.
Muayyan sport turiga nafaqat alohida shaxslar, oilalar, balki butun bir halq
va etnik guruhlar qobiliyatli bo'lishi mumkin. Afrikaning ba'zi hududlarida uzoq
masofaga yuguruvchilar muvaffaqqiyati barchaga ma'lum. Ushbu halqlarning
geografik sharoitlari va turmushi asrlar davomida muayyan jismoniy sifatlami
rivojlantirishga xizmat qilgan[7]. 1921 yildan buyon barcha olimpiya o'yinlarida
uzunlikka sakrash musobaqasida afroamerikalik sportchilar muntazam g'olib
bo'lishgan. Afsonaviy D.Ouene 8,13 m uzunlikka sakragach, (1936 yil
Berlindagi olimpiya o'yiniarida), 1968 yilgacha bu natijaga atiga 21 sm
qo'shildi. B.Bimon 8 m 90 sm uzunlikka sakrab, rekordni 56 sm ga yangilagan.
Shu tarzda, fantastik natija ko'rsatgan sportchilar real bo'lib, sportning
faoliyatida boshqa istalgan faoliyatida kabi o'z iqtidor egalari va daholari
mavjud.
25](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_25.png)
![BO'SM faoliyatidagi yo'nalishlar me'yoriy-huquqiy asoslar va sport
maktablaridagi nizom bilan belgilanadi. Qo'shimcha ma'lumot beruvchi
muassasa hisoblanadigan sport maktabi o'z-o'zini takomillashtirish, bilim va
ijodkorlikni namoyon qilish, sog'lom turmush tarzini shakllantirish, kasbiy
jihatdan o'z o'rnini topish, jismoniy, aqliy va ma'naviy qobiliyatlarni
rivojlantirish, qobiliyatlarga muvofiq sport).yutuqlari darajasiga erishish uchun
yordam berishga safarbar etilgan[8]. Shunday qilib, bolalar, o'smirlar va
yoshlarning sport tayyorgarligi faqatgina har tomonlama jismoniy tayyorgarlik,
turli qobiliyatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirish masalalarini hal etib
qolmasdan, shug'ullanuvchilarning shaxsini shakllanitirish muammosining ham
yechimini topishga yordam beradi.
BO'SM oldiga davlat tomonidan qo'yilayotgan asosiy vazifa bolalar va
o'smirlarning imkon qadar maksimal miqdorini jalb etish orqali ommaviy
sportni rivojlantirishdan iborat. Bu oxirgisi, eng avvalo, boshlang'ich sport
tayyorgarligi bosqichiga taalluqli bo'lib, uning vazifasi sport maktablari
o'quvchilarining salomatligini mustahkamlash, jismoniy rivojlanishi darajasini
oshirish, ma'naviy-yetuk hamda irodaviy sifatlarini tarbiyalashdir. Ayni vaqtda,
sport natijalarining bugungi darajasi murabbiylarning kasbiy sifatlariga, ularning
bilimi va amaliy ko'nikmalariga yuqori talablar qo'yadi. Yoshlar sporti sport
zahiralarini tayyorlashning muhim vazifasi va universal tarbiya vositasi sifatida
sportchilarning ko'p yillik tayyorgarligini samarali tashkil etishni, o'quv
mashg'ulot ishlarining yanada oqilona tashkiliy shakllari, vosita hamda
usullarini izlashni talab qiladi [9].
Sport maktabi oldiga qo'yilgan vazifalar butun ko'p yillik sport
tayyorgarligi jarayonining aniq maqsadga yo'naltirilganligi va vorisiyligini
nazarda tutadi. Shu bilan birga, yoshga bog'liq rivojlanish hamda sport
mashg'ulotlarining qonuniyatlari asosida izchil tarzda hal etiladigan vazifalarga
ko'ra ko'p yillik jarayonda bir necha bosqich ajratiladi. Sportda butun ko'p yillik
27](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_27.png)
![jarayonni dastlabki sport tayyorgarligi, boshlang'ich sport tayyorgarligi, chuqur
ixtisoslashuv va sport- takomillashtirish bosqichlariga taqsimlash qabul qilingan.
Sport sohasi mutaxassislarining ko'pdan-ko'p ishlanmalariga muvofiq,
bolalarni sport mashg'ulotlariga jalb etish uchun eng maqbul yosh qizlarda 7-8,
o'g'il bolalarda 8- 10 yoshdir. Odatda, dastlabki tayyorgarlik bosqichi bir yildan
ikki yilgacha davom etadi. Boshlang'ich sport ixtisoslashuvi bosqichi bazaviy
tayyorgarlik bosqichi hisoblanib, unda umumiy ish qobiliyati asosida yotuvchi
aerob quvvat bilan ta'minlanish mexanizmlarini rivojlantirishga ustuvor
yo'naltirish bilan sport turi texnikasini takomillashtirish davom etadi.
Bosqichning o'rtacha davomiyligi uch yil - qizlar uchun 9-11 yosh, o'g'il bolalar
uchun - 10-12 yosh. Tanlangan sport turida chuqur ixtisoslashuv bosqichi
o'rtacha uch to'rt yi1 davom etadi: qizlarda bu 12-14 yosh, o'g'il bolalarda - 13-
15 yosh. Ko'pgina mualliflarning ishlarida keyingi yillarda bazaviy hamda
ixtisoslashtirilgan mashg'ulotlar muddatlarini uzaytirish zarurati to'g'risidagi
fikrlar o'rtaga tashlanmoqda[9]. Bolalar-o'smirlar sport maktablari bolalar
hamda o'smirlarga ularda ta'lim olish, yuksak mahoratni egallash va yuqori
natijalarga erishish imkoniyatini beradi. Shunga qaramay, rasmiy ma'lumotlarga
ko'ra bolalar va o'smirlarning 9-10%o idan kamrog'i sport bilan shug'ullanadi
126,451. Demak, ommaviy sportni rivojlantirish muammosini BO'SM
yordamida qoniqarli hal etish mumkin deb hisoblash qiyin. BO'SM
o'quvchilarining sportni tashlab ketganlardan qolgan qismi ancha katta bo'lib,
ularning asosiy qismi o'z sport takomillashuvini to'xtatib qo'yadi, bu esa sport
maktablarining sport zahirasini tayyorgarlash ishlari samaradorligini pasaytirib
yuboradi. BO'SM da kurash kabi sport turi uchun iqtidorli sportchilar
kontingentini mustahkamlash masalasi ayniqsa dolzarb. Barcha yosh guruhlari
tizimida amalga oshiriladigan sport zahirasini tayyorlash ancha qimmat turuvchi
tadbir. Shu bilan birga, ko'pchilik mualliflar hatto ixtisoslashtirilgan sport
maktablari orasida ham ularni bitiruvchilarning mamlakat terma jamoalariga
chiqishi bo'yicha ishlarining past rentabelliligini ta'kidlaydilar. Sport sohasidagi
28](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_28.png)
![eng e'tiborli mutaxassislardan biri N.J.Bulgakovaning ta'kidlashicha [10], yaxshi
tayyorgarlik ko'rgan yuqori malakali sportchilar soni kamligining sabablaridan
biri shuki, boshlang'ich sport tayyorgarligi guruhlarining umumiy miqdori katta
emas, bolalar-o'smirlar sport maktablarida ommaviy o'qishga qiziqish juda
sust .Bu iqtidorli bolalarni aniqlash hamda sport mashg'ulotlariga jalb etish
imkoniyatlarini ancha pasaytiradi. Muallif turli malaka darajasidagi
sportchilaming miqdoriy nisbati optimal bo'lganda sport zahirasini tayyorlash
bo'yicha BO'SM faoliyatini rejalashtirish zarurligini ta'kidlaydi.
Ko'p yillik tayyorgarlik jarayonida BO'SM o'quvchilari kontingenti
kattagina qismining sportni tashlab ketishi va qo'nimsizligi obyektiv ta'sir
ko'rsatuvchi omil hisoblanadi. Amaliyotdan ma'lumki, yuqori natijalar
ko'rsatishga qodir bo'lgan bolalar kontingentining muayyan qo'nimsizligi
muqarrardir [11]. Shu bilan birga o'z egallagan mahoratiga erishish uchun 5-8
yil atrofida og'ir, muntazam mehnat qilib shug'ullangan malakali yosh
sportchilaming takomillashuvini to'xtatish holatlariga ham ko'pincha duch kelish
mumkin.
Sport tayyorgarligining turli bosqichlarida BO'SM kontingenti miqdoriy
xususiyatlarini tahlil etish endi shug'ullana boshlagan bolalarning xalqaro
toifadagi sport ustasi darajasiga yetguniga qadar sportni tashlab, safdan chiqib
ketishi qonuniyatlari to'g'risida ma'lum tasavvur beradi. Masalan, T.S.Timakova
o'z tadqiqotlarida har bir keyingi malakaviy guruh sportchilari chiqib ketishining
ancha barqaror ko'rsatkichlarini qo'lga kiritdi, bu bolalar sport maktablari
faoliyatining samaradorligi darajasini aks ettiradi. Ma'lumotlarning dalolat
berishiga qaraganda, BO'SMga endi qabul qilingan bolalarning 24% qismi III
kattalar razryadi me'yorlarini bajargan, uchinchi razryadlilar orasidan 52% i II
kattalar razryadiga ega bo'lgan, ikkinchi razryadlilarning 38% i I kattalar
razryadini olgan, birinchi razryadli sportchilarning 37% i ustalikka nomzod
bo'lgan, nomzodlarning 30% qismi sport ustasi natijasini ko'rsata olgan.
Boshqacha qilib aytganda, o'quvchilarning 70% qismi ko'p yillik
29](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_29.png)
![tayyorgarlikning turli bosqichlarida sport takomillashuvini yakuniga
yetkazguniga qadar sport maktabidagi faoliyatini to'xtatadi.
M.V.Klyuchnikovaning tadqiqotlarida ko'rsatilishicha, suzish bo'yicha
sport maktablarida bolalarning sportni tashlab ketishiga asosiy sabablardan biri
sportchilar biologik rivojlanishining tipologik xususiyatlarini erta bashorat qilish
mezonlaridan foydlangan holda aniq maqsadga yo'naltirilgan saralash
ishlarining yo'lga qo'yilmagani hisoblanadi [12]. Natijada, hatto sport bo'yicha
OZIBO'SM lar ham ko'proq yutuqlari vaqtinchalik, yoshiga bog'liq ustunliklar
bilan belgilanadigan sportchilardan tashkil topgan. Bunday sportchilar yoshlar
sporti kontingentiga kirishi mumkin va, odatda, o'z yutuqlarining
barqarorlashishi yoki pasayib borishi bilan safdan chiqib ketadi. Muallif bergan
ma'lumotlarga ko'ra, o'zi ko'p yillar kuzatgan kontingentda boshlang'ich sport
ixtisoslashuvi guruhlari o'quvchilarining 7% qismigina OZIBO'SMda o'qishini
to'liq yakunlagan, ulardan 2,5% i sport takomillashuvini OZK da davom
ettirgan. Bundan tashqari, safdan chiqib ketgan suzuvchilarning 25% qismi 14-
16 yoshida boshqa sport turlari bilan shug'ullana boshlagan.
