logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BOLALARNING ESHITIB TUSHUNISH KOʻNIKMASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI

BOLALARNING ESHITIB TUSHUNISH KOʻNIKMASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

354.5 KB
Ko'chirib olish
BOLALARNING ESHITIB TUSHUNISH KO NIKMASINIʻ SHAKLLANTIRISH METODIKASI MUNDARIJA T/r Nomlanishi Bet KIRISH 3 I BOB. BOG CHA TARBIYALANUVCHILARIDA ESHITIB ʻ TUSHUNISH KO NIKMASINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ʻ ASOSLARI 1.1. Eshitib tushunish ko nikmasini shakllantirishning ʻ pedagogik va psixologik omillari 8 1.2. Til ga oid mashg ulotlarda ʻ tarbiyalanuvchi larning eshitib tushunish ko nikmasi ʻ ni shakllantirish imkoniyatlarining oldingi va bugungi holati 22 Birinchi bob bo yicha xulosa ʻ 34 II BOB. MTT TARBIYALANUVCHILARINING ESHITIB TUSHUNISH KO NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI ʻ 2.1. Ona tili saboqlarida eshitib tushunish ko nikmasini ʻ shakllantirishga doir ta lim mazmunini takomillashtirish ʼ 35 2.2 . Bolalarning eshitib tushunish ko nikmasini shakllantirishda ʻ didaktik metariallarga qo yiladigan talablar ʻ 43 Ikkinchi bob bo yicha xulosa ʻ 48 UMUMIY XULOSALAR 50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 53 KIRISH Mavzusining dolzarbligi : Respublikamizda barcha sohalarda bo‘layotgani kabi davlat tilining o‘rni va nufuzini oshirish borasida tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Ta’lim tizimiga, xususan o‘zbek tilini rivojlantirish, davlat tili sifatidagi mavqeyini ko‘tarishga qaratilgan e’tibor buning yorqin isbotidir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2019-yil 21-oktabrda “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonni imzoladi. Unga ko‘ra uch oy ichida “Davlat tili haqida”gi Qonunni takomillashtirgan holda uning yangi tahrirdagi loyihasi ishlab chiqildi. 2019-yil 8-oktabrda “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni e’lon qilindi 1 . Unda, ta’lim sifatini oshirish maqsadida xalqaro tajribalarni tahlil qilish orqali oliy ta’limning ilg‘or standartlarini joriy etish, jumladan, o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo‘naltirilgan ta’limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish, ya’ni ta’lim mazmunini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, o‘qitish metodikasini takomillashtirish nazarda tutilgan. Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil etilib, uning asosiy vazifasi – davlat tilini rivojlantirish, davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan monitoringni amalga oshirish etib belgilandi 2 . O zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun “Ilkʻ qadam” davlat o quv dasturi ikkinchi marta takomillashtirilgan holda chop ʻ 1 “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent, 2019 2 “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent, 2019. 2 etildi. Dastur maktabgacha ta’lim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Ilmiy kengashining 2021-yil 23-dekabrdagi 10-sonli bayonnomasi, O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining Muvofiqlashtiruvchi kengashining 2022-yil 4-fevraldagi 1-sonli bayonnomasi bilan tasdiqlangan va nashr qilish uchun tavsiya etilgan 3 . Bugungi kunda bilimga asoslangan jamiyatda axborotni izlash, saralash va qabul qilish, tushunish va uni tahlil qilish, tavsiflash, tuzish va qayta ishlash muhim aqliy ko‘nikmalarni egallashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bunday bilimlar bog chalarda berila boshlash kerak.ʻ O‘z fikrini og‘zaki va yozma shaklda savodli bayon qila oladigan, mustaqil shaxsiy fikrga ega, dunyoqarashi keng bolani tarbiyalash ona tili ta’limining asosiy maqsadini belgilaydi. Bolaning til materiali va vositalarini nutqda qo‘llay bilish uchun yetarli bilimlarni o‘zlashtirishi, muayyan bir xabarni yoki ma’lumotni turli shakllarda bera olish, badiiy asarlarni anglash , ular haqidagi fikr- mulohazasini og‘zaki shaklda to‘g‘ri bayon eta olish talab etiladi. Bugungi kunda bolalarda til ko‘nikmalarini rivojlantirishning o‘ziga xos metod va usullaridan foydalangan holda ta’lim sifatini shakllantirish mumkin. Shu singari bolalarda eshitib tushunish malakasini rivojlantirish, ularning nutqni qabul qilishlaridagi to‘siq va kamchiliklarni bartaraf etish borasidagi yangi usul va metodlarni ishlab chiqish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti Tadqiqotni amalga oshirishda bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirish jarayoni tadqiqot obyekti qilib olindi. Bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmalarini 3 “Ilk qadam” davlat o quv dasturi. – Toshkent, 2022. ʻ 3 shakllantirishning metodik usullari, tahlillari, natijalari va tavsiyalarini ishlab chiqish tadqiqot predmetini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmasini metodikasini takomillashtirishdan iborat. Ushbu maqsad asosida quyidagi vazifalar belgilab olindi: – eshitib tushunishga oid ilmiy-metodik adabiyotlarni tahlil qilish; – eshitib tushunish bo‘ yicha ishlab chiqilgan metod va usullarning mazmun-mohiyati, uning ta’limdagi ahamiyatini muayyan misollar bilan tizimlashtirish ; – bolalarda eshitib tushunish bo‘ yicha tatbiq etilgan o‘qitish usullarini boshqa o‘qitish usullaridan farqliligi va o‘ziga xosligini ko‘rsatib berish ; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Mazkur tadqiqotda badiiy matnlarni eshitib tushunish ko‘nikmasini rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar va ular bilan bog‘liq muammolar o‘rganib chiqilgan va shu asosida eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan topshiriqlar va ularning samarali usullari ishlab chiqilgan. Bitiruv malakaviy ishining asosiy masalalari va farazlari. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchida hayotiy muhim ko‘nikmalardan biri bo‘lgan eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirishda zamonaviy usullardan, pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda mashq va topshiriqlar ishlab chiqilsa, ularning kompetentligini oshirishlarida yuqori natijaga erishishlari nazarda tutilgan. Muammoning ishlanganlik darajasi va adabiyotlar tahlili . Ona tili ta’limida til ko‘nikmalaridan biri bo‘lgan eshitib tushunish ko‘nikmasini rivojlantirishning ilmiy asoslari yetarli darajada o‘rganilmagan va shuning uchun hozir ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. O.Roziqovning “Ona tili didaktikasi”, K.Qosimova, S.Matchonov va boshqalarning “Ona tili o‘qitish metodikasi”, A.Ko‘chiboyevning “Xorijiy 4 tillarga o‘rgatishning kommunikativ metodikasi”, J.Jalolovning “Chet tili o‘qitish metodikasi”, R.Zaripovaning “Chet tillar o‘qitish metodikasi”, O‘.Hoshimov, I.Yoqubovlarning “Ingliz tili o‘qitish metodikasi, I.Azimovaning “O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepsiyasining psixolingvistik tadqiqi” (monografiya), K.Mavlonovaning “Ona tili fanini adabiyot fani bilan badiiy matn orqali integratsiyalab o‘qitish metodikasini takomillashtirish” (dissertatsiya), bir nechta metodik qo‘llanmalarda til ko‘nikmalarini rivojlantirish, jumladan bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmasinini shakllantirish ilmiy jihatdan o‘rganilgan. Xorij tilshunos olimlari D.Nunan “The importance of teaching listening and speaking skills’’, “Listening in language Learning», Pourhpossein Gilakjani va Ahmadi M.R. «A study of factors Affecting EFL Learners’English Listening Comprehension and the Strategies for Improvement», Vilmante Liubiniene «Developing Listening Skills in CLIL», Tony Lynch and Kenneth Anderson «Effectivs english learning», Brown H.D. «Principles of Language Learning and teaching», Goh C.C. «A Cognitive Perspective on Language Learners’ Listening Comprehension Problems», O‘.Malley, J.M.Chamot, Kupper L. «Listening Comprehension Strategies in Second Language Acquisition» mavzusida tadqiqot olib borgan. Yuqoridagi kabi ilmiy ishlar bilan tanishish natijasida shu mavzu bilan bog‘liq metodik muammolarni o‘rganish zarurati tug‘ildi. Bitiruv malakaviy ishining metodologik usul va metodlari. Mavzuga oid nazariy va metodik adabiyotlarni o‘rganish, muloqot jarayonlarni kuzatish, ayrim nazorat va tajriba ishlarini o‘rganish, bolalar bilan suhbatlashish, og zaki so‘rovnomalar o‘tkazish.ʻ Ishning tuzilish tartibi. Tadqiqot kirish, ikki bob, to rtta ʻ fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatini o‘z ichiga oladi, 57 sahifani tashkil ʻ etadi. 5 I BOB. BOG CHA TARBIYALANUVCHILARIDA ESHITIBʻ TUSHUNISH KO NIKMASINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ʻ ASOSLARI 6 1.1. Eshitib tushunish ko nikmasini shakllantirishning ʻ pedagogik va psixologik omillari Tinglab tushunish ko‘nikmasi muloqot uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma sanaladi. ”Eshitish samarali muloqot kaliti, bu qobiliyatsiz , shubhasiz, xabarlar anglashilmaydi. Tinglab tushunish eng muhim ko‘nikmalardan biri bo‘lib, axborot va fikrlarni qabul qilish, mazmunni tushunish va so‘zlovchiga javob qaytarish jarayonidir. Matnni yoki so‘zni shunchaki shunchaki eshitish yetarli emas,yaxshi tinglovchi so‘zlovchining noverbal nutq vositalariga ham e’tibor qaratishi kerak” 4 . Bog chaga endi kelgan bolada ham o‘z darajasida eshitib tushunish ʻ ko‘nikmasiga ega bo‘ladi, chunki jahon miqyosida olib borilgan tadqiqotlarda inson bolasi tug‘ilmasidan avvalroq eshitishni boshlashi, oilada ota-onasi va boshqa kattalar tomonidan qo‘llangan so‘zlar va gaplarni eshitib, bevosita ularni anglab, tahlil qiladi va javob qaytaradi, shu yo‘sinda uning og‘zaki nutqi shakllanib boradi. Og‘zaki muloqot jarayoni esa inson hayotining katta qismini tashkil etadi. Inson jamiyatda insonlar orasida yashar ekan, ular bilan aloqa munosabatda u axborotlarning ko‘p qismini ko‘rib va eshitib oladi, tahlil qiladi, ularga munosabat bildiradi va javob qaytaradi. Bolaning og‘zaki nutqi to‘g‘ridan to‘g‘ri tinglash jarayonida rivojlanishi, garchand unda so‘zlash qobiliyati bo‘lsa ham, rivojlanmasligi barchamiz bolaligimizda sevib tomosha qilgan “Tarzan” va “Maugli” filmlarida aks etgan. Tadqiqotchilar yana bir muhim tajriba o‘tkazib ko‘rishadi, yangi tug‘ilgan egizaklarning biri o‘z ota-onasida qoldirilib, ikkinchisi maxsus laboratoriyada o‘sishi kuzatiladi, bolakayga 3 yoshga to‘lgunicha hech kim gapirmaydi, suhbatlashmaydi. Belgilangan muddat 4 Kamelia Gulam, Listening skills, Business Communication: Basic Consepts and skills, 2014. 7 o‘tgach, natijalar shuni ko‘rsatadiki, maxsus sharoitda o‘stirilgan bolaning nutqi deyarli rivojlanmaydi. Bundan shu narsa ayon bo‘ladiki, inson gapirishni bevosita eshitib o‘rganadi. Bola kattalar nutqini eshitib, unga taqlid qilish orqali bevosita o‘z nutqini rivojlantiradi, qanchalik u ko‘p eshitsa, muloqotda bo‘lsa, uning og‘zaki nutq malakasi rivojlanib, qolaversa so‘z boyligi ko‘payib boraveradi. 7 yoshga yetgan bolaning lisoniy tajribasining bir-biridan farq qilishi, o‘zi ko‘nikkan lisoniy muhitadan butkul farq qiluvchi muhitga tushishi, unga tushadigan kommunikativ vazifaning o‘zgarishi, u endi qisqa gaplarni emas, balki mashg‘ulot mavzusu doirasida qurilgan katta hajmdagi og‘zaki nutqni eshitib tushunishi, ma’lum bilim sifatida o‘zlashtirishi 5 bir qancha qiyinchiliklar tug‘dirishi tabiiy. Qolaversa, bu qiyinchilik yildan yilga ortib boraveradi. Shuning uchun, bolaning tinglab tushunish ko‘nikmasini bosqichma-bosqich mashq qildirish, rivojlantirish, eshitish davomida diqqatni ushlash ko‘nikmasini shakllantirish zarur. Olima Iroda Azimova o‘qib tushunish ko‘nikmasiga qaraganda eshitish ”…orqali matnni tushunish sekinroq amalga oshadi. Bu matnni o‘qish vaqtida oldingi so‘zlarga qaytish va ularni doimiy nazarda tutib turish imkoni mavjudligi hisobiga ro‘y beradi. Matnni o‘qishda ko‘z harakatining 15%i oldingi so‘zlarga qaytishga sarf bo‘lishi hamda matndagi periferik ma’lumotning hisobga olinishi (ya’ni ko‘z matndagi so‘zlarni ketma-ket qabul qilib borar ekan, ayni vaqtda ma’lum so‘zni qabul qilish bilan birga atrofdagi so‘zlarni ham hisobga oladi. – I.A.) psixologik tajribalarda[Carrol David W.Psychology of Language. – California, 1998. – P.93-94) isbotlangan”, – deb ta’rif beradi. 6 5 Azimova I.Ona tili ta’limida lisoniy malakani rivojlantirishning psixolingvistik asosi, Maqola.Global ta’lim va metodika.215-bet. 6 Azimova I. O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepsiyasining psixolingvistik tadqiqi. – Toshkent, 2019. – 32-b. 8 Yaqin yillargacha chet tilini o‘rganishda zarur, deb bilganimiz eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirish ona tilida ham birdek zarur sanaladi. Tinglash tilni o‘zlashtirishning asosiy qobiliyatlaridan biridir. 1950-yilda “Ta’lim tadqiqotlari”(Journal of Educational Research)jurnalida olimlar olib brogan tadqiqotlar natijasi aloqaning 45%ini tinglash, 30%ini so‘zlash, 16%i o‘qish va 9% yozish ekanligini ko‘rsatgan. Agar bu raqamlar to‘g‘ri bo‘lsa va odamlar o‘z tajribasidan xulosa chiqarsa, tinglash qobiliyati va uni shakllantirish birinchi o‘rinda turishi kerak bo‘lgan ko‘nikmadir. Inson hayoti davomida og‘zaki muloqot 70%dan ortig‘ini tashkil etayotganligi ham eshitib tushunish ko‘nikmasining muhimligini yana bir karra isbotlaydi 7 . Bolalarda eshitib tushunish ko‘nikmasi hayotiy ko‘nikma sifatida hamda mashg ulotlarʻ davomida turli usullarda rivojlantirilib borilishi maqsadga muvofiqdir. Xorij olimlari tomonidan “Eshitish qobiliyatining ahamiyati” degan tadqiqot o‘tkazilgan, bu tajribaning natijalari esa inson uyg‘oq vaqtining o‘rtacha 70%ini muloqot qilish uchun sarflashini ko‘rsatgan, bu esa tinglashning nechog‘lik muhim ekanligini ko‘rsatib beradi.Tinglash orqali tinglovchi lug‘at, grammatika, talaffuz, og‘zaki so‘z tartibi, shuningdek, so‘zlar iboralar jumlalardagi ohang haqida bevosita axborot oladi. Urg‘u, ovoz ohangi va balandligi matnga qo‘shimcha axborotlarni berib, tushunish darajasiga ta’sir qiladi. Tinglash nafaqat bola uchun xonadagi ko‘rsatmalar va audio qurilmalar orqali tinglagan matnini, ya’ni axborotini tushunishni, balki kundalik munosabatda og‘zaki uzatilayotgan har qanday axborotni qabul qilib, javob qaytarishni anglatadigan hayotiy ko‘nikma bo‘lganligi uchun ham muhim sanaladi. “Faol tinglash” deb ataladigan bu termin nafaqat eshitish tuyg‘usini, balki uzatilayotgan xabarning to‘g‘ri qabul qilinishini ta’minlash uchun tana 7 Strategies to develop rhe speaking and listening skills in the seventh B grade at the Chiquilistagua public shoool. – 2014. 9 tilidan xabardor bo‘lishni va so‘zlovchining hamdardlik qobiliyatini ham o‘z ichiga oladi(Bryson, 2003) “Kechirasiz, menga vokzalga boradigan yo‘lni aytib bera olmaysizmi?” degan oddiy misolda madaniy farqlar bo‘lishi tabiiy, maqsad esa bir xil – samarali muloqot. Ikkala tomon ham faol tinglay olmasa, haqiqiy muloqot imkoniyati kamayadi. Tinglash qobiliyatisiz tilni o‘zlashtirish mumkin emas va shuning uchun ham tinglash bo‘lmasa, eng muhim o‘zaro bir-biriga ta’sir o‘tkazadigan aloqa ham bo‘lmaydi. Eshitish – bu ovoz va ma’noning kombinatsiyalashgan jarayoni hisoblanadi. Fonemaning dekodlanishi bu so‘zlar va jumlalarning asosini tushunishdir. D.Nunanning fikriga ko‘ra, tinglab tushunish olti bosqichli jarayon bo‘lib, bu bosqichlar miyamizda ayni ketma-ketlikda va shunchalik tez sodir bo‘ladi, tinglash, ishtirok etish, tushunish, eslash, baholash va javob berish 8 . 1.Eshitish. Bu quloqning sezgir retseptorlarini rag‘batlantiradigan tovush to‘lqinlari tufayli yuzaga keladigan javob bilan bog‘liqdir. 2.Diqqat. Bu bizning miyamizga qaratilgan tanlovni anglatadi. Miya ogohlantiruvchi signallarni qo‘zg‘atadi va kishining diqqat markaziga tushishiga imkon beradi. 3.Tushunish. Bu biz eshitgan narsalarning ma’nosini tahlil qilish va eshitgan, ko‘rgan ramzlarni tushunishdan iborat. Ramziy stimullar nafaqat so‘zlar, balki ular qarsaklar, tovushlar bo‘lishi mumkin. Buning uchun biz konteksdan mo‘ljallangan na’noni tushunishimiz kerak. 4.Yodda saqlash. Bu jarayon ham tinglashning muhim qismi hisoblanadi, chunki bu shaxs ma’lumotni qabul qilish va uni talqin qilishdan tashqari ongimiz ma’lumotlarni esda saqlab qoladi. Lekin bizning xotiramiz 8 The importance of teaching listening and speaking skills, p. 12. 10 eslab qolingan narsalar avval eshitilgan yoki ko‘rgan narsalardan mutlaqo farq qilishi ham mumkin. 5.Baholash, ya’ni tinglovchi qabul qilingan xabarni baholaydi. Aynan shu vaqtda faol tinglovchilar dalillarni aniqlaydilar, dalillarni fikrga qarab tartiblaydilar va xabarda noxolislik bor yoki yo‘q ekanligini aniqlaydilar. 6.Javob berish. Bu bosqichda tinglovchining javobi orqali u xabarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qabul qilganini bilish mumkin 9 . Yana bir boshqa manbada uzatilayotgan axborotni quloq orqali qabul qilib tushunish 5 bosqichda amalga oshadi deya ko‘rsatiladi: Ya’ni bular: tinglash, tushunish, eslab qolish, tahlil qilish va baholash. Tinglab tushunish malakasiga diqqatning qaratilishi til ta’limi nazariyasida Krashen ilgari surgan “maqbul input” (comprehensible input) g‘oyasi bilan bog‘liq holda yangi yuqori bosqichga ko‘tariladi. Bu g‘oyaga ko‘ra til o‘rganishda o‘qish va eshitish uchun o‘rganuvchining darajasiga mos material berish ushbu jarayonning samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Olim D.Nunan ona tili ta’limida tinglab tushunish XX asrning oxirlarigacha ham avtomatik o‘rganiladigan jarayon sifatida qaralganini, G.Brown o‘z tadqiqotida tinglab tushunish og‘zaki nutq ham mashqlar asosida shakllantirilishi zarurligini isbotlab bergach, ona tili ta’limida ham tinglab tushunishga alohida e’tibor berilganligini aytib o‘tadi . 10 9 O ‘sha manba, 13-b. 10 D.Nunan (2002) “Listening in language Learning”. In “Methodology in Language Teaching” Eds. Jack C.Richards,Willy A.Renandya. P-235. 11 Tadqiqotchilar odatda nutqni idrok etishni ko‘p darajali jarayon sifatida ta’riflaydi, tinglovchilarga ularning bilimlarini mustahkamlashda imkon beradigan bir qator ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi. Nutqni idrok etishda uchta asosiy daraja muhim ahamiyat kasb etadi: -psixoakustik (nutq signalining jismoniy xususiyatlarini idrok etish); -lingvistik (fonetik, nutq signalining leksik, sintaktik va semantik namoyishi); -kognitiv (nutqning tuzilishi haqida ma’lumotli gipoteza). Muloqot ikki tomonlama jarayon bo‘lib, jarayonida tinglab tushunish jarayoni juda muhim. Anderson va Linchning so‘zlariga ko‘ra, “tushunish bu so‘zlovchining faqat gapirgani tufayli sodir bo‘ladigan narsa emas, tinglovchi bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi, u miyasida turli xil so‘zlarni faollashtiradi va so‘zlovchi nimani nazarda tutayotganini tushunishga harakat qiladi. Tinglash so‘zini sodda qilib tushuntiradigan bo‘lsak, “bu biz eshitgan narsaga e’tibor berish va ma’nosini tushunishga harakat qilish faoliyatidir”. O.Malley, Chamot, Kupper bundan ko‘ra kengroq ta’rifni taklif qiladi: “Tinglab tushunish bu faol va ongli jarayon bo‘lib, unda tinglovchi ma’lumotlardan va mavjud bilimlardan foydalangan holda, bir nechta strategik resusrlarga tayangan holda ma’noni yaratadi”. Mendelsonning ta’kidlashicha, og‘zaki suhbatni tinglashda malakali tinglovchidan nutq tezligi va lingvistik shakllarni qayta ishlash, barcha xabarlarni tushunish, har bir so‘zni alohida tushunmasdan axborotni to‘liq tushunish, turli xil matnlarni taniy olish va shu bilan birga so‘zlovchining niyatini tushunish talab qilinadi. Tinglovchilar, shuningdek, nutqning tasviriy kuchi nima ekanligini, ya’ni ma’lum bir sharoitda tovushlar qatori nimani anglatishini muloqot ishtirokchisi sifatida qayta ishlashi va hukm chiqarishni bilishlari kerak. Purdy tinglashni “boshqa odamlar tomonidan taqdim etilgan verbal va noverbal ma’lumotlarni qabul qilish, idrok etish, talqin qilish, eslash va ularga javob berishning faol va 12 dinamik jarayoni” deb ta’kidlaydi. Uning fikricha ham, tinglash jarayoni 5 bosqichda amalga oshadigan murakkab psixologik jarayondir. Tinglash umuman olib qaraganda, xulosa chiqarish jarayoni deb qaraydigan bo‘lsak, bunga tinglovchining bilim va hayotiy ko‘nikmalari o‘zaro ta’sir qiladi. Chunki tinglovchi eshitgan narsalarining aqliy tasvirlarini bilimlariga tayangan holda yaratadi. Rost tinglashni so‘zlovchining haqiqatda aytayotgan gaplarini qabul qilish, ma’noni yaratish va ifodalash, so‘zlovchi bilan muhokama qilish va javob berish, ishtirok etish, tasavvur qilish orqali ma’noni yaratish deb hisoblagan. Tinglab tushunish samarali bo‘lishi uchun tinglovchi xabarni dekodlash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. D.Nunan ham aynan shuni ta’kidlab, o‘z tadqiqotida tinglab tushunishga oid muhim masalalarni ko‘rib chiqqan. Tadqiqotchi tinglash va eshitib tushunish atamalarini belgilaydi, uning tarkibiy qismlarini tushuntiradi, tinglashni tushunishda bolaning vazifasi, tinglab tushunish prinsiplarini ishlab chiqadi 11 . Tinglash jarayonida eshitayotgan ma’lumotni eslab qolish muhim sanaladi. Ko‘pchilik bu eslab qolishni “sxema” deb ataydi. Psixolog Barletning ishlarida ham eslab qolish shu atama ostida uchraydi va u “sxema” bizdagi ulkan tajribalar va va reaksiya o‘tmishdagi tajribalarga taalluqli ekanligini keltiradi. Kognitiv psixologiya tinglashni axborotni qayta ishlash jarayoni sifatida belgilaydi. Aynan sxemalar tushunish jarayonida bosh tuzilmalardir. Rumelxart tomonidan “sxema”ga quyidagicha ta’rif beriladi: “Sxema bu xotirada saqlanadigan umumiy tushunchalarni ifodalash uchun ma’lumot strukturasi”. Har bir insonda o‘ziga xos va bir-biriga o‘xshamaydigan sxemalar mavjud va ular bizning eski bilimlarimizdir. “U bizning barcha tushunchalar haqidagi bilimlarimizni, vaziyatlar, hodisalar, 11 S.M.Ahmadi “The Importance of Listening Comprehention in Language Learning” International Journal of Research in English Education. p. 7. 