Dastlabki saralashning yomon sifati o'quv-mashg'ulot guruhlarining tashkil
etilishida aks etadi. Ko'pgina ishlarda ko'rsatilishicha.,dastlabki tayyorgarlik
staji diapazonining kengligi 4 yildan 2-3 oygacha eng awalo, sport maktabi
O'MG laridagi mashg'ulotlaming birinchi yilida o'quvchilaming saralanib,chiqib
ketishiga ta'sir ko'rsatadi. Safdan chiqib ketishlaming tasodifiy emasligini
quyidagi faktdan ham bilish mumkinki, turli yillarda o'tkazilgan
tekshiruvlarning ma'lumotlari asosidagi holatlariga qarab yosh sportchilarni
toifalarga taqsimlaganda, dastlabki tayyorgarlik staji eng kichik bo'lgan chiqib
ketgan bolalardan alohida sinf tashkil etilgan. Bolalarning bu guruhida
mashg'ulot yuklamasiga yurakning reaksiyasi hamda tiklanish ko'rsatkichlariga
qaraganda, mashg'ulotlardagi topshiriqlarning 40% gacha qismini ular nihoyatda
zo'riqib bajarganlar.
30](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_30.png)
![Yosh sportchilarning mashg'ulotlarni erta tashlab ketishlarini bajarayotgan
mashqlaming bir me'yorda ekanligi hamda psixik charchoq yuzaga kelganligi
tufayli mashg'ulotlarga qiziqishning yo'qolishi bilan izohlash mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bolalarning katta hajmli topshiriqlarnii
bajarishlari o'zini oqlamaydi, chunki ular yurak, o'pka, qon tomirlarining morfo-
funksional rivojlanishi uchun zarur fiziologik siljishlarni yuzaga keltirmaydi.
Sport bilan erta shug'ullana boshlaganda, ko'p yillik tayyorgarlikning uzoq
davom etishi ham sportni tashlab ketishlar hissasining ortishiga olib kelishini
e'tibordan soqit qilmaslik kerak[13]. Mashg'ulotlardagi davomat ko'rsatkichi
ham yosh sportchilaming safdan chiqib ketishlariga jiddiy ta'sir ko'rsatadi.
O'qishning sifati va sur'ati, bajarilgan topshiriqlar hajmi bolalarning o'quv-
mashg'ulot darslariga qatnashishlariga bog'liq. Mashg'ulotlarning ko'p
qoldirilishi yosh sportchilarning umumiy va maxsus tayyorgarlik darajasi nuqtai
nazaridan o'z tengdoshlaridan ortda qolib ketishiga sabab bo'lishi mumkin[10].
Tez-tez dars qoldirish natijasida guruhdan ortda qolib ketish yuz berar ekan,
o'quvchida o'z imkoniyatlariga ishonmaslik, noqulaylik kayfiyati kuzatiladi.
Bularning barchasi muvofiq ravishda sport mashg'ulotlariga bo'lgan qiziqishni
pasaytiradi va, shubhasiz, safdan chiqib ketishga olib keladi.Sport bilan
shug'ullanishning boshlang'ich bosqichida bolalarning davomati o'quvchilarning
qiziqishlari hamda ota-onalarning mashg'ulot jarayonidan manfaatdorligi
darajasiga bog'liq bo'ladi. A.I.Mixeyevning tadqiqotlarida ko'rsatilishicha,
kichik yoshdagi bolalarga xos beqarorlik, motivlarning shunchaki xohishga
asoslanganligi ularning sport mashg'ulotlariga qiziqishini mustahkamlash hamda
kuchaltirishga doir alohida pedagogik ishlarni talab qiladi[14]. Ayni vaqtda
aniqlandiki, murabbiyning sport motivlarini shakllantirish yo'lidagi maqsadli
faoliyati sportga qiziqishning rivojlanishida, charchash bo'sag'asining
yuqorilashuvi va sport natijalarining ortishida sezilarli ijobiy sijishlarga sabab
bo'ladi.
31](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_31.png)
![asosiylaridan biri bo'ldi, tadqiqotning ishchi farazini shakllantirish hamda ayrim
nazariy xulosalami asoslash imkonini berdi.
Tadqiqotning vazifalarini asoslash va usullarini tanlashda quyidagi fan
sohalari bo'yicha adabiyotlar o'rganildi: jismoniy tarbiya va sport nazariyasi
hamda usuliyati, pedagogika, psixologiya, anatomiya, frziologiya, biomexanika,
matematik statistika.
Maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlami o'rganish masalaning holati to'g'risida
tasavvur hosil qilishga, mutaxassislarning BO'SM o'quvchilari faoliyatiga
taalluqli fikrlari bilan tajriba ma'lumotlarini umumlashtirish, tadqiqotning ishchi
farazini shakllantirishga imkon berdi. Jami 100 dan ziyod ilmiy ishlar, jumladan,
vaqtli matbuotda e'lon qilingan maqolalar, ilmiy asarlar to'plamlari,
monografiyalar, darsliklar, dissertatsiyalarning avtoreferatlari va boshqalar
o'rganib chiqildi. Bulardan 20 nafar muallifning ishidan dissertatsiyada dalillar
keltirilgan (ular adabiyotlar ro'yxatida ko' rsatilgan).
2.2.2. So'rovnoma yordamida BO'SM murabbiylari amaliy taj ribasini
tahlil etish
Ilg'or amaliy tajriba bilan tanishish va uni umumlashtirish maqsadida
Samaqand shaharidagi BO'SM murabbiylari orasida so'rovnoma asosida savol
javob o'tkazildi. Bu usul eng qulay hamda maqsadga muvofiq hisoblanadi,
chunki u tekshirilayotgan masalaning dolzarblik darajasini aniqlashga yordam
beradi[15]. So'rovnomaga BO'SM o'quv-mashg'ulot guruhlari o'quvchilarining
qadriyatlarga munosabatini shakllantirishga oid savollar kiritildi.
2.2.3. BO'SM o'quvchilarini faoliyati ustidagi pedagogik kuzatish
Tabiiy pedagogik jarayon to'g'risida ma'lumotiar olish, o'quvchilar haqida
dastlabki axborotlarni yig'ish, tadqiqot farazi usuliyatini aniqlashtirish
maqsadida pedagogik kuzatuvlar olib borildi.
33](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_33.png)
![davomida yo'l qo'yish mumkin bo'lgan tipik kamchiliklar hamda qiyinchiliklarni
ko'rsatish; vaqt, mablag'lar hamda kuchning joriy sarfini baholash.
IV bosqich (2017-2018) yakunlovchi tajribalar asosida chiqariladigan
xulosalarni umumlashtirishga yo'naltirilgan: tadbirlarning tajriba tizimini
amalga oshirish natijalarini bayon etish tajriba ijobiy natijalar bergan
sharoitlarni ta'riflash; tajriba ta'siri o'tkazilayotgan sub'ektlar (o'quvchi va
murabbiylar) xususiyatlarini bayon etish; vaqt, kuch hamda mablag'lar sarfi
to'g'risidagi ma'lumotlarni aniqlash; tajriba davomida tekshirilgan tadbirlar
tizimini qo'llash chegaralarini ko'rsatish[16].
2.2.5. Tadqiqot natijalarining matematik-statistik tahlili
Barcha hisoblash ishlari «Micrasoft-Excel» amaliy dasturidan foydalangan
holda amalga oshirildi. Maxsus adabiyotlarda tavsiflangan matematik
statistikaning umumiy qabul qilingan usullari qo'llanildi [17].
Quyidagilar hisoblab topildi :
- o'rtacha arifmetik kattalik (x);
- o'rtacha kvadrat og'ish kattaligi (u);
- variatsiyalar koeffitsienti (v);
- tekshirilayotgan jami guruhlardagi tafovutlar hamda ixtiyoriy o'rtacha
kattaliklarning ishonchliligini baholash uchun Styudentning t-mezonidan
foydalanildi.
2.3. Sport mahoratiga erishish uchun erta sport ixtisosligi va optimal
yoshning ahamiyati
Sport yutuqlarining zamonaviy saviyasi sportchilar tayyorlashni ko'p yillik
tizimini tashkil etishni,samarali tashkiliy shakllarini izlashni, yuqori malakali
sportchilar qatorini to'ldirib borish uchun iqtidorli yigit va qizlarni sport bilan
shug'ullanishga keng jalb qilishni talab etadi. Hozirgi vaqtda jahonda zamonaviy
35](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_35.png)
![sportning natijalari darajasi shu qadar yuqoriki, ularga erishish uchun sportchi
kamyob marfologik xusisiyatlarga, jismoniy va psixologik majmua jixatlarining
mutanosibligi kabi talablarga javob berishi kerak, va ular albatta, rivojlanishning
eng yuqori saviyasida bo'lishi lozim. Bunday uyg'unlik, ko'p yillik tayyorlovni
eng oqilona ravishda tuzulganiga va zarur sharoitlarning barchasi yaratilganiga
qaramasdan juda kam uchraydi. Shuning uchun oliy toifadagi sportchilarni
tayyorlash tizimining eng markaziy masalasi sportchilarni saralash va yo'
naltirishdir.
Ma'lumki, sport natijlarining oshishi sport mashg'ulotlari uslubiyati va
taktika harakatlari, texnik vositalar taraqqiyoti va ijrochilarining samarali
reabilitatsiyasi shuningdek, ommaviylik oshish va to'g'ri saralashga bog'liq.