13 voqealar ketma-ketligi, harakatlar va ularning ketma-ketligi haqidagi bilimlarimizni ifodalash uchun ishlatilishi mumkin” 12 . Kognitiv tushunish jarayoniga ko‘ra, “sxema” deganda tinglovchiga berilayotgan matnni anglashi uchun foydalanadigan va unga zarur bo‘lgan mavhum matn tuzilishi anglashiladi. Tinglab tushunish jarayonidagi sxemalarni shartli ravishda ikkiga bo‘lish mumkin: 1.Til sxemasi 2.Tarkibiy sxemasi Til sxemasi deganda, tinglovchining eshitayotgan gapini anglashi uchun zarur bo‘lgan tilshunoslikka oid bilimlari kiradi. Bu sxemaga fonetika, leksika, grammatika haqidagi ma’lumotlarni olish mumkin. Bu fikrlarni aynan Kerrel va Eisterxoldlarda ham uchratamiz. Qabul qilinayotgan axborotning qanday tovushlardan tuzilganligi va bu tovushlar qanday anglashilishi, so‘zlarning qanday ma’no bildirishi, va o‘zaro bir-biri bilan bog‘lanishi haqidagi lingvistik bilimlar avvaldan tinglovchi miyasiga sxema tarzida o‘rnashgan bo‘ladi va tanish tovush va so‘zlar eshitilishi bilan ular faollashadi. Tinglovchi yaxshi tushunishi uchun unda nafaqat avvalgi lingvistik belgilar, balki aynan o‘sha vaziyat uchun tegishli bo‘lgan belgilar ham asqotadi. Qabul qilinayotgan axborot miyadagi “sxema”larga mos kelsa, u tinglovchi tomonidan muvaffaqiyatli tushuniladi, mos kelmagan taqdirda u qayta ishlanishga ehtiyoj sezadi yoki bo‘lmasa ma’lumot qabul qilinishi o‘sha yerda to‘xtaydi. Masalan, kontekstda axborotni qabul qiluvchi uchun butkul notanish birinchi marotaba duch kelinayotgan jumla yoki so‘z kelsa, o‘sha joyda uning miyasi yaxlit ma’noni anglashda to‘siqqa duch keladi. “Sxema” prinsipida ma’lumotlarni qayta ishlash, ya’ni to‘liq tushunishning ikki usuli juda faol qo‘llaniladi va olimlar tomonidan miyada eng ko‘p qo‘llanilishi e’tirof etiladi: 12 Rumelhart, 1980, p.34 14 a)pastdan-yuqoriga yondashuvi b)yuqoridan-pastga yondashuvi Bu ikki yondashuvdan tashqari uchinchi yo‘nalish ham bor bo‘lib, bu interfaol yondashuv deb ataladi. Birinchi yondashuv, ya’ni “pastdan yuqoriga” yondashuvi aksar yangi axborot qabul qilinayotganda va yangi ma’lumotlar qabul qilinayotganda ishlaydi. Bu tushunish kichik til birliklaridan katta til birliklariga qarab borishni anglatadi, ya’ni avval fonemalar tushunilib, ular so‘z qurilishiga, so‘z birikmasiga, sintagma keyin gap, andan matn tushunilishga o‘tadi. Biroq mazkur yondashuvning ham kamchilik tomoni bor: bu jarayon tinglovchining lingvistik bilimi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, matnni tushunish tinglovchining oldingi bilimlari bilan matn o‘rtasidagi interfaol jarayon hamda samarali tushunish faqatgina lingvistik bilimlar bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Ikkinchi yondashuvda xabarning ma’nosini tushunishda asosiy o‘zida bilimlardan foydalanadi. Tinglovchi nutqni tushunishni avval matnning umumiy ma’nosidan boshlaydi, o‘z xulosasidan kelib chiqib matndagi gaplarni, so‘z birikmalari va boshqa mayda birliklarni tushuna boshlaydi. Katta til birliklardan kichik til birliklariga qarab borgani sababli ham “yuqoridan pastga” yondashuvi deb ataladi. Tushunish bu juda murakkab va ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, vaziyatdan kelib chiqqan holda birin-ketin u yondashuvdan yoki bu yondashuvdan, ayni paytda har ikkalasidan bir paytda foydalanib matnni tushunishga erishadi va bu jarayon bizning miyamizda judayam tez fursatlarda, ko‘z ochib yumguncha va avtomatik tarzda hosil bo‘ladi. Mashg‘ulotlarda bevosita tarbiyachi tomonidan bolalarning ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, bu jarayonda eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘nikma ham tinglab tushunishdir. Yaqin yillargacha uch 15 nutqiy ko‘nimaga e’tibor berilib, tinglab tushunish ko‘nikmasiga deyarli e’tibor berilmas edi. Lekin jahon tajribasidan boshqa til ko‘nikmalaridan ko‘ra tinglab tushunishga ko‘proq vaqt sarflanishi va boshqa ko‘nikmalar singari tinglab tushunish ko‘nikmasi ham rivojlantirilib borilishi zarurligi aniq bo‘ldi. Tadqiqotchilar ham tinglab tushunish murakkab jarayon ekanligini bot-bot ta’kidlashadi. Bog chada o tkaziladigan mashg‘ulotlar davomida bevosita tarbiyachiʻ ʻ boshchiligida ko‘nikma rivojlantirilib boriladi. Ko‘nikmani rivojlantirmoqchi bo‘lgan pedagog e’tibor berishi kerak bo‘lgan bir nechta jihatlar bor: bu bolaning yoshi, bilim saviyasi, qiziqishlari va ayniqsa bolaga shu mashg ulotda o‘rgatmoqchi bo‘lgan ko‘nikma haqida aniq tasavvurga ʻ ega bo‘lishi zarur. Pedagog tomonidan amalga oshirilgan mashg‘ulotlar ko‘r- ko‘rona emas, balki aniq maqsad va reja asosida olib borilishi kerak. Tinglab tushunish ko‘nikmasini rivojlantirishga qaratilgan mashg‘ulotlar alohida tayyorgarlikni va mas’uliyatni talab etadi. Audiomatnni diqqat bilan tinglash va topshiriqlarni bajarish boladan talab qilinadigan ish bo‘lsa, aniq strategiyalar asosida mashq va topshiriqlar ishlab chiqish pedagogdan talab qilinadi. Samarali tinglashni tashkil etishda tarbiyachi va bolada buni shakllantirishga halaqit beradigan bir nechta to‘siqlar mavjud. Olim M.Underwood bunday to‘siqlarning yettitasini sanab o‘tadi 13 : 1.Tinglovchi matnni yetqazib berish tezligini nazorat qila olmaydi. Ya’ni bu to‘siq o‘qib tushunishga qaraganda tinglab tushunishda juda qiyin, sababi matnni o‘qiyotgan odam matnga qayta-qayta o‘z tezligida o‘qib chiqadi va tushunadi, tinglashda esa bu imkoniyat juda ham cheklangan. 2.Tinglovchi so‘zni qayta-qayta takroran eshitish imkoniyati bo‘lmaydi. Bu o‘zlashtirish jarayonidagi katta to‘siqdir. Takroran eshittirish mashg ulot ʻ 13 Underwood M.(1989).Teching Listening.Longman 16 jarayonida pedagogning qo‘lida bo‘ladi. Lekin hayotda bu imkoniyat yo‘q, ustozidan bolalar matnni yana eshittirishni so‘rashlari mumkin, lekin real vaziyatda bu cheklangan. 3.Tinglovchilar so‘z boyligining yetarli bo‘lishi. Tinglanayotgan matnda bola umuman duch kelmagan so‘z uchrab qolishi mumkin, bunday holatda uning miyasi axborotni qabul qilishdan “tormozlanadi” va o‘sha so‘zning ma’nosini izlashni boshlaydi, natijada bola matnning umumiy ma’nosidan uzilib qoladi. 4.Tinglovchi so‘zlovchining ishlatayotgan emotsiyasini bildiradigan turli belgilarini, imo-ishoralarini bilmasligi, tovush balandligi, intonatsiyasini va to‘xtamlarni har xil tanlashi. Bu holat ayniqsa, so‘zlashuv uslubida judayam ko‘p uchraydigan qiyinchilikdir. Biz o‘zimiz doim eshitib yoki bevosita o‘zimiz ishlatib yurgan qochirimlarni, “tag ma’no”, ko‘chma ma’no kabilarni hech bir qiyinchiliksiz tushuna olishimiz mumkin, yangi holatga duch kelish bizga muammo bo‘lishi tabiiy holat. 5.Tinglovchida kontekstual bilimning yetishmasligi. Tinglovchi har bir so‘zning ma’nosini tushunishi mumkin, biroq nutqiy vaziyat unga aniq tanish bo‘lmaguncha u matnning umumiy ma’nosini tushuna olmaydi. 6.Matnni o‘z tili bilan konsentratsiya qila olish. Bu xuddi chet tilini o‘rganishdagi qiyinchilikdek ko‘rinishi mumkin, biroq ona tilida ham ba’zan bu qiyinchilikka duch kelinadi. 7.Bolalarning pedagog tomonidan tayyorlangan sun’iy sharoitga o‘rganib qolishi. Ya’ni bunda bola har bir so‘zni ustozi tomonidan yaxshi tushunishi uchun aniq talaffuz qilishiga o‘rgangan, har bir so‘zni anglashi uchun qayta-qayta eshittirilgan bo‘lishi mumkin. Bu holat ularda notanish nutq kelganda noqulaylikni keltirib chiqarib, matnni tushunishiga to‘sqinlik qiladi. 17 Tinglab tushunish odatda uch bosqichga bo‘linadi, mashg ulotlardaʻ tarbiyachilar ham aynan shu tomoniga e’tibor bersalar maqsadga muvofiq bo‘ladi: 1.Tinglashdan oldingi faoliyat 2.Tinglash jarayonidagi faoliyat 3.Tinglashdan keyingi faoliyat Tinglashdan oldingi faoliyat bu xuddi pedagogning avvalgi bilimlari bilan yangi matn o‘rtasida bog‘liqlikni yuzaga keltirishga o‘xshaydi, murabbiy topshiriq tayyorlayotgan paytda yangi so‘zlarni tanlashi, matnning grammatik qurilishi murakkab bo‘lishi yoki avval hech duch kelmagan mavzudan foydalanishi mumkin. Bunda pedagog bolalarning har birining imkoniyatidan kelib chiqib matnni taqdim qilishdan oldin ularga mavzu haqida qisqa tushuncha berishi kerak, ularni mavzuga olib kiradigan qisqa yoki mulohazakor savollardan foydalanishi mumkin, bu jarayon bolada miyasining aynan shu mavzu bilan bog‘liq bilimlarini faollashtiradi. Umuman hali pedagog duch kelmagan yangi so‘zlarni tinglashdan oldin izohlab berishi va lug‘at bilan ishlashi ham maqsadga muvofiqdir. Tinglash davomidagi faoliyat. Bunda pedagog bevosita tinglash davomida boladan bir nechta topshiriqlarni bajarishni talab qilishi mumkin. Tinglashdan avval topshiriqlar bilan tanishib chiqishni so‘rash maqsadga muvofiq, chunki aynan yuqoridagiga o‘xshash vaziyat kelib chiqqanda ularni samaraliroq tinglashiga xizmat qiladi. Tinglashdan keyingi faoliyat eng muhim jarayon bo‘lib, undagi tarbiyachining bu ko‘nikmasi qay darajada ekanligi tekshiriladi.To‘g‘ri va aniq tuzilgan topshiriqlardan keyin pedagog eshitgan vaziyati bilan o‘z boshlang‘ich bilimi va tajribasini konsentratsiya qila oladi va matnni tanqidiy tinglab, mulohaza yuritishi mumkin. 18 Milliy metodikamizda hali aynan mavzuyimiz doirasida aniq tajriba va sinovlar amalga oshirilmagan bo‘lsa ham, jahon tajribasidaa bunday sinovlarni bir nechtasini uchratishimiz mumkin. Xorijlik tadqiqotchilar eshitib tushunish ko‘nikmasini rivojlantirish uchun kerakli strategiyalardan foydalanish lozimligini ta’kidlashdi va samarali strategiyalarni ishlab chiqishdi. Tinglovchilarga tushunishni osonlashtirish va ko‘nikmalarining rivojlanishini oshirish uchun bir nechta strategiyalarni taklif qilishadi. Kognitiv, metakognitiv, ijtimoiy-ta’sirchan strategiyalar shular jumlasidandir. L.Vandergrift ham aynan shu uchta strategiyani qo‘llab-quvvatlaydi. O‘tkazilgan tadqiqotlar bular orasidan metakogitiv strategiya samaraliroq degan xulosaga kelgan. Metakognitiv strategiyada uch xil bilimlar ishlaydi, bular: strategik bilimlar, shaxs bilimi va vazifa bilimi. Taib va Gholarning ta’kidlashicha, tinglab tushunishda strategik bilimlar muhim rol o‘ynaydi 14 . Bolalarda tinglab tushunish malakasi maktabgacha yoshi chog‘idayoq shakllangan bo‘lishini aytib o‘tgan edik. Biroq buning o‘zi yetarli bo‘lmay buni bosqichma-bosqich rivojlantirib borish zarur. Pedagog o‘zida “nimani tinglaydi, qachon tinglaydi, qayerda tinglaydi va qanday tinglaydi?”degan savollarga javob topgachgina qadam-baqadam o‘z strategiyasini amalga oshirsa bo‘ladi. Yuqoridagi ko‘rsatmalarga amal qilinib, to‘g‘ri va maqsadli mashg ulotlar tashkil qilinsagina, tarbiyachi ham maqsadiga erishadi.ʻ Tarbiyalanuvchilarida ham bu ko‘nikmani yana bir pog‘onaga ko‘taradi. 14 The Effects of Listening Comprehension on English Language Learners Writing Performance while Taking Notes by Juary De Brito MA, Bridgewater State University, 2015, p.15. 19 1.2. Til ga oid mashg ulotlardaʻ tarbiyalanuvchi larning eshitib tushunish ko nikmasi ʻ ni shakllantirish imkoniyatlarining oldingi va bugungi holati So‘nggi yillarda maktabgacha ta’limda ta’lim shakli va mazmuni bilan bog‘liq bir qancha o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ayniqsa, ‘”Ilk qadam” davlat 20 dasturida. Ta’lim mazmuni dastur hamda o‘quv- metodik qo‘llanmalarda o‘z ifodasini topadi. Milliy o‘quv dasturi doirasida so‘nggi yillar ichida bir necha bor nashrdan chiqib, tarbiyachilar qo‘liga yetib borgan. Unda amaliy ko‘nikmalarni, nutqiy kompetentsiyalarni, ijodiy, kreativ fikrlashni rivojlantirishga e’tibor qaratilgan . Ammo o‘rganishlarimiz davomida milliy metodikamiz tarixiga nazar tashlar ekanmiz, qiziq bir atamaga duch keldik: Qur’on va hadislarni o‘rgatishda madrasalarda turli usullardan foydalanishgan, ana shunday usullardan biri “ilmi samo” deb atalgan. Bunda ustoz yoki shogird tomonidan biror hadis aytib eshittirilgan va uning ma’nosi va aytilayotgan fikrga baho berishi so‘ralgan. Bundan ko‘rinadiki, tinglangan axborotni tushunishga qaratilgan metodika bizga butunlay begona emas, uning tarixiy ildizlarini milliy metodikamizdan topish mumkin. Ushbu faslimizda tinglab tushunish ko‘nikmalarini rivojlantirishda qo llanmalarning oldingi va bugungi holati tahlil qilindi. Shaxsiyʻ munosabatimizni ifodalash bilan birgalikda bir qancha metodik tavsiyalar berishga ham qaror qildik. “O‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, o‘zgalar fikrini anglaydigan – muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirish” 15 deya Davlat ta lim standartida ona tili fanining ʼ maqsad va vazifasi bayon etib qo‘yilgan. Bundagi aynan “o‘zgalar fikrini anglaydigan, bayon qiladigan” degan o‘rni bizning obyektimizga mos keladi. 7 yoshli bolalar tayyorlov guruhi hisoblanishadi. Bundan tashqari DTSda ona tili fanining o‘qitish bosqichlari belgilab chiqilgan bo‘lib, bolalarda 15 Davlat Ta’lim Standarti, 2017-yil 21 shakllantirilishi lozim bo‘lgan nutqiy kompetensiya elementlari A2 va A2+ darajalarida quyidagicha talablar keltiriladi: A2 1. Mashq va topshiriqlardagi voqea-hodisalarni, tinglangan matndagi axborotni tushuna oladi; 2. Mashq va topshiriqlarda berilgan matnni orfoepiya doidalariga rioya qilib o‘qiydi; 3. So‘z va gaplarni bog‘lagan holda fikrini to‘g‘ri bayon qila oladi. A2+ 1. So‘z va gaplarni bog‘lagan holda fikrini to‘g‘ri, qisqa va ravon bayon qila oladi. 2. Badiiy tasviriy vositalardan o‘rinli foydalana oladi. Bir tomondan olib qaraganda, ushbu talablarning orasida 7 yoshli bolalarning tinglab tushunish ko‘nikmasini bildiradigan kompetensiyalar ham bor, biroq xalqaro dasturlardagi talablarga to‘liq javob bermaydi. So‘nggi yillarda barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’lim sifati va mazmunini yangilashga berilayotgan e’tiborning samarasi o‘laroq 2020-yildan boshlab yangi avlod mashg‘ulotliklari va unga qo‘yiladigan talablar butkul yangilanishga yuz tutdi. Bu jarayon, avvalo, ta’lim mazmunini yangilashni nazarda tutar edi. Katta izlanish va tajribalar evaziga Yangi Milliy o‘quv dasturining loyiha shakli ishlab chiqildi, bunda amaldagi Davlat dasturidan farqli o‘laroq bolada grammatik bilimlarni nutqiy ko‘nikmalar soyasida rivojlantirishni nazarda tutadi. Tinglab tushunish ko‘nikmasiga ham alohida e’tibor berilib, bunda bolalar uchun qo‘yilgan talablar birmuncha takomillashganining va xalqaro talablarga moslab ishlab chiqilganligining guvohi bo‘lamiz. 22 Tinglab tushunish ( 7 yoshli bolalarda mantiqiy fikrlashning o sib borishiʻ ) + monologik nutq va suhbatni eshitib tushuna olish; mavzuni aniqlash va nomlay bilish; munosabat bildira olish; + jonli nutq va audiomaterialning umumiy mavzusi yuzasidan tilga olingan tafsilotlarni belgilay olish; + berilgan savollarni tushuna olish va javob bera olish; savol bera olish; maqsadga ko‘ra mantiqiy urg‘u qo‘ya bilish; + audiomaterialda berilgan ma’lumotni yozma, grafik va rasm ko‘rinishida ifodalay olish; + eshitilganlar asosida xulosa qilish va xulosani dalillar bilan asoslay olish. Bu talablar har bir aqli rivojlangan bolaga berilgan bo‘lib, maktab yoshidagi bolalar uchun ham tinglab tushunishdagi kompetensiyalar keltirilgan: Tinglab tushunish (Maktab yoshidagi bolalar misolida) + monologik nutq va suhbatni eshitib tushuna olish; dialogik nutq va suhbatda tomonlarning vazifasi, 23 fikri va qarashlarini farqlay olish; + jonli nutq va audiomaterial, ning umumiy mavzusi yuzasidan tilga olingan tafsilotlarni belgilay olish; + audio yoki videomaterialda berilgan ma’lumotni yozma, grafik va rasm ko‘rinishida ifodalay olish; + so‘roq gap, darak gap, undov gaplar va kinoya ohangidagi farqni tushuna olish; + tinglangan nutqni kommunikativ sifatlariga ko‘ra baholay olish; + eshitilganlar asosida xulosa qilish va xulosani dalillar bilan asoslay olish; + tinglangan ko rsatmalar asosida harakat qila olishʻ Shu paytgacha chop etilib foydalanilgan qo llanmalarda aynan biz ʻ aytayotgan tinglab tushunishga qaratilgan mashq va topshiriqlarni deyarli uchratmaymiz, biroq yangi Milliy o‘quv dasturida bunday mashq va topshiriqlar talaygina. Yangi nutq o stirishga oid manbalarda bola to‘rt nutqiy ko‘nikmani ʻ rivojlantirishga e’tibor qaratadi, deyilgan: o‘qib tushunish, tinglab tushunish, og‘zaki nutq, yozma nutq. Nutqiy mavzulardagi topshiriqlar va matnlar ichida grammatik b ilimlar bolaga o‘rgatib boriladi . Bunda ona tili butun borliqni: tabiatni, jamiyatni, fanlarni, o‘zlikni anglash va o‘rganish vositasiga 24 aylantirilgan. Bola tilning strukturasini emas, balki tilning o‘zini o‘zlashtiradi , un dan foydalanishni o‘rganadi. Tinglab tushunish ko‘nikmasi faol, inson umri davomida eng ko‘p duch keladigan ko‘nikma bo‘lib, aloqa-munosabatda bolada maktabga chiqqan davrgacha ham shakllangan bo‘ladi. Tinglab tushunish ko‘nikmasini egallash, Anderson va Linchning ta’kidlashicha, o‘z o‘rnida ko‘plab ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi va ular yuzma-yuz suhbatda tinglash jarayonini tashkil etuvchi to‘rt bosqichda bo‘ladi: 1. Og‘zaki signallarni atrofdagi tovushlar orasidan ajratib, aniqlay olishi kerak. 2. Uzluksiz nutq oqimini birliklarga bo‘lishi va undagi so‘zlarning ma’nosini tushuna olishi kerak. 3. Gapning sintaksisini tushunish va so‘zlovchining maqsadini tushunish kerak. 4. Tilga oid bilimlaridan foydalanib, javob qaytara olishi kerak 16 Ko‘rinadiki, biz shunchaki qulog‘imiz bilan eshitayotgan axborotimizni to‘liq tushunishimiz uchun yuqoridagi ko‘nikmalarni egallagan bo‘lishimiz kerak. Bu esa uzluksiz t a’lim jarayonida bosqichma-bosqich rivojlantirilib bori lishi zarur . Matnlar bolaning yoshiga mos va qiziqarli bo lishi kerak. Masalan,ʻ “ Ertaklar – yaxshilikka yetaklar” mavzusining mashg‘ulotda quyidagicha topshiriq beriladi: Audiomatnni tinglang. 1. Ertak janri qiziqarli bo lishini anglashi ʻ lozim! 2. Bolaning qaysi ertaklarni bilishi so raladi. ʻ 3. Bolaga qanday ertaklar yoqishini bilib olish kerak! 16 Anderson and Lynch.Listening.New York:Oxford University Press.2003 25 Ular haqida gapiring. 4.Qaysi ertak qahramonlariga o xshashni xohlaysan?ʻ Tarbiyachi audio matnni eshittirishdan oldin bolalarga quyidagi savol bilan murojaat qiladi: ” Qaysi ertakni eshitishni xohlaysan? Bu savol ularni matnni tinglash jarayoniga tayyorlashda muhim hisoblanib, bolalarni tinglashga tayyorlaydi, ya’ni bolani konteksga olib kiradi. Bolalar o‘z ichki kechinmalari haqidagi ma’lumotlarni aytib beradi. Pedagog ularni yana-da mavzuga yaqinlashtirishi uchun bir nechta qo‘shimcha savollar bersa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bolalarni audiomatn tinglashlaridan oldin savollar bilan tanishtirish kerak, chunki shunda ular berilayotgan axborotni qaysi tomoniga ahamiyat berishi kerakligini o‘zlari uchun aniqlab oladilar. Tinglanayotgan axborotda bola uchun notanish, birinchi marta duch kelayotgan so‘zlar bo‘lsa, tarbiyachi bu so‘zlar bilan ularni tanishtirishi, ma’nosini izohlab berishi lozim. Chunki bola notanish jumlaga duch kelishi bilan diqqatini shu jumlaga qaratib, undan keyingi qismga e’tibor bermaydi, shu so‘zning ma’nosini axtarish bilan band bo‘lib, matn to‘liq tushunilmaydi. Matnni tushunish jarayoni birmuncha murakkab. Olima Iroda Azimova buni 5 ta darajaga bo‘ladi: 1. Assotsiativ daraja 2. Leksik-morfologik daraja 3. Kontekstual daraja 4. Struktural daraja 5. Matn darajasi 17 Ko‘rinadiki, matn bir marta tinglanganda to‘liq holatda tushunilmaydi. Shuning uchun ham tarbiyachi bolalariga audiomatnni bir necha marta eshittirishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 17 I.Azimova. O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepsiyasining psixolingvistik tadqiqi,monografiya,2019,81-bet 26 Matn eshittirilgandan so‘ng bolaga yuqoridagi 5 ta savol-topshiriq beriladi. Savollar matnni yanayam tushunishga yordam beradi. Savollarga e’tibor beradigan bo‘lsak, barchasi og‘zaki javob berishga qaratilgan va bir xil usulda: ya’ni bolani nimani eslab, tushunganligini tekshirishga qaratilgan faqat bitta ko‘nikmasini aniqlagan. Tinglab tushunish topshirig‘ini bolalar o‘zlari bir nechta topshiriqlar qo‘shishlari mumkin, bunda yozma topshiriqlardan foydalanish, og‘zaki topshiriqlarni ham qo‘shish mumkin. Bolaning mushohada yuritishga, munosabat bildirishga, baholashga oid ko‘nikmalarini tekshirishga qaratilgan topshiriqlar uni matnni yanada to‘liq tushunishiga yordam beradi. Tinglab tushunish topshiriqlari o‘qib tushunish ko‘nikmasini tekshiradigan topshiriqlarga nisbatan osonroq bo‘ladi. Chunki tinglab tushunishda matnga qaytib murojaat qilib bo‘lmaydi. Matn tanlanayotganda ham aynan shu jihatni e’tibordan qochirmaslik zarur. Murakkab vaziyatlardan chiqishning amaliy yo‘llarini topadi. “Ilk qadam” davlat dasturida quyidagi ma’lumotlarga duch kelasiz: 3.2.3. “Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari” sohasi kompetensiyalari. «Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari“ sohasidagi ta’lim va tarbiya jarayoni yakunida 6-7 yoshli bola: ● ona tilini eshitadi va tushunadi; ● ona tilida to‘g‘ri talaffuz, mos grammatik shakllar va turli gap tuzilmalaridan foydalanadi; ● chet tilini o‘rganishga qiziqish bildiradi; ● chet tili bo‘yicha dastlabki bilimlarini namoyish etadi; ● badiiy adabiyotga qiziqish bildiradi; ● so‘zning lug‘aviy ma’nosi, bo‘g‘inli va fonetik tuzilishi to‘g‘risida tasavvurga tushunchaga ega bo‘ladi; 27 ● gapning turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzadi va so‘zlab bera oladi; ● ona tilida yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalanishni biladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda kompetensiyaviy yondashuv: 3.2.4. «Bilish jarayonining rivojlanishi» sohasi kompetensiyalari «Bilish jarayonining rivojlanishi» sohasidagi ta’lim va tarbiya jarayoni yakunida 6-7 yoshli bola: ● bilim olishga katta qiziqish bildiradi; ● o‘quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni mustaqil topadi va qo‘llaydi; ● predmetlar, voqea-hodisalar va holatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunadi va ularni yaxlit bir butunlik sifatida idrok qiladi; ● raqamlar, sanashni biladi va ularni hayotda qo‘llaydi; ● makon, shakl va vaqtga mos ravishda ish tutadi; ● elementar matematika hisoblarini amalga oshiradi; ● atrof-muhitni asrab-avaylash munosabatini namoyon etadi 18 . Bolani audioga tayyorlash uchun bir nechta savollar bilan murojaat qilishi, ularni matnga tayyorlashi mumkin. Matn sarlavhasining o‘ziyoq diqqatni o‘ziga tortishi va uni ham bolalar bilan muhokama qilish mumkin. Bu mavzuda ham yangi so‘zlar lug‘ati bilan ishlash tavsiya qilinadi. Dastlabki topshiriq og‘zaki savollardan iborat: 1. Rasmlarni diqqat bilan kuzating. Unda nimalar tasvirlangani haqida gapiring . Matnga aloqador 2 ta rasm beriladi, bolalar uchun yangilik bo‘lgan axborotlarni tushunishga yordam beradi. Bu savol bilan audioni tinglashdan 18 “Ilk qadam” davlat dasturi. – Toshkent, 2022. –B.17-18. 28 oldin bolalarga murojaat qilish mumkin. Ularni rasmlarga qarab nimani tushunganliklarini so‘rab olinadi. Matnni tinglab bo‘lgandan keyin yana bir marta rasmlarga qarab, keyingi va oldingi xulosalarini o‘zaro solishtirishlarini, tasavvurlari qanchalik o‘zgarganligini so‘rash mumkin. Mashg‘ulotda matnni eshittirishdan oldin bolalarni savollar bilan tanishib chiqishlarini so‘rash kerak, chunki savollar ko‘proq xotirani sinashga qaratilgan bo lishi lozim. Tinglab tushunishga qaratilgan topshiriqlar esaʻ nimani eslab qolgani bilan bir qatorda balki matnni qanday tushunganligiga qaratilgan bo‘lsa ayni muddao bo‘ladi. Bolalar audiomatnda eshitgan ma’lumotlarining ketma-ketligini matnni mazmuniy bo‘laklarga ajratgan holda gaplarni tartiblab yozib chiqishlari so‘raladi. Bunda audioni lozim bo‘lsa yana bir marta eshittirilsa ham bo‘ladi. Chunki bir martada matn yaxlitligicha bola ongida tushunilmaydi. Bu sohada o‘tkazilgan tajribalardan aynan shunday xulosa kelib chiqqan: 1.Boshlang‘ich daraja. Bunda ayrim leksemalar yaxshi tushunilib, yodda qoladi. 2.O‘rta daraja. Bunda matn bloklarga bo‘lingan holda qabul qilinadi. 3.Yuqori daraja. Matnga tegishli har bir so‘z alohida holdagi va kontekstual ma’nolar bilan tushuniladi 19 Anglashiladiki, bola matnga oid topshiriqlarning darajasidan kelib chiqib, audioni 2-3 martagacha eshittirishi mumkin. 