Aksariyat masalalar yechimiga muayyan qaraganda ijtimoiy, iqtisodiy va
tashkiliy masalalar bilan belgilanadi. Sportda saralash-bu ilmiy tadqiqot, ilmiy
izlanish muammosidir.[18] Bolalar va o'smirlarda sport mashg'ulotlariga
qiziqish sport ixtisosligini to'g'ri tanlash bilan belgilanadi, bu esa o'z navbatida
sportdan o'ziga hos individual xususiyatlariga bevosita bog'liq bo'ladi. Har bir
o'smir uchun sporl faoliyatini tanlash-sport tanlovining muhum vazifasidir. U
yoki bu sport turi bilan qachon mashg'ulotlar boshlashga nisbatan bir necha
qarama qarshi fikrlar mavjud. Bir tomondan, alohida sport turlarida "yosharish"
kuzatilmoqda. yigit va qizlar jahon rekordlarini ortda qoldiradigan natijalar
ko'rsatishmoqda. Boshqa tomondan yirik musobaqalarda faol ishtirok etadigan
"keksa" sportchilar soni ancha oshdi. Bolalik va o'smirlikda sport
muvaffaqiyatlari voyaga yetganda yuqori natijalar garovi bo'la olmaydi. Yosh
sportchi "vunderkindlar" keyingi yillarda ko'rinmay qoladi. V.I.Chudinovning
fikicha, turli sport turlarida ixtisoslik boshlanishi yon mashg'ulotalar staji va
maksimal natijalar me'yorlari konstantasi mavjud. Erta sportga ixtisoslashish
shartmi? Mutaxasislar bu borada turli guruhlarga bo'linishdi. Ularning bir qismi
o'smirlar yuqori natijalarga erishishi uchun kattalardek ixtisoslashtirilishi kerak
deb hisoblashsa, boshqalari maxsus ko'nikmalami kiritib, sport ixtisosligiga
36](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_36.png)
![shoshmasik zarur deyishadi; boshqalar esa erta sport ixtisosligi zaruriyatini
qat'iyan rad etishadi. Lekin ularning barchasi bir fikrni ya'ni maksimal
tayyorgarlik yuklamalari zaruriyat ekanligini ilgari suradilar. Ularni qachon va
qanday tempda oshirish masalasini hal qilish zarur, xolos. Ko'pchilik Sportchilar
sport bilan erta shug'ullanmasada muvaffaqiyatga erishishadi. Masalan 1971 yil
Rus xalqlari Spartakiadasining atiga yarim ishtirokchilari yengil atletika
mashg'ulotlariga 14-15 yoshga yetmay kirishgan (A.A. Gujalovskiy,).Rus
olimpiyachi - suzuvchilardan hech biri 10 yoshdan ilgari suzish bilan
shug'ullanmagan (N.J. Bulgakova, ). Ba'zi mutaxasislarning fikricha, erta spoft
ixtisosligi bola motorikasi atigi 12-13 yoshlarga borib shakillanishi tufayli zarur
hisoblanmaydi. Lekin qarama-qarshi fikrlar xam mavjud. 1948-1968 yillar
davomida olimpiya o'yinlari sovrundorlari orasida atigi 40% 14 yoshdan so'ng
(15- 19 yosh), lsyo 5-9 yoshda, 45oh esa 10-14 yoshlarda sport bilan
shug'ullanib boshlashgan[19].
Katta sportda iqtidorlarini yo'qotmaslik uchun A.A. Gujalovskiy (1976)
mashg'ulotlar boshlash uchun quyidagi yosh muddatlarini tavsiya qiladi (albatta,
shartli ravishda): murakkab kordinatsiyali sport turlari (sport va badiiy
gimnastika, akrobatika, konkida figurali uchish, suvga sakrash va b.)-7 yosh
atrofida; "chidamlilikni talab qiluvchi sport turlari (suzish, chang'i, konki,
voleybol, tennis va b.) 8-12 yosh; og'ir atletika, kurash, boks bilan 14 yoshdan
so'ng shug'ullanishi mumkin.
Muayyan sport turida erta ixtisoslik emas, balki o'smir motorikasi asosini
yaratish uchun shunchaki mashg'ulot zarur degan fikr xam mavjud. O'smirlik
davrida jahon rekordlari qonuniyat hisoblanilmaydi. Zamonaviy sportning
"yosharishi" borasidagi tasavvur alohida shov-shuvli holatlar tufayli
shakillanadi.
Misol uchun, olimpiya o'yinlari tarixidagi eng yosh ishtirokchi 1900-yil
parijda rulchi bilan birgalikda yakuniy zaezdda ishtirok etgan 10 yoshli o'g'il
bola edi, (familiyasi hanuzgacha noma'lum). olimpiya o'yinlari eng yosh ayol
37](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_37.png)
![Qo’l to’pi 24,2 6-7
Yugurish 800-1500
metr 24,4 4-5
Yugurish 100 metr 24,5 8-9
Kamondan yoy otish 24,6 4-5
Beshkurash 25,2 9-10
Ot sporti 25,8 10-11
Uloqtirish 26,2 9-10
Chang’i poygasi 27,1 7-8
Qilichbozlik 28,4 7-8
Shunday qilib, sport mashg'ulotlarini boshlash optimal muddatlari, balki
alohida sport turlari bo'yicha maksimal sport muvaffaqiyatlari yosh mezonlari
mavjud. Maksimal natijalarga erishish uchun optimal yosh N.J. Bulgakova
(suzish), v.P.Filin(yengil atletika), G.s.Tumanyan (gimnastika) va boshqalar
tomanidan aniqlangan.Sportga to'g'ri yo'naltirish va muvofiq saralash uchun
sport turlarida yagona ilmiy tasnifi zarurligi shubxasiz.Sportga yo'naltirish va
saralash amaliyoti uchun quyidagilarni tavsiya qilish mumkin[20]. Inson harakat
imkoniyatlari rivojlanishi muayyan darajada individual genotip bilan
cheklangan. Mashg'ulotlar hajmi erishilgan natijalar darajasi orasida bog'liqlik
mavjud emas. Sport natijalarini oshirish maqsadida yuklama hajmini oshirish,
faqatgina natijani pasaytirish mumkin. Sportga saralashni davrlashtirish uchun
tanlangan sport turiga qiziqishning shakillanish darajasi muhum ahamiyat kasb
etadi.
2.4. Yuqori malakali murabbiyning ijodkorligi va ijodiy uslublari
Kreativlik deb muammoni mustaqil va noodatiy hal qiladigan, original
g'oyalar taqdim etadigan shaxsning intellektual va shaxsiy xislatlari majmuasiga
aytiladi. (K.G. Tomilin). Kreativlik bu yangi uslub bilan amalga oshirilgan
qobiliyatlar majmui (Makkellar), yangi aloqalar topish qobiliyati (Kyubi), yangi
39](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_39.png)
![munosabatlar yaratish (Rodjers), yangi fikrlar (Meney), yangiliklami amalga
oshirish va o'zlashtirish (Lassuel); yangi fikrlarga olib keluvchi aql faoliyati
(Jerar); tajribani yangi tashkilotchilikka aylantirish (Teylor), yangicha tasavvur
(Gizelin)dir. Ijodiyot jarayoni- bu ravon yo'l emas, balki evolutsion
rivojlanishning murakkab yo'nalishidir. "Yaratuvchi maqsadni shakllantiradi,
maqsad esa yaratuvchini shakllantiradi" va shaxs kamoloti yetti bosqichda
amalga oshiriladi: manbali, jismoniy, shaxsiy, shaxslararo, professional, ijodiy
va ma'naviy hislatlar jamlangan bo’lishi kerak.
Birinchi bosqich - manbali bo'lib, tabiatdan berilgan potensialni o'z ichiga
oladi. Ikkinchisi - jismoniy va fiziologik bo'lib, salomatlik, jismoniy energiya,
jismoniy rivojlanish va sog'lom shaxsning ijodini ta'minlovchi ruhiy salomatlik
bilan uzviy. Uchinchisi - shaxsiy bo'lib, rivojlanish takomillashish imkonini
beradi. To'rtinchisi- shaxslararo bosqich boshqa kishilar bilan munosabatda
o'zaro hurmat, ishonch, kirishuvchanlikni va hamkorlikni ta'minlaydi.
Beshinchi - professional bosqichda professional balog'at, o'sish motivatsiyasi va
qadriyatlarga intilish kuzatiladi' Oltinchisi kreativ darajada yangilik va
ijodkorlik amalga oshiriladi. Bu holatda, eng muhimi, ziyraklik va ijodiylikka
to'g'ri proporsional kelajakni bashorat qila olishdir. Eng yuqori yettinchi –
ma’naviy bosqich original tasavvur, ma'naviy qadriyatlar, yangilikka intilish,
“insoniylik hissiyotlari” muayyan axloqiy me'yorlar va boshqalarda
ko'rinadi[21].
P.K.Engelmeyeming fikricha, ijodkorlikda dohiylik inson ichki hissiyoti
omili giperlrofiyasi sifatida namoyon bo'ladi, ichki hissiyot (intuitsiya) nafaqat
anglash, balki uzoq yillar davomida erishilgan tajribadir. Aynan shu sababli,
B.M.Kedrov: "olim yoki kashfiyotchining juda uzoq va mashaqqatli mehnati
bo'lmaganda, hech qanday ichki hissiyot mahsuldor natija bermagan bo'lardi "
degan[22].
Tadqiqotchilar quyidagi ichki hissiyot turlari: hissiy va mantiqiy, evristik,
obrazli va intellektual turlarini farqlashadi. Qo'shimcha tavsifnoma ham mavjud:
40](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_40.png)
![ilmiy ichki hissiyot (tadqiqot mantig'i va gipotezasini ilmiy bashorat sifatida
ta'sir qiladi), strategik (maqsad va yakuniy natijani ko'ra bilish); taktik (obrazli
va mazmunli); empirik (tajriba, hissiy sezgirlik, hayotiy munosabatlarga
asoslanadi); konseptual ("obraz-tushuncha"); eydetik ("tushuncha-obraz");
professional texnologik.
Tadqiqotchilarning fikricha, ichki hissiyot jarayonini to'xtatish to'g'ri deb
hisoblangan faoliyatlar mantig'i hisobiga amalga oshiriladi; "ichki hissiyot
mexanizmi bir hodisadan oldin bir yarim sharda ma'lumotni to'plash va qayta
ishlash; boshqa yarim sharda qaror tayyorlash, tugallash toki tushunish bilan
bog'liq. Tabiat tomonidan berilgan ijodiy qobiliyatlar mohir sportchi
rivojlanishining ijobiy dinamikasini o'stiradi[23].
D.Gilford tadqiqotlarida kreativlikni ta'riflaydigan omillar keltirilgan:
aql harakatchanligi, tafakkur tezkorligi va originalligi, muammoga sezgirlik va
boshqalar.L.B. Yermolayeva-Tolinaning fikricha, ijodkor bo'lishga
ko'maklashadigan tafakkur va shaxsiy sifatlar majmuasi: sinflash kengligi,
assotsiasiya qatorining kengligi, "assotsiatsiya tarqoqligi"; fikr tezligi va
moslashuvchanligi; tafakkur originalligi; dinamizm ijodiy rivojlanish mexanizmi
sifatida va boshqalar mavjud. Tadqiqotchi R.G.Efendiyeva o'rganish hoxishi,
kuchli iroda, hissiyotlilik, shaxsiy hayot, hissiyotlar, aql va iroda uyg'unligini
farqlaydi.
N.F.Vishnyakovning fikricha, kreativlikning quyidagi ko'rsatgichlari:
ijodiy tafakkur; originallik; qiziquvchanlik; tasavvur; ichki hissiyot;
emotsionallik va empatiya; yumor hissi; kasbga professional yondashuv mavjud.
Kreativlikni cheklovchi holatlar ham mavjud, ular: shaxsning
muvaffaqiyatga intilishi va tavakkalchilikdan cho'chish hissi; tengdoshlarga
o'xshashlikka intilish, qabul qilingan mey'orlardan chetlashishdan cho'chish;
rahbarlar (o'qitivchi, ota-onalar) ning o'yin bilan emas, jiddiy ish bilan
shug'ullanish zarurligi borasida yo'riqnomasidir.
41](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_41.png)
![Sport murabbiysi ijdokorligining eng yaxshi tasnifi - uning ko'p qirraligidir.
Aynan shu sababli, R.P.Povilenkoning tadqiqoti alohida qiziqish uyg'otadi,
chunki unda mashinasozlik bo'yicha minglab original ixtirolar tizimlashtirilgan,
200 dan ortiq texnik yechim va 90 usullar aniqlangan[24]. Barcha usullar
ijodkorlikning o'nta asosiy tamoyillariga bo'lindi: analogiya (o'xshashlik),
multiplikatsiya, adaptatsiya (moslashish), neologiya (yangilik), differensiatsiya
(farqlash), integratsiya, dinamizatsiya, impulsatsiya, idealizatsiya va inversiya.
Impulsatsiya (lotin tilida "qo'zg'alish") uzluksiz bo'lmagan jarayonlar
bilan bog'liq. Sportda "impulsatsiya"dan foydalanishning yaqqol dalili sifatida
yengil atletika bo'yicha dunyoga mashhur V.I.Alekseyev tajribasini keltirish
mumkin, mamalakatda eng kuchli yadro uloqtiruvchisiga (sportchining jiddiy
kamchiligi, yakuniy urinishdan so'ng inersiyada sektordan sakrab chiqib ketar
edi) boshqa usullarning foydasizligini ko'rib, murabbiy uni bog'dagi qulagan
daraxt yonida uloqtirish mashqini bajarishga majbur qildi. Bir necha marotaba
ushbu to'siqqa qattiq urilgan sportchi o'zining zararli odatini tashladi va keyingi
sport karyerasi davomida yadro uloqtirish sektoridan biron marta chiqib
ketmadi.
Analogiya (grek tilida "mutanosiblik") o'ziga o'xshash turli tizimlami
topish va foydalanish bilan bog'liq. Sportda analogiya juda keng qo'llaniladi,
misol uchun, o'rta tog' sharoitida tayyorgarlik mashg'ulotlari yugurish, suzish,
chang'ida yurish natijalarini oshiradi, hozirda u sport gimnastikasi, og'ir atletika
va yelkanli sportda qo'llanilmoqda.
Dinamizatsiya. Tizim yoki uning elementlari tasnifi har bir bosqichda
optimal tarzda muntazam o'zgarishini nazarda tutadi. Misol sifatida inson
ishtirokisiz. shamol yo'nalishiga qarab yelkanlar o'rni o'zgartiriladi va
boshqalarni keltirish mumkin.
Sportda bu uslub sport karyerasining cho'qqisiga ko'tarilgan, u bilan
alohida shug'ullanadigan o'z shaxsiy murabbiysi bo'lgan sportchiga qo'llaniladi.
42](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_42.png)
![Differensiatsiya (lotin tilida "farq") tizim vazifalari va elementlarini
ajratishga qaratilgan bo'lib, elementlar aro funksional aloqalar kuchsizlashadi,
ularning harakati erkinlashadi, makon va zamonda jarayonlar elementlari
harakatlanadi[25]. Sportda butun mashqlami bo'laklarga bo'lish va
takomillashtirish juda keng qo'llaniladi.
Neologiya. Bu atama (lotin tilida "yangilik") mavjud yoki mutlaqo yangi
sohalar (vatanimiz yoki xorijda ilg'or tajribalardan foydalanish) uchun yangi
jarayonlar, tuzilmalar, texnologiyalar, material shakllari va boshqalarni
tasniflashda qo'llaniladi. Qayerdadir kimdir tomonidan allaqachon kashf
qilingan va uni faqat topish kerakligi taxmin qilinadi.
Sportda bu uslub yangi jihozlarni qo'lashda o'z aksini topadi jumladan,
uloqtiriladigan yengil atletika nayzasining yangi shakli, yaxta uchun tolali
yelkan, va kosmik texnologiyalarning yangi tuzilmalari.
Adaptatsiya (lotin tilida "moslashish") ma'lum jarayonlar, materiallar,
tuzilmalar yoki shakllarni o'zi uchun moslashtirishdir. G'oz pati-ruchka, hayvon
terisi- ust-bosh, palma bargi- soyabon, bulaming barchasi adaptatsiya uchun
misol bo'la oladi. Barcha ma'lum bo'lgan tizim odatda o'zgarishsiz qolib,
faoliyatning yangi sohasiga, shu jumladan, sport sohasiga ham o'zlashtirladi.
Idealizatsiya. Bu uslub uzoqlashish zarur bo'lgan ideal qarorni nazarda
tutadi. Texnikada idealizatsiyaga misol tarzida uzunlik, kenglik, og'irlikning
oshishi yoki pasayishini keltirish mumkin. Sportda idealizatsiya yetakchi uchun
psixologik qulaylikni yaratish, hayotda hamrohlik qiladigan zerikarli ishdan
ozod qilishni nazarda tutadi; murabbiy-menedjerlar, kemasozlar, o'lchovchilar
va boshqalar faoliyati, aynan sportchi uchun yuqori natijaga erishish shular
jumlasiga kiradi.
Multiplikatsiya (lotin tilida "ko'paytirish") detallar, vazifalar,
harakatlarning soni yoki hajmining oshishini nazarda tutib, ular bir-biriga
o'xshash bo'lib qolaveradi. Pichoqning hajmini o'zgartirib, qilich; yomon yo'lda
43](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_43.png)
![avtomobil g'ildiragi ostiga qo'yilgan temir plastina traktor va tankning g'ildiragi
ixtiro qilingan.
Aynan bitta qiyin she'rni juda ko'p marotaba takrorlash uni yodlab olishga
sabab bo'ladi, bu pedagogikada "yodlash" deb ataladi. Xuddi shunday holat
sportda ham mavjud: Lyudmila Turisheva ko'plab soatlar davomida aynan bitta
murakkab kombinatsiyani takrorlagan.
Inversiya (lotin tilida "almashtirish") tizim va undagi elementlar o'rni,
shakllar, vazifalarni almashtirishni anglatadi. Bu uslubni odatda "teskari",
"aylanma", "orqa tomondan hujum" tamoyili deb ham altiladi.
Inversiya tamoyili yelkanli sportda qo'llaniladi, unda ro’lni boshqaruvchi
va yelkanchi o'rinlarini almashishadi, har biri bir-birining vazifasini o'rganib,
jamoa va faoliyat tartibligiga erishiladi.
Integratsiya (lotin tilida "butun") tizim vazifalari va elementlarini
birlashtirish, birgalikda olib borish va soddalashtirishni anglatadi; makon va
zamonda ishlab chiqarish, qurilma va faoliyat jarayonlarini yaqinlashtiradi.
Sportda integratsiya deb musobaqaga tayyorgarlik uslubiga aytiladi, unda
sportchining barcha: jismoniy, texnik, psixologik, taktik va hatto nazariy
jihatlari takomillashadi[26].
Murabbiyning professional faoliyati muvaffaqiyatliligi ma'lum darajada
mutaxassisning ko'p qirraligi bilan bog’lanadi (r=0,342-0,814; r<0,05-0,001).
O’z navbatida, 2-jadvalda so'rovnomaga asosan, murabbiyning ko'p qirali
faoliyati, qobiliyati va o'nta ijodiy uslublarining (R.p. povilenko bo'yicha) tahlili
natijalari keltirilgan.
2-jadval- JM va sport bo'yicha mutaxassislarning ko'p qirraligi, qobiliyati va
ijodiy uslublari uzviy munosabatlarining tuzilmasi
Sport turlari:
Ko’rsatgichlar: Sport
o’yinlari,
n = 50 Gimnastika,
n = 39 Kurash,
n = 30
44](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_44.png)
![23. Integratsiya 0,634 0,491
24. Multiplikatsiya 0,602 0,493
25. Analogiya 0,486 0,387
26. Impulatsiya 0,473 0,379
27. Differensiatsiya 0,460 0,729
28. Idealizatsiya 0,457 0,347
29. Inversiya 0,410 0,431
30. Adaptatsiya 0,357 0,384
Murabbiylar uslublarini o'rganib, shuni aytish mumkinki, yelkanli sport,
sport o'yinlari, gimnastikadagi uslublaring barchasi ko'p qirrali mutaxassisni
tayyorlaydi. odatda murabbiy o'z faoliyatida ko'pi bilan 7-g ijodiy uslublardan;
yetakchi murabbiylar esa 9-10 ta uslublardan foydalanadi. sport bo'yicha
adabiyotlarda tasvirlangan uslublarning hech biri R.p.povilenkoning o’nligidan
chiqib ketmadi. Ijodkorlik tabiati ham texnik vositalar, ham sport pedagogikasi
uchun yagona ekanligi aniqlandi[27]. Murabbiylik faoliyati cho'qqilariga
yetishda professionalning imkoniyatlari kengayishi tendensiyasi jadvalda aniq
berilgan
Shaxsning tayanch professional ahamiyatli sifatlariga asoslanib (kreativlik,
noodatiy qaror yoki aroritarlik; ekspressiya yoki didaktik, ilmiy-pedagogik
qobiliyatlar va b.) turli ijodiy uslublardan foydalanish murabbiy topologiyasiga -
bog'landi.
Tadqiqotlar tayyorgarlik jarayonida murabbiy faoliyati muvaffaqiyatliligini
oshirish uchun sportchilarni ikki mutaxassis 'Jamoa uslubi"da tayyorlashi kerak;
ulardan biri -A.v. Tarasov kabi hokkeyda - ma'mur va yetakchi; ikkinchisi- A.N.
Chernishevdek "analitik markaz" rolini bajarishi va yangi taktik kombinatsiyalar
generatori bo'lishi kerak. Yuqori darajada barcha ijodiy uslublarni bir
mutaxassis qamrab ololmaydi.
46](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_46.png)
![ularning ba'zi belgilari hanuzgacha konservativ bo'lib, yosh sportchi istiqobilini
belgilashda undan foydalanish mumkin.
Jismoniy sifatlar rivojlanish templari haqida muloxaza uchun l-2 yil
davomida o'smirlarni kuzatish yetarli hisoblanadi. Inson organizmi rivojlanishi
va o'sishi nomutanosibligi (geteroxronligi) ma'lum. Turli yoshlarda
mashg'ulotlarga nisbatan belgilar sezuvchanligi aniqlangan. Rivojlanishning
sensitiv (sezuvchan, tanqidiy) davrlari haqidagi ta'limotga binoan tashqi muhit
belgilariga bog'liqlik, bu davrlarda maksimum darjaga yetadi. Yosh davrlarida
jismoniy sifatlar rivojlanishi uchun eng muqobilini aniqlash katta amaliy
axamiyat kasb etadi[28]. Misol uchun, o'smirlarda aerob chidamlilikni qachon
rivojlantirishi noma'lum. Ba'zilar pubertat davrida deb hisoblashadi, chunki
mashg'ulotlar orqali MKIni (maksimal kislorod iste'moli) oshirish uchun juda
sezuvchan bo'ladi. Boshqalar (esa umumiy chidamlilikni rivojlantirish) bu
vaqtda MKI (maksimal kislarod istemoli) rivojlantirilmasa, keyinchalik u yosh
insonning jismoniy salohiyatiga salbiy va tuzatib bo'lmaydigan ta'sir ko'rsatishi
mumkin. Boshqalarning fikricha, umumiy chidamlilikni rivojlantirishni imkoni
boricha erta-maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshida boshlash kerak,
chunki yoshi katta sportchilarda MKl(maksimal kislarod iste'moli) oshish
nisbatan kichik meyorlarda amalga oshadi.
Maktab yoshi - bolaning rivojlanishida eng asosiy bosqich hisoblanadi.
Aynan shu sababli, shu yoshda sport bolaning keyingi barkamol rivojlanishi
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muayyan darajada yaxshi chidamlilik
(tabiiyki, MKIning yaxshi ko'rsatgichlari) uning butun motorikasi rivojlanishini
kafolatlaydi. Lekin bolalarni yoshligidanoq chidamliligini chiniqtirishga
berilmaslik kerak. Chunki keyingi 30 yilda mashg'ulot yuklamalari hajmi 10 va
undan ortiq barobar ko'paydi[29]. Masalan, suzishda yosh istiqbolli sportchi 25
km suzib, kuniga 6 soatdan kam shug'ullanmaslik kerak. Uning odatiy kun
tartibi va dam olish mehnat soatlari to'liq o'zgartirilishi kerak. Yoshlikdagi bu
yuklamalar nafaqat bu salomatlik uchun xavfli balki butunlay qiziqishni
49](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_49.png)
![aftidan, BO‘SM kontingentini mustahkamlash hamda sportni tashlab ketishlar
darajasini pasaytirishning hal qiluvchi sharti qo'llaniladigan mashg'ulot
vositalari hamda pedagogik ta’sir usullarining yosh xususiyatlariga mos bo’lishi
hisoblanadi.
Murabbiylar qo'llaydigan ta'sir vositalari va usullari bolaning yoshi,
organizmning imkoniyatlari nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqligini o’rganish
uchun, eng avvalo, kurash bo'yicha BO’SM uchun dasturiy imkoniyatlardan
tavsiyalarga nisbatan sport maktabi o'quvchilari tomonidan haqiqatan
bajariladigan mashg'ulot va musobaqa yuklamalari hajmi taqqoslandi[30].
Boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichida turli yo'nalishdagi
mashg’ulotlarning amalda bajariladigan soatlar hajmi nisbatlarini taqqoslash
o'quv-mashg’ulot jarayonidagi bir qator salbiy o'zgarishlarni ochib berdi. Salbiy
xususiyatga ega bo'lgan o'zgarishlarning tasodifiy emasligini chuqur sport
ixtisoslashuvi bosqichida aniqlangan xuddi o'sha yo'nalishning yana ham yaqqol
ifodalanishi ta'kidlaydi.
Shunisi diqqatga sazovorki, har ikkala bosqichda mashg'ulotlarning
umumiy hajmi mavjud tavsiyalarga muvofiq bo'lib (mos ravishda 312 va 468
soat), lekin shu holda tashkiliy-tayyorgarlik tadbirlariga mo'ljallangan umumiy
vaqt hajmi ancha o'sdi (75% ga. 42 soatga qarshi 56 soat). Mashg'ulotlarning
hajmi esa amalda o'zgarmay qoldi (1,08% gagina oshdi) Biroq musobaqa oldi
tayyorgarligi hamda musobaqa amaliyotini o'tkazish uchun tavsiya etilgan
soatlarning hajmi ancha kamaydi (mos ravishda 31,25% va 66,67% ga). Agar
oxirgi faktni qisqargan moliyalashtirish muammolari hamda musobaqalar
umumiy sonining kamayganligi bilan izohlash mumkin bo'lsa, nazariy
mashg'ulot soatlarining qisqarish sabablarini tushuntirish qiyin (3 marotabadan
ko'proq). Kurashchilarda musobaqa amaliyoti hajmining kamayishi nazariy
mashg'ulotlar va psixologik tayyorgarlik uchun soatning oshishiga olib
kelmagan (tavsiya etllgan 22 soat o'rniga 11 soat).
53](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_53.png)
![ko'nikmalarini o'rgatish, turli yosh guruhlariga mansub kurashchilarni
tayyorlash, tarbiyalash usullari to'g'risidagi bilimlami amalda zarur
tarzda,qo’llanilmas ekan[31].
Boshlang'ich tayyorgarlik guruhlarini tashkil etishda murabbiylar, odatda,
yosh chegaralariga e'tibor bermaydilar. Shu bilan birga, OZIBO’SM larda sport
zahirasi bilan ishlayotgan ko'pgina murabbiylar (mintaqalarning murabbiylari)
fikricha, BTG ga qabul qilish uchun eng maqsadga muvofig’i 10 yosh
156,2%)va 11 yosh (37'5%). oddiy BO'SM murabbiylari sport mashg’ulotlarini
boshlash uchun eng optimal yosh 1l (54,5%) va 12 (27,3%)yoshlar ekanligini
qayd etganlar. BO'SM murabbiylarining boshlang'ich tayyorgarlik guruhlari
davomat jurnallarini tekshirish chindan ham BTGdagi ko'pchilik bolalar 10
yoshda ekanligini tasdiqladi. Biroq shug'ullanuvchilar miqdori bo’yicha ikkinchi
o’rinda 9 yoshli bolalar kontingenti turadi (37,5%).
3.-jadval. Murabbiy-o'quvchilar tarkibi orasida o'tkazilgan so’rov va
ularning amaliy faoliyatini kuzatish natijalari
Savollarning aspektlari V%
Tafovutla
r So'rovnoma
o'tkazish Kuzatishla
r
N=32 N=8 N=8 N=8
1. Boshlang ' ich
o ' rgatish
guruhlariga qabul
qilish uchun
maqbul yosh 8 yosh 56,2 18,2 37,5 19,3
9 yosh 37,5 27,3 12,5 -14,8
10 yosh 6,3 54,5 50,0 -14,8
2. BTG ga qabul
qilishda yoshga
qat ' iy e ' tibor berish Ha 50,0 25,0 0 0
Yo'q 50,0 75,0 100 +25,0
Saralashni maxsus
tadbir sifatida
o ' tkazish Ha 62,5 25,0 25,0 -
Yo'q 75 75
Ba'zan 37,5 75 0 75
Sport zahirasi murabbiylarining yarmi (asosan OZIBO’M vakillari) BTGni
shakllantirishda bir yosh guruhidagi bolalarga qarab mo’ljal olish kerakligini
ta'kidlagan bo'lsalar-da, amaliyot bergan ko'rsatkichlar o’zgacharoq. BTGga
55](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_55.png)
![qabul qilinadigan kurashchilar yosh tafovutlaridagi yo'l qo’yish mumkin bo’lgan
chegaralar to'g'risida murabbiylarning bergan javoblari ham xuddi shunga ishora
qiladi. Masalan, barcha murabbiylarning 6%gacha,qismi yoshga ko’ra bu
tafovutlar amalda 3 yilga etishini, 3,12% esa 2 yil,gacha ekanligini
ko’rsatganlar[32]. BO’SM murabbiylarining ko'pchiligi (75% gacha) bitta
guruhga bolalarni qat'iy ravishda yosh mezonlariga ko'ra qabul qilish mumkin
emasligini qayd etganlar. Ko'pgina murabbiylar bu kontingentning yosh
chegaralari, odatda, 2 yilni tashkil etishini ta'kidlaganlar (75%). Amaldagi
tekshiruv esa bir o’quv yilidagi BTGda yosh tafovutlari 4 yilga etishi
mumkinligini aniqladi. Chindan ham, ko’p yillik tayyorgarlik jarayonida sportni
tashlab ketish tufayli miqdoriy tarkibi muntazam kamayib turadigan guruhlar
kichik yoshli bolalar hisobiga to'ldirib boriladi. Yangi qabul qilingan
o'quvchilar, odatda, guruhning asosiy kontingenti tayyorgarlik darajasiga mos
kelmaydi, shunday bo'lsa ham, ular ancha tayyorgarlik ko'rgan katta yoshli
kurashchilarning mashg'ulotlariga darhol kirishishga majbur bo'ladilar.
Boshlang'ich o'rgatish bosqichida mashg'ulotlar uchun ota-onalarning haq
to'lashini, BTGda qisman haq to'lashni joriy qilish shunga olib keladiki,
guruhlarni shakllantirish ko'pincha tasodifiy kontingent bilan belgilanadi, bunda
bolalarning sport turiga qobiliyati bor-yo'qligi u qadar e'tiborga olinmaydi.
Birinchi o'rgatish yilida sport maktabida, agar tibbiy tekshiruvning e'tirozi
bo'lmasa, barcha xohlovchilar shug'ullanadilar. Lekin bolalarni boshlang'ich
sport ixtisoslashuvi bosqichiga o'tkazish vaqtida murabbiylar saralashni mavjud
me'yorlar asosida maxsus tadbir sifatida ba'zi-ba'zidagina amalga oshiradilar
(3.6- jadval).
Murabbiylarning javoblari hamda boshlang'ich o'rgatish guruhlarida
mashg'ulot jarayoni mazmunini kuzatish mashg'ulotlarning birinchi yillaridanoq
sport tayyorgarligining yaqqol jadallashtirib olib borilishini ko'rsatadi.
Boshlang'ich tayyorgarlikni jadallashtirish faktlari sirasiga bolalarni mashg'ulot
jarayoniga erta olib kirish (8-9 yoshda); mashg'ulot topshiriqlari hajmining yosh
56](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_56.png)
![mezonlariga muvofiq kelmasligi; bolalar bilan mashg'ulotlarda ishning o'yin
shakllaridan foydalanmaslik va mashqlarning bir xil usulidan ustuvor
foydalanish kabilar kiritilishi mumkin (4-jadval).
Ayniqsa, kurash bo'yicha BO'SM uchun tavsiyalar va dasturiy hujjatlar,
murabbiylarning darsda qo'llanadigan mashqlarning zarur hajmi to'g'risidagi
javoblari bilan boshlang'ich sport ixtisoslashuvi bosqichida mashg'ulot darslarini
o'tkazish amaliyoti orasidagi nomuvofiqlik ko'p uchraydi.
4-jadval. Murabbiy-o'qituvchilar tarkibi orasida o'tkazilgan so.rov va
ularning amaliy faoliyatini kuzatish natijalari
Savollarning xususiyat lari So'rovnoma
o'tkazish Kuzatishla
r Tafovutla
r
(%), N=8
N=30 N=8 N=8
1. O'yin
topshiriqlari
ustuvorligi Ha
yo'q 65,5
34,5 75,0
25,0 12,5
87,5 -12,5
+12,5
2. UJT bo'yticha
mashg'ulotlarninig
mavjudligi Ha
yo'q 43,7
56,3 37,5
62,5 25,0
75,0 +12,5
-12,5
3. Murabbiyning
shaxsiy vaqti
hisobiga alohida ish
olib borish Ha
yo'q 75,0
25,0 62,5
37,5 62,5
37,5 -
-
Amalda yuklamaning hajmi va jadalligini yoshga qarab oshirish dinamikasi
ham murabbiylar so'rovnomada ko'rsatganlaridan keskin farq qiladi. Masalan, g
yoshda amalda taklif etilayotgan yuklama tavsiya etilgan ko'rsatkichdan
20%ga,9 yoshda esa 25% gacha yuqori. 10 yoshda kurashchilarga berilayotgan
yuklamaning ko'rsatilgan chegaradan oshishi endi 40%o ga etadi. 11 yoshda
mashg’ulotdagi yuklama hajmi tavsiya etilayotganidan o’rtacha 1,2-1,5 baravar
ortiq[33].
Yosh sportchilar tayyorgarligining jadallashtirilishini murabbiylar
ko’pincha sportchining umumta'lim maktabini tugatish vaqtiga kelib sport
57](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_57.png)
![vaqtda barcha murabbiylar (100%) nazariy mashg’ulotlarni muntazam o’tkazib
borishlarini ko'rsatganlar[34]. Suhbatlar chog'ida sportning rivojlanish tarixi,
zamonaviy sport va dunyoning eng kuchli kurashchilarini tayyorlash tajribasi,
ularning sport hayoti kabi mavzularga deyarli murojat qilinmaydi. Xuddi shunga
o'xshash, murabbiylar sog'lom turmush tarzi, kurash mashg'ulotlarining
organizm rivojiga ko'rsatadigan ta'siri haqidagi suhbatlarni olib bormaydilar,
faol targ'ibotchi sifatida ish ko'rmaydilar, ulaming ko'pchiligi (68%) o'quv-
mashg'ulot soatlaridan tashqari biror tadbir o'tkazmaydilar murabbiylarning
arzimas bir qismigina sayohatlar, sport bayramlari va boshqa tadbirlami tashkil
etib turadi.
Shunday qilib, so'rovnoma o'tkazishning o'zi hamda murabbiylar
tomonidan mashg'ulotlarni tashkil etish ustida olib borilgan pedagogik
kuzatuvlar shuni ko'rsatdiki, o'quv-mashg'ulot jarayonida bir xildagi mashg'ulot
topshiriqlari ustuvor, mashq jadallashtirib o'tkazilayotgan tayyorgarlikning
vositasi va asosiy usuli bo'lib qolgan. Yosh sportchilarni tayyorlashda
psixologik-pedagogik usullarga deyarli ahamiyat berilmaydi. O'quv-mashg'ulot
ishlarining darajasi past; o'yin yo'nalishiga ega bo'lgan mashg'ulotlar foizi juda
kichik – 5%, nazariy mashg'ulotlarni tarbiyaviy-ta'limiy xususiyatli boshqa ish
shakllari kabi bor-yo'g'i 10% murabbiylargina amalga oshiradilar. O'quv-
mashg'ulot guruhlari o'quvchilari bilan ish olib borishning usuli va shakli
sifatidagi individuallashtirish faqat mashg'ulot topshiriqlarini bajarish
jarayonidagina kurash texnikasi bo'yicha e'tirozlar yoki baqirish ko' rinishida
ro'yobga chiqariladi[35].
Murabbiylar faoliyatini pedagogik kuzatish va xronometraj o’tkazish
mashg'ulotlarning bayonnomalarini tuzish imkonini berdi, ularni tahlil etish
sport mashg'ulotlarining qo'llanilayotgan vosita va usullari cheklanganligini
yana ham ko'proq tasdiqladi. Ayni paytda murabbiyning ishga mohirona
munosabati bilan (mashg'ulotning zichligi, o'z vaqtida boshlash, tanaffuslar
miqdori, intizomni buzish) bolalarning mashg'ulotlarga qatnashishi orasida aniq
59](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_59.png)
![bog'liqlik ko'zga tashlanadi. Masalan, yuqori davomat - 100% gacha
mashg'ulotlari zichligining kattaligi hamda qo'llaydigan vosita va usullarining
rang-barangligi bilan ajralib turadigan murabbiylar uchun xos. Mashg'ulotlarda
muntazam ravishda bir me'yorli, bir xil topshiriqlarni qo'llaydigan
murabbiylarning mashg'ulotlarida davomat o'rtacha 65% ga teng bo'ldi.
Musobaqalar oldidan, odatda, mashg'ulotlarda davomat ancha faollashdi.
Bu davrda mashg'ulotlarda musobaqa elementlari kuzatildi, murabbiylar har bir
yosh sportchining ishiga tez-tez baho berib turdilar; mashg'ulotda asosiy
turishda, shuningdek, parterda kurashning alohida usullarini bajarish texnikasini
kuchaytirish uchun topshiriqlar ko'proq bo'ldi. Bunday mashg'ulotlar
kurashchilarning hissiy holatlari va kayfiyatlarining ko'tarinkiligi bilan
odatdagilaridan ajralib turdi.
Umuman olganda, pedagogik kuzatuvlar shuni ko'rsatdiki, tahlil qilingan
mashg'ulotlar umumiy miqdorining 36,2% faqatginaa motor zichlik hamda
davomat ko'rsatkichlari yuqori bo'ldi. Ijobiy xulosa chiqarishga sabab bo'lgan
mashg'ulotlarda murabbiyning o'quvchilar bilan uzluksiz munosabati qayd etildi.
Bunda kurash texnikasidagi nuqsonlami tuzatishga oid ko'rsatmalar, ularning
muvaffaqiyatidan qat'i nazar, barchasiga barobar tegishli edi.
O'tkazilish sifatiga ko'ra salbiy xulosa chiqarishga sabab bo'lgan
mashg'ulotlarda bir me'yorli mashqlarning ustuvorligi kuzatildi. Ko'pchilik
hollarda bajarilgan topshiriqlami batafsil tahlil etishga o'rin berilmadi,
murabbiyning ishtiroki uning qistab baqirib turishlari, norozi ohangdagi
e'tirozlari shaklida ifodalandi[36]. Aynan shunday murabbiylaming
mashg'ulotlarida davomat past bo'lib, ularning guruhlarida turli yoshdagi bolalar
ko'proq va sportni tashlab ketuvchilar soni ham ortiqroq edi.
60](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_60.png)
![mehnatsevar va eng dangasa o'quvchiga ko'chma sovrinlar topshirilar edi.
Amaliyot shuni ko'rsatdiki, o'quvchi o'zining harakat va muvaffaqiyatlari
murabbiy uchun, har bir bolaning yutuqlari guruh uchun ahamiyatga ega
ekanligini bilishi kerak va bu juda muhim ekan. Bolalarning o'zlari keyingi
haftaga topshiriqlar (maqsadlar) belgilab, kundalikda erishilgan natijalarning
ko'rsatkichlarini yozib borar, o’z muvaffaqiyatlari yoki, aksincha
«mag'lubiyatlari» sabablarini tahlil etardilar.
Murabbiy faoliyatida yosh kurashchilarda sportchiga xos fe'l-atvorni
tarbiyalash, yuksak ma'naviy tamoyillarni shakllantirish juda muhim. Rasmiy
hujjatlarning dalolat berishicha, BO'SM faoliyatining asosiy vazifalaridan biri
yosh sportchi shaxsini shakllantirishdan iborat. Sportchi shaxsini
shakllantirishning o’zi umumiy maqsadga: uyg’un rivojlangan insonni, ma'nan
boy, axloqan pok hamda jismonan mukammal bo'lgan faol va ongli shaxsni
tarbiyalashga xizmat qiladi. Sport faoliyati yuksak tarbiyaviy imkoniyatlarga
ega. U oddiydan eng murakkabgacha xilma-xil hayotiy vaziyatlami
modellashtiradi va deyarli har qanday tarbiyaviy vazifalarni hal etish
imkoniyatlarini o’z ichiga oladi.
Yosh kurashchini uzoq muddatli, faol va shiddatli mehnatga tayyorlash,
eng avvalo, unda harakat faoliyatiga bo'lgan ehtiyojni rag’batlantirish hamda
taraqqiy ettirish ularni yana ham samaraliroq yuzaga chiqarish uchun bilimlarni
egallashga asoslanadi[37].
Ishimizda biz shuni hisobga oldikki, yosh sportchini tarbiyalash ko’p
jihatdan murabbiyning tashqi madaniyatiga, uning mashg'ulotlarini o’tkazish
shaklidan boshlab, ularni aniq tashkil etishi, ishchan, talabchanligi,, foydali va
qiziqarli mashg'ulotlar uchun zarur sharoitlarni yarata olish qobiliyatigacha
shularning barchasiga bog'liq. Bunda eng muhim omillardan biri murabbiyning
tashqi qiyofasi va vaziyatning estetikasi. Biz murabbiy va yosh sportchi
orasidagi o’zaro munosabatlarning shakllanish xususiyatiga ham alohida e'tibor
berdik. Munosabatlar uslubi o'quvchiga nisbatan ko'ra hurmat asosiga quriladi,
65](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_65.png)
![pedagogning so'zlash ohangi xayrixoh, xotirjam, u o'ziga yangi-yangi ibora va
baqirish jerkishlarni ep ko'rmaydi. Muloyimlik va xushmuomalalik, shuningdek,
o’z ishiga sadoqat hamda yuksak intizomning shaxsiy namunasi bularning
hammasi maqsad qilib qo'yilgan tarbiya vazifalarini hal etishning zarur
poydevorini yaratdi.
Bu faoliyat sivilizatsiya tarixida madaniyat paydo bo'lishi bilan, "ishlab
chiqarish ko'nikmalari namunalarini (standartlarini) va ijtimoiy xulq-atvor
normalarini yaratish, saqlash va yosh avlodlarga etkazish" vazifasi hal qiluvchi
vazifalardan biri bo'lgan paytda paydo bo'ldi. ijtimoiy taraqqiyot, ibtidoiy
jamoadan boshlab, bolalar oqsoqollar bilan muloqotda o'qigan, ularga taqlid
qilish, asrab olish, ergashish, J. Bruner tomonidan aniqlangan.
"kontekstda o'rganish". J. Brunerning fikriga ko'ra, insoniyat "yosh
avlodni o'rgatishning faqat uchta asosiy usulini biladi: oliy primatlar o'rtasida
o'yin jarayonida mahoratning tarkibiy qismlarini rivojlantirish, mahalliy xalqlar
kontekstida o'rganish va mavhum usul. maktab to'g'ridan-to'g'ri amaliyotdan
ajratilgan".
Asta-sekin jamiyat rivojlanishi bilan birinchi sinflar, maktablar,
gimnaziyalar yaratila boshlandi. Turli mamlakatlarda turli bosqichlarda ta'lim
mazmuni va uning maqsadlarida sezilarli o'zgarishlar ro'y bergan bo'lsa ham,
maktab ijtimoiy institut bo'lib qoldi, uning maqsadi o'qituvchilar va
o'qituvchilarning pedagogik faoliyati orqali ijtimoiy-madaniy tajribani
uzatishdir[38].
Ijtimoiy-madaniy tajribani o'tkazish shakllari maktabning rivojlanish
tarixida o'zgardi. Bu suhbat (Sokratik suhbat) yoki mayevtika edi; ustaxonalarda
ishlash (kulolchilik, charm, to‘quvchilik va ishlab chiqarish ta’limining boshqa
yo‘nalishlari bo‘yicha ish tajribasi), bunda asosiysi talabaning texnologik
66](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_66.png)
![testlarda, muammolarni hal qilish, o'quv va nazorat harakatlarini bajarish
mezonlari bo'yicha baholanadi. Pedagogik faoliyatning natijasi o'zining asosiy
maqsadini amalga oshirish sifatida o'quvchining shaxsiy, intellektual
rivojlanishi, takomillashtirish, shaxs sifatida shakllanishi, ta'lim faoliyati sub'ekti
sifatida. Natija inson rivojlanishining barcha rejalarida ta'limning boshida va
uning yakunida talabaning fazilatlarini taqqoslash yo'li bilan tashxis qilinadi.
3.4. Tajriba guruhlarida o'quv-mashgoulot jarayonini tashkil etishning
xususiyatlari
Ishimizda mashg'ulotlarni o'yin usulida o'tkazishning ilmiy asoslangan
yo'llaridan keng foydalandik, xususan, F.Kerimov, N.Yusupov [39] kitoblarida
bayon etilgan tajriba va amaliy tavsiyalarni keng qo'lladik. Hal etiladigan
vazifalarning vorisiyligi va izchilligiga rioya etgan holda bolaning o'z
muvaffaqiyatlarini guruhdosh o'rtoqlarining yutuqlari bilan solishtirish
ehtiyojidan mashqlarga muntazam ravishda musobaqa elementlarini kiritish
(estafetalar, «jamoalar» orasida texnik harakatlarni bajarishda mashqlar
majmuasi me'yorlarini topshirish va h.k.) yo'li bilan foydalandik.
7- jadval
Shakllari Vositalari Mazmuni
I.
Ma'naviy
tarbiyasi
shakllari. 1. Suhbatlar.
2.Tarbiyaning
ko'rgazmali
vositalari. 1 .Ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy
mavzulardagi suhbatlar, ma'ruzalar.
2.O'zbekiston Qahramonlari, mehnat
jamoalari, O'zbek Armiyasi jangchilari
bilan uchrashuvlar.
3.Musobaqa g'oliblari va o'qishda
a'lochilami tantanali ravishda tabriklash.
4. Sport maktabi o'quvchilarining
tantanali
qasamvodlari.
68](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_68.png)
![Amaliyot shuni ko'rsatdiki, o'quvchi o'zining harakat va muvaffaqiyatlari
murabbiy uchun, har bir bolaning yutuqlari guruh uchun ahamiyatga ega
ekanligini bilishi kerak va bu juda muhim ekan. Bolalarning o'zlan keyingi
haftaga topshiriqlar (maqsadlar) belgilab, kundalikda erishilgan natijalarning
ko'rsatkichlarini yozib borar, o'z muvaffaqiyatlari yoki, aksincha mag'lubiyatlari
sabablarini tahlil etardilar.
Murabbiy faoliyatida yosh kurashchilarda sportchiga xos fe'l-atvomi
tarbiyalash, yuksak ma'naviy tamoyillami shakllantirish juda muhim. Rasmiy
hujjatlarning dalolat berishicha, BO'SM faoliyatining asosiy vazifalaridan biri
yosh sportchi shaxsini shakllantirishdan iborat. Sportchi shaxsini
shakllantirishning o'zi umumiy maqsadga: uyg'un rivojlangan insonni, ma'nan
boy, axloqan pok hamda jismonan mukammal bo'lgan faol va ongli shaxsni
tarbiyalashga xizmat qiladi. Sport faoliyati yuksak tarbiyaviy imkoniyatlarga
ega. u oddiydan eng murakkabgacha xilma-xil hayotiy vaziyatlarni
modellashtiradi va deyarli har qanday tarbiyaviy vazifalami hal etish
imkoniyatlarini o'z ichiga oladi[40].
Yosh kurashchini uzoq muddatli, faol va shiddatli mehnatga tayyorlash,
eng avvalo, unda harakat faoliyatiga bo'lgan ehtiyojni rag'batlantirish hamda
taraqqiy ettirish, ulami yana ham samaraliroq yuzaga chiqarish uchun bilimlarni
egallashga asoslanadi.
Ishimizda biz shuni hisobga oldikki, yosh sportchini tarbiyalash ko'p
jihatdan murabbiyning tashqi madaniyatiga, uning mashg'ulotlami o'tkazish
shaklidan boshlab, ulami aniq tashkil etishi, ishchan, talabchanligi, foydali va
qiziqarli mashg'ulotlar uchun zarur sharoitlarni yarata olish qobiliyatigacha
shularning barchasiga bog'liq. Bunda eng muhim omillardan biri murabbiyning
tashqi qiyofasi vavaziyatning estetikasi.
Biz murabbiy va yosh sportchi orasidagi o'zaro munosabatlarning
shakllanish xususiyatiga ham alohida e'tibor berdik. Munosabatlar uslubi
73](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_73.png)
![o'quvchiga nisbatan to'la hurmat asosiga quriladi, pedagogning so'zlash ohangi
xayrixoh, xotirjam, u o'ziga yangiyangi ibora va baqirish jerkishlarni ep
ko'rmaydi. Muloyimlik va xushmuomalalik, shuningdek, o'z ishiga sadoqat
hamda yuksak intizomning shaxsiy namunasi bularning hammasi maqsad qilib
qo'yilgan tarbiya vazifalarini hal etishning zarur poydevorini yaratdi.
Ishimizda mashg'ulotlarni o'yin usulida o'tkazishning ilmiy asoslangan
yo'llaridan keng foydalandik, xususan, F.Kerimov, N.Yusupov [48] kitoblarida
bayon etilgan tajriba va amaliy tavsiyalarni keng qo'lladik. Hal etiladigan
vazifalarning vorisiyligi va izchilligiga rioya etgan holda bolaning o'z
muvaffaqiyatlarini guruhdosh o'rtoqlarining yutuqlari bilan solishtirish
ehtiyojidan mashqlarga muntazam ravishda musobaqa elementlarini kiritish
(estafetalar, amoalar orasida texnik harakatlami bajarishda mashqlar majmuasi
me'yorlarini topshirish va h.k.) yo'li bilan foydalandik.
Mashg'ulotlar jarayonida o'quvchi-shogird bilan hamkorlikda mashqni
bajarish sifatini tashkil etishga (ayniqsa, u muvaffaqiyatsizlikka uchragan
holatlarda) alohida ahamiyat berildi. Shu tariqa onglilik tamoyilining amal
qilishiga erishildi, o'quvchining o'zxatolariga ongli munosabati rivojlantirib
borildi. Tajriba guruhida o’quv-mashg’ulot ishiarini tashkil etish uchun biz
o'quv-mashg'ulot ishlarining shakllari, vositalari va mazmunini ishlab chiqdik .
Ish bolaning o'ziga xos xususiyatlarini aniq hisobga olgan holda olib borildi.
Bunda ularga testlash hamda shifokor nazorati natijalarini batafsil tahlil etgan
holda mashg'ulotlarni individuallashtirish zarur ekanligi tushuntirildi. Bolalarga
o'zlari haqida olingan ma'lumotlar asosida maqsadli rejalashtirish
metodologiyasining eng oddiy asoslari berildi va shu asnoda yosh kurashchilar
o'z oldtga turli muddatlarda bajarilishi lozim bo’lgan vazifalarni qo’yish hamda
sport tayyorgarligining har bir bo'limida o'z yutuqlarini rejalashtirish malakasini
esallab bordilar.
Birinchi yilda bajarilgan ishlar amaliyoti tanlangan yo’nalishning
to’g’riligini tasdiqladi: 1) butun guruh keyingi yilning kuzida mashg’ulotlarga
74](/data/documents/74b7c223-3558-4710-9b6c-8afba1ee22e7/page_74.png)
Bolalar va o‘smirlar sport maktabi o‘quvchilarini barqarorlashtrishda tanlov o‘tkazishning metadalogik asoslari MUNDARIJA KIRISH I.BOB. BOLALAR VA O‘SMIRLAR SPORT MAKTBLARIGA O‘QUVCHILARNI SARALASHNING TIBBIY-BIOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.1. Sportga yo‘naltirish va saralashning nazariy masalalari 1.2. Inson rivojlanishida ijtimoiy va biologik faoliyatlarining bog’liqligi 1.3. Sportga iqtidor va sportga layoqat 1.4. O‘quvchilar kontingentining sportni tashlab ketishi BO‘SM faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichi sifatida II. BOB. TADQIQOTNING VAZIFALARI, METODLARI HAMDA UNI TASHKIL ETISH 2.1. Tadqiqot vazifalari 2.2. Tadqiqot metodlari 2.2.1. Maxsus ilmiy - uslubiy adabiyotlardan olingan ma ’ lumotlarni nazariy tahlil qilish va ularni umumlashtirish 2.2.2. So‘rovnoma yordamida BO‘SM murabbiylari amaliy tajribasini tahlil etish 2.2.3. BO‘SM o’quvchilarini faoliyati ustidagi pedagogik kuzatish 2.2.4. Pedagogik tajriba 2.2.5. Tadqiqot natijalarining matematik-statistik tahlili 2.3. Sport mahoratiga erishish uchun erta sport ixtisosligi va optimal yoshning ahamiyati 2.4. Yuqori malakali murabbiylarning ijodkorligini va ijodiy uslublari III.BOB. SPORTGA YO‘NALTIRISH VA SARALASHDA YOSH XUSUSIYATLARI VA O‘QUVCHILAR KONTINGENTINI MUSTAHKAMLASHGA YO‘NALTIRILGAN O‘QUV- MASHG’ULOT JARARAYONI 3.1. Sportga saralashni bosqichma-bosqich o’tkazish 3.2. Murabbiylarning amaliy faoliyatida ularning kasbiy vakolatlari ko‘rsatkichlarni tahlil etish 3.3. O‘quv-mashg’ulot jarayonini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash va pedagogik tajribada o‘quv-mashg’ulot yo‘nalishlarini amalga oshirishning usul va vositalari 3.4. Tajriba guruhlarida o‘quv-mashg’ulot jarayonini tashkil etishning xususiyatlari 1
XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 5-martdagi PF-5368-son farmoni ijrosini ta’minlash, shuningdek, jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassislarni ilmiy-metodik ta’minlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qilingan qarorida O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti qoshidagi Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutxassislarni ilmiy-metodik ta’minlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish markazi, O‘zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tasarrufiga berilganligi, Nukus, Samarqand va Farg‘ona shaharlarida uning filiallari tashkil qilinganligi, O‘zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi huzuridagi Jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassislarni ilmiy-metodik ta’minlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish markazi boshqaruv xodimlarining cheklangan umumiy soni 28 nafardan iborat tuzilmasi shakllantirilganligi bu sohani ham rivojlanishida kata imkoniyatlar yaratib berdi[1]. Zamonaviy tayyorgarlik tizimni optimallashtrish va tayyorgarlik vaqtidagi innovatsion jarayonlar strategiyasi bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi terma jamoalari a’zolari bo‘lgan va yaqin zahiradagi sportchilarni tayyorlashning muhim vazifalaridan biri bo’lib turibdi Mavzuning dolzarbligi : BO‘SM faoliyatining asosiy yo’nalishlari sport maktablari haqidagi me’yoriy-huquqiy asoslar va Nizomda belgilangan [1]. Qo'shimcha ta’lim beruvchi muassasa sifatida sport maktabi “ qobilyatlarga muvofiq ravishda o‘z-o‘zini takomilashtrish,bilim olish va ijod ,sog’lom turmush tarzini shakilantrish,kasbiy nuqtai nazardan o‘z o‘rnini 2
topish,jismoniy aqliy va ma’naviy qobilyatlarini rivojlantrishga ,qobilyatlarga mos sport muvaffaqiyati darajasiga erishish uchun yo‘naltrilgan”[2]. Shunday qilib, bolalar, o'smirlar va yoshlarning sport tayyorgarligi faqatgina har tomonlama jismoniy tayyorgarlik, turli qobiliyatlarni rivojlantirish va takomillashtirish masalalarini hal etib qolmasdan, shug'ullanuvchilar shaxsini shakllantirish muammosini ham qamrab oladi. BO'SMlar oldiga davlat tomonidan qo'yilayotgan asosiy vazifa bolalar va o'smirlarning imkon qadar ko'proq miqdorini jalb etgan holda ommaviy sportni rivojlantirish bo'lib kelmoqda. Ma'lumki, sport natijlarining oshishi sport mashg'ulotlari uslubiyati va taktika harakatlari, texnik vositalar taraqqiyoti va ijrochilarining samarali reabilitatsiyasi shuningdek, ommaviylik oshish va to'g'ri saralashga bog'liq. Aksariyat masalalar yechimiga muayyan qaraganda ijtimoiy, iqtisodiy va tashkiliy masalalar bilan belgilanadi. Sportda saralash-bu ilmiy tadqiqot, ilmiy izlanish muammosidir. Bolalar va o'smirlarda sport mashg'ulotlariga qiziqish sport ixtisosligini to'g'ri tanlash bilan belgilanadi, bu esa o'z navbatida sportdan o'ziga hos individual xususiyatlariga bevosita bog'liq bo'ladi.Har bir o'smir uchun sport faoliyatini tanlash-sport tanlovining vazifasidir.Sport turi tanlovlaridan kelib chiqqan holda eng layoqatlilarini tanlash-sport saralashining vazifasi hisoblanadi. Sportda. saralash zaruriyatining obyektiv sabablari tayyorgarlik imkoniyatlarida harakat sifatining tayyorgarlik darajasi turlicha bo'ladi. Demak, har kim ham yuqori sport natijalariga erisha olmaydi. Yuqori sport natijasi-bu nafaqat mashaqqatli mashg'ulotlar, balki sportga yot bo'lgan g'ayrioddiy irsiy ma' lumotlar natijasidir. Saralash masalasida maxsus tayyorgarlikka ega bo'lmagan ba'zi tibbiy xodimlar, jismoniy madaniyat o'qituvchilari va murabbiylar saralash imkoniyati va yosh sportchilarni yo'naltirishga tanqidiy qarashadi.Mutaxassislar l0-l1yoshli o'smirlar asosida nafaqat biror iqtidorni aniqlash, balki uning sportdagi kelgusi 3
muvaffaqiyatini taxmin qilishning imkoni mavjud emas deb o'ylashadi. Shubhasiz, ushbu muammo juda murakkab.Chunki bu muammo o'sha yoshdagi bolalarning qiziqishlari va layoqati barqarorligi bilan ham bog'liq. Lekin bu pessimistik fikr to'liq oqlanmagan.G.S.Tumanyan va E.G.Martirosov (1976) aytganidek, "Sportda saralash o'z tadqiqotchilarini kutmoqda", bunga sabab, na bizning davlatimizda, na xorijda sportga saralash va yo'naltirishning ilmiy asoslangan tizimlari mavjud emas. Bazi qo'llanmalarda Sportda iqtidor indekslari", "Motor" iste'dod testlari" va boshqa atamalami uchratish mumkin, lekin ular, odatda sodda jismoniy mashqlardangina iborat bo'ladi. Shu tarzda, sportga saralash va yo'naltirish muammosi -murakkab muammo bo'lib, ko'plab mutaxassislar faoliyatini talab qiladi. Ushbu muammoni olimlar, murabbiylar va pedagoglar hamkorligida hal qilish zarur. Demak, sport maktabi o'z mamlakatining vatanparvarlari bo'lgan faol fuqarolarni tarbiyalash uchun ma'nan mas'ul hisoblanadi. Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqsak, hozirgi vaqtda sport maktablari faoliyatining samaradorligini oshirishda tanlov o'tkazish muammosi ayniqsa dolzarblashib borayotganligi bejiz emas. Biroq, aynan saralanish sport tayyorgarligi tizimini tashkil etish sifatining asosiy ko'rsatkichlaridan biri hisoblanadi va sport maktablari faoliyatining u qadar yuqori bo'lmagan samaradorligi mezoni bo'lib xizmat qiladi. Shuni alohida qayd etish lozimki, zamonaviy sportda murabbiyning roli, uning kasbiy va pedagogik mahorati, shaxsiy sifatlari ahamiyati keskin ortib ketdi. Shuning uchun ham aynan bugun o'zining davlat ishi sifatidagi asosini saqlab qolgan yosh sportchilami tayyorlash tizimiga, sport maktablari ma'muriyati hamda murabbiylari tarkibi zimmasiga alohida mas'uliyat o'z shogirdlarining sportdagi yutuqlari uchungina emas, balki mamlakatning kelajak avlodi salomatligi, ma'naviy-axloqiy qiyofasi uchun ham mas'uliyat yuklanmoqda[2]. 4
Muammoning o'rganilganlik darajasi. Mamlakatimizdagi va chet ellik mualliflarning ilmiy-uslubiy adabiyotlarini tahlil etish shuni ko'rsatadiki, yosh sportchilarni tayyorlash tizimiga, xususan, turli yoshdagi bolalarni tarbiyalash jarayoniga bag'ishlangan ilmiy tadqiqotlar ko'pchilikni tashkil etadi. (A.N.Abdiyev, 2005; D.D.Sharipova, A.Musurmanova, 2005; L.P.Yugay, 2005; A.K.Ataev, 2007; F.A.Kerimovva Z.B.Boltaev, 2012.). Biroq biz BO'SM o'quvchilar kontingentini barqarorlashtirishda aynan tanlov o'tkazish metodologiyasiga oid ilmiy tadqiqotlar olib borish hamda mazkur muammoni hal etishni dolzarb hisobladik. Tadqiqot maqsadi: BO'SMlarda faoliyat olib borayotgan sport to‘garaklariga o'quvchilarni tanlov asosida qabul qilish natijasida kontengentini barqarorlashtirish hamda sport maktabida o'quv-mashg'ulot jarayoni samaradorligini oshirish. Tadqiqot vazifalari: 1.BO'SMlarda faoliyat olib borayotgan sport to‘garaklarida shug'ullanayotgan o'quvchilarining mashg'ulotlarii tashlash sabablari va uning xususiyatlarini aniqlash. 2.O'quvchilarining Sportga yo'naltirish va sportda saralashning tibbiy-biologik aspektrlarini ochib berish. 3.BO'SM kontingentini mustahkamlashga yo'naltirilgan o'quv-mashg'ulot jarayonini takomillashtirishda tanlov o'tkazish bo'yicha pedagogik tadbirlar majmuasini ishlab chiqish hamda tajribalar yordamida asoslab berish. Tadqiqot ob'ekti: Bolalar va o‘smirlar sport maktablari Tadqiqot predmeti: Bolalar va o’smirlar sport maktablarida faoliyat olib borayotgan sport to‘garaklariga o'quvchilarni tanlov asosida qabul qilishni to'g'ri yo'lga qo'yish jarayoni. Tadqiqot metodlari: 1. Maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlardan olingan ma'lumotlarni nazariy tahlil qilish va umumlashtirish. 5