19 I.Azimova. O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepsiyasining psixolingvistik tadqiqi.Monografiya,2019,121-bet 29 Keyingi topshiriqlar lingvistik kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan bo‘lsa, yaxshiroq. Topshiriqda bola olmoshga(u, bu, shu, o sha)ʻ oid bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlaydi va olmoshlarning vazifasi so‘zlarni takror qo‘llashdan qochish ekanligini, uni qanday qo‘llash kerakligini o‘rganadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, yangi topshiriqlar bolada hayotiy ko‘nikmalarni, umri davomida asqotadigan 4 ta nutqiy kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, tinglab tushunish ko‘nimasi ana shulardan biridir. Bolalar o‘z mahorati va tavsiyalarga amal qilgan holda, bolaning matnni to‘liq tushunishiga va unda shu ko‘nikmani rivojlanishiga erisha oladilar. Mashg ulotlarda grammatik nomlar bilan nomlanmasdan, balki nutqiy ʻ mavzularga biriktirilgan bo‘lsa, yanada yaxshi bo lardi. Bolaga kerak ʻ bo‘ladigan grammatik mavzular nutqiy mavzuga singdirib yuborilgan, bitta nutqiy mavzuda bolaning ma’lum ko‘nikmasi rivojlantiriladi va bular o‘zaro aloqador holda kechadi. II topshiriq. Audiomatn uchun eng mos sarlavha qaysi deb o‘ylaysiz? Nima uchun? Siz yana qanday sarlavhalarni taklif qilasiz? Kitobga muhabbat Bolalik orzulari Kitob – bilim bulog‘i Maktab sari qadam Kelajakda kim bo lmoqchiman? ʻ Ota-onam – ilk ustozlarim Mening oilam Bolalarga ushbu topshiriqni bajarishda namunaviy sarlavhalarni tanlash uchun berilgani ayni muddao. Boisi bola dabdurustdan o‘zi matnga nom o‘ylab topishi unchalik oson emas yoki bola matn mazmunidagi esida qolgan 30 bitta so‘zni umuman boshqa so‘zlar, ya’ni matnda nazarda tutilmagan ma’nolarda qo‘llab sarlavha topishi mumkin, namuna berilishi bolani matnga tomon yana bir marta yo‘naltirgan. III topshiriq. Matn asosida berilgan to‘g‘ri fikrlarni aniqlab yozing. Noto‘g‘ri gaplari esa to‘g‘rilab ayting. Bolaning ko‘pincha aralash mollar do‘konidagi kitoblarni sotib olishga puli yetmasdi. “G‘uncha” jurnalidagi she’rlardan ko‘ra, bog cha bolasi yaxshiroq ijodʻ qiladi. Bolaning ilk bosilib chiqqan she’ri uy jihozlaridan biri haqida edi. “G‘uncha” jurnali xodimi bola yuborgan she’rlarga munosabat bildirmay, qaytaraverardi. Shoirning ilk she’ri u 3 yoshli paytida bosilib chiqdi. Chaqoloqning ilk she’ri bosilgach, bola havaskor shoirligiga o‘zi ham ishonmasdi. Go dak tug ilgandan kitob o qishni boshlab yubordi. ʻ ʻ ʻ Boladan bu topshiriqda tinglagan matnidagi ma’lumotlarni to‘g‘ri noto‘g‘riga ajrata olishi, ya’ni mushohada qila olish talab etiladi. Keyingi topshiriqda endi matnning turlarini ajrata olish ko‘nikmasini tekshirishga qaratilgan savol beriladi: Ayt-chi, kelajakda kim bo lmoqchisan? ʻ Qanaqa shirinliklarni yoqtirasan? Yaqin do sting bormi? ʻ Nima uchun ushbu fikrga kelgansan? Bolaga odatda bitta savol beriladigan bo‘lsa, bola birgina so‘z bilan javob berib qo‘ya qoladi, bunda uni fikrlatish uchun yordamchi savollarni 31 berish kerak. Tarbiyachi faqat manbalar bilan chegaralanib qolmasdan, bunday savollarni o‘zi ham tayyorlab qo‘yishi kerak. Bunday topshiriqlarni avvalgi qo llanmalarda deyarli uchratmaymiz,ʻ standartlarda tinglab tushunish ko‘nikmasining kompetensiya talablari ko‘rsatilgani bilan amaldagi manbalargacha ona tilida tinglab tushunish ko‘nikmasini rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar berilmagan, qisman berilganlari ham talab darajasida bo‘lmagan. I BOB BO‘YICHA XULOSA 1. Tinglab tushunish ko nikmasini shakllantirish jarayonini tashkil ʻ etishda ushbu jarayonga xos bo lgan pedagogik tamoyillarni ishlab chiqish, ʻ bunda o quvchining psixologik xususiyatlarni hisobga olish juda muhim. ʻ Ya ni, tinglash ko nikmasini shakllantirish jarayonida qo yilgan maqsadga ʼ ʻ ʻ 32 erishish yo lida pedagogik ta sir vositalari qatorida bolaning psixologikʻ ʼ xususiyatlari(diqqat, tafakkur, xotira, idrok, iroda)ga asoslangan ta lim ʼ strategiyalarini ham uyg un holatda qo llay olishi ushbu jarayonning samarali ʻ ʻ tashkil etilishiga katta yordam beradi. 2. Davlat dasturlarida tinglab tushunish ko nikmasini shakllantirishga ʻ qaratilgan mazmunni qayta ishlab chiqishga ehtiyoj mavjud. Shuningdek, ushbu malakani shakllantirish jarayonining tashkilotchilari hisoblanmish bolalarga mana shunday metodik tavsiyalar va uslubiy ko rsatmalarni berib ʻ borish orqali ularni ushbu jarayonga tayyorlab borish muhim. 3. Til ta’limida olib borilgan tadqiqotlar hamda jahon metodikasidagi yondashuv va tamoyillarning har biri tinglab tushunish ko nikmasini ʻ shakllantirish metodikasi uchun umumiy tavsifiy xarakterga ega. 4.Yangi dasturning ishlab chiqilishi va shu asosdagi yo riqnomaning ʻ yozilib amaliyotga joriy etilishi asnosida bolalarning tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan topshiriqlarning kiritilishi o rinlidir. ʻ Nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan dastlabki va muhim qadamlardan biri bo‘ldi. 5. Tinglab tushunish ko‘nikmasiga oid ta’lim mazmunini shakllantirish, ilg‘or metodikalarga asoslangan o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar yaratish hamda ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish bu sohadagi keyingi dolzarb vazifalardan biridir. II BOB. MTT TARBIYALANUVCHILARINING ESHITIB TUSHUNISH KO NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH ʻ METODIKASI 33 2.1. Ona tili saboqlarida eshitib tushunish ko nikmasiniʻ shakllantirishga doir ta lim mazmunini takomillashtirish ʼ Ishimizning yuqori qismlarida so‘nggi yillarda ta’lim mazmunini qayta ko‘rib chiqish, eng ilg‘or metodikalarga asoslangan holda metodik faniga oid fanlarni o‘qitishda bir qancha islohotlar olib borilganligini haqida so‘z yuritdik. Bu o‘zgarishlar bevosita qo llanma va o‘quv-uslubiy majmualarning ʻ tubdan yangilanishini talab qilmoqda. Ta’lim mazmunini takomillashtirish bu birdaniga yoki tez fursatlarda bi tadigan ish emas. Shunday bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda til o‘qitish sohasida olib borilgan ishlar, ilg‘or tajribalarning ommalashtirilishi, metodika sohasida qilingan ilmiy ishlar tahsinga sazovor. Kommunikativlik yo‘nalishi asosida tuzilgan dasturning ishlab chiqilishi bu izlanishlarning dastlabkilaridan bo‘ldi. Bu haqda ishimizning yuqori qismida to‘xtalib o‘tgan edik. Nutqiy ko‘nikmalardan o‘qib tushunish ko‘nikmasini shakllantirish va baholash masalasi o‘zbek tili metodikasida o‘rganish obyektiga aylantirilib, bu yo‘nalishda bir qancha tadqiqotlar olib borildi. Bunday ishlar sirasiga K.Mavlonova, N.Xakimova, Sh.Abdiraimov, F.Sharopova va Sh.Tursunlarning ishlarini olishimiz mumkin. Tinglab tushunish ko‘nikmasi bo‘yicha esa olima Iroda Azimovaning maqola hamda monografiyalari alohida e’tirofga sazovor. Tinglab tushunish ko‘nimmasiga oid qarashlarni umumlashtirib, ta’lim mazmunini takomillashtirishga oid mulohazalarimizni birlashtirgan holda o‘z metodik tavsiyalarimizni ushbu bobda yoritishga qaror qildik. Avvalo, mavjud holatni aniqlash maqsadida va ularning tinglab tushunish ko‘nikmasi haqidagi qarashlarni aniqlash maqsadida bolalar orasida so‘rovnoma o‘tkazdik. Bunda faqat batafsil javob talab qiladigan savollardan foydalanganimiz natijalarni tahlil qilishda biroz qiyinchiliklarni yuzaga 34 keltirdi. Keyingi so‘rovnomalarda bittadan muqobil javobni talab qiladigan yopiq test yoki bir nechta javobni talab qiladigan yopiq testlardan foydalanishni o‘zimizga maqsad qilib qo‘ydik. So‘rovnomada Samarqand shahridagi MTT tarbiyachilari ishtirok etdi, buning natijasi shuni ko‘rsatdiki, pedagoglarning ko‘pchiligi tinglab tushunish deganda chet tili, asosan, ingliz tili mashg‘ulotlarida olib borilgan topshiriqlarni bilishgan. “Hayotiy ko‘nikmalar deganda nimani tushunasiz?” degan savolga pedagoglar “Hayotda orttirilgan malaka”, “Hayotdan olgan tajribalarni tushunaman”, “Yashash jarayonida olgan bilimlarini va o‘z hayotida qo‘llay olishi”, “O‘qib tushunish, og‘zaki nutq, yozma nutq va tinglab tushunish ko‘nikmalari”, “Hayoti davomida o‘rganib, odatlanib qolgan narsalar” kabi javoblarni berishgan. “Yangi dasturdagi tinglab tushunishga oid topshiriqlarga o‘xshash topshiriqlar bilan avval ham duch kelganmisiz? Duch kelgan bo‘lsangiz qayerda va qanday shaklda edi ular?” degan savolga aksariyati 10 nafari duch kelmaganligini bildirgan, 5 nafari chet tili mashg‘ulotlari orqali tanish ekanligini, 2 nafari boshqa o‘rinlarda duch kelganligini yozishgan. Navbatdagi savol amaliy bo‘lib, “Tinglab tushunish ko‘nikmasini rivojlantirish uchun yana qanday amaliy topshiriqlardan foydalanish mumkin?” degan savolga 6 nafar tarbiyachi javobsiz qoldirishni afzal ko‘rgan bo‘lsa, 4 nafari matnlar bilan ishlashda jihozlar va sharoit bo‘lishi kerak, deb javob berganlar. Boshqa pedagoglarda esa “Avval og‘zaki tushuntirib berish, keyin eshittirish”, “Audiomatnni ko‘proq marta eshittirish”, “Savol-javob, rasmning qaysi biri matnga mos”, “Matn asosida savol-javob qilish eng samaralisi” kabi javoblarni berishgan. O‘tkazilgan so‘rovnomadan shuni xulosa qilish mumkinki, tarbiyachilarning ko‘p qismi hali bu ko‘nikmaning mohiyatini to‘liq 35 tushunmaydilar, unga oid materiallardan qanday foydalanish va mashq- topshiriqlar ishlab chiqish yuzasidan metodik tavsiyaga muhtojlar. Bolaning tinglab tushunish ko‘nikmasini tekshirish uchun topshiriqlar ishlab chiqayotganda bir necha xil kompetensiyalarni tekshirishga e’tibor qaratish zarur. Dasturda bitiruvchilardan tekshirilishi talab qilinadigan ko‘nikmalar quyidagicha berilgan : Tinglab tushunish + monologik nutq va suhbatni tinglab tushuna olish + jonli nutq va audiomatn mavzusi yuzasidan tilga olingan tafsilotlarni belgilay olish ; + berilgan savollarni tushuna olish va javob bera olish + so‘roq gap, darak gap, undov gaplar va kinoya ohangidagi farqni tushunish; + audiomatnda berilgan ma’lumotni turli shaklda, xususan, jadval, chizma, grafik ko‘rinishida ifodalay olish + audiomatnni og‘zaki aytib bera olish va matn ko‘rinishida yozib bera olish + tinglanganlar asosida xulosa qilish va xulosani dalillar bilan asoslay olish + dialogik nutq va suhbatda tomonlarning vazifasi, fikri va qarashlarini farqlay olish; Tinglab tushunish ko‘nikmasining boshqa ko‘nikmalardan farqlagan holda alohida e’tiborning qaratilganligini quvonarli hol, albatta. Bu talablar har bir guruh tarbiyalanuvchilari uchun uning yoshidan va darajasidan kelib chiqib murakkablashib borishi bu ko‘nikmaning maktabgacha yoki faqat 36 boshlang‘ich sinfda egallanadigan malaka emasligini, uni muntazam rivojlantirib borish zarurligini isbotlab turibdi. Tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan mashq va topshiriqlar ishlab chiqishda asosiy e‘tiborni shaklga emas, nimani tushunayotganligiga qaratish zarur bo‘ladi. Tushunish bu eng asosiy kompetensiyalardan biri hisoblanib, bola eshitgan matnda eksplitsit yoki implitsit ma’lumotlarni qay darajada tushunganligini nazarda tutadi. Tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirish jarayoni asosan 4 bosqichda amalga oshadi: a)tinglab tushunish ko‘nikmasini baholashga qaratilgan matn tanlash; b)shakllantirilishi lozim bo‘lgan kompetensiyalarni ajratib olish va shu asosda topshiriqlar ishlab chiqish; c) tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirish uchun mashg‘ulotni tashkil etish; d)baholash; Bu bosqichlar alohida tekshirishni talab etadi. Biz o‘z tekshirishlarimiz va tajribalarimiz davomida tinglab tushunishga oid eng muhim kompetensiyalar orasidan tushunish, munosabat bildira olish, mulohaza yuritish va foydalanish ko‘nikmalarini umumlashtirgan holda tanlab oldik va topshiriqlarni ishlab chiqishni va ularning natijalarini baholashni shu kompetensiyalar asosida olib borishga qaror qildik. Chunki hali bu ko‘nikmani baholashga qaratilgan aniq bir talablar ishlanmaganligi sababli bu ishimizda qiyinchiliklarni yuzaga chiqaradi. Pedagog tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga oid mashg‘ulotlarni tashkil etayotganda, avvalo, matn tanlashga e’tiborli bo‘lishi kerak. Mashq va topshiriqlar yuqoridagi to‘rt ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, har bir topshiriq alohida ko‘nikmaga qaratilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu ko‘nikmani shakllantirishga qaratilgan mashg‘ulotlarda 37 pedagog audiomatnni bir necha marta qo‘yib eshittirishi zarur bo‘ladi. O‘qib tushunish ko‘nikmasidan farqli o‘laroq, audiomatnni qayta-qayta murojaat qilish imkoniyati cheklangan, shunday bo‘lsa-da, bola uni yaxshiroq tushunishi, undan murakkabroq mulohaza yuritishga, munosabat bildirishga, foydalanishga oid topshiriqlarni bajarishi uchun to‘liq tushuna olishi kerak. Chunki matnni yaxshi tushungan bola, bu masala yuzasidan o‘z munosabatini bildira oladi, mulohaza yuritadi va albatta, undan faoliyati davomida foydalanadi. Ona tili malakasida o‘qib tushunishni baholash masalalari bilan shug‘ullangan Sh.Abdiraimov o‘z ishida o‘qib tushunish malakasini baholashga qaratilgan test topshiriqlarining bir necha xil turidan foydalanish mumkinligini keltirib o‘tadi. Garchi tinglab tushunish ko‘nikmasini baholash mezonlari berilmagan bo‘lsa ham, bunday bir necha xil test topshiriqlaridan ko‘nikmani shakllantirish jarayonida foydalansa bo‘ladi. Bunday test turlariga quyidagilarni keltirish mumkin: 1 .Bitta to‘g‘ri javobga ega muqobil javobli test topshirig‘i;  2.Bir necha to‘g‘ri javobga ega muqobil test topshirig‘i;  3.Moslashtirishni talab qiladigan test topshirig‘i;  4. Binar test topshirig‘i(hukmni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini tasdiqlovchi javob variantlaridan iborat bo‘ladi);  5.Kengaytirilgan javobni talab qiladigan test topshirig‘i;  6.Qisqa javobni talab qiladigan test topshirig‘i; 20 Tarbiyachi tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan mashg‘ulot uchun matn tanlayotganda o‘qib tushunish malakasini shakllantirishga qaratilgan matnlardan ko‘ra osonroq matndan foydalanishi zarur, topshiriqlari ham xotirani sinashga qaratilgan bo‘lishi kerak emas. Topshiriqlarning murakkablik darajasi ham osonroq, bolaning salohiyati va 20 Abdiraimov Sh.S. Ona tili ta limida o qib tushunish malakasi baholash. Monografiya. T.: — 2022. ʼ ʻ 38 yoshidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilishi zarur. G‘.Hamroyev dissertatsiyasida o‘quv topshiriqlarini takomillashtirishda ularning vazifaviy farqlanishinishini belgilab olish zarurligini ta’kidlaydi. Shunda topshiriq bolani fikrlashga, o‘quv topshiriqlari bilan ishlashga yo‘naltirishi va shu bilan birga shakllangan bilim va ko‘nikmalarni sinash vazifasini ham bajarishini aytib o‘tadi 21 . Topshiriqlar bilan ishlash jarayonini ham 3 bosqichda tashkil etish maqsadga muvofiq: tinglashdan oldingi topshiriqlar, tinglash davomidagi topshiriqlar, tinglashdan keyingi topshiriqlar . Bu haqda ishimizning yuqori qismida ham to‘xtalib o‘tgan edik. Mashg‘ulotlarda va topshiriqlarni ishlab chiqishda yuqoridan-pastga yoki pastdan-yuqoriga strategiyalaridan foydalanish mumkin. Pastdan yuqoriga strategiyasida tinglash jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Alohida so‘zlarni tinglash, So‘z chegaralarini aniqlash; So‘z birikmalarni tinglash; Sintagmalarni tinglash; Grammatik shakl va vazifalarni aniqlash; Matnni tinglash Yuqoridan pastga strategiyasida esa endi katta birliklardan kichigiga qarab yuriladi: Asosiy g‘oyani tinglash; E’ tibor berilgan alohida axborotlarni tinglash Ma’lumotlarni ketma-ketlashtirish; Bashorat qilish; Taxmin qilish; 21 Hamroyev G‘.Ona tili ta’limida o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqishning lingvodidaktik asoslarini takomillashtirish.Dissertatsiya.T.:2020. 39 Xulosa chiqarish. Tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishda tinglashning turlarini ham yoddan chiqarmaslik zarur. Xorijlik tadqiqotchilar tinglashning eng asosiy 4 ta turini ajratib ko‘rsatganlar:  Faol tinglash   Tanlab tinglash   Diqqat bilan tinglash   Tanqidiy tinglash  Pedagog o‘zi ko‘zlagan aniq maqsadga erishish uchun tinglab tushunishga oid mashq va topshiriqlarni berayotganda quyidagilarga ham e’tibor bersa, tinglash yana ham samaraliroq kechadi: Audiomatnni tinglayotganda ortiqcha ovozlarning bo‘lamsligi, ya’ni shovqin bolaning diqqatini bo‘lishga olib keladi;  Bolaga uning yoshi va qiziqishlaridan kelib chiqib matn tanlash;  Matnning bloklari yoki asosiy e’tibor berilishi kerak bo‘lgan o‘rinlarda savollar berib uni yanayam tushunishiga erishish;  Hammaning diqqati jamlanganligini ko‘z bilan nazorat qilish;  Muhim atamalarga izoh berib ketish;  Tinglab bo‘lgach biroz munozara uyushtirish. Tinglab tushunishni shakllantirishda matn tanlash eng muhimidir, sababi matn tanlashning ham o‘z mezonlari bor. Avvalo, bolada shakllantirilishi lozim bo‘lgan lingvistik va nutqiy kompetensiyalar bir-biriga mos kelishi kerak. 40 Ikkinchidan, matnning hajmiga e’tibor berish kerak, ya’ni bu yoshdagi bola nechta so‘zdan iborat matnni tinglasa, tushuna olishini aniqlab olish kerak. Uchinchidan, uning qiziqishlarini va kundalik turmsuh tarzini hisobga olish kerak, bunda bolaning yoshi ham muhimdir, sababi uning yoshidagi bolalarni qiziqtirgan mavzulardagi matnlardan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bular tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishda didaktik materiallarga qo‘yiladigan talablardan faqatgina matnga xosi bo‘lib, bu va boshqa talablar haqida ishimizning keyingi qismida batafsilroq to‘xtalishga harakat qilamiz. 2.2. BOLALAR NING ESHITIB TUSHUNISH KO NIKMASINIʻ SHAKLLANTIRISHDA DIDAKTIK METARIALLARGA QO YILADIGAN TALABLAR ʻ 41 Ona tili fani boshqa fanlarning o‘zlashtirilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bolada har qanday sohani o‘zlashtirishda kerak bo‘ladigan ko‘nikmalar bevosita ona tili fani orqali o‘zlashtiriladi. Tinglab tushunish ko‘nikmasi ham bolaga umri davomida kerak bo‘ladigan va u eng ko‘p foydalanadigan ko‘nimalardan biri hisoblanadi. Biz bitiruv malakaviy ishimizning ushbu qismida aynan shu ko‘nikmani rivojlantirishda didaktik materiallarga qo‘yiladigan talablar haqida so‘z yuritamiz. Matn. Matnlar tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishda foydalanishimiz kerak bo‘lgan manba sanaladi. Matnlarni adabiyotlarda uchta turi keltiriladi. Bular statik, dinamik va mavhum matnlardir. Statik matnlarning tuzilishi murakkab, unlarga qaraganda dinamik matnlarni idrok etish va tushunish ancha osonroq sanaladi. Mavhum matnlarni esa ko‘rgazmalarsiz tushunish nihoyatda murakkab 22 . Matnning bunday xususiyatini hisobga olgan holda tayyor manbalardan foydalangan holda matn tanlash maqsadga muvofiqdir. Bularga audiokitoblar, spektakllar, radio va televizion dasturlar, suhbatlar va boshqalar kirishi mumkin. Matnlarning til uslubi ham e’tibor berilishi muhim bo‘lgan unsur. Matnlar 5 ta nutq uslubidan birida bo‘lishi mumkin. Matn tanlayotgan pedagog faqat bir uslubdagi matnlarni tanlamasdan, har xil uslubdagilardan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Chunki faqat bir xil yo‘nalishdagi matnni tinglayvergan bolada bu ko‘nikma yaxshi rivojlanadi, deb ayta olmaymiz, o‘xshash matnlar bolani zeriktirib qo‘yishi ham bor gap. Bola ilmiy- ommabop yoki publitsistik matnni tushunishi rasmiy yoki badiiy matnni 22 Lamara KADAGIDZE Different types of Listening Materials , IBSU International Refereed Multi-diciplinary Scientific Journal, №1, 2006, p. 149. 42 tushunishidan osonroq kechadi, chunki bolada tasviriy bo‘yoqdor so‘zlarni tushunish o‘z ma’nosidagi kundalik so‘zlarini tushunishdan qiyinroq yoki bola unga hali umuman duch kelmagan bo‘lishi yoki ko‘chma ma’nosini tushunmasligi mumkin. Shu tufayli ham pedagog bir xillikdan chekinib, turfa uslublardagi matnlardan foydalanishi zarur. Faqat monologik matnlardan foydalanish ham yaramaydi, chunki dialogik yoki polifonik matnlar tushunilishi monologik matnlardan murakkabroq. Topshiriqlar tuzayotganda jonli suhbatlardan, reportajlardan, filmlardan tez-tez foydalanish bolaning bu ko‘nikmasini yaxshiroq shakllanishiga yordam beradi. Matnlarni tanlashning aniq va muayyan o‘lchovlari hali belgilab berilmagan. Uning hajmi bilan bog‘liq minimum ham yo‘q. Pedagog o‘zi ko‘zlagan maqsadlarga to‘la olib boradigan matnni tanlashi qiyin va murakkab, bunda e’tibor berilishi lozim bo‘lgan yana bir jihat tarbiyachilarning so‘z boyligidir. Pedagog hamma bolaning so‘z boyligi darajasini aniqlay olmasligi va barchasi uchun tushunarli matn tanlashining iloji yo‘q. Bunda u o‘rtacha o‘zlashtirishga ega bo‘lgan bola uchun tushunarli bo‘lgan matnlardan foydalanishi o‘rinli, bundan tashqari bolaga matnni eshittirishdan oldin yangi deb bilgan tushunchalarining izohini berib ketish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Matn tanlaganda pedagog mashg‘ulot mavzulariga va shakllantirilishi lozim bo‘lgan kompetensiyalarga mosligini inobatga olishi lozim. Chunki har bir mashg‘ulotni tashkillashtirilayotganda mashg‘ulotning maqsadi bo‘ladi va mashg‘ulot so‘ngida pedagog o‘z oldidagi maqsadga erishishi kerak. Tanlayotgan matni aniq bir kompetensiyalarini shakllantiradigan topshiriqlarni ishlab chiqishga mos kelishi kerak. Bunda har bir topshiriq bolaning tushunish, munosabat bildirish, mulohaza yuritishi va foydalanishi bilan bog‘liq. Ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qilishi kerak. 43 Tanlanayotgan matnlar o‘quv dasturlariga mos kelishi kerak. Chunki har qanday sohada bo‘lgani kabi pedagogikaning o‘z me’yor va talablari bor. Bunda qanday mavzudagi va janrdagi matnlardan foydalanish DTSda va o‘quv dasturlarida belgilab berilishi kerak. Bola tushunchasi va bilimining boyishiga xizmat qiladigan matnlar tanlanishi zarur. Chunki har qanday mashg‘ulot bolaning fikrlashi va dunyoqarashini o‘stirishga xizmat qilishi kerak. Ayniqsa, ona tili mashg‘ulotlarida bu vazifa yana bir karra ortadi. Matnlarda bolaning lug‘at boyligini oshiradigan so‘zlarning bo‘lishi hamda pedagog va topshiriqlar yordamida bu so‘zni o‘zlashtirishga erishishi ayni muddaodir. Bundan tashqari faqatgina nutqiy ko‘nikmasini shakllantirishga e’tibor qaratibgina qolmay, lingvistik bilimlarni oshirishga qaratilgan topshiriqlar ham ishlab chiqish mumkin. Albatta, bitta matn orqali yaxlit bitta grammatik mavzuni o‘zlashtirishga erisha olmaymiz, lekin bola o‘rganishi zarur, ma’lum lingvistik ko‘nikmani berish mumkin. Tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilga mashg ulotlarʻ alohida tayyrogarlikni talab qiladi. Bunda AKT va audiojihozlarning o‘rni beqiyos. Xonani mashg‘ulotga tayyorlashda tarbiyachi bu jihatga ham e’tibor berishi kerak. Matnlarni audio yoki videomateriallardan foydalanib taqdim qilish mumkin. Bunda audiomaterialni eshitgan bolaning faqat bir tomonlama eshitish retseptorlari bilan bolaga ta’sir o‘tkazsak, videomaterial orqali bolaning ham eshitish, ham ko‘rish diqqati orqali matnni tushunilishiga erishish mumkin. Biz tajriba sinovlarimiz davomida audiomatnlarni eshitgandan ko‘ra audiovizual material orqali matnni qabul qilgan bolaning tushunish darajasi yuqoriroq bo‘lishiga guvoh bo‘ldik, biroq ayrim bolalarda teskari holat kuzatildi: dastlabki ko‘rsatkichlariga qaraganda videoni tomosha qilib bajargan topshiriqlarining ko‘rsatkichlari biroz pasaydi. Buning sababini axtarganimizda ayrim bolalarning tinglab tushunish ko‘nikmasiga boshqa 44 ko‘nikmalariga qaraganda yaxshiroq rivojlanganligining, tasvirlarni ko‘rish chog‘ida diqqati chalg‘iganligining guvohi bo‘ldik. Lekin umumiy ko‘rsatkichlar baribir audiovizul material orqali berilgan topshiriqlar orqali bo‘ldi. Bilamizki, bola har kuni tarbiyachining nutqini tinglaganligi sababli unda boshqa ovozlarga nisbatan tarbiyachisisining ovozini tushunishi yaxshiroq bo‘ladi. Audiomaterial tayyorlayotganda ham faqat bir xil ovozdan yoki pedagogning ovozidan emas, balki tayyor audiolardan hamda bir necha xil tovushli manbalardan foydalanish bolalarning bir yoqlama bo‘lib qolishining oldini oladi. Audiomateriallarning sifatiga ham e’tibor berish zarur, chunki tinglash paytida har qanday ortiqcha ovozlar diqqatning bo‘linishiga, bolani e’tiborini tortishga sabab bo‘ladi. Tayyor audiomatnlardan foydalanganda matnning adabiy tilda ekanligiga ahamiyat berish kerak. Chunki shevalardagi farqlar bolaning tushunish ko‘rsatkichlarining pasayishiga olib kelishi mumkin. Topshiriqlar. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, topshiriqlarni ishlab chiqish ham tarbiyachidan e’tiborni talab qiladi. Tanlangan matnlardan ishlab chiqilayotgan topshiriqlar turli, asosiysi, har biri alohida ko‘nikmani shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Olim G‘.Hamroyev bolada tinglab tushunish va og‘zaki nutqini o‘stirishda topshiriqlar bilan bir qatorda mashqlar ham ahamiyatli ekanligini aytib o‘tadi va bunday mashqlar boshlang‘ich sinflardan boshlab berib borilsa, maqsadga muvofiq bo‘lishini ta’kidlab, shunday mashqlarga bir nechta misollar ham keltirib o‘tadi 23 . Bitta topshiriq bir paytning o‘zida bolaning 4 ta kompetensiyasini: ham tushunishini, ham munosabat bildirishini, ham mulohaza yuritishini, ham foydalanishini tekshira olmaydi. Bitta topshiriq bitta, ko‘pi bilan ikkita ko‘nikmani tekshirishi mumkin. Tinglab tushunish bo‘yicha turli testlardan, 23 Hamroyev G‘.Ona tili ta’limida o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqishning lingvodidaktik asoslarini takomillashtirish.Dissertatsiya.T.:2020 45 bundan tashqari amaliy topshiriqlardan, tezkor savol-javoblardan, “aql xaritasi”, hikoyani tinglash va davom ettirish, nutqni vizual elementlar bilan solishtirish, konteksdan noma’lum so‘zlarning ma’nosini taxmin qilish, so‘zlovchining kayfiyati va maqsadini aniqlash, taqqoslash, diktant yoki matn yozish, chizmalar yaratish, turli diagrammalar va jadvallar ishlash, matn asosida rasmlar yaratish kabi topshiriqlardan foydalanish mumkin. Ushbu tavsiyalarga amal qilgan holda tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga oid matnlar tanlansa, topshiriqlar ishlab chiqib, bolalarda mashg‘ulotlar o‘tkazilsa, bu ko‘nikmaning bolada rivojlanishiga erishiladi, deb o‘ylaymiz. II BOB BO‘YICHA XULOSA 1. Tinglab tushunish ko‘nikmasiga oida malaka talablari mazmunini ishlab chiqish, ushbu jarayonga ta’sir qiladigan omillar haqida xulosa chiqarish ona tili ta’limida tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirish bosqichlaridan bo‘lib, har biri uchun alohida ta’lim mazmuni va mezonlarini ishlab chiqish muhim. Aynan mana shu mezonlar keyingi metodik tavsiyalar 46 va ko‘rsatmalarni ishlab chiqish va taklif etish uchun asos vazifasini o‘tashi lozim. 2. Tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirish jarayonida didaktik materiallarga bir nechta talablar qo‘yiladi . Bunda audio uchun matn tanlashda bolaning yoshi, qiziqishlari, aqliy salohiyatini ham hisobga olish kerak, matnlarning turli uslublarda bo‘lishiga e’tibor berishi kerak. Albatta, DTSdan chiqib ketmagan holda mavzularini u o‘rganayotgan mavzularga yaqinligiga e’tibor berish kerak. Matnda so‘zlarning qiyinlik darajasini va so‘zlar hajmiga e’tibor berish muhim sanaladi. 3. Tinglab tushunish ko nikmasini shakllantirish va rivojlantirishʻ jarayonida har bir ko nikmani shakllantirishga alohida e tiborni qaratish, ʻ ʼ ularni shakllantirish bilan bog liq metod, usul va vositalardan foydalanish ʻ muhim sanaladi. Demak, pedagog bolalarda qaysi kognitiv jarayonlar bilan bog liq muammo borligini aniqlashi, shu asosda keyingi metodik tadbirlarni ʻ ushbu muammolarni bartaraf etish ustida ishlashga yo naltirishi samarali ʻ natijani kafolatlashga yordam beradi. 4. Tinglab tushunish ko nikmasining mavjud holatini aniqlash maqsadida ʻ tajriba-sinov ishlari olib borildi. Olib borilgan tajriba-sinov natijalari shuni ko rsatadiki, bolalar munosabat bildirish va mulohaza yuritish bilan bog liq ʻ ʻ malakalarni shakllantirishga qaratilgan topshiriqlarni bajarishda ko p ʻ muammoga duch kelmoqdalar. Demak, aynan shu kognitiv jarayonlar bilan bog liq mashq va topshiriqlarni yaratish, ular ustida ishlashga oid metodik ʻ tavsiyalarni ishlab chiqishga ehtiyoj mavjud. 5. Tajriba-sinovning ikkinchi qismi ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar asosida shakllantirilishi maqsad qilib olingan tinglab tushunish malakasining keyingi holatini aniqlashga qaratildi. Tajriba-sinov guruhi ishtirokchilari ma lum muddat maxsus ishlab chiqilgan metodik usullar va tinglab ʼ tushunishga oid topshiriqlar ustida ishladilar. Tajriba-sinov natijalaridan 47 tinglab tushunish malakasini shakllantirish jarayonida ishlab chiqilgan usullar yordamida belgilangan ko nikmalarning har biri ustida alohida ishlash,ʻ shunday savol va topshiriqlar orqali matnni tahlil qilish bolada tinglab tushunish bilan bog liq malaka va ko nikmalarning o sishiga sezilarli ta sir ʻ ʻ ʻ ʼ ko rsata olganligini ko rish mumkin. ʻ ʻ UMUMIY XULOSALAR 1. Tinglab tushunish ko nikmasini shakllantirish jarayonini tashkil ʻ etishda ushbu jarayonga xos bo lgan pedagogik tamoyillarni ishlab chiqish, ʻ bunda bolaning psixologik xususiyatlarni hisobga olish juda muhim. Ya ni, ʼ tinglash ko nikmasini shakllantirish jarayonida qo yilgan maqsadga erishish ʻ ʻ yo lida pedagogik ta sir vositalari qatorida bolaning psixologik ʻ ʼ 48 xususiyatlari(diqqat, tafakkur, xotira, idrok, iroda)ga asoslangan ta limʼ strategiyalarini ham uyg un holatda qo llay olishi ushbu jarayonning samarali ʻ ʻ tashkil etilishiga katta yordam beradi. 2. Amaldagi DTS va o quv dasturida tinglab tushunish ko nikmasini ʻ ʻ shakllantirishga qaratilgan mazmunni qayta ishlab chiqishga ehtiyoj mavjud. Shuningdek, ushbu malakani shakllantirish jarayonining tashkilotchilari hisoblanmish pedagoglarga mana shunday metodik tavsiyalar va uslubiy ko rsatmalarni berib borish orqali ularni ushbu jarayonga tayyorlab borish ʻ muhim. 3. Til ta’limida olib borilgan tadqiqotlar hamda jahon metodikasidagi yondashuv va tamoyillarning har biri tinglab tushunish ko nikmasini ʻ shakllantirish metodikasi uchun umumiy tavsifiy xarakterga ega. 4.Milliy o‘quv dasturining ishlab chiqilishi va shu asosdagi mashg‘ulotliklarning yozilib amaliyotga joriy etilishi asnosida bolalarning tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan topshiriqlarning kiritilgani nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan dastlabki va muhim qadamlardan biri bo‘ldi. 5. Tinglab tushunish ko‘nikmasiga oid ta’lim mazmunini shakllantirish, ilg‘or metodikalarga asoslangan o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar yaratish hamda ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish bu sohadagi keyingi dolzarb vazifalardan biridir. 6.Tinglab tushunish ko‘nikmasiga oid malaka talablari mazmunini ishlab chiqish, ushbu jarayonga ta’sir qiladigan omillar haqida xulosa chiqarish ona tili ta’limida tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirish bosqichlaridan bo‘lib, har biri uchun alohida ta’lim mazmuni va mezonlarini ishlab chiqish muhim. Aynan mana shu mezonlar keyingi metodik tavsiyalar va ko‘rsatmalarni ishlab chiqish va taklif etish uchun asos vazifasini o‘tashi lozim. 49 7 . Tinglab tushunish ko‘nikmasini shakllantirish jarayonida didaktik materiallarga bir nechta talablar qo‘yiladi . Bunda audio uchun matn tanlashda bolaning yoshi, qiziqishlari, aqliy salohiyatini ham hisobga olish kerak, matnlarning turli uslublarda bo‘lishiga e’tibor berishi kerak. Albatta, DTS va o quv dasturlaridan chiqib ketmagan holda mavzularini u o‘rganayotganʻ mavzularga yaqinligiga e’tibor berish kerak. Matnda so‘zlarning qiyinlik darajasini va so‘zlar hajmiga e’tibor berish muhim sanaladi. 8. Tinglab tushunish ko nikmasini shakllantirish va rivojlantirish ʻ jarayonida har bir ko nikmani shakllantirishga alohida e tiborni qaratish, ʻ ʼ ularni shakllantirish bilan bog liq metod, usul va vositalardan foydalanish ʻ muhim sanaladi. Demak, pedagog bolalarda qaysi kognitiv jarayonlar bilan bog liq muammo borligini aniqlashi, shu asosda keyingi metodik tadbirlarni ʻ ushbu muammolarni bartaraf etish ustida ishlashga yo naltirishi samarali ʻ natijani kafolatlashga yordam beradi. 9. Tinglab tushunish ko nikmasining mavjud holatini aniqlash ʻ maqsadida tajriba-sinov ishlari olib borildi. Olib borilgan tajriba-sinov natijalari shuni ko rsatadiki, bolalar munosabat bildirish va mulohaza yuritish ʻ bilan bog liq malakalarni shakllantirishga qaratilgan topshiriqlarni bajarishda ʻ ko p muammoga duch kelmoqdalar. Demak, aynan shu kognitiv jarayonlar ʻ bilan bog liq mashq va topshiriqlarni yaratish, ular ustida ishlashga oid ʻ metodik tavsiyalarni ishlab chiqishga ehtiyoj mavjud. 10. Tajriba-sinovning ikkinchi qismi ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar asosida shakllantirilishi maqsad qilib olingan tinglab tushunish malakasining keyingi holatini aniqlashga qaratildi. Tajriba-sinov guruhi ishtirokchilari ma lum muddat maxsus ishlab chiqilgan metodik usullar va tinglab ʼ tushunishga oid topshiriqlar ustida ishladilar. Tajriba-sinov natijalaridan tinglab tushunish malakasini shakllantirish jarayonida ishlab chiqilgan usullar yordamida belgilangan ko nikmalarning har biri ustida alohida ishlash, ʻ 50 shunday savol va topshiriqlar orqali badiiy matnlarni tahlil qilish bolada tinglab tushunish bilan bog liq malaka va ko nikmalarning o sishiga sezilarliʻ ʻ ʻ ta sir ko rsata olganligini ko rish mumkin. ʼ ʻ ʻ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI SIYOSIY VA IJTIMOIY ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O zbekiston. 2017-yil. ʻ 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy ʼ javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. ʻ O zbekiston.: 2017- yil. ʻ 51 3. O zbekiston Respublikasining “Ta lim to g risida”gi Qonuni.ʻ ʼ ʻ ʻ Barkamol avlod-O zbekiston taraqqiyotining poydevori. Sharq nashriyot ʻ matbaakonserni, 1997. 4. O zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. ʻ Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. “Sharq” ʻ nashriyoti, Toshkent -1997. 39-b. 5. “O zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan ʻ oshirish chora-tadbirlari to g risida”gi O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ ʻ Prezidentining Farmoni. Toshkent – 2019. 6. O zbekiston Respublikasining “Davlat tili to g risida” gi Qonuni. ʻ ʻ ʻ Toshkent – 1989. 7. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili ʻ to g risida”gi qonunni amalga oshirish davlat dasturi to g risida”gi qarori. ʻ ʻ ʻ ʻ Toshkent – 1990. 8. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili ʻ haqida”gi qonuni yangi tahririning qabul qilinishi haqidagi 311-qarori. Toshkent – 1996. 9. “O zbekiston Respublikasi oliy ta lim tizimini 2030-yilgacha ʻ ʼ rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi O zbekiston ʻ ʻ ʻ Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent – 2019. 10. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Хalq ta limi ʻ ʼ tizimida ta lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish ʼ chora-tadbirlari to g risida”gi 2018-yil 8-dekabrdagi 997-sonli qarori. ʻ ʻ Toshkent – 2019. 129 11. Umumiy o rta ta limning ona tili fanidan davlat ta lim standartlari va ʻ ʼ ʼ o quv dasturi. T.: 2017-yil, 6-aprel. ʻ 12. Milliy o quv dasturi. Muhokama uchun taqdim etilgan. 2021-yil. ʻ 52 ILMIY-NAZARIY ADABIYOTLAR 13. Abdiraimov Sh.S. Ona tili ta limida o qib tushunish malakasi baholash.ʼ ʻ Monografiya. T.: — 2022. 14. Anderson and Lynch. Listening.Oxford:Oxford University Press, 2003. 15.Azimova I. Ona tili ta limida lisoniy malakani rivojlantirishning ʼ psixolingvistik asosi / I. Azimova / Global ta lim va milliy metodika ʼ taraqqiyoti. III an anaviy respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiali // ʼ T.: -2019. 16. Azimova I. O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepsiyasining psixolingvistik tadqiqi. – Toshkent.2019. 17. Azimova I va b. Ona tili. Umumiy o rta ta’lim maktablarining 6- ʻ sinfi uchun mashg‘ulotlik. Toshkent, 2022. 18.D.Nunan (2002) “Listening in language Learning”. In “Methodology in Language Teaching” Eds. Jack C.Richards,Willy A.Renandya. P-235. 19.Developing Listening skills. Studies about languages.2009. 20. Hamroyev G‘.Ona tili ta’limida o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqishning lingvodidaktik asoslarini takomillashtirish.Dissertatsiya.T.:2020 21.Hamroyev G‘.Ona tilidan o‘quv materiallarining metodik ta’minotini takomillashtirish//Global ta’lim va milliy metodika taraqqiyoti mavzusidagi IV an’anaviy respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari.Toshkent – ToshDO‘TAU.2019. 22. J. Jalolov. Ingliz tili o‘qitish m е todikasi, «Pedagog» nashriyoti. Toshk е nt. 23.Kamelia Gulam. Listening skills, Business Communication: Basic Consepts and Skills. – 2014. 53 24.Lamara KADAGIDZE Different types of Listening Materials , IBSU International Refereed Multi-diciplinary Scientific Journal, №1, 2006, p. 149. 25.N.Mahmudov va b. Ona tili. Umumiy o rta ta’lim maktablarining 5-ʻ sinfi uchun mashg‘ulotlik. – Toshkent: Ma’naviyat, 2015. 26.Murodova A. 5-sinf bolalarida eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirishning nazariy va metodik asoslari.2020 27. S.M.Ahmadi “The Importance of Listening Comprehention in Language Learning” International Journal of Research in English Education. p. 7. 28.The importance of teaching listening and speaking skills, p. 12. 29.The Effects of Listening Comprehension on English Language Learners Writing Performance while Taking Notes by Juary De Brito MA, Bridgewater State University, 2015, p.15. 30.Underwood M.(1989).Teching Listening.Longman3. Strategies to develop the speaking and listening.2014 31. 1977 3. Г. Лозанов Сущность истории и экспериментальные перспективы редагогической системы при обучении иностранным языкам. Изд. МГПИИЯ, «Высшая школа» 3, 1977 32. Методика преподования иностранних язиков зарубежом. Москва, «Прогресс» 1967. INTERET MANBALARI 33. www.uzedu.uz 34. www . oecd . org / pisa / aboutpisa / 35. infourok.ru/conference/online/28 36. www.centeroko.ru 54 37..https://burmak2.edu.yar.ru/docs/seminari/ formirovanie_gramotnogo_chteni ya. html 66. infourok.ru 55

BOLALARNING ESHITIB TUSHUNISH KO NIKMASINIʻ SHAKLLANTIRISH METODIKASI MUNDARIJA T/r Nomlanishi Bet KIRISH 3 I BOB. BOG CHA TARBIYALANUVCHILARIDA ESHITIB ʻ TUSHUNISH KO NIKMASINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ʻ ASOSLARI 1.1. Eshitib tushunish ko nikmasini shakllantirishning ʻ pedagogik va psixologik omillari 8 1.2. Til ga oid mashg ulotlarda ʻ tarbiyalanuvchi larning eshitib tushunish ko nikmasi ʻ ni shakllantirish imkoniyatlarining oldingi va bugungi holati 22 Birinchi bob bo yicha xulosa ʻ 34 II BOB. MTT TARBIYALANUVCHILARINING ESHITIB TUSHUNISH KO NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI ʻ 2.1. Ona tili saboqlarida eshitib tushunish ko nikmasini ʻ shakllantirishga doir ta lim mazmunini takomillashtirish ʼ 35 2.2 . Bolalarning eshitib tushunish ko nikmasini shakllantirishda ʻ didaktik metariallarga qo yiladigan talablar ʻ 43 Ikkinchi bob bo yicha xulosa ʻ 48 UMUMIY XULOSALAR 50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 53 KIRISH

Mavzusining dolzarbligi : Respublikamizda barcha sohalarda bo‘layotgani kabi davlat tilining o‘rni va nufuzini oshirish borasida tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Ta’lim tizimiga, xususan o‘zbek tilini rivojlantirish, davlat tili sifatidagi mavqeyini ko‘tarishga qaratilgan e’tibor buning yorqin isbotidir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2019-yil 21-oktabrda “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonni imzoladi. Unga ko‘ra uch oy ichida “Davlat tili haqida”gi Qonunni takomillashtirgan holda uning yangi tahrirdagi loyihasi ishlab chiqildi. 2019-yil 8-oktabrda “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni e’lon qilindi 1 . Unda, ta’lim sifatini oshirish maqsadida xalqaro tajribalarni tahlil qilish orqali oliy ta’limning ilg‘or standartlarini joriy etish, jumladan, o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo‘naltirilgan ta’limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish, ya’ni ta’lim mazmunini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, o‘qitish metodikasini takomillashtirish nazarda tutilgan. Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil etilib, uning asosiy vazifasi – davlat tilini rivojlantirish, davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan monitoringni amalga oshirish etib belgilandi 2 . O zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun “Ilkʻ qadam” davlat o quv dasturi ikkinchi marta takomillashtirilgan holda chop ʻ 1 “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent, 2019 2 “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent, 2019. 2

etildi. Dastur maktabgacha ta’lim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Ilmiy kengashining 2021-yil 23-dekabrdagi 10-sonli bayonnomasi, O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining Muvofiqlashtiruvchi kengashining 2022-yil 4-fevraldagi 1-sonli bayonnomasi bilan tasdiqlangan va nashr qilish uchun tavsiya etilgan 3 . Bugungi kunda bilimga asoslangan jamiyatda axborotni izlash, saralash va qabul qilish, tushunish va uni tahlil qilish, tavsiflash, tuzish va qayta ishlash muhim aqliy ko‘nikmalarni egallashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bunday bilimlar bog chalarda berila boshlash kerak.ʻ O‘z fikrini og‘zaki va yozma shaklda savodli bayon qila oladigan, mustaqil shaxsiy fikrga ega, dunyoqarashi keng bolani tarbiyalash ona tili ta’limining asosiy maqsadini belgilaydi. Bolaning til materiali va vositalarini nutqda qo‘llay bilish uchun yetarli bilimlarni o‘zlashtirishi, muayyan bir xabarni yoki ma’lumotni turli shakllarda bera olish, badiiy asarlarni anglash , ular haqidagi fikr- mulohazasini og‘zaki shaklda to‘g‘ri bayon eta olish talab etiladi. Bugungi kunda bolalarda til ko‘nikmalarini rivojlantirishning o‘ziga xos metod va usullaridan foydalangan holda ta’lim sifatini shakllantirish mumkin. Shu singari bolalarda eshitib tushunish malakasini rivojlantirish, ularning nutqni qabul qilishlaridagi to‘siq va kamchiliklarni bartaraf etish borasidagi yangi usul va metodlarni ishlab chiqish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti Tadqiqotni amalga oshirishda bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirish jarayoni tadqiqot obyekti qilib olindi. Bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmalarini 3 “Ilk qadam” davlat o quv dasturi. – Toshkent, 2022. ʻ 3

shakllantirishning metodik usullari, tahlillari, natijalari va tavsiyalarini ishlab chiqish tadqiqot predmetini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmasini metodikasini takomillashtirishdan iborat. Ushbu maqsad asosida quyidagi vazifalar belgilab olindi: – eshitib tushunishga oid ilmiy-metodik adabiyotlarni tahlil qilish; – eshitib tushunish bo‘ yicha ishlab chiqilgan metod va usullarning mazmun-mohiyati, uning ta’limdagi ahamiyatini muayyan misollar bilan tizimlashtirish ; – bolalarda eshitib tushunish bo‘ yicha tatbiq etilgan o‘qitish usullarini boshqa o‘qitish usullaridan farqliligi va o‘ziga xosligini ko‘rsatib berish ; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Mazkur tadqiqotda badiiy matnlarni eshitib tushunish ko‘nikmasini rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar va ular bilan bog‘liq muammolar o‘rganib chiqilgan va shu asosida eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratilgan topshiriqlar va ularning samarali usullari ishlab chiqilgan. Bitiruv malakaviy ishining asosiy masalalari va farazlari. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchida hayotiy muhim ko‘nikmalardan biri bo‘lgan eshitib tushunish ko‘nikmasini shakllantirishda zamonaviy usullardan, pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda mashq va topshiriqlar ishlab chiqilsa, ularning kompetentligini oshirishlarida yuqori natijaga erishishlari nazarda tutilgan. Muammoning ishlanganlik darajasi va adabiyotlar tahlili . Ona tili ta’limida til ko‘nikmalaridan biri bo‘lgan eshitib tushunish ko‘nikmasini rivojlantirishning ilmiy asoslari yetarli darajada o‘rganilmagan va shuning uchun hozir ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. O.Roziqovning “Ona tili didaktikasi”, K.Qosimova, S.Matchonov va boshqalarning “Ona tili o‘qitish metodikasi”, A.Ko‘chiboyevning “Xorijiy 4

tillarga o‘rgatishning kommunikativ metodikasi”, J.Jalolovning “Chet tili o‘qitish metodikasi”, R.Zaripovaning “Chet tillar o‘qitish metodikasi”, O‘.Hoshimov, I.Yoqubovlarning “Ingliz tili o‘qitish metodikasi, I.Azimovaning “O‘zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepsiyasining psixolingvistik tadqiqi” (monografiya), K.Mavlonovaning “Ona tili fanini adabiyot fani bilan badiiy matn orqali integratsiyalab o‘qitish metodikasini takomillashtirish” (dissertatsiya), bir nechta metodik qo‘llanmalarda til ko‘nikmalarini rivojlantirish, jumladan bolalarning eshitib tushunish ko‘nikmasinini shakllantirish ilmiy jihatdan o‘rganilgan. Xorij tilshunos olimlari D.Nunan “The importance of teaching listening and speaking skills’’, “Listening in language Learning», Pourhpossein Gilakjani va Ahmadi M.R. «A study of factors Affecting EFL Learners’English Listening Comprehension and the Strategies for Improvement», Vilmante Liubiniene «Developing Listening Skills in CLIL», Tony Lynch and Kenneth Anderson «Effectivs english learning», Brown H.D. «Principles of Language Learning and teaching», Goh C.C. «A Cognitive Perspective on Language Learners’ Listening Comprehension Problems», O‘.Malley, J.M.Chamot, Kupper L. «Listening Comprehension Strategies in Second Language Acquisition» mavzusida tadqiqot olib borgan. Yuqoridagi kabi ilmiy ishlar bilan tanishish natijasida shu mavzu bilan bog‘liq metodik muammolarni o‘rganish zarurati tug‘ildi. Bitiruv malakaviy ishining metodologik usul va metodlari. Mavzuga oid nazariy va metodik adabiyotlarni o‘rganish, muloqot jarayonlarni kuzatish, ayrim nazorat va tajriba ishlarini o‘rganish, bolalar bilan suhbatlashish, og zaki so‘rovnomalar o‘tkazish.ʻ Ishning tuzilish tartibi. Tadqiqot kirish, ikki bob, to rtta ʻ fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatini o‘z ichiga oladi, 57 sahifani tashkil ʻ etadi. 5

O'xshashlar

MATEMATIKAGA IXTISOSLASHTIRILGAN MAKTABLARDA PISA DASTURI ASOSIDA FUNKSIYA TUSHUNCHASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI
Oliy ta’lim muassasasi talabalarida oʻqish va yozish koʻnikmasini oshirishning dolzarb metodlari
IJODIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI
INGILIZ TILIDA TEZ AYTISHNI O`RGATISH
TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH