DAVLAT TILIDA ISH YURITISH ASOSLARINI O‘QITISH VA MALAKASINI OSHIRISH MARKAZI
![DAVLAT TILIDA ISH YURITISH ASOSLARINI O‘QITISH VA
MALAKASINI OSHIRISH MARKAZI
MUN D ARIJA
KIRISH ………. ........... ........................................ ..................... .......... ....... ... ............3
I BOB. MAHMUD KOSHG‘ARIYNING HAYOT VA IJOD
YO‘LI.“DEVONU LUG‘ATIT TURK” ASARI
1.1.M.Koshg‘ariy qomusiy olim sifatida………………………………………… .5
1.2.“Devonu lug‘atit turk” asari haqida umumiy ma’lumot ……………… …….. .. 9
II BOB. “DEVONU LUG‘ATIT TURK”ASARINING O‘RGANILISHI
2.1. “Devonu lug‘atit turk”asarining jahon miqyosida o‘rganilishi … ………….. . 13
2.2. “Devonu lug‘atit turk”asarining o‘zbekistondagi tadqiqi…………………...22
III BOB . ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA “DEVONU LUG‘ATIT
TURK”ASARINI O‘QITISHNING O‘ZIGA XOS AHAMIYATI. VA
USULLARI .
2.1. Ona tili darslarida lug‘atlardan foydalanishning ahamiyati. ( “Devonu lug‘atit
turk”)asari misolida ……………………………..………………………………...30
2.2. Adabiyot darslarida “Devonu lug‘atit turk” asarining o‘qitilishi ………….....38
XULOSA ................................................................................................. 49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................... 52](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Jahon tamadduni tarixida ko plab nodir va bebahoʻ
yodgorliklar borki, ular nafaqat bir millat, balki butun insoniyat uchun ham
beqiyos ma rifiy va madaniy ahamiyat kasb etadi. Ana shunday noyob
ʼ
yodgorliklardan biri XI asrda yaratilgan – Mahmud Koshg ariy qalamiga mansub
ʻ
“Devonu lug oti-t-turk” (“Turkiy so zlar to plami”) asaridir.
ʻ ʻ ʻ Ushbu asarning
tilshunoslik oldidagi qimmati endilikda hech kimga sir emas. Lug‘at har
tomonlama zamonaviy lingvisik nazariyalarga munosib asos bo‘la oladigan
darajadagi mukammal asardir.
“Devonu lug‘ati-t-turk” asari tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, geografiya
va shu kabi fanlar bo‘yicha ma’lumot beruvchi va ushbu sohalar uchun ajoyib
tadqiqot obekti bo‘la oladigan, shu bilan bir qatorda butun dunyo tan olgan, 950
yillik tarixga ega bo‘lgan yirik asar sanaladi. Uni til jihatdan tadqiq qilish hamda
keng ommaga yetkazish, bu borada mavjud bo‘lgan muammolarga yechim topish
har bir tilshunos va adabiyotshunos olimning oldida turgan mas’uliyatli
vazifalardan biridir.
Keyingi yillarda ta’lim tizimidagi islohotlar, asosan, O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 2017-2021
yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida belgilangan «…ta’lim tizimini
takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish» 1
ga doir
g‘oyalar asosida olib borilmoqda. Har bir sohada ilg‘or innovatsiyalarni yaratish
bugungi kun ilm ahlining asosiy maqsadidir. Ushbu tadqiqot ishida asarning asl
mohiyatini o‘quvchilar ongiga singdirish, uni o‘qitishning turli usullari, o‘ziga
xosliklari haqida mulohazalar mavjud.
Tadqiqotning obyekti va predmeti. Ushbu bitiruv malakaviy ishining
obyekti – Mahmud Koshg‘ariy tomonidan yozilgan “Devonu lug‘otit turk” asari.
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёев нинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон
«Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги
Фармони
2](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_2.png)
![Uning predmetini esa ana shu asarning ona tili va dabiyot darslarida o‘qitilishi
mumkin bo‘lgan innovatsion usullar, metodlar tashkil etadi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
o‘rta ta’lim maktablarining ona tili va adabiyot fanlarida “Devonu lug‘atit turk”
asarining o‘qitilish tizimini ishlab chiqish hamda keng ommaga yetkazishdan
iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi:
- “Devonu lug‘atit turk” asari haqida umumiy ma’lumotlarni to‘plash;
- asarning o‘rganilganlik darajasi, bu haqdagi olimlarning turli nazariyalarini
ko‘rib chiqish;
- til va adabiyot ta’limida lug‘atlardan foydalanishning ahamiyatini aniqlash;
-ona tili darslarida “Devoni lug‘atit turk”asarini o‘qitishda o‘ziga xos
usullar, innovatsion metodlardan foydalanish;
-o‘rta maktab adabiyot darslarida “Devoni lug‘atit turk”asarini o‘qitishda
o‘ziga xos usullar, innovatsion metodlardan foydalanish;
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ushbu tadqiqotda maktab
ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarga “Devonu lug‘atit turk”asarini
o‘qitishning turli usullari jadval va shakllar orqali ko‘rsatib berildi, asar haqidagi
o‘zbek va jahon olimlarining tadqiqotlari o‘rganib chiqildi hamda ularning
nazariyalari o‘zaro qiyoslandi.
Tadqiqotning o rganilganlik darajasiʻ . Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu
lug‘otit turk” asari yuzasidan jahon olimlaridan K.Brokelmann,V.V.Bartold,
S.E.Malov, K.K.Yudaxin, B. Atalay, R.Kilisli 2
, o‘zbek olimlaridan S.Mutallibov,
A. Fitrat, B. Cho‘ponzoda, G‘. Abdurahmonov, H. Dadaboyev, A. Rustamov, A.
Hasanov, H. Boltaboyev 3
kabi olimlar o‘zlarining tadqiqot ishlarini olib borgan.
2
Atalay. B. Divanü Lügat-it-Türk ve Tercümesi üzerine Notlar / Kâşgarlı Mahmud. Divanü Lügat-it-Türk
(çeviri). Çeviren:Besim Atalay. 5 baski. Cild I. Ankara, 2006. S.XII; Kilisli Rifat. Ansiklopedik Sözlük,
III Cild / Dil ve genel Kültür Ansiklopedisi. Ankara, 1967. S. 1297.
3
A.Fitrat. Eng eski turk adabiyoti namunalari. Samarqand-Toshkent, 1927. Qayta nashri: Toshkent:
MUMTOZ SO’Z, 2008; Dadaboyev H. «Devonu lug‘atit turk»ning til xususiyatlari.–
Toshkent:ToshDSHI,2017; Abdurahmonov G’. Mutallibov S.M. Devonu lug’atit nturk. Indeks-lug’at. –
Toshkent: O’zFA nashriyoti, 1967.
3](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_3.png)
![Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar tahlili. ʻ Mazkur tadqiqot ishida
jahon va o‘zbek olimlarining bir talay tadqiqot ishlari o‘rganib chiqildi, jumladan,
Basim Atalay tomonidan qilingan asarning tarjima varianti ko‘rib chiqildi, nemis
olimi K. Brokelmann tomonidan tuzilgan lug‘at bilan tanishildi, qolaversa o‘zbek
olimlaridan S. Mutallibov va G‘Abdurahmonov hamkorligida tuzilgan
“Devon”ning o‘zbekcha tarjimasi bilan ham tanishib chiqildi. Har uchchala tarjima
bir biriga qiyoslandi. Bundan tashqari, A. Fitratning “So‘zlik” asari, A. Rustamov
tomonidan asarning rus tiliga tarjima variant ham ma’lum darajada ko‘rib chiqildi.
S. Hasanov va H. Boltaboyev muallifligida yozilgan “Devonu lug‘atit turk”ning
yangi nashrini tayyorlash prinsplari” mazvusidagi ilmiy maqolasi ham o‘rglidi.
Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. O zbekiston Respublikasi
ʻ
Prezidentining ta’lim-tarbiya, til, ma’naviyatga doir qarashlari, O zbekiston
ʻ
Respublikasining “Davlat tili haqida” gi qonuni, soha mutaxassislarining
fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi.
Tadqiqotning predmetini o rganishda transformatsion, transpozitsion,
ʻ
distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotda ko‘plab
olimlarning nazariy qarashlari haqida ham fikrlar keltirilgan, bu esa asar haqidagi
ta’limotni nazariy jihatdan boyitadi, o‘quvchilarda bu borada tasavvur va bilimlar
uyg‘onishiga sabab bo‘ladi.
Ishning amaliy ahamiyati umumta’lim maktablarida faoliyat yuritayotgan
o‘qituvchilar ona tili va adabiyot darslarini “Devonu lug‘atit turk”asarini
o‘qitishning turli usullaridan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari mumkin.
Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Ushbu ish an’anaviy tarzda kirish, 3 bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, umumiy hajmi 56
ʻ ʻ
sahifadan iborat.
4](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_4.png)
![I BOB. MAHMUD KOSHG‘ARIYNING HAYOT VA IJOD
YO‘LI.“DEVONU LUG‘ATIT TURK” ASARI
1.1.M.Koshg‘ariy qomusiy olim sifatida
Mahmud Koshg‘ariy tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy, fonetika, fonologiya,
leksikologiya, leksikografiya, lingvogeografiya sohlarida diqqatga sazovor ishlarni
amalga oshirgan, sarf va nahv ilmining asoschisi hisoblanadi.
Mahmud Koshg`ariy (to`liq ismi - Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad
al- Qoshg`ariy) - XI asrda yashab o`tgan Muhammad Issiqko`l bo`yidagi Barsxon
shahrining amiri bo`lgan. Keyinchalik Xitoyning Qashqar shahriga ko`chib o`tgan
va shu yerda 1029-yilda o`g`li Mahmud dunyoga kelgan. Mahmud Koshg`ariyning
hayoti to`g`risida bizgacha juda kam ma’lumot yetib kelgan. Ammo shu narsa
ma’lumki, Qoraxoniylar avlodiga mansubligi Mahmudga yoshlik davridayoq
dastlab tug`ilgan shahrida, keyinchalik Buxoro, Samarqand, Nishopur va Bagdod
shaharlarida chuqur bilim olish imkoniyatini bergan.
Otasi Husayn ibn Muhammad o‘sha davrdagi Baregan elining amiri bo‘lgan.
Koshg‘ariy boshlangich ma’lumotni o‘z qishlog‘ida, yuqori ma’lumotni Koshg‘ar
madrasalarida olgan, arab, fors, turkiy kabi 7-8 tilni puxta egallagan. So‘ng u
Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur shaharlarida bilimini oshirgan. 1056—57
yillarda mamlakatdagi ichki nizolar natijasida olim o‘z vatanini tark etib. 15 yil
davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur bo‘lgan. Ana shu
yillarda u turkiy xalqlar yashaydigan o‘lkalarni kezib, bu yerlardagi turkiy qabila
va urug‘lar, ularning kelib chiqishi va nomlanishi, joylashish o‘rinlari, urf-odatlari,
ayniqsa, til xususiyatlarini sinchiklab o‘rganadi. So‘ng Bag‘dodga borib, ancha
vaqt shu shaharda ijod qilgan, xususan, 1072 yili (ba’zi manbalarda — 1074 yil va
undan ham keyin) dunyoga mashhur asari «Devonu lug‘otit turk» («Turkiy so‘zlar
devoni»)ni yozib bitiradi va uni abbosiylardan bo‘lgan Abulqosim Abdulloh binni
Muhammadil Muqtado biamrillohga bag‘ishlaydi. Ushbu asar turkiy xalqlar
tarixidagi dialektologik, izohli, etnografik, tarixiy-etimologik lug‘atlarning barcha
5](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_5.png)
![unsurlarini qamrab oluvchi dastlabki universal lug‘at bo‘lib, o‘z muallifini
dunyoga ulug‘ adabiyotchi, tarixchi geograf va boshqa ko‘p fanlarlan yaxshi
xabardor bo‘lgan yirik fan arbobi, qomusiy olim sifatida tanitdi. Bu asarida olim
turkiy qabila va urug‘lar (xalqlar) tillaridagi so‘zlar ma’nosini arab tilida izohlab
beradi. Misol sifatida esa maqollardan va badiiy adabiyotdan parchalar keltiradi.
Bu haqda Koshg‘ariyning o‘zi yozadi: «Men bu kitobni maxsus alifbe tartibida
hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, qo‘shiqlar, rajaz va vasl deb atalgan adabiy
parchalar bilan bezadim... Men iste’moldagi so‘zlarnigina berdim, iste’moldan
chiqqanlarini tashladim... So‘ngra men har bir qabilaga mansub so‘zlarning
yasalish xususiyatlarini va qanday qo‘llanishini qisqacha izoqlab ko‘rsatish uchun
alohida yo‘l tutdim. Bu misol tariqasida turklarning tilida qo‘llanilib kelgan
she’rlaridan, shodlik va motam kunlarida qo‘llanadigan hikmatli so‘zlaridan,
maqollaridan keltirdim». Shuni aytish kerakki, «Devon»da berilgan adabiy
parchalar, til faktlari faqat 11-asr adabiyotining namunalari bo‘lmay, ularning
aksar qismi juda uzoq o‘tmish davrlarning mahsulidir. Shu jihatdan bunday
parchalar turkiy tillarning kelib chiqish tarixini, rivojlanishini, adabiy harakatining
juda uzoq tarixini belgilashga xizmat qiluvchi eng muhim hujjatdir. Asardagi bir
qancha geografik, etnografik ma’lumotlar ham tegishli sohalar nuqtai nazaridan
katta ahamiyatga ega. Mahmud Kosh’gariy mazkur asariga o‘zi tuzgan dunyo
xaritasini ilova qiladi. Xaritada mamlakat, shaxar, qishloq, tog‘, cho‘l, dengiz, ko‘l,
daryo qabilarning nomlari yozilgan. Xaritada aks etmagan ba’zi bir nomlar lug‘at
matnida izohlangan. Xarita, asosan, Sharqiy yarim sharga to‘g‘ri keladi. Bu haqda
Mahmud Kosh’gariyning o‘zi: «Rumdan Mochingacha bo‘lgan... shaharlar o‘rnini
aniqlash maqsadida ularning hammasini yer shaklidagi doirada ko‘rsatdim», —
deb yozadi. Shartli qabul qilingan bo‘yoqlar rangi doira tashqarisida to‘rt joyda
so‘z bilan izohlangan. Ayrim kamchiliklariga qaramay, Mahmud Kosh’gariyning
11-asrda tuzilgan xaritasi o‘z davri uchun mukammal, hozirgi davr uchun
geografik ma’lumotlar beruvchi muhim manba hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra,
Mahmud Kosh’gariyning «Devonu lug‘otit turk»dan avvalroq yaratilgan,
«Javoqirun-nahvi fi lug‘otit-turk» («Turkiy tillar sintaksisi qoidalari») deb
6](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_6.png)
![nomlangan asari ham bo‘lgan. Ushbu asar hozircha topilgani yo‘q. Mahmud
Kosh’gariy 1080 yilda (yoki 1118 y.da) vataniga qaytib kelib, O‘paldagi Aziq
qishlog‘ida, Hazrati Mullom tog‘i etagidagi tepalikda joylashgan madrasada dars
bergan va ilmiy ijod bilan mashg‘ul bo‘lgan (hoz. mazkur madrasaning faqat
poydevorlari saqlanib qolgan). Mahmud Kosh’gariy 1105 y.da (yoki 1126 y.da) 97
yoshida vafot etib, O‘paldagi uning ajdodlari maqbarasiga dafn etilgan. Maqbara
hozirgacha «Hazrati Mullom mozori» nomi bilan mashhur.
Mahmud Koshg`ariy bolaligidanoq turli tillarga, ayniqsa, turkiy qabilalar
tillari, folklori va etnografiyasiga juda qiziqqan. Shuning uchun ham u hayoti
davomida uzoq sayohatlarda bo`lgan va tashrif buyo`rgan shahar va qishloqlaridagi
taassurotlarini, turli urf-odatlar, afsonalar, maqollar va tarixiy hikoyalarni yozib
olib, turkiy qabilalariing tili va shevalariga oid ma’lumotlarni qog`ozga tushirgan.
Manbalarga ko`ra, Janubi-G`arbiy Osiyoning bir qator shahar larida bo`lgan
Mahmud Koshg`ariy Bag`dodda bir necha yil yashagan va bu yerda arab tili va
adabiyotining eng nozik xususiyatlarini o`rgangan. Ammo turkiy tillarning
xususiyatlarini o`rganish maqsadida olim bir necha yillar mobaynida «Rumdan
Mochingacha» - O`rtayer va Qora dengiz bo`ylaridan to Xitoygacha sayohat
qilgan, tur li qabilalar yashaydigan yerlar, shahar va qishloqlarni kezgan.
Bu haqda Koshg`ariy shunday deb yozib qoldirgan: «Men turklar,
turkmanlar, o`g`uzlar, chigillar, yag`molar, qirgizlarning shaharlarini, qishloq va
yaylovlarini ko`p yillar kezib chiqdim, lug`atlarini to`pladim, turli xil so`z
xususiyatlarini o`rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganim uchun
emas, balki ushbu qabilalar tillarining ma’no va shakliga oid xususiyatlarni va
ulardagi kichik farqlarini aniqlash uchun amalga oshirdim... Ularga shuncha diqqat
qildimki, turklar, turkmanlar, o`g`uzlar, chigillar, yag`molar va qirgiz qabilalariniig
tillari butunlay dilimga jo bo`ldi. Ularni har tomonlama puxta, bir asosda tartibga
soldim».
Uzoq muddatli safarlari natijasida to`plangan tarixiy, lingvistik, geografik va
etnografik ma’lumotlarni tizimlashtirgan Mahmud Koshg`ariy 1072-1074-yillar
davomida Xitoy va Mo`g`ulistondan tortib to Vizantiyagacha bo`lgan hududda
7](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_7.png)
![yashovchi 30 ga yaqin turkiy qabilalariing XI asrdagi hayoti, ya’ni tili, urf-odatlari
va turmush tarzi nuqtai-nazaridan qimmatli bo`lgan buyuk asari «Devonu lug`otit
turk»ni (Turkiy so`zlar lugati, bundan keyin «Devon») yaratdi. Shunisi e’tiborga
loyiqki, ko`pgina zamondoshlaridan farqli o`larok Mahmud Koshg`ariy o`z asarini
arab tilida emas, balki turkiy tilda yozgan. Manbalarda ko`rsatilishicha, olim ushbu
asarini bir necha bor tahrir qilib, 1077-yilda Halifa Muqtadirga taqdim etgan.
Xullas, Mahmud Koshg‘ariy qomusiy olim sifatida e’zozlanadi, negaki,
uning birgina yozgan “Devonu lug‘atit turk”asarini tilshunoslik,
adabiyotshunoslik, tarix, etimologiya, geogrfiya kabi sohalar bo‘yicha tadqiq qilish
mumkin. Aynan shuning uchun ham asarni o‘quvchilarga o‘rgatish, o‘qitish
zarurati tug‘iladi.
1.2.“Devonu lug‘atit turk” asari haqida umumiy ma’lumot
«Devonu lug‘otit-turk» («Turkiy so‘zlar devoni») — Mahmud
Koshg‘ariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari (1071—72). Bu asarda 11-
asrning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va G‘arbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan
turkiy urug‘ va qabilalar, ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning
geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar yozib
qoldirilgan. «Devonu lug‘otit-turk»ning qo‘lyozmasi 1914 y. Turkiyaning
Diyorbakr shahridan topilgan. 319 sahifali bu qo‘lyozma Istanbulda saqlanadi. Bu
nusxa «Devonu lug‘otit-turk» yozilganidan salkam 200 yil keyin, ya’ni Mahmud
Koshg‘ariyning o‘z qo‘li bilan yozilgan nusxadan 1266 yilda kotib Muhammad ibn
Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy al-Damashqiy tomonidan ko‘chirilgan.
«Devonu lug‘otit-turk» arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy so‘zlarni
to‘g‘ri talaffuz qilish maqsadida arabcha harakatlar (harflardagi ost-ust
ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan,
chunki arabcha harf va alif, vov, yo) ishoralari bilan turkiy tovushlarni berib
bo‘lmas edi. Turkiy tildagi cho‘ziq va qisqa unlilar, yumshoq va qattiq tovushlar
uchun Maxmud Koshg‘ariy maxsus belgilar (harakatlar)ni qo‘llaydi yoki so‘z
boshidagi cho‘ziqlikni ikki alif bilan ko‘rsatadi yoki ikki xil talaffuz qilinadigan
8](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_8.png)
![so‘zlarga 2 xil ishora qo‘yadi: azuqluq, eritmak so‘zlaridagi Z va R harflari ustiga
ham kasra, ham damma ishorasini qo‘ygan, demak, bu so‘zlar o‘sha davrda ikki xil
talaffuz etilgan: azmqluq — azuqluq, eritmak — erutmak kabi. Arabcha harf b-n
ko‘rsatish mumkin bo‘lmagan turkiy talaffuzni «Devonu lug‘otit-turk»da izohlab,
ta’riflab o‘tgan. «Devonu lug‘otit-turk»da, avvalo, otlar, so‘ng fe’llar izohlanadi.
So‘zlar tartibi ularning tarkibidagi harflarning orta borishiga (2 harfdan 7
harfgacha) qarab amalga oshirilgan.
Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘otit-turk»ga o‘zi tuzgan dunyo xaritasi
(dunyoning doira shaklidagi tasviri)ni ilova qilgan. Xaritada mamlakat, shahar,
qishloq, tog‘, cho‘l, dovon, dengiz, ko‘l, daryo va h. k. ning nomlari yozilgan.
Xaritaga yozilmay qolgan bir qancha nomlar asar matnida izohlangan. Xarita,
asosan, hoz. Sharqiy yarim sharga to‘g‘ri keladi. Asarda 11-asrdagi shaharlar,
qishloqlar, dengiz, ko‘llar, turkiy qabilalar va urug‘lar haqida, urug‘larning
ijtimoiy aqvoli, kelib chiqishi, nomlanishi, ichki urug‘ va toifalari, ularning
joylanishi, urf-odatlari, til xususiyatlari haqida batafsil ma’lumotlar beriladi.
Bundan tashqari, hayvonot va o‘simliklari, ularning nomlanishiga to‘xtalib o‘tadi,
astronomik ma’lumotlar, burj va muchal haqida ham ma’lumotlar bor. «Devonu
lug‘otit-turk»da ayniqsa qabila va urug‘ tillariga oid lingvistik ma’lumotlar ancha
batafsil berilgan. Bunda har so‘zning ma’nolari (polisemiya, omonim, sinonim,
antonim va arxa-ik so‘zlar) chuqur tahlil qilinadi, ayrim so‘zlarning
etimologiyasiga to‘xtalib o‘tadi. Tovushlar (fonemalar)ning taxlili ancha
mukammal: unli va undosh fonemalar, cho‘ziq va qisqa unlilar, ularning urug‘
tillaridagi talaffuzi va orfografiyasi, tildagi fonetik hodisa va qonuniyatlar batafsil
izohlangan. Morfologiya sohasida so‘z turkumlarini, davr an’anasiga ko‘ra, 3 so‘z
turkumiga: fe’l, ism, bog‘lovchiga bo‘lib, ularning yasalish va turlanish yo‘llarini
ko‘rsatib o‘tadi. «Devonu lug‘otit-turk»da 250 dan ortiq maqol va matallar, o‘nlab
she’riy parchalar keltirilgan.
V.V.Bartold «Devonu lug‘otit-turk»dan o‘z ilmiy ishlarida keng
foydalanganini sharqshunos S. Volin ko‘rsatib o‘tgan. Tilshunos olim V. I.
Belyaev «Devonu lug‘otit-turk» haqida shunday yozadi: «Biz bu asarga nihoyatda
9](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_9.png)
![yuksak baho berishimiz kerak, chunki u kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli
materialni shaxsan kuzatishga asoslangan… Muallif bergan ma’lumotlar…
arxeologik kashfiyotlar bu ma’lumotlarning aksariyatini isbot etmoqda». Nemis
sharqshunosi K. Brokkel ь man «Devonu lug‘otit-turk» asarini 1928 yili nemis tiliga
tarjima qildi. «Devonu lug‘otit-turk» qo‘lyozmasining fotonusxasi Istanbulda
Kilisli Rifat (3 jildli; 1915—17) keyinchalik Besim Atalay tomonidan (3 jildli;
1939—41) turk tiliga tarjima qilinib, chop etilgan. «Devonu lug‘otit-turk»
ningturktilidagi keyingi qayta nashri 1957 y. amalga oshirildi. «Devonu lug‘otit-
turk» ikkinchi bo‘lib o‘zbek tiliga tarjima qilinib, muhim izoh va tafsirlari bilan
1960—63 y. lari Toshkentda «Fan» nashriyotida 3 jildda chop etilgan. Bu
tilshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Solih Mutallibovning 35 yillik
mehnati natijasi edi. Ushbu nashr faqat tarjima bo‘lmay, turkcha tarjimaga
munosabat, baho, atamalar, shaxs nomlari, shahar va joy nomlariga izoh, va tafsir
hamdir. O‘zbekcha nashrining muqaddima qismida 11-a. filologlari, «Qutadg‘u
bilig» asari, Maxmud Koshg‘ariyning lingvistik qarashlari, turkiy qabilalar,
ularning shakllanishi, bu urug‘ va qabilalar, tillarning hozirgi turkiy xalqlar va
ularning tiliga munosabati, tarjima transkriptsiyasi to‘g‘risida ma’lumotlar
berilgan. «Devonu lug‘otit-turk» o‘zbekcha nashrining oxirida turkiy urug‘, qabila,
shaharlar va boshqalar to‘g‘risida batafsil ma’lumotlar bor, asarning har bir jildida
havolalar berilib, unda uchragan so‘z va iboralar keng ta’riflanadi, izohlanadi.
O‘zbekcha nashrining muhim tomonlaridan biri, uning har bir jildi asosida tuzilgan
ko‘rsatkichdir. Unda «Devonu lug‘otit-turk»da uchragan so‘zlar alifbo tarzida
keltirilib, so‘zning o‘zbek va rus tilida tarjimasi beriladi. Mazkur so‘zning
«Devonu lug‘otit-turk» ning qaysi betlarida uchrashi (oldin o‘zbekcha, so‘ng
turkcha nashrlarining beti, satri) ko‘rsatib o‘tiladi.
Bog‘dodda 1072-1074- yillar mobaynida yozilgan Turkcha-Arabcha
lug`atdan iborat asar turkiy tilining ma`lum va mashhur eng qadimgi lug`ati bo`lib,
G`arbiy Osiyoning yozma Turkchasi haqida mavjud eng qamrovli va muhim til
yodgorligidir. Qo`l yozma nusxasi 638 sahifa va 9000 ga yaqin turkcha so`z va
jumlaning tafsiloti bilan birga arabcha va boshqa tillardagi izohlarini o`z ichiga
10](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_10.png)
![olgan. Shuningdek turklarning tarixiga, geografik tarqalishiga, qavmlariga lahja
(sheva)lariga va yashahs shart-sharoitalriga oid qisqacha kirish va matnlarni
qamragan ma`lumotlar mavjud. Eski (klasik) Arab leksikografiyasi (lug`at
ilmi)ning tamoyillariga ko`ra tayyorlangan lug`at, Mahmud Qoshg‘ariyning Turkiy
qavmlar haqidagi batafsil ma`lumotlari bilan birga, Arab filologiyasi (til bilimi)
borasida ham asosli tahsil olganligini yaqqol namoyon qiladi.
Mahmud Qoshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” kitobiga yozishni shunday
boshlaydi: Asragan, qo`riqlagan Tangrining nomi bilan. “Ollohning, davlat
quyoshini Turk burchlaridan tug`dirganini va Turklarning diyori ustidagi samoning
barcha doiralarini aylantirganini ko`rdim. Olloh ularga Turk ismini berdi. Yer
yuziga hokim qildi. Jahon imperiyasi Turk irqidan chiqdi. Dunyo millatlarining
tizgini Turklarning qo`liga berildi. Turklar Olloh tomonidan barcha qavmlardan
ustun qilindi. Haqdan ayrilmagan Turklar, Olloh tomonidan haq uzra
quvvatlantirildi. Turklar bilan birga bo`lgan qavmlar aziz bo`ldi. Bunday qavmlar,
Turklar tomonidan har qanday orzulariga yetdi. Turklar, o`z himoyasidagi
millatlarni, yomonlarni yovuzligidan himoya qildi. Jahon hokimi bo`lgan
Turklarga hamma muhtoj, ularga dardini anglatish, shu tarzda har qanday istak va
xohishlariga erishish uchun Turkcha o`rganishi kerak.
Lug`atni т g mavjud yagona yozma nusxasi 1266-yilda Shomda qaytadan
nashr qilingan va 1915-yilda Istambulda Ali Amiri Afandi (1857-1923) tomonidan
tasodifan topilgan. (Faqat oldingi asrlarda Antepli Ayniy va Kotib Chelebi ham
Devondan bahs etganlar.) Ali Amiri yozmasi 1917-yilda Talat Posho (1874-1921)
boshchiligida Kilisli Rifat Bilganing (1873-1953) nazorati ostida chop etilgan
bo`lib, butun dunyo Turkologlarining diqqat-e`tiborini o`ziga jamlagan. 1928-yilda
Turkolog Carl Brockelmann, tafsilotli izohlari bilan lug`atni Nemischa tarjimasini
nashrdan chiqargan. Besim Atalayning zamonaviy (modern) Turkcha tarjimasi
1940-yilda Turk Dil Kurumu (Turk Tili Jamiyati) tomonidan chop etilgan. So`nggi
yillarda Robert Dankoffning Devonu Lug‘otit Turk tarjiamsi, yangi malumotlar
natijasida ba`zi muhim izohli o`zgartirishlarga sabab bo`lgan. Mahmud
Qoshg‘ariyning asarlarini kashfiyoti va nashr qilinishi Turk bilimi (Turkologiya)
11](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_11.png)
![tarihida yangi bir yol ochgan favqulodda hodisa bo`lib hisoblanadi. Mahmud
Qoshg‘ariyning Devonu Lug‘otit Turk Kitobi paytida yozilgan u zamonga nur
sochuvchi boshqa bir kitobi yo`qolgan.
Mahmud K о shg‘ariy XI asrning eng buyuk kishilaridan biridir. Uning
“Dev о nu lug‘ о tit turk” asari jah о n turk о l о giya fanining n о dir manbalaridan
his о blanadi. Uni t о m ma`n о da turkshun о slikning lis о niy-adabiy q о musi deb atash
mumkin. Ayni paytda ushbu asarda o‘sha davr turkiy xalqlarining f о lkl о ri , tarixi,
mif о l о giyasi va ge о grafiyasiga d о ir qimmatli ma`lum о tlar berilgan.
“Dev о nu lug‘ о tit turk” asari dunyo yuzini ko‘rishi bilan ilk q о musiy
turkshun о sga jah о n о limlarining nazari tushdi. Bugungi kunga qadar mazkur asar
bo‘yicha juda ko‘p tadqiq о tlar yaratildi. Amm о hanuzgacha bu tadqiq о tlarni
tugallangan darajaga yetdi, deb bo‘lmaydi. “Dev о n” bo‘yicha hali mun о zarali
muamm о lar anchagina. Shulardan biri asarning yozilgan yili bo‘yicha. Ayrimlar
uni 1072 yilning 25-yanvarida yozishga b о shlanib, 1073-1083 yillarda
yakunlangan, deyishadi. Shuningdek, asardagi lug‘at birliklarining s о ni 7500dan
9000 tagacha ekanligini ta`kidlashadi.
Mahmud K о shg‘ariyning qaysi millatga mansubligi ham juda katta
bahslarga sabab bo‘lm о qda. Uni ayrim о limlar uyg‘ur, turkman, o‘zbek, turk yoki
q о z о qlarning biriga mansubligini aytishadi. Uni turkman ekanligini ham
ta`kidlashadi. Amm о biz Mahmud K о shg‘ariyning aynan bir turk millatiga
mansubligini as о sli, deb ayt о lmaymiz. Chunki u davrda turkiy qabilalar endigina
millat sifatida shakllanib kelayotgan edi. Mahmud K о shg‘ariy ularni bir maxrajga
birlashtirdi. K о shg‘ariy yozgan asar tili o‘sha davr Markaziy О siyodagi turkiy
xalqlarning adabiy tili ekanligini yana bir b о r ta`kidlash l о zim.
12](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_12.png)
![II BOB. “DEVONU LUG‘ATIT TURK”ASARINING O‘RGANILISHI
2.1. “Devonu lug‘atit turk”asarining jahon miqyosida o‘rganilishi
Tilshunoslik tarixida til, madaniyat va tarixning ayrim muammolarini hal
etishda murojaat qilishimiz va o‘rganishimiz lozim bo‘lgan nodir qo‘lyozma
yodgorliklarimiz talaygina. Shunday asarlardan biri, shubhasiz, ilk tilshunos,
qiyosiy metod asoschisi Mahmud Ko‘shg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridir.
Ushbu asarning tilshunoslik oldidagi qimmati endilikda hech kimga sir emas.
Lug‘at har tomonlama zamonaviy lingvisik nazariyalarga munosib asos bo‘la
oladigan darajadagi mukammal asardir.
Bugungi kunga qadar juda ko‘p olimlar tomonidan asarning turli qirralari
tadqiq etilgan bo‘lsa-da, uning mohiyati, nazariyalari to‘laligicha o‘rganilgan deya
olmaymiz, aksincha, asarning ichiga qanchalik chuqurroq kirib, yangidan-yangi
qirralarini kashf etilaversa, uning sir-asrorlari yanada namoyon bo‘laveradi.
Mashhur sharqshunos P.K.Juzening Mahmud Koshg‘ariy haqidagi: “Dadil aytish
mumkinki, yaqindagina (XIX asr oxirlarida) Rossiyada va Sharqda o‘rganilgan
turkiy tillar fonetikasi va etimologiyasining asosiy qonunlari XI asrdayoq Mahmud
Koshg‘ariy tomonidan aniqlangan va o‘rganilgan edi. Mahmudning bu
tekshirishlari shu qadar keng va chuqurki, hatto bunday asar XIX asrda yozilganda
ham, unga shon-sharaf bo‘lar edi. Mahmud Koshg‘ariyning «Devon»i singari asar
fan olamida keyingi asrlarda ham yaratilgan emas. Uning asari bamisoli «Turkiy
qomusdir», - degan fikrlari yuqoridagi fikrlarimizning dalilidir.
Mahmud K о shg‘ariy o‘zining “Dev о nu lug‘ о t-it turk” (turkiy tillar lug‘ati)
asari bilan butun dunyo turkiy xalqlarinining b о y xalq tilini jamlab o‘ziga x о s
dev о n tuzdi va bunga mazkur xalqlarning turli lahjalari, urf- о datlariga о id
qimmatli materillarni ham kiritib, o‘ziga x о s q о musiy asar yaratib berdi. Mazkur
asar butun dunyo tilshun о s va turkshun о s о limlarining e`tib о riga tushdi Jumladan,
“Dev о nu lug‘ о t-it turk”ni 1982-yilda AQSh Chikag о universiteti turkshun о slari
R о bert Denk о ff va J о n Kellilar ingliz tiliga tarjima qilishdi. Asarning har uchchala
qismi uning turkcha nashridan amalga о shirildi. Bu xayrli ish tufayli о kean о rti
13](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_13.png)
![xalqlari ham Mahmud K о shg‘ariy ij о didan bahramand bo‘lishdi. H о zirda mazkur
manbaa tufayli turkiy maq о l va hikmatlarni ingliz tiliga tarjima qilish masalasiga
о id b о y tajriba yaratildiki, tarjimashun о slik fani о ldiga bu juda qiziqarli va d о lzarb
bir masalani qo‘yadi.
Taniqli turkshun о s о lim E.V.Sev о rtyan shunday deydi: “H о zirgi zam о n
turkiy tillarini “Dev о n” bilan s о lishtirganda, ular o‘rtasida juda katta mushtaraklik
b о rligi tayin. “H о q о niy” degan atamaning o‘zi ham Q о rax о niylarning sult о ni
Bug‘ra H о q о n n о midan о linganligi ma`lum. Pr о fess о r T.Gadjievning yozishicha,
bugungi juda ko‘p turkiy tillardagi antr о p о nimlar etn о nimlarga aylangan. Shuning
uchun ham turk etn о slarini bir-biridan ajratishda qiyinchiliklar kelib chiqib turadi.
Masalan, turkmanlarni “Dev о n”dagi Mahmud K о shg‘ariyning turkmanlar va
o‘g‘uzlar haqidagi fikrlari ko‘pr о q qiziqtiradi 49
.
A.K.Kurishjan о vning ta`kidlashicha, Mahmud K о shg‘ariy t о m о nidan qipch о q
lahjasi deb atalgan so‘zlar b о shqa turkiy tillarga ham daxld о r. Ayni paytda b о shqa
turkiy lahjalarga daxld о r deb atalgan so‘zlar qipch о q dialektiga ham taalluqlidir.
Bu ad о latli fikr.
Bu asarga bo‘lgan munosabatning birinchi bosqichida tadqiqotchilar uni tarjima
qilish bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Natijada uning o‘zbek, turk, ozarbayjon, qozoq,
uyg‘ur, shuningdek, eron, ingliz, nemis, rus, xitoy tillaridagi tarjima variantlari
yuzaga keldi. Bu borada ulkan xizmatlari bo‘lgan turkiyalik Besim Atalay,
o‘zbekistonlik Solih Mutallibov, ozarbayjonlik Ramiz Esker, qozog‘istonlik Asqar
Agaboev, uyg‘uristonlik Muhammad Fayziy va Ahmad Ziyo, eronlik Husayn
Muhammadzoda Siddiq, rossiyalik turkolog S.E.Malov, angliyalik Robert Denkoff
va Jizm Makkali, germaniyalik Karl Brokkelman va boshqalarning ishlarini qayd
etish mumkin. Bu xayrli ishlar hamon davom etmoqda. Fan-texnika taraqqiyoti
tufayli endilikda asarning elektron nusxalari internet saydlaridan joy olgan. Ushbu
asar oradan o‘n asr vaqt o‘tganligiga qaramasdan bugun dunyo ilm-u ma’rifat
ahlining hamon diqqat-nazarida turibdi. 4
4
Xudoyberdiev J. Mahmud Qoshg‘ariy hayoti va «Devonu lug‘otit turk» asarining o‘rganilishi. –
Toshkent, “Fan”, 2010, (-48 b.).
14](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_14.png)
![Lug`atnig mavjud yagona yozma nushasi 1266-yilda Shomda qaytadan
nashr qilingan va 1915-yilda Istambulda Ali Amiri Afandi (1857-1923) tomonidan
tasodifan topilgan. (Faqat oldingi asrlarda Antepli Ayniy va Kotib Chelebi ham
Devondan bahs etganlar.) Ali Amiri yozmasi 1917-yilda Talat Posho (1874-1921)
boshchiligoida Kilisli Rifat Bilganing (1873-1953) nazorati ostida chop etilgan
bo`lib, butun dunyo Turkologlarining diqqat e`tiborini o`ziga jamlagan. 1928-yilda
Turkolog Carl Brockelmann, tafsilotli izohlari bilan lug`atni Nemischa tarjimasini
nashrdan chiqargan. Besim Atalayning zamonaviy (modern) Turkcha tarjimasi
1940-yilda Turk Dil Kurumu (Turk Tili Jamiyati) tomonidan chop etilgan. So`nggi
yillarda Robert Dankoffning Devonu Lug‘otit Turk tarjiamsi, yangi malumotlar
natijasida ba`zi muhim izohli o`zgartirishlarga sabab bo`lgan. Mahmud
Qoshg‘ariyning asarlarini kashfiyoti va nashr qilinishi Turk bilimi (Turkologiya)
tarihida yangi bir yol ochgan favqulodda hodisa bo`lib hisoblanadi. Mahmud
Qoshg‘ariyning Devonu Lug‘otit Turk Kitobi paytida yozilgan u zamonga nur
sochuvchi boshqa bir kitobi yo`qolgan.
Mahmud K о shg‘ariy o‘zining “Dev о nu lug‘ о t-it turk” (turkiy tillar lug‘ati)
asari bilan butun dunyo turkiy xalqlarinining b о y xalq tilini jamlab o‘ziga x о s
dev о n tuzdi va bunga mazkur xalqlarning turli lahjalari, urf- о datlariga о id
qimmatli materillarni ham kiritib, o‘ziga x о s q о musiy asar yaratib berdi. Mazkur
asar butun dunyo tilshun о s va turkshun о s о limlarining e`tib о riga tushdi Jumladan,
“Dev о nu lug‘ о t-it turk”ni 1982 yilda AQSh Chikag о universiteti turkshun о slari
R о bert Denk о ff va J о n Kellilar ingliz tiliga tarjima qilishdi. Asarning har uchchala
qismi uning turkcha nashridan amalga о shirildi. Bu xayrli ish tufayli о kean о rti
xalqlari ham Mahmud K о shg‘ariy ij о didan bahramand bo‘lishdi. H о zirda mazkur
manbaa tufayli turkiy maq о l va hikmatlarni ingliz tiliga tarjima qilish masalasiga
о id b о y tajriba yaratildiki, tarjimashun о slik fani о ldiga bu juda qiziqarli va d о lzarb
bir masalani qo‘yadi.
“Dev о nu lug‘ о tit turk” asari dunyo yuzini ko‘rishi bilan ilk q о musiy
turkshun о sga jah о n о limlarining nazari tushdi. Bugungi kunga qadar mazkur asar
bo‘yicha juda ko‘p tadqiq о tlar yaratildi. Amm о hanuzgacha bu tadqiq о tlarni
15](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_15.png)
![tugallangan darajaga yetdi, deb bo‘lmaydi. “Dev о n” bo‘yicha hali mun о zarali
muamm о lar anchagina. Shulardan biri asarning yozilgan yili bo‘yicha. Ayrimlar
uni 1072 yilning 25-yanvarida yozishga b о shlanib, 1073-1083 yillarda
yakunlangan, deyishadi. Shuningdek, asardagi lug‘at birliklarining s о ni 7500dan
9000 tagacha ekanligini ta`kidlashadi.
Taniqli turkshun о s о lim E.V.Sev о rtyan shunday deydi: “H о zirgi zam о n
turkiy tillarini “Dev о n” bilan s о lishtirganda, ular o‘rtasida juda katta mushtaraklik
b о rligi tayin. “H о q о niy” degan atamaning o‘zi ham Q о rax о niylarning sult о ni
Bug‘ra H о q о n n о midan о linganligi ma`lum. Pr о fess о r T.Gadjievning yozishicha,
bugungi juda ko‘p turkiy tillardagi antr о p о nimlar etn о nimlarga aylangan. Shuning
uchun ham turk etn о slarini bir-biridan ajratishda qiyinchiliklar kelib chiqib turadi.
Masalan, turkmanlarni “Dev о n”dagi Mahmud K о shg‘ariyning turkmanlar va
o‘g‘uzlar haqidagi fikrlari ko‘pr о q qiziqtiradi 49
. A.K.Kurishjan о vning
ta`kidlashicha, Mahmud K о shg‘ariy t о m о nidan qipch о q lahjasi deb atalgan so‘zlar
b о shqa turkiy tillarga ham daxld о r. Ayni paytda b о shqa turkiy lahjalarga daxld о r
deb atalgan so‘zlar qipch о q dialektiga ham taalluqlidir. Bu ad о latli fikr. Mahmud
K о shg‘ariyning “Dev о nu lug‘ о tit turk” asariga asar muallifining o‘zidan b о shqa
real bah о beradigan kishi yo‘q. U jumladan, shunday deydi: “Men bu kit о bni alifb о
tartibida tartib berdim. Unga turkiy xalq maq о llari, to‘rtliklari, f о l kl о r qo‘shiqlari
va nasriy namunalardan bezak berdim. Men kit о bni o‘quvchiga tushunrali bo‘lishi
uchun undagi tushunilishi qiyin bo‘lgan jihatlariga tushuntirishlar berdim. Bunga
yillab mehnat qildim. Ayniqsa, d о nishmandlik xususiyatiga ega bo‘lgan
maq о llarga ahamiyat qaratdim. Ular halqning baxti va baxtsizligi, yaxshi va
yom о n kunlarini o‘zida aks ettirgan bo‘lib, uning qadriyatlari darajasiga
ko‘tarilgan.” 50
“Dev о nu lug‘ о t-it turk”ning ikkinchi kit о bida qatardi – qaytardi
so‘zining ma`n о lariga iz о h berilar ekan, bunda mazkur so‘zning о l atig‘ qatardi – u
о tini qaytardi yoki yag‘i qatardi – dushmanni qaytardi, - kabi ma`n о larda
qo‘llanilishi bayon qilinadi. Ayni paytda ushbu so‘zning qadimgi turk
qo‘shiqlarida ham if о dalanishidan mis о l keltiriladi: “ Devon”da:
Ardiy ‘ašin tatur ga’n
16](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_16.png)
![Yawlaq yagig qatarga’n
Buynin tutub qadirga’n
Bastiy ulum ´agtaruv
O‘zbekcha tabdili: О shini yediradigan, dushman to‘dasini qaytaradigan,
dushman bo‘ynini qayiradigan edi, o‘lim uni ag‘darib yiqitdi. Mahmud K о shg‘ariy
bu yerda “ о g‘zi endi о shga yetay deganda ... o‘z maqsadiga yet о lmadi” maq о lidan
f о ydalangan. Ayni paytda bu hikmat о stida o‘sha paytdagi vatanparvarlik,
yurtparvarlik g‘ о yalari tarannum qilinadi. Xalq o‘zining ana shunday asl
o‘g‘l о nlarini hech qach о n unutmasligi, ular hayotiga achinishii ham aks ettirilgan.
H о zirgi o‘zbekcha tabdilda to‘rtlikdagi vazn, q о fiya saqlanmagan. Faqat
asliyatning mazmuninigina berilgan. Asliyatdagi aaab shaklidagi to‘rtlik tabdilda
r о stmana gap bilan o‘girilgan.
Turkchasi:
Ärdi asin aturyän
Yawlaq yayiy qataryän
Boynun tutub qadiryän
Basti ölüm aytaru
Inglizchasi: Eulogizing a man: “He was one who let his food be tasted, one who
turned back his enimies, one who twisted their necks; until death brought him
down.” Ma`n о si: Maqtalgan kishi: “O‘lim uni yiqitmagunga qadar – u o‘z о shini
b о shqalarga ham baham ko‘rishga beradigan, dushmanlarini о raqasiga
qaytaradigan, ularning bo‘ynini qayirib tashlaydiganlardan biri edi”. Ko‘rinib
turganidek, inglizcha tarjimada gap bo‘laklari turkiy tillarnikiga qaraganda
o‘zgachar о q. Inglizcha matnda turkiy gap teskarisidan, ya`ni gapning о xiridan
b о shiga qarab tarjima qilinadi. Amm о asliyatning ma`n о si to‘liq saqlangan. Yana
shuni ham ta`kidlash kerakki, asliyatdagi to‘rtlikda qo‘llanilgan bir qat о r
birikmalarni so‘zma-so‘z zgirilsa ham s m о s kelganligini ko‘rishimiz mumkin:
Boynun tutub qadiryän - dushman bo‘ynini qayiradigan- twisted their necks;
“Dev о n”da k о turdi (ko‘tardi) fe`liga iz о h berilar ekan, uning ishtir о kida
yasalgan – kishi yuk ko‘taradi, - deyiladi. X о tinlarning yuk (x о mila) ko‘tarishiga
17](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_17.png)
![ham bu so‘z ishlatiladi va bu haqda quyidagi maq о lni keltiriladi: Tewe yuk kotursa
Qamich jeme rjterur
Ma`n о si: Tuya hamma yukni ko‘targanda, kapgirni ko‘tarishga ham kuchi
yetadi. Bu o‘zbek maq о llaridan “kerakli yukning о g‘irlishit yo‘q”, “shuncha ishni
qilgan bunisini ham qiladi” kabi maq о llarga hamma`n о ekanligini aytib o‘tish
l о zim. Ayni paytda K о shg‘ariyning ushbu maq о lidan hali biz bilmagan juda ko‘p
xalq maq о llari variantlari mavjudligidan xabard о r bo‘lamiz. Demak, so‘zma-so‘z
tarjimada ham turkiy fraze о l о gik birikmalarni o‘girish mumkin. Qadimgi turkiy
maq о llarni ingliz tiliga tarjima qilishda asarning h о zirgi o‘zbek tilidagi
S.Mutalib о v t о m о nidan amalga о shirilgan tabdilidan ham f о ydalanish f о ydalidir.
Asarning kelajakdagi yangi tarjimalarini amalga о shirishda ana shunga al о hida
ahamiyat berish tavsiya etiladi. Chunki asar yozilgan o‘n birinchi asrdagi qadimgi
turk tili lug‘at xazinasidagi ko‘pchilik so‘zlar h о zirga kelib ma`n о si t о raygan yoki
kengaygan bo‘lishi tabiiy.
O.Pritsakning aytishicha, o‘z Qoraxoniylar sulolasiga mansub odam bo‘lgan. U
siyosiy ta’qiblardan qochib, o‘n yilcha turkiy qavmlar yashaydigan o‘lkalarda u
erdan-bu erga ko‘chib yurgan. Ana shu davrda u turkiylar haqida ko‘p material
to‘plagan.Oxiri Bag‘dodda to‘xtagan. Bu davrda Bag‘dodni Saljuqiylar egallagan
edi. Saljuqiylar ham turkiyzabon bo‘lgani uchun, Mahmud Koshg‘ariy o‘zi
to‘plagan materiallar saljuqiylarda qiziqish uyg‘otishini bilib, «Devonu lug‘atit-
turk» asarini yozgan.
«Devon»dagi she’riy parchalar ko‘p turkologlar o‘rtasida munozaraga sabab
bo‘lib kelgan. Ko‘pchilik evropalik turkologlar «Devon»da keltirilgan to‘rtliklarni
dastlab turkiy xalqlarning qadimgi folkloriga mansub deb qaragan edilar.
Jumladan, K. Brokkelman shunday fikrni aytgan edi. Ammo u «Devon»dagi
ikkilik va to‘rtliklar unutilib ketgan ma’lum bir shoirlar ijodiga mansubligini ham
e’tibordan chetda qoldirmaydi. Uningcha, asardagi asar yozilgan davrdan ilgari
mavjud bo‘lgan va islomga hech qanday aloqasi yo‘q. Brokkelman ham
«Devon»dagi she’riy parchalar misralari teng bo‘g‘inli (etti bo‘g‘indan o‘n to‘rt
bo‘g‘inga) qofiyalangan she’rlardir.
18](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_18.png)
![V.V.Bartold esa «Devonu lug‘atit-»dagi she’riy parchalarga nisbatan tamomila
boshqacha fikrda. Uningcha, «Devonu lug‘atit-turk»dagi she’rlar orasida xuddi
«Qutadg‘u bilig» dagi singari, saroy adabiyotiga xos xususiyatlar bor. Buning
isboti sifatida V.V.Bartold quyidagi to‘rtlikni keltiradi:
Turkan qatun qutinga,
Tegur mendin qo‘shug‘,
Ayg‘il sizing tabug‘chi
O‘tnur yangi tabug‘ (1, 357)
Malika (shoh) xotinga mendan maqtov, qasida (qo‘shiq) etkazgin, xodimingiz
yangi xizmat bilan yo‘llanadi, deb ayt.
Mazkur to‘rtlik, garchi shaklan xalq og‘zaki ijodiga xos to‘rtlikni gavdalantirsa
ham, aniq obraz (Turkon malika) mavjudligi, didaktik mazmun ifodalangani bilan
individual she’riyatga mansub deb qaralsa maqsadga muvofiq bo‘ladi va
V.V.Bartoldning qarashlari o‘rinli aytilgan bo‘ladi.
«Devonu lug‘atit-turk»dagi she’riy parchalar yuzasidan evropalik olimlar olib
bildirgan mulohazalar anchayin diqqatga sazovor. Asardagi to‘rtliklar turkiy
she’riyatning qadimgi namunalaridir degan K.Brokkelmanning fikrlari P.Peloning
qarashlarini shubha ostiga qo‘ydi. P.Pelo moniylik she’rlari yuzasidan olib borgan
tadqiqotlarida , qadimgi turkiy she’riyat qofiyali emas, balki alliteratsiyali she’r
bo‘lgan degan xulosaga kelgan edi. Alliteratsiya, uningcha, misralar boshida keladi
va she’rni bir tizimga soladi. Pelo «Devonu lug‘atit-turk»dagi to‘rtliklarning
qofiyalanishini fors she’riyati ta’siri deb qaraydi. «Qutadg‘u bilig»ning she’r
tuzilishiga fors she’riyatidagi qofiya o‘z izini qoldirgan va bu haqda etarli fikrlar
aytilgan. 77
Moniylik oqimidagi she’rlarga e’tibor berilsa, haqiqatan,
alliteratsiyaning misralar boshida qo‘llanganini kuzatish mumkin. Masalan, «Tong
tangrisi» nomli madhiya alliteratsiya izchil qo‘llangan she’rning yaqqol
namunasidir. SHe’rni to‘liq keltiramiz.
19](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_19.png)
![Tang tangri keldi,
Tang tangri o‘zi keldi,
Tang tangri keldi,
Tang tangri o‘zi keldi.
Turunglar qamug‘ baglar, qadashlar,
Tang tangrig ogalim.
Korugma kun tangri,
Siz bizni kuzating,
Korunugma ay tangri,
Siz bizni qurtgaring.
Tang tangri,
Yidlig‘, yiparlig‘,
Yarug‘lug‘, yashuqlug‘
Tang tangri
Tang tangri.Tang tangri,
Yidlig‘, yiparlig‘,
Yarug‘lug‘, yashuqlug‘
Tang tangri
Tang tangri. 78
Misralar boshidagi t, y, k, s undoshlarining takrori alliteratsiyali she’ri yuzaga
chiqargan. Bu she’rda “Devonu lug‘atit-turk”dagi singari qofiya qo‘llanmagani
uchun hijolar tengligi yo‘q. Alliteratsiyali she’rda hijolar tengligi bo‘lishi shart
emas. Ritm va ohang alliteratsiya bilan birga takror orqali ham yuzaga kelaveradi.
Moniylik she’rlarini kuzatsak, alliteratsiya usuli she’riyatning muhim xususiyati
bo‘lganini ko‘ramiz. “Bizing Tangrimiz adgusi radni tiyur”, Aprinchur tiginning
boshlanishi o‘chib ketgan she’ri, “O‘lim tasviri”, “Moniyga atalgan madhiya”
alliteratsiyali she’r qadimgi turkiy she’riyatning tuzilishida asosiy omil ekanini
ko‘rsatadi.
“Devon”dagi she’rlar haqida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. Mahmud
Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asaridagi she’rlar ham xalq og‘zaki ijodiga,
20](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_20.png)
![ham individual she’riyatga mansub. 2. Matnlar islomdan oldingi davrga mansub ,
ammo musulmonlikning ta’siri ham seziladi.
Xullas, ilm-fan ravnaq topib, rivojlanib borgani sari eng qadimiy, eng
tadqiqottalab asarlardan bo‘lgan “Devoni lug‘otit turk” asariga bo‘’lgan qiziqish
dunyo miqyosida kuchayib bordi. Bu borada yirik-yirik, salmoqli tadqiqot ishlari
amalga oshirildi. Ushbu asarni jahon olimlari turli sohalar bo‘yicha tadqiqot
obyekti sifatida ishladilar, jumladan, asarning filologik, geografik, etnografik,
kulturologik, adabiyotshunoslik va shu kabi tarmoqlar bo‘yicha tadqiq etdilar.
2.2. “Devonu lug‘atit turk”asarining O‘zbekistondagi tadqiqi
Tilshunoslik tarixida til, madaniyat va tarixning ayrim muammolarini hal
yetishda murojaat qilishimiz va o‘rganishimiz lozim bo‘lgan nodir qo‘lyozma
yodgorliklarimiz talaygina. Shunday asarlardan biri, shubhasiz, ilk tilshunos,
qiyosiy metod asoschisi Mahmud Ko‘shg‘ariyning “Devonu lug‘ati-t-turk”
asaridir. Ushbu asarning tilshunoslik oldidagi qimmati endilikda hech kimga sir
emas. Lug‘at har tomonlama zamonaviy lingvisik nazariyalarga munosib asos
bo‘la oladigan darajadagi mukammal asardir.
Bugungi kunga qadar juda ko‘p olimlar tomonidan asarning turli qirralari
tadqiq etilgan bo‘lsa-da, uning mohiyati, nazariyalari to‘laligicha o‘rganilgan deya
olmaymiz, aksincha, asarning ichiga qanchalik chuqurroq kirib, yangidan-yangi
qirralarini kashf etilaversa, uning sir-asrorlari yanada namoyon bo‘laveradi.
Mashhur sharqshunos P.K.Juzening Mahmud Koshg‘ariy haqidagi: “Dadil aytish
mumkinki, yaqindagina (XIX asr oxirlarida) Rossiyada va Sharqda o‘rganilgan
turkiy tillar fonetikasi va etimologiyasining asosiy qonunlari XI asrdayoq Mahmud
Koshg‘ariy tomonidan aniqlangan va o‘rganilgan edi. Mahmudning bu
tekshirishlari shu qadar keng va chuqurki, hatto bunday asar XIX asrda yozilganda
ham, unga shon-sharaf bo‘lar edi. Mahmud Koshg‘ariyning «Devon»i singari asar
fan olamida keyingi asrlarda ham yaratilgan emas. Uning asari bamisoli «Turkiy
qomusdir», - degan fikrlari yuqoridagi fikrlarimizning dalilidir.
21](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_21.png)
![Darhaqiqat, Mahmud Koshg‘ariy tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy, fonetika,
fonologiya, leksikologiya, leksikografiya, lingvogeografiya sohlarida diqqatga
sazovor ishlarni amalga oshirdi. U bevosita sarf va nahv ilmining asoschisi
hisoblanadi.
«Devonu lug‘otit-turk» ikkinchi bo‘lib o‘zbek tiliga tarjima qilinib, muhim
izoh va tafsirlari bilan 1960—63 y. lari Toshkentda «Fan» nashriyotida 3 jildda
chop etilgan. Bu tilshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Solih
Mutallibovning 35 yillik mehnati natijasi edi. Ushbu nashr faqat tarjima bo‘lmay,
turkcha tarjimaga munosabat, baho, atamalar, shaxs nomlari, shahar va joy
nomlariga izoh, va tafsir hamdir. O‘zbekcha nashrining muqaddima qismida 11-a.
filologlari, «Qutadg‘u bilig» asari, Maxmud Koshg‘ariyning lingvistik qarashlari,
turkiy qabilalar, ularning shakllanishi, bu urug‘ va qabilalar, tillarning hozirgi
turkiy xalqlar va ularning tiliga munosabati, tarjima transkriptsiyasi to‘g‘risida
ma’lumotlar berilgan. «Devonu lug‘otit-turk» o‘zbekcha nashrining oxirida turkiy
urug‘, qabila, shaharlar va boshqalar to‘g‘risida batafsil ma’lumotlar bor, asarning
har bir jildida havolalar berilib, unda uchragan so‘z va iboralar keng ta’riflanadi,
izohlanadi. O‘zbekcha nashrining muhim tomonlaridan biri, uning har bir jildi
asosida tuzilgan ko‘rsatkichdir. Unda «Devonu lug‘otit-turk»da uchragan so‘zlar
alifbo tarzida keltirilib, so‘zning o‘zbek va rus tilida tarjimasi beriladi.
“Devonu lug‘ati-t-turk”ni tilshunoslikning turli yo‘nalishlari bo‘yicha tadqiq
qilsa bo‘ladi. Uni leksik jihatdan o‘rganish, tahlil qilish esa asarning nozik
qirralarini, ma’no rang-barangliklarini ochib berishga xizmat qiladi.
“Devon” dan dastlabki namunalar yurtimizda 1927-1928-yillarda Fitrat
tomonidan e’lon qilingan. Ushbu namunalar “O‘zbek adabiyoti xrestomatiyasi”
(1940), “O‘zbek poeziyasining antologiyasi” (1948), “O‘zbek adabiyoti” (1-jild,
1960) to‘plamlarida qayta chop etilgan. Nihoyat, 1960-1963-yillari Solih
Mutallibov tarjimasida 3 jild holida o‘zbek tilida to‘la nshr qilingan. So‘ngra,
lug‘atdan olingan she’riy parchalar umumta’lim maktablari va o‘rta ,maxsus ta’lim
tizimi uchun yaratilgan majmualardan o‘rin olgan. Fitrat tomonidan tuzilgan
“So‘zlik” (indeks) haqida olimning zamondoshlari xabar beradi. Ma’lum
22](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_22.png)
![bo‘lishicha, bu “So‘zlik” O‘zRFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi SHarqshunoslik
institutida saqlanadi.Prof. H.Hasanovning yozishicha bu ko‘rsatkich 1924-1925-
yillarda tuzilgan.Akad. A.Rustamov esa uning muallifi Fitrat ekanligini qayd
etgan. “Devon…” ning o‘zbekcha tarjimasi S. Mutallibov va G‘. Abdurahmonov
hamkorligida tuzilgan. “Devonu lug‘atit turk” muallif ko‘esatishicha, 8 kitobdan
“Asarni uch qismga ajratib nashr qilish an’anasi mavjud” iborat: Muqaddima,
lug‘at (asosiy matn) fixrist. “Devon”ning lug‘at qismi sakkiz bo‘limga
joylashtirilgan bo‘lib, arab alifbosi va fonetikasi qoidalari asosida (kitobdagi
turkcha so‘zlarning arabcha sharhlanganligini unutmaylik)dastlab so‘zboshida
hamza kelga otlar bo‘limi (1) berilgan. Ikki undoshli so‘zlar muzoaf ya’ni bir
tovush ikki marta takrorlangan so‘zlar (3) berilgan.
“Devon” da til, adabiyot, tarix, falsafa, geografiya, huquq, tabobat, ilohiyot,
hayvonot (fauna) va o‘simlik (flora) dunyosi, mantiq, ilmi nujum, siyosat, harbiy
san’at, axloqshunoslik, etnografiya singari sohalarga oid ma’lumot va misollar
uchraydi. Kitobga ilova qilingan xarita filologiya ilmida tuzilgan ilk dialektologik
xarita hisoblanadi. Shuningdek, asarda 200 dan ortiq dori turi tilga olingan. 30 dan
ortiq kasalliklar aniqlanib, uning shifo bo‘luvchi 40 dan ortiq dori-darmon tavsiya
etilgan. “Devon”da umumiy hajmi 764 misra bo‘lgan 289 to‘rtlik va ikkilik (bayt)
she’riy namunalar berilgan.
Mahmud Koshg‘ariy o‘lmas asarining yangi nashri (Toshkent, 2016) Solih
Mutallibovning tarjimasi va nashriga asoslangan holda tayyorlandi hamda izohlari
asosan saqlandi. Shu bilan bir-biriga “Devon”ning qo‘lyozma nusxasi bilan
solishtirma natijasida ayrim o‘zgartirishlarni amalga oshirishga to‘g‘ri keldi. A.
Rustamov, S. Mutallibov tarjimasini asliyat bilan solishtirib matnda tushirib
qoldirilgan jumla, so‘z va iboralar hamda harflarni tikladi. Ushbu o‘zgarishlar
nashrda ko‘rsatildi, izohlarda (A.R.) tarzida olimning muallifligi qayd etildi. Asl
nusxasining sahifa raqamlari ham (79) tarzida qo‘yib chiqildi. S.Mutallibov
nashrida arab tilida kelgan oyati karima, hadis va ayrim she’rlarning o‘qilishi va
tarjimasi berilmagan edi. Ularning kirill yozuvidagi transliteratsiyasi bilan birga
tarjimasi ham ushbu nashrda keltirildi. Shuningdek, she’rlar rim raqami bilan (XV)
23](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_23.png)
![tarzida belgilandi. Maqollar ham ajratilgan holda yangi satr boshidan yozildi.
Fasllarda misoli keltirilayotgan harflar m shaklida ajratilib ko‘rsatildi. Arab
yozuvidagi so‘zlarning o‘qilishi kursiv bilan mazmun talabi bilan orttirilayotgan
so‘z yoki iboralar (miso) tarzida kvadrat qavs ichida berildi.
“Devon” qo‘lyozmasi Istanbulda saqlanayotgani, undan turk va dunyo olimlari
istefoda qilar ekanlar, ayrim olimlar matn haqida o‘z kuzatishlarini bayon
qilganlari mutaxassislarga ma’lum. Bu fikrlarning ayrimlari “Devon…” ning
Istanbuldagi so‘nggi nashrlarida inobatga olingani uchun mazkur tarjima olim H.
Boltaboyev tomonidan Istanbul nashri bilan solishtirib chiqildi. U bu qadar ko‘p
bo‘magan o‘zgarishlarning ko‘p bo‘lmaganligiga sabab hamma turk nashrlari B.
Atalay nusxasiga asoslanganligidadir.
“Devon” A. Rustamov tomonidan o‘tgan asrning yetmishinchi yillarida rus
tiliga tarjima qilingan. BU tarjima haqida markaziy matbuotda fikrlar bildirilgan
edi. 2010-yilda mazkur tarjima I.V. Kormushin tashabbusi va muharrirligida
Moskvada nashr etildi. Nashr ko‘rsatkichlari zamonaviy dizayn va texnik jihatlari
bilan avvalgi Toshkent, Omaota, Baku va Urumchi nashrlaridan ancha yuksak.
Matn o‘zgarishlari hamda izohlari ma’lum darajada to‘ldirilganligi uchun mazkur
nashrni Moskva nashri bilan solishtirib chiqish lozim, deb topildi va bu vazifani
bajargan olim harakatlari izohda “Moskva nashrida” deb anglatildi.
“Devon”ning mazkur ikkinchi to‘ldirilgan va izoh qilingan nashri amalga
oshirilgandan so‘ng akad. A. Rustamov tomonidan amalga oshirilgan rus tiliga
qilinbgan tarjimasini ham nashrga tayyorlashga kirishildi.
O‘zbek tilshunoslaridan U.Tursunov, F.Abdullayev, E. Fozilov,
G‘.Abdurahmonov, S. Ibrohimov, A.Ishayev, A. Aliyev, A. MAtg‘oziyev,
Sh.Shukurov. Q.Karimov kabilar koshg‘ariyshunoslikda o‘zlarining munosib
hissalarini qo‘shdilar.
Keyingi yillarda ham aynan “Devonu lug‘atit turk” asarini tilshunoslik
sohasining turli tarmoqlari bo‘yicha tadqiq qilish ko‘p uchramoqda. Deyarli barcha
tilshunos va adabiyotshunoslar hech bo‘lmasa, bir bora bo‘lsa ham “Devon” ga
murojaat qiladi hamda tadqiqot obyekti sifatida o‘rganishga, qirralarini ochishga
24](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_24.png)
![harakat qilishadi. Ana shunday ishlardan biri Z. Sultonova tomonidan yozilgan
“Devonu lug‘otit turk”dagi narsa-buyum otlari”mavzusidagi ilmiy maqolasida
«Devonu lug‘otit turk» asarida uchraydigan kiyim-kechakka oid so‘zlarni
quyidagicha tasniflaydi:
1. Faslbop kiyimlar;
2. А yollar kiyimi; a) bosh kiyimlari; b) ust kiyimlari d) oyoq kiyimlari.
3. Erkaklar kiyimi: a) bosh kiyimlari b) ust kiyimlari d) oyoq kiyimlari.
4. Bolalar kiyimi;
5. Marosim kiyimlari.
6. Kasb kiyimlari; asosan, jangchilarga xos kiyimlar.
Umuman olganda, tadqiqotchi quyidagicha ma’lumotlarni beradi: «Devonu
lug‘atit-turk»da juda ko‘plab gazlamalar nomlari berilgan. А sarda 30 ga yaqin
mato nomlari berilgan bo‘lib, asosan, matolar Xitoydan keltirilgan. Devonda
uchragan gazlamalarning uchdan bir qismi Xitoy ipak matolaridir. Misol uchun:
taxchak, shalashu, yixansu, zungun, xuling va boshqalar. Barchin va chit kabi
matolar ham uchraydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, Xitoy bilan Markaziy Osiyo
xalqlari o‘rtasidagi savdo-sotiqda matolar muhim rol o‘ynagan va Xitoy azaldan
o‘zining ipakli matolarini mahalliy aholiga sotib kelgan.
Xuddi shunday yana bir o‘qituvchi N. Rasulova ham bir nevhta tadqiqotlarida
“Devoni lug‘atit turk” asariga atalgan. M.Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit turk"
asaridagi ma'lumotlarga e'tibor qaratsak, muallif oziq-ovqatlarni quyidagicha
tasniflaganiga guvoh bo‘lamiz:
1. Non mahsulotlari. M.Koshg‘ariyning yozishicha, turkey qabilalarning
ayrimlarida non- "etmak" deyilib, yaxshi xamirdan qilingan non "kavshak" deb
atalgan. M.Koshg‘ariy "Devonu lug‘otit turk" asarida nonning pishirish usullariga
qarab quyidagi nomlari keltirilgan: "Bushkal", "Isbiri", "Komuch", "Qijma",
"Chuqmi" . Bunday nonlar ta'mi, tayyorlash usuli, tarkibidagi masalliqlari bilan
o‘zaro farqlangan.
2. Xamirli taomlar. X-XII asrlarda yashagan ajdodlarimiz ham xamirli taomlarni
sevib iste'mol qilishgan. Ayniqsa, xamirli taomlar dardmand kishilarga quvvat
25](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_25.png)
![berib, tezroq tuzalishi uchun ham tayyorlanilgan. Ajdodlarimizning kundalik
turmush tarzida xamirli ovqatlarning ham o‘z o‘rni bo‘lganini asardagi "Umoch",
"Ugra", "Tutmach", "Manti" hamda "Lag‘mon" kabi taomlar haqida ma'lumotlarga
duch kelganimizda bilib olishimiz mumkin.
3. Sut bilan bog‘liq mahsulotlar.Asarni o‘qish jarayonida turkiy xalqlar suzmani
"Ikduk", qaymoqni "Qajaq", pishloqni "Uzitma", hozirda yogurt nomi bilan
ataladigan meva solib tayyorlangan suyuq qatiqni "Suyuq jogurt" deb
nomlaganligini bilib olamiz.
4. Guruch va don mahsulotlari bilan bog‘liq taomlar. M.Koshg‘ariy turkiy
xalqlarning taomlari orasida guruch va don mahsulotlari qo‘shib tayyorlanadigan
quyidagi taom nomlarini keltiradi: "Uva", "Buxsi", "Suruch", "Korshak", "Qavut"
5. Go‘shtli taomlar. Turkiy xalqlarning aksariyati chorvachilik bilan
shug‘ullanganligi uchun taomnomalardagi juda ko‘p taomlarga go‘sht ishlatilgan.
"Sugut", "Tobiq", "Qazi jag", "Sim-simraq" asarda keltirilgan go‘shtli taomlarning
nomlaridir.
6. Suyuq taomlar."Bulduni", "Oz", "Mon", "Lantu", "Samduj" kabi sho‘rvalarni
ajdodlarimiz tayyorlashgan.
7. Ichimliklar. M.Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit turk" asarida bo‘za,sharbat,
qimiz kabi ichimliklarning nimadan olinishi, mazasi, ta'mi haqida qimmatli
ma'lumotlar aytib o‘tilgan. Asarda bo‘zaning tariq o‘simligidamn olinishi, mast
qilish xususiyati borligi ta'kidlangan. Turkiy xalqlarning bo‘za ichimligi haqid a
elshunos U.Abdullaev shunday yozadi: "Aholi tomonidan o‘tmishda qimizdan
tashqari kishini mast qiluvchi ichimliklardan yana "bo‘za" va "musallas" ham
tayyorlangan. Garchi ushbu ichimliklar aholi orasida keng iste'molda bo‘lmasa-da,
har holda aholi ushbu ichimliklarni tayyorlash bilan shug‘ullanganlar. Bo‘za tariq
va arpani achitish yo‘li bilan tayyorlangan. U ayniqsa yarimo‘troq va
yarimko‘chmanchi o‘zbeklar orasida keng tarqalgan edi" [6]. Bir so‘z bilan
aytganda, M.Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit turk" asarida oziq-ovqatlar va
taomlarning tayyorlash jarayoni, taom turlari, taomlarni tayyorlash va iste'mol
26](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_26.png)
![qilishda ishlatiladigan uy-ro‘zg‘or buyumlariga doir juda muhim ma'lumotlar o‘z
ifodasini topgan.
Asarda juda ko‘p turkiy so‘zlar lug‘ati keltirilgan. Ularni kuzatganimizda
shaklan bir xil bo‘lgan so‘zlarning turli ma’nolarni anglatishiga guvoh bo‘ldik.
Ana shunday so‘zlarga misol keltirib o‘tamiz.
“ But ” so‘zi lug‘atda quyidagi ma’nolarda izohlangan:
- son ;
- kattalarning o‘g‘il-qizlari peshonalariga taqiladigan qimmatbaho feruza
tosh ;
- katta bir odam tomonidan yuborilgan sovg‘ani keltirgan kishiga
beriladigan mukofot, ya’ni birovga sovg‘a qilib yuborilgan otni keltiruvchi
otboqarga qo‘y yoki pul berish. Bunda berilgan qo‘y but deb atalgan .
Bugungi kunda esa but so‘zi to‘liq, hech qanday kamchiligi yo‘q; Ikki oyoq
orasi; sanam kabi ma’ nolarni o‘zida aks yettiradi. Ikki davr nuqtai nazaridan
olganda but so‘zining ma’nolarining bir-biriga bog‘liqlik tomoni ko‘zga
tashlanmaydi.
Shunday so‘zlardan yana bir nechta misollar keltiramiz:
Ko‘ch so‘zining ham bir necha omonim variantlari keltirilgan. Ya’ni: Köch –
zulm qilish ; Köch – kuch ma’nosida ; ( köch eldin k ї rsa töru tö ң luqd ї n ch ї qar –
zulm, zo‘ravonlik yeshikdan kirsa, insof tuynukdan chiqadi. ) Köch - kunjut ( köch
jag‘ ї - kunjut yog‘i (chigilcha);
Töz: 1. Qayish yoki kamarga taqiladigan va bog‘lanadigan halqa;
2. Mamlakat ma’nosida ( el töz netäk -mamlakat, el qanday ); 3. Asl, tag, asos
ma’nosida ( ani ң töb ї , töz ї kim-uning tagi, asli kim? ); 4. to‘g‘ri yer, tekis yer .
( Töz jer ); 5. Tuz;
Bosh : 1. ozod, yerkin ( bosh kishi-ozod kishi); 2 . ajralgan, erdan chiqqan
( bosh urag‘ut- ajralgan xotin ); 3. Ishdan bo‘shagan ( bosh elik ); 4. yumshoq
go‘sht (bosh yet); 5. Bo‘shatilgan, bosh qo‘yib yuborilgan ( bosh ät- bo‘sh qo‘yib
yuborilgan ot ); 6. Holi qilingan, bo‘shatilgan . (bosh ә w-bo‘shatilgan uy);
27](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_27.png)
![Yuqorida keltirilgan so‘zlar “Devon” ning o‘rta harfi unlilardan tashkil topgan
uch harfli so‘zlardan olindi. Quyida yesa oxirgi harfi illatli bo‘lgan so‘zlar hamda
fe’llarqismidan olingan ayrim so‘zlarning ham omonimik xususiyatlarini
ko‘rsatishga harakat qilamiz:
Jash: 1.Ko‘z yoshi (közum jash ї äqd ї - ko‘zimning yoshi oqdi); 2. Ko‘kat .
( jash j ӛ dim-ko‘kat yedim) ; 3.Yangi, sof. ( jash at - yangi go‘sht );
Tujuq: 1.Siqilgan ( tujuq kishi-siqilgan, siqiqqa tushgan odam ); 2 .
Tumanli, bulutli ( tujuq qo‘n-tumanli, bulutli kun ); 3. Yopiq ( tujuq qapug‘-yopiq
yeshik );
Quyida keltiriladigan fe’llar ham bu jihatdan xarakterlidir:
Sordi : 1.So‘rdi, emdi ( sut sord ї - bola sutni emdi ); 2.So‘radi ( ӛ r söz sordi-
odam bir xabarni so‘radi); 3 . Qidirdi, so‘roqladi ( ӛ r jitök sordi - odam yo‘qolgan
narsasini qidirdi, izladi );
Sizdi : 1. Eridi (jag‘ sizdi-yog‘ eridi); 2 . Sizdi ( olmadin suw sizdi- suv
idishdan sizdi ); 3. Ko‘rindi (kön sizdi-kun ko‘rindi );
Bugungi kunda ushbu so‘zlardan ko‘ch, bosh, jash, sordi, sizdi kabilarning
ayrim ma’nolari saqlanib qolingan yoxud bizga tushunarli. Ayrim o‘rinlarda
unlilarning uyg‘unlashuvi hamda talaffuz natijasida ayrim tovushlar asrlar
davomida o‘zgarishlarga uchraganligi sezilib turadi. Ammo nima bo‘lgan taqdirda
ham o‘zbek tilining tub asosi turkiy tillarga borib taqaladi. Tilimizning bundan 10
asr oldin ham so‘zga boy yekanligi, uning jozibasi va naqadar mukammal
bo‘lganligini “Devonu lug‘ati-t-turk” asari orqali bilib olamiz. O‘zbek tili asrlar
mobaynida shakllangan va uning ildiziga hech narsa bolta ura olmaydi. Negaki,
uning tarixiy asosida mana shunday buyuk asarlar mavjud.
O‘ylaymanki, leksikografiya sohasining ilk namunasi bo‘lmish “Devonu
lug‘ati-t-turk” asarini nafaqat oliy ta’lim muassasalarida, balki maktablarda ham
o‘qitilishi o‘quvchilarda til tarixiga va milliy tilimizga bo‘lgan mehrni
shakllantiradi, so‘z boyligini oshiradi va shu bilan bir qatorda tilimizni har xil chet
so‘zlardan holi qilgan holda sofligini saqlashga zamin yaratadi.
28](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_28.png)
![II BOB. ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA “DEVONU LUG‘ATIT
TURK”ASARINI O‘QITISHNING O‘ZIGA XOS AHAMIYATI. VA
USULLARI.
3.1. Ona tili darslarida lug‘atlardan foydalanishning ahamiyati. (“Devonu
lug‘atit turk”)asari misolida
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi ta’lim sohasida muhim
qadam bo‘ldi. Har bir ijtimoiy tuzum kelajagi, insoniyat istiqboli, kishilarning
hayot va turmush darajasi fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir.
Fan va madaniyatning rivojlanishi esa ta’lim-tarbiya ishlarining qay yo‘sinda olib
borilishidan kelib chiqadi. Shu bois mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi
qadamlaridanoq buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy
ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash,
demografik va boshqa milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy
siyosat olib borish 5
, yoshlarning zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish asosida 2
jahon andozalari darajasiga chiqarishga katta ahamiyat berib kelinmoqda.
Fan-texnika taraqqiy etgan, axborot almashinuvi kuchaygan tezkor zamonda
mamlakatimizning barcha sohalarida bo‘lgani kabi ta’lim tizimida ham qator
islohotlar amalga oshirilmoqda. Fan-texnika asri va jadal taraqqiy etayotgan hayot
o‘quvchilarda o‘quv predmetlari bo‘yicha faqatgina bilim, ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emasligini ko‘rsatmoqda. Ta’lim
jarayoniga o‘quvchilar egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarini bevosita
kundalik hayotida qo‘llashga o‘rgatadigan kopmetensiyaviy yondoshuvga
asoslangan DTSlarni yaratish va ta’lim jarayoniga qo‘llash zaruriyati yuzaga keldi.
Hadisi shariflarda “Kishining zebu ziynati uning tilidadir” deyiladi. Qadim
zamonlardan beri har bir millat, har bir qavm o‘z tiliga buyuk hurmat bilan
5
Каримов И . А . Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик
жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари . Иккинчи чақириқ Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлисининг тўққизинчи сессиясидаги маъруза , 2002 йил 29 август - Биз
танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё , ҳамкорлик йўли . Т .11. – Т .: 2003.
29](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_29.png)
![qaraydi. Chunki til millatning kelajagi, u boy berilsa, millat ham boy beriladi. Bu
o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti Islom Karimovning quyidagi
so‘zlarida ulkan ma’no bor: “Jamiki ezgu fazilatlar
inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi... Ona
tili – millatning ruhidir. O‘z tilini yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo
bo‘lishi muqarrar” 6
Har bir xalqning xalqligini, mavjudligini ta’minlovchi va
namoyon etuvchi ma’naviy-ma’rifiy xazina tildir. Demak, ona tili – millatning
o‘zligini ko‘rsatuvchi eng muhim, eng ulug‘, eng muqaddas vosita.
O‘quvchilarni milliy istiqlol, milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashda
barcha fanlar qatori ona tili ham katta imkoniyatlarga ega. “Ona tili - milliy
ma’naviyat va mafkura, milliy ruh, madaniyat va qadriyatlarning ulkan xazinasi",
“Ona tili-millat tafakkurini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi va ifodalovchi eng
asosiy vosita”jumlalari yangi dastur va darsliklar kontseptual asoslarining
dastlabki bandlari hisoblanadi. 4
Ta’lim bo‘g‘inlarida davlat tili sanalgan ona tilining alohida o‘rni bor. O‘zbek
tili ona tilimizning juda boy, ma’nodor, jozibali va rang-barangligi Navoiy
zamonidayoq isbotlangan.
Ona tili hayotni bilish, yoshlarda axloqiy tushunchalarni shakllantirish, yosh
avlodning shaxsiy sifatlarini tarbiyalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ona tili
mazkur tilning egasi bo‘lgan xalqning tarixi, madaniyati, urf-odati, adabiyoti
hamda san’atini bilish, o‘rganish vositasi hamdir. Ona tili o‘quv fanlarining
asosidir. Ona tilini o‘rganish juda katta ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi
ahamiyatga ega. Shaxsning tarbiyalanganlik darajasi ham tilni bilish bilan
belgilanadi. Jamiyat rivojlangan sari ona tili o‘qitishning maqsad va vazifalari
ham takomillashib boradi. Ona tili ta’limi o‘z oldiga yoshlarda mustaqil va ijodiy
fikrlash, og‘zaki hamda yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish va
rivojlantirish, ularda til sezgirligini tarbiyalash maqsadini qo‘yadi.
6
И . Каримов , “ Миллий истиқлол ғояси : асосий тушунча ва тамойиллар ”, Тошкент , 2000, б .45 4
Qarang.“Ta’lim taraqqiyoti”, 1999, 1-maxsus son, 64-bet.
30](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_30.png)
![Umumiy o‘rta ta’lim tizimidagi fanlar orasida milliy mafkura g‘oyalarini
o‘quvchilarga singdirishda o‘zbek xalqi milliy ruhini o‘zida mujassam etgan
“Ona tili” fanining alohida o‘rni bor.
Ma’lumki, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishdan maqsad, ularda tez
o‘zgarayotgan dunyoda o‘z o‘rnini topish, jamiyatda qiynalmasdan yashashi
uchun zarur bo‘lgan hayotiy ko‘nikmalarni shakllantirishdan iboratdir.
Ta’lim berish jarayonida har bir pedagog qanday qilib, qanday usullar bilan dars
jarayonida o‘quvchilarni faollashtirish mumkin degan haqli savol
tug‘iladi.
Davlat ta’lim standartlari talablariga asoslangan holda mustaqil
O‘zbekistonning yosh avlodiga ta’lim-tarbiya berish o‘qituvchilarga ma’suliyatli
vazifalarni yuklaydi. Hozirgi vaqtda o‘qituvchilar oldida fan asoslarini o‘qitishning
ilmiy-nazariy saviyasini ko‘tarish, o‘qitish usullarini takomillashtirish natijasida
dars samaradorligini oshirish va sifatini yaxshilashdek ishlar turibdi va bu
vazifalarni bajarishda yangi pedagogik izlanish natijalarini amaliyotda joriy qilish
dolzarb muammolardan biridir. Xususan, ona tili fanini o‘qitishda muammoli
vaziyatlarni vujudga keltirish bilan dars o‘tilsa, maqsadga mos bo‘ladi.
Har qanday milliy til kabi o‘zbek tili ham o‘zbek millatini birlashtiruvchi,
uning milliy ruhini ifodalovchi vositadir. Chunki Respublikamizning birinchi
Prezidenti ta’kidlaganidek: “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona
allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili bu millatning ruhidir.
Ona tilini yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar” . 7
Prezidentimiz tashabbusi bilan mamlakatimizda yetakchi soha va tarmoqlarni
innovatsion rivojlantirish, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab
chiqarishga keng joriy etish yuzasidan izchil ishlar amalga oshirilmoqda.
Davlatimiz rahbarining 2017-yil 29-noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi
Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoni bu boradagi
ishlarni yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat qiladi. prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev "Xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya muhitini yaratish eng muhim
7
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –Toshkent, 2008, 86-b.
31](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_31.png)
![vazifamizdir. Innovatsiya bo lmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanishʻ
bo lmaydi. Bu sohadagi o zgarishlarni xalqimizga keng targ ib qilmasak,
ʻ ʻ ʻ
odamlarda ko nikma paydo qilmasak, bugungi davr shiddati, fan-texnikaning
ʻ
mislsiz yutuqlari bilan hamqadam bo lolmaymiz", degan edi.
ʻ
Ona tili darslari o‘quvchilar fikrini va nutqini o‘stirish, ahloqiy tarbiyani
amalga oshirish hamda o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi
xususiyatlari bilan boshqa o‘quv predmetlari orasida aloxida o‘rin tutadi. Ona tili
darslari jarayonida o‘quvchilarning Ona tili malakalari takomillashib, to‘g‘ri, ongli
va ifodali Ona tili, badiiy asar g‘oyasini tushunish qobiliyatlari usib boradi. «Ona
tili kitobi»dagi turli janrlarga xos bo‘lgan badiiy asarlarni Ona tili va ular ustida
ishlash orqali o‘quvchilarning borliq, voqelik haqidagi tasavvur-tushunchalari
kengayadi. Yuqori sinfda o‘quvchilar ongli, to‘g‘ri va bir me’yorda bo‘g‘inlab Ona
tili malakasini egallaydilar. Ayrim nutq tovushlarining talaffuzidagi qiyinchiliklar
asta-sekin bartaraf etiladi. O‘quvchilar o‘qigan matnlarining mazmunini
o‘qituvchining yordamchi savollari asosida hamda kichik hajmdagi matn
mazmunini unga ishlangan rasmdan foydalanib so‘zlab berishga o‘rganib
boradilar.
Ikkinchi sinf o‘quvchilarida so‘zni butunicha o‘qishga intilishadi. Ona tili
tezligi ortadi. Ayrim matnlarni ovoz chiqarmay mustaqil o‘qiy boshlaydilar.
O‘qituvchi rahbarligida o‘qilgan matndagi asosiy fikrni aniqlaydilar, undagi ayrim
voqea-hodisalarni so‘z bilan tasvirlashga o‘rganadilar. Ona tili va matnni savollar
asosida hikoyalash paytida o‘quvchilar nutqining to‘g‘ri va aniq bo‘lishiga, nutqda
so‘zlardan o‘rinli foydalanishlariga e’tibor beriladi.
Yuqori sinfda o‘quvchilar so‘zlarni butunicha Ona tili malakalarini to‘la
egallab, ongli va ifodali o‘qishga ko‘proq e’tibor beradilar.
O‘quvchilarga tilning lug‘at tarkibini o‘rgatishda lug‘at ustida ishlash
yo‘llari: So‘z tilning ma’no bildiradigan asosiy birligidir. So‘z va so‘z birikmasi
aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud
bo‘lgan barcha so‘z va iboralarning yig‘indisi lug‘at tarkibi yoki leksika deyiladi.
Leksikologiya o‘zbek tilining lug‘at tarkibini o‘rganadigan bo‘limdir.
32](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_32.png)
![Leksikologiya lug‘at tarkibidagi so‘zlarning nutqda ma’no ifodalash xususiyati,
qo‘llanish faolligi, boyib borishi, ba’zi so‘zlarning eskirib, iste’moldan chiqib
ketishi, ma’no ko‘chish hodisasi kabilarni o‘rganadi. Shu sababli leksikologiya
lug‘at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi.
Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan, mazmunga
mos so‘z va so‘z birikmalarining ma’lum izchillikda joy-lashtirilishidan tuziladi.
Kishining lug‘ati qanchalik boy va rivojlangan bo‘lsa, uning nutqi ham shunchalik
boy bo‘ladi; o‘z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi.
Shuning uchun lug‘atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni
muvaffaqiyatli o‘stirishning muhim sharti hisoblanadi.
O‘quvchi lug‘atining boyishiga, Yuqori navbatda, uni o‘rab olgan muhit,
tabiat, kishilarning hayoti, Ona tili faoliyati, kattalar va tengdoshlari bilan bo‘lgan
muloqatlari asosiy manba vazifasini bajaradi. Bola tabiat va insonlar bilan
munosabatda bo‘lishi natijasida so‘z, ibora tasviriy ifoda, maqol, hikmatli so‘zlarni
o‘rganadi, ularni o‘z so‘zlariga aylantiradi.
Badiiy asarlar o‘quvchilar lug‘atini va nutqini boyitishda eng ishonarli
manba hisoblanadi. Ona tili darslarida badiiy asarlar bilan tanishish, tahlil qilish
jarayonida o‘quvchilar lug‘ati ma’lum mav zular bo‘yicha ham boyib boradi.
Masalan, yil fasllariga oid mavzular bilan tanishish jarayonida tabiatdagi
o‘zgarishlar, qushlar, jonivorlar, hayvonot olami, dov-daraxtlar, maysa-giyohlar
bilan bog‘liq tushunchalari shakllantiril-sa, ma’naviyat, yaxshilik va yomonlik,
do‘stlik mavzularidagi asar-larni o‘rganish orqali insoniy munosabatlar, ahloq-
odob yuzasidan muayyan xulosalarga keladi. Matnni Ona tili jarayonida so‘zning
ma’nosi tushuntirilmaydi. Agar unga zarurat sezilsa, o‘quvchilar diqqati matn
mazmunidan chalg‘itilmay, qisqa izoh berib o‘tib ketiladi. Ko‘chma ma’noda
ishlatilgan so‘zlar matn o‘qilgandan keyin tushuntiriladi. Chunki ularning ma’nosi
matn mazmunidan yaxshi tushuniladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘quvchilarning o‘rganishi ko‘zda tutilgan
bilimlarni egallashlarida, ularni amaliyotda qo‘llashlarida tilning lug‘at boyligini
o‘zlashtirishlari va uni o‘z mulklariga aylan-tirishlari muhimdir.
33](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_33.png)
![Boshlang‘ich ta’limda lug‘at ustida ishlashning umumiy yo‘l-yo‘riqlari,
yo‘nalishlari, manbalari haqida metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan bo‘lsa-da,
ularni hali qoniqarli ahvolda deb bo‘lmaydi. Lug‘at ustida ishlash uchun maxsus
dars ajratilmaydi. U barcha predmetlarni o‘rganishda, asosan, ona tili va Ona tili
darslarida dars-lik materiallarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda olib boriladi. Ona tili
darslarida lug‘at ustida ishlash o‘quvchilar nutqini o‘stirishga, savodxonligini
shakllantirishga, so‘z boyligini boyit-ishga, nutq madaniyatini yuksaltirishga
qaratilganligi sababli bu ish maktablarda 1-sinfdan boshlanadi va butun o‘quv
jarayonida davom ettiriladi.
Maktabda nutq o‘stirishning muhim vazifalaridan biri lug‘at ustida ishlashni
yaxshilash, tartibgasolish, uning asosiy yo‘nalishlarini ajratish va asoslash,
o‘quvchilarning lug‘atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi.
Maktabda lug‘at ustida ishlash metodikasi to‘rt asosiy yo‘nalishni ko‘zda
tutadi:
1.O‘quvchilar lug‘atini boyitish, ya’ni yangi so‘zlami, shuningdek, bolalar
lug‘atida bo‘lgan ayrim so‘zlarning yangi ma’nolarini o‘zlash-tirish. Ona tilining
lug‘at boyligini bilib olish uchun o‘quvchi o‘z lug‘atiga har kuni 8—10 ta yangi
so‘zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4—6 so‘zni qo‘shishi, ya’ni shu so‘zlar
ma’nosini o‘zlashtirishi lozim.
2.O‘quvchilar lug‘atiga aniqlik kiritish. Bu o‘z ichiga quyidagi-larni oladi: 1)
o‘quvchi puxta o‘zlashtirmagan so‘zlarning ma’nosini to‘liq o‘zlashtirish, ya’ni
shu so‘zlarni matnga kiritish, ma’nosi yaqin so‘zlarga qiyoslash, antonim tanlash
yo‘llari bilan ularning ma’nosiga aniqlik kiritish; 2) so‘zning kinoyali ma’nosini,
ko‘p ma’noli so‘zlarni o‘zlashtirish; 3) so‘zlarning sinonimlarini, sinonim
so‘zlarning ma’no qirralarini o‘zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning
ma’nosini o‘zlashtirish.
3.Lug‘atni faollashtirish, ya’ni o‘quvchilar ma’nosini tushunadi-gan, ammo o‘z
nutq faoUyatida ishlatmaydigan nofaol lug‘atidagi so‘zlarni faol lug‘atiga
o‘tkazish. Buning uchun shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi va gaplar tuziladi,
ular o‘qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi.
34](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_34.png)
![4.Adabiy tilda ishlatilmaydigan so‘zlarni o‘quvchilar faol lug‘atidan nofaol
lug‘atiga o‘tkazish. Bunday so‘zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida o‘zlashib
qolgan adabiy til me’yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so‘zlashuv tilida
qo‘llanadigan sodda so‘z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so‘zlar kiradi.
Adabiy til me’yori degan tushunchani o‘zlashtirgach, o‘quvchilar yuqorida
izohlangan so‘zlar o‘rniga adabiy tildagi so‘zlardan foydalana boshlaydilar.
Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so‘zlar,
so‘zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so‘z va iboralar o‘quvchilarning faol
lug‘atidan chiqib keta boshlaydi.
O‘quvchilar lug‘ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi:
Atrof-muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati, bolalarning o‘yini
va Ona tili faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish. Tabiat qo‘yniga, turli
joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsa va hodisalarni kuzatish
bilan ko‘pgina yangi nom va iboralarni o‘rganadilar. Bu ekskursiyalar yuzasidan
o‘tkazilgan suh-bat vaqtida ularning bilimi chuqurlashtiriladi, ayrim so‘zlar
ma’nosiga aniqlik kiritiladi.
Ona tili darslarida M. Koshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” asarini
o‘qitishning ham bir qancha o‘ziga xosliklari mavjud. Sababi, ushbu asar Yer
yuzida yaratilgan ilk lug‘at, ilk asar sanaladi. Uning asl mohiyati, kelib chiqish
tarixi, o‘ziga xosliklarni, undagi birliklarning mazmunini har bir o‘quvchiga
yetkazish, mag‘zini chaqishga ko‘maklashish zamonaviy o‘qituvchining asosiy
vazifalaridan biridir.
O‘rta ta’lim maktablarida “Devoni lug‘atit turk asarini o‘qitishda o‘quvchi
quyidagi vazifalarga ega bo‘lishi mumkin:
- Mahmud Qoshg`ariyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida tushunchaga ega
bo‘ladi;
-«Devonu lug`atit-turk» asarining yaratilishi va tuzilishini tushuntiradi;
- Asarda turkiy tillar leksikasi va morfologiyasining izohlanishi tushuntiradi;
- Mahmud Qoshg`ariyning turkiy tillar fonetik qonuniyatlarining kashfiyotchisi
ekanligi haqida fikr yuritadi.
35](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_35.png)
![– «Devonu lug`atit-turk» asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati tushuntiradi;
– ”Asar tarkibida keltirilgan tarixiy so‘zlarning mazmunini, izohini o‘quvchilarga
yetkazadi.
Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga “Aqliy hujum” usulidan
foydalangan holda bir qancha savollar bilan murojaat qilishlari mumkin:
№ Savollar:
1 Aytingchi, tarixiy va ilmiy ahamiyat deganda nimani tushunasiz?
2 Mahmud K oshg`ariyning turkiy tillar fonetik qonuniyatlarining kashfiyotchisi
ekanlig ini haqida qanday fikrdasi ?
3 Asarda keltirilgan birorta notanish so‘zni ayting va izohini keltiring.
Ma’lumki, asarda juda ko‘p so‘zlar izohlangan. Ularni o‘quvchilarga imkon
qadar vo‘rgatilsa, bolalarning dunyoqarashi, so‘z boyligi hamda ona tiliga bo‘lgan
mehr va hurmati ortadi. So‘zlarni o‘qitish va o‘quvchilar xotirasiga joylash uchun
bir qancha usullardan foydalanish mumkin. Masalan, oqituvchi tomonidan maxsus
chizma tayyorlanadi (xohlasa, qog‘ozga chizish mumkin, yoki kompyuterda ham
tayyorlasa bo‘ladi) va unda so‘zlar va ularning ma’nolari chalkashtirilib beriladi,
o‘quvchilar esajuftliklarni bir-biriga moslab chiqishlari kerak bo‘ladi. Bchizma
taxminan quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Bundan tashqari, “Devoni lug‘atit turk asarini o‘qitishda “Tushunchalar
tahlili”metodi ham yaxshigina samara beradi;
36Sizdi :
yopiq
Tujuq
Eridi
jash
zulm
ko'ch
yangi](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_36.png)
![№ Tushuncha
nomi Izohi natijasi
1 Didak kelin ko‘chganda, yurganda
begonalardan yashirinish uchun
pinadigan narsa. To‘g‘ri, (qisman
to‘g‘ri, noto‘g‘ri)
2 Tujuq Ma’nosi – siqilgan. Tujuq kishi-
siqilgan kishi. To‘g‘ri, (qisman
to‘g‘ri, noto‘g‘ri)
3 Bosh Ozod, erkin, eridan ajralgan
ma’nosini beradigan so‘z To‘g‘ri, (qisman
to‘g‘ri, noto‘g‘ri)
Xulosa o‘rnida shuni alohida ta’kidlash mumkinki, “Devoni lug‘atit turk”
asarini, uning tarkibidan joy olgan har bitta so‘zni yosh-avlodga o‘rgatish zarur.
Agar mana shu ish amalga oshirilsa, birinchi navbatda, tilimizning sofligi
saqlanadi, so‘z boyligimiz mahalliylashadi,kelajak avlodga keng dunyoqarashli,
fikrlashi keng, so‘z bilish qobiliyati yuqori bo‘lgan kadrlarni tayyorlab bergan
bo‘lamiz. Maktab darsliklarining asosiy mazmuni lug‘atlar bilan ishlashga
qaratilganligi ham bejiz emas. Bolalar qanchalik ko‘p didaktik va ilmiy asarlar
bilan tanishib borsa, shunchalik bilimi, tafakkur olami ham shu asnoda shakllanadi.
Yuqorida keltirilgan usullar namuna sifatida berildi. Aslida, har bir fan o‘qituvchisi
ijodkor sifatida o‘zi o‘qitadigan mavzusini bolalar ongiga yetkazishda shaxsiy
metologiyasiga tayanadi. Bu esa ham o‘quvchilarda ham o‘qituvchuilarda shaxsga
oid kompetensiyani shakllanishiga olib keladi.
3.2.Adabiyot darslarida “Devonu lug‘atit turk” asarining o‘qitilishi
Yuksak malakali va
raqobatbardosh
37](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_37.png)
![kadrlar
tayyorlashda fan va
ishlab chiqarish
integratsiyasiga
tayanish, fan
bo‘yicha egallangan
280
malakalar darajasini
nazorat qilish va
baholashda
38](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_38.png)
![o‘quvchilarning
mustaqil
mutolaa madaniyati
shakllantirish
texnologiyasini
takomillashtirish
adabiy
ta'lim oldidagi
dolzarb
vazifalardandir.
39](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_39.png)
![Zero, Respublikamiz
Prezidenti
Sh.Mirziyoyev
ta’lim -tarbiya
sohasidagi yutuq
va muammolarni
tahlil
qilar ekan,
yoshlarning
kitobxonlik darajasi
40](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_40.png)
![pasayib, ko‘p
vaqtlarini
ij timoiy
tarmoqlarda
o‘tkazayotganiga
alohida e'tibor
qaratgan holda:
“...farzandlarimizda
yoshlik chog‘idan
boshlab kitobga
mehr qo‘yish,
41](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_41.png)
![mustaqil fikr
yuritish, murakkab
hayotiy vaziyatlarda
to‘g‘ri javob topish
ko‘nikmasini
shakllantirishimiz,
buning uchu n
tegishli tashkiliy
ishlarni
amalga oshirishimiz
darkor” [1; 469 - b.]
42](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_42.png)
![degan fikrlari
masalaning g‘oyat
dolzarbligini
ko‘rsatadi.
Ma’lumki, o‘quvchi
mutolaaga badiiy
asarni o‘z ehtiyoji va
qiziqishi
doirasida tanlaydi.
Biroq o‘qituvchi
43](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_43.png)
![o‘quvchining yosh
xu susiyatlari, bilish
jarayonlari,
qiziqishlari va
saviyasini nazarda
tutib ularga
ma'naviy-
ma'rifiy, milliy
ruhdagi asarlardan
bir nechtasini erkin
tanlash uchun
44](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_44.png)
![tavsiya qilishi
mumkin
Yuksak malakali va
raqobatbardosh
kadrlar
tayyorlashda fan va
ishlab chiqarish
integratsiyasiga
tayanish, fan
bo‘yicha egallangan
280
45](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_45.png)
![malakalar darajasini
nazorat qilish va
baholashda
o‘quvchilarning
mustaqil
mutolaa madaniyati
shakllantirish
texnologiyasini
takomillashtirish
adabiy
46](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_46.png)
![ta'lim oldidagi
dolzarb
vazifalardandir.
Zero, Respublikamiz
Prezidenti
Sh.Mirziyoyev
ta’lim -tarbiya
sohasidagi yutuq
va muammolarni
tahlil
47](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_47.png)
![qilar ekan,
yoshlarning
kitobxonlik darajasi
pasayib, ko‘p
vaqtlarini
ij timoiy
tarmoqlarda
o‘tkazayotganiga
alohida e'tibor
qaratgan holda:
48](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_48.png)
![“...farzandlarimizda
yoshlik chog‘idan
boshlab kitobga
mehr qo‘yish,
mustaqil fikr
yuritish, murakkab
hayotiy vaziyatlarda
to‘g‘ri javob topish
ko‘nikmasini
shakllantirishimiz,
buning uchu n
49](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_49.png)
![tegishli tashkiliy
ishlarni
amalga oshirishimiz
darkor” [1; 469 - b.]
degan fikrlari
masalaning g‘oyat
dolzarbligini
ko‘rsatadi.
Ma’lumki, o‘quvchi
mutolaaga badiiy
50](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_50.png)
![asarni o‘z ehtiyoji va
qiziqishi
doirasida tanlaydi.
Biroq o‘qituvchi
o‘quvchining yosh
xu susiyatlari, bilish
jarayonlari,
qiziqishlari va
saviyasini nazarda
tutib ularga
ma'naviy-
51](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_51.png)
![ma'rifiy, milliy
ruhdagi asarlardan
bir nechtasini erkin
tanlash uchun
tavsiya qilishi
mumkin
Yuksak malakali va
raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashda fan va
ishlab chiqarish
integratsiyasiga
52](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_52.png)
![tayanish, fan bo‘yicha
egallangan
280
malakalar darajasini
nazorat qilish va
baholashda
o‘quvchilarning mustaqil
mutolaa madaniyati
shakllantirish
texnologiyasini
takomillashtirish adabiy
ta'lim oldidagi dolzarb
vazifalardandir. Zero,
Respublikamiz Prezidenti
53](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_53.png)
![Sh.Mirziyoyev ta’lim -
tarbiya sohasidagi yutuq
va muammolarni tahlil
qilar ekan, yoshlarning
kitobxonlik darajasi
pasayib, ko‘p vaqtlarini
ij timoiy tarmoqlarda
o‘tkazayotganiga alohida
e'tibor qaratgan holda:
“...farzandlarimizda
yoshlik chog‘idan
boshlab kitobga mehr
qo‘yish,
54](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_54.png)
![mustaqil fikr yuritish,
murakkab hayotiy
vaziyatlarda to‘g‘ri javob
topish
ko‘nikmasini
shakllantirishimiz,
buning uchu n tegishli
tashkiliy ishlarni
amalga oshirishimiz
darkor” [1; 469 - b.]
degan fikrlari masalaning
g‘oyat
dolzarbligini ko‘rsatadi.
55](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_55.png)
![Ma’lumki, o‘quvchi
mutolaaga badiiy asarni
o‘z ehtiyoji va qiziqishi
doirasida tanlaydi. Biroq
o‘qituvchi o‘quvchining
yosh xu susiyatlari, bilish
jarayonlari, qiziqishlari
va saviyasini nazarda
tutib ularga ma'naviy-
ma'rifiy, milliy ruhdagi
asarlardan bir
nechtasini erkin tanlash
uchun
56](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_56.png)
![tavsiya qilishi mumkin
Adabiyot o‘qitish boshqa fanlarni o‘qitishdan keskin farq qiladi. Shunga ko‘ra,
uni fan sifatida qaraydiganlar bir guruhni tashkil etsa, adabiyot o‘qitishni san’at
turi sifatida baholab, adabiyot o‘qituvchisining ishini ham san’atkorona bir ish
sifatida baholaydiganlar kam emas. Demak, ular adabiyot o‘qitish metodikasini
ham san’at bilan tenglashtiradi. Yuqorida aytilganlarni hisobga olgan holda,
quyidagi yondashuvlar adabiyot darslarida foydalanish uchun tavsiya qilindi:
Tematik yondashuv: bu markaziy mavzuni va pastki mavzularni tushunishga
asoslangan adabiyotni o‘qitish.
Stilistik yondashuv: bu matnga muallifning uslubi va boshqa muallif bilan
taqqoslaganda qarash bilan bog‘liq.
Guruhga yondashish: Bu zaif va kuchli o‘quvchilarni umumiy faoliyatda,
ehtimol kuchsizlarni mustahkamlash uchun jalb qilishdir. Ammo adabiyotni
o‘qitish uslubi sifatida, guruhli yondashuv matnni dramatizatsiya qilish yoki ijro
etish bilan shug‘ullanadi.
Javob yondashuvi: bu tanqidiy usulni tasvirlaydi. Bu talabaga matn uchun
haqiqiy bo‘lishi va stereotiplarsiz yoki sahnaviy boshqarilmasligi erkinligini
beradi.
Integratsiyalashgan yondashuv: Bu matnni butun bir tashkilot sifatida qarash
bilan bog‘liq. Ushbu yondashuv, shuningdek, til va adabiyotni o‘qitish uchun
matndan foydalanishni ham o‘z ichiga oladi. Sinov yordamida lug‘at, talaffuz,
adabiy vositalarni va boshqalarni o‘qitish uchun foydalanish mumkin.
Muammolarni yechishga yondashish talabalardan matnda berilgan sirni
ochishni talab qiladi. Zamonaviy ta’limda o‘qitish yondashuvlari bilan bir qatorda
yangi usullardan foydalanish ham adabiyot darslarini tashkil etishda yuqori samara
beradi.
Tanqid usuli: Bu adabiyot o‘qitishda juda tavsiya etiladi. Ba’zan talabalardan
“O‘quv qo‘llanmalaridan” olingan ma’lumotni haqiqiy matnga havola qilib tanqid
qilish talab qilinishi mumkin. Ushbu usul talabani qo‘shimcha ma’lumot olish
57](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_57.png)
![uchun qo‘shimcha o‘qishni talab qiladi. Bu talabalarning ushbu mavzuga bo‘lgan
qiziqishini uyg‘otishga va qo‘llab-quvvatlashga qodir.
Munozara usuli: Bu talabalarning matnni o‘qishini va to‘g‘ri ma’lumot
olishlarini ta’minlashning samarali vositasi bo‘lishi mumkin.
Kashfiyot usuli: Bu muammoni aniqlash yondashuvidan kelib chiqadi va
munozara usuli bilan birlashganda katta natijaga erishishi mumkin.
Shuningdek, tashabbuskorlik va qiziqishni rag‘batlantirish uchun savol berish
usuli rag‘batlantiriladi.
Loyihalash usuli: individual farqlar tufayli ba’zi talabalar til bilimi kamligini
namoyish qilishadi. Loyihaviy usul ularga yordam berishi mumkin. Bu erda
matnning ba’zi mavzulariga asoslangan ijodiy yozishni odatiy mashqga aylantirish
tavsiya etiladi.
Faoliyat usuli: Buni eng yaxshi dramatizatsiya uslubi bilan tasvirlash mumkin,
bu adabiyotni o‘qitish uchun juda muhimdir.
O‘qish va tushuntirish usuli munozara uslubiga bog‘liq bo‘lsa ham talabalarga
yaxshi ta’sir ko‘rsatadigan usul. Malakalar darajasini nazorat qilish va baholashda
o‘quvchilarning mustaqil mutolaa madaniyati shakllantirish texnologiyasini
takomillashtirish adabiy ta'lim oldidagi dolzarb vazifalardandir. Zero,
Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuq va
muammolarni tahlil qilar ekan, yoshlarning kitobxonlik darajasi pasayib, ko‘p
vaqtlarini ijtimoiy tarmoqlarda o‘tkazayotganiga alohida e'tibor qaratgan holda:
“...farzandlarimizda yoshlik chog‘idan boshlab kitobga mehr qo‘yish, mustaqil fikr
yuritish, murakkab hayotiy vaziyatlarda to‘g‘ri javob topish ko‘nikmasini
shakllantirishimiz, buning uchun tegishli tashkiliy ishlarni amalga oshirishimiz
darkor” [1; 469-b.] degan fikrlari masalaning g‘oyat dolzarbligini ko‘rsatadi.
M. Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida ham alohida, birgalashib va
ko‘plashib o‘qish haqida qarashlar mavjudligini ko‘rish mumkin.
“Devonu lug‘otit turk”-adabiy manba. Unda turkiy xalqlar tarixiga oid qadimiy
afsona va rivoyatlar, 300 ga yaqin maqol va matallar, hikmatli so‘zlar, 700 satrdan
oshiq she'riy parchalar o‘rin olgan. «Devon»da keltirilgan she'riy parchalardan 150
58](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_58.png)
![satrga yaqini islom davri she'riyatiga xos bo‘lgan «bayt» tipidagi masnaviy, qasida,
g‘azal, qit'a parchalari bo‘lib, muallif ularni «bayt» deb ataydi.«Devon»dagi
qo‘shiqlar ko‘proq jangnoma xarakterida bo‘lib, ba'zi yirik she'riy parchalarga
shartli ravishda «Tangutlar bilan jangnoma», «Uyg‘urlar bilan jangnoma»,
«Yabaku bilan jangnoma» deb nom qo‘yilgan.
Marsiyada Afrosiyob-Alp Er Ton‘ganing achchiq qismati dahshatli fojia,
o‘rnini to‘ldirib bo‘lmaydigan yo‘qotish sifatida baholanadi
Alp Er To‘nga o‘ldimu?
Esiz ajun qaldimu?
o‘dlak o‘chin aldimu?
Emdi yurak yirtilur.
Alp Er To‘nga xalq sevgan qahramon.
Mana bu misralar motam marosimini eslatadi:
Bo‘ri bo‘lib uldilar.
Yoqa yirtib turdilar.
Yig‘lab-siqtab yurdilar
Ko‘z yoshlari mo‘l bo‘ldi.
«Devonu lug‘atit-turk» adabiy manba sifatida ham qimmatli
yodgorlikdir. Asardagi she’riy parchalar X1 asrgacha bo‘lgan adabiy hayot
to‘g‘risida to‘laqonli so‘z yuritishga imkon beradi. Bu she’riy parchalar ma’lum bir
so‘zning izohi uchun keltirilgan bo‘lsa-da, bu parchalar qadimgi turkiy adabiyotda,
xususan, lirik va epik janrning rivoj topganidan dalolat beradi. Koshg‘ariy
keltirgan mazkur she’riy parchalar turli mavzuda – mehnat, yorning ta’rif-tavsifi,
turk bahodirlarining qahramonliklari, ezgulikka da’vat, vatanparvarlik va h.
SHe’riy parchalarni Mahmud Koshg‘ariy xalq og‘zidan yozib olgan. Ayni paytda
«Devonu lug‘atit-turk»dagi ba’zi she’riy parchalar majlum bir ijodkor qalamiga
mansub ekanligini Koshg‘ariyning ishorasidan bilish mumkin. Koshg‘ariy ko‘p
o‘rinlarda «shoir aytadi» iborasini ishlatadi va bir to‘rtlik keltiradi. Ular xalq
59](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_59.png)
![orasida mashhur bo‘lganlari uchun ham Koshg‘ariy ularning ismini aytib
o‘tirmagan. Ba’zi shoirlarning (masalan, CHo‘chu) aytib o‘tadi.
“Devon”dagi she’rlar haqida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1.
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asaridagi she’rlar ham xalq
og‘zaki ijodiga, ham individual she’riyatga mansub. 2. Matnlar islomdan oldingi
davrga mansub, ammo musulmonlikning ta’siri ham seziladi.
Bunday talqindan so‘ng yana quyidagicha savol kelib chiqadi: agar
“Devon”dagi she’rlar ham xalq og‘zaki ijodiga, ham individual she’riyatga mansub
bo‘lsa, qaysi tamoyillarga ko‘ra ularni farqlash mumkin? “Devon”dagi hamma
she’rlar sillabik she’r deb qabul qilingan, ya’ni folklor va adabiy parchalar
metrikasi bir xil. Hamma she’rlar qofiyalangan. Demak, she’rning tovush tuzilishi
folklor va individual she’riyatni farqlash uchun zaruriy edement bo‘lib xizmat
qilmaydi. Nihoyat, matnlar mazmunida ham (Turkon malikaga bag‘ishlangan
to‘rtlikdan tashqari) folklorga oid she’rlar bilan individual she’riyatni farqlashga
yordam beradigan hech narsa yo‘q. 79
Agar “Devon” dagi she’rlar islomgacha bo‘lgan davrga mansub bo‘lsa va
bora-bora musulmonlik ta’sirida qolgan bo‘lsa, bu she’riy parchalarning
tuzilishidagi qaysi elementlar islomgacha bo‘lgan davr elementlariyu qaysi
elementlar islom ta’sirida deb qaraladi? Musulmonlik ta’siri nimada o‘z ifodasini
topgan? Bombachining fikricha, islomgacha bo‘lgan she’r turi izosillabizm (teng
hijolilik) tamoyili buzilgan o‘rinlardagi baytlarda o‘z aksini topgan. Bombachi,
qadimgi turkiy she’riyat uchun misralardagi bo‘g‘inlar miqdori turlichaligi
xarakterlidir, deb asoslashga harakat qiladi. Masnaviy shaklidagi qofiyalanishga
ega bo‘lgan ikkiliklar arab-fors poetikasning ta’siri sinab ko‘rilgan usuldir deb
qarash mumkin, deydi.
Bombachining bu fikrini haqiqatdan uzoq deb bo‘lmaydi. Zotan, Koshg‘ariy o‘z
asarida (1 jild, 151-betda Ash’a degan shoirning arabcha bir baytini keltiradi)
arabcha baytlarni ham keltiradiki, bundan Mahmud Koshg‘ariy arab-fors she’riyati
poetikasidan foydalangani haqiqatga yaqin, deb aytish mumkin. Quyida arab-fors
adabiyotiga oid masnaviy shaklidagi baytlardan keltiramiz.
60](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_60.png)
![Alg‘il o‘gut mendin, o‘g‘ul erdam tila,
Bo‘yda ulug‘ bilga bo‘lub, bilging ula (1, 85).
(O‘g‘il, mendan o‘git sotib ol, fazilat tila,
El-yurt orasida ulug‘ olim bo‘l, ilmingni tarqat.)
Qishqa etin kelsa, qali qutlug‘ yay,
Tun, kun kecha alqinur o‘zlak bila ay (1, 111)
(Barakali yoz kelsa, qishga tayyorlan, chunki kecha va kunduzning o‘tishi bilan oy
va zamon kechadi (yoz o‘tib qo‘l keladi).
Bardi eran qo‘nuq, ko‘rub qutqa saqar,
Qali yavuz uyuq, ko‘rub evni yiqar (1, 112)
(Mehmonni davlat va barakatdan sanaydiganlar o‘tib ketdi, sahrolarda ko‘ringan
qoralarni va manzillarni belgilash uchun qo‘yilgan toshlarni ko‘rib, odam deb
o‘ylab, u kelib qolmasin deb, chodirni buzguvchilar qoldi.)
O‘truk o‘tun ag‘rilayu yuzga baqar,
Elkin tashub bermish ashig‘ bashqa qaqar (1, 127)
(Erlarning hiylakori, pastkashi, baxili qoldi. Mehmon uning oldida o‘g‘ridek
ko‘rinadi, musofir mehmonga eydigan narsasini minnat qilib, bergan narsasi bilan
mehmonning boshiga uradi )
Shuni ta’kidlash kerakki, Koshg‘ariy «shoir aytadi» iborasi ostida keltirgan
to‘rtliklar shaklan xalq og‘zaki ijodiga tegishli. Ammo adabiy jarayonning qadimgi
va ilk klassik davrdagi holati folklor va yozma adabiyot tamoyillarining bir-biriga
uyg‘unligi bilan belgilanadi. Ayniqsa, urxun yodnomalari bilan «Devonu lug‘atit -
turk» qiyoslanganda, badiiy fikrlashning eng umumiy tamoyillari urxun
yodnomalarida ham, «Devon»da bir ekanligi ayonlashadi.
«Devonu lug‘atit-turk» va enisey yodnomalaridagi jang lavhalari bir biriga motiv
va syujet jihatidan uyg‘un keladiki, «Devon»dagi to‘rtliklar «islomdan oldingi
O‘rta Osiyo xalqlarining eposi» 81
ga aloqador. Fitratning ko‘rsatishicha,
61](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_61.png)
![«Devon»dagi to‘rtliklar milodiy VII-VII asrlarga oid adabiy manbalardir. Qadimgi
turkiy adabi yot - urxun-enisey yodnomalaridagi an’ana Qoraxoniylar davri
adabiyotiga uzluksiz o‘tgani haqidagi fikrlar shunday parchalarda o‘z tasdig‘ini
topadi. Jumladan, A.Bombachi qadimgi turkiy adabiyot bilan «Qutadg‘u bilig»
o‘rtasidagi aloqani tarixiy sharoit bilan bog‘laydi: «Turkiylar uchun islomgacha
bo‘lgan davrdan islomga o‘tish birdaniga bo‘lmagan edi. An’ananing uzluksizligi
Qoraxoniylar adabiyotida yaqqol kuzatiladi. Til ilgari qanday bo‘lsa,
shundayligicha qoldi».
Bombachining bu fikri uchta manba – urxun- enisey yodnomalari, «Devonu
lug‘atit-turk» va «Qutadg‘u bilig»ga tegishli. Rus va Evropa turkologiyasida
«qadimgi turkiy adabiyot» va «qadimgi turkiy til» nomi ostida X11 asrgacha
bo‘lgan turkiy tildagi yodgorliklar nazarda tutiladi va bu o‘zini oqlaydi.
Gap «Devonu lug‘atit-turk» va urxun- enisey yodnomalarining tili
umumiyligi va bu manbalardagi tasvirning uyg‘unligi haqida ketar ekan, yana
Fitratga murojaat etamiz. U yuqoridagi asarida «Devon»dagi bir necha epik
asarlarni tiklaydi, ular tasvir xarakteri, ruhi, poetik jihatlari, voqealar mazmuni
jihatidan xalq eposlariga taalluqli ekanligi sezilib turadi. Fitrat «Devon»dagi
to‘rtliklarni mazmuniga ko‘ra, o‘n besh bo‘limga guruhlaydi. Biz bu o‘rinda VII
(Tangut begining urushi, 53-58- betlar), VIII (Uyg‘urlar bilan urush, 58-60-betlar),
XII (Bir urush, 74-78-betlar), XIII (Uch urush, 72-74-betlar) bo‘limlaridagi
to‘rtliklarning yodnomalardagi parchalarga nafaqat g‘oya va mazmun tomondan,
balki tarixiylik nuqtai nazaridan ham ta’kidlamoqchimiz. Misol uchun «Tangut
begining urushi» deb nomlangan bo‘lim to‘rtliklarida (8 to‘rtlik) jang manzarasi
tasvirlangan.
Qatun sini jig‘iladi,
Tangut begin yag‘iladi,
Qani ag‘ib jag‘iladi,
O‘yin suvin qizil sag‘di.
Mahmud Koshg‘ariy nozik didli adabiyotshunos sifatida maqol va she’rni
yaxshi farqlaydi va har bir baytni berishda aniqlik kiritadi. Qaysi o‘rinda maqol,
62](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_62.png)
![qaysi o‘rinda she’r kelayotganini o‘quvchiga uqtirish uchun “maqolda shunday
kelgan”, “she’rda shunday kelgan” iboralarini keltiradi (maqollardan sharhlash
kerak).
“Devon”da she’rlardan tashqari, Mahmud Koshg‘ariy ikki afsonani ham
keltirgan. SHu afsonalardan biri - “Oltin qon” afsonasi, ikkinchisi - yil hisobi
to‘g‘risidagi afsonadir. Afsona turkcha o‘n ikki muchal yillarining paydo bo‘lish
tarixiga oiddir (1, 331-332). Koshg‘ariy afsonani hikoya qilib bo‘lgach, qadimgi
turkiylarda yil hisobi quyidagi tartib bilan yuritilishini ko‘rsatadi: sichqon yili,
sigir yili, bars yili, quyon yili, timsoh yili, ilon yili, ot yili, qo‘y yili, maymun yili,
tovuq yili, it yili, to‘ng‘iz yili.
Bu afsonaning yana bir diqqatga sazovor tomoni shundaki, qadimgi Xitoy
afsonalari tarkibida ham mazkur afsona bor. Xitoylarda bu afsona Budda bilan
bog‘liq.
Xitoylarda rivoyat qilinishicha, Budda Yer yuzini tark etishdan oldin
huzuriga hamma hayvonlarni chaqiribdi. U bilan xayrlashgani o‘n ikki hayvon
kelibdi, xolos. Kelgan hayvonlarni mukofotlash uchun Budda, men chaqirganimda
navbat bilan kelganingiz bo‘yicha yillarga nom beraman, debdi. Hayvonlar birinchi
bo‘lib kim kelgani to‘g‘risida bahslasha boshlabdilar. Oxiri, bir to‘xtamga kelish
uchun musobaqa uyushtirishga qaror qilibdilar: daryoning narigi qirg‘og‘iga
birinchi bo‘lib o‘tgan hayvonning nomi bilan birinchi yil ataladigan bo‘libdi.
Keyingi yillar daryoni birin-ketin kechib o‘tgan hayvonlar nomi bilan ataladigan
bo‘libdi. Nihoyat, o‘n ikki jonzot qirg‘oqqa tizilishibdi va baravar suvga o‘zlarini
tashlabdilar. Kalamush darrov ho‘kizning ustiga minib olibdi, ho‘kiz esa hech
narsani sezmabdi. Ho‘kiz boshqa hamma hayvonlardan oldinga ketib, daryoning
narigi qirg‘og‘iga chiqishga tayyorlanibdi. SHu lahzada kalamush uning ustidan
sakrabdi-da, qirg‘oqqa bir necha soniyaga ho‘kizdan oldin chiqibdi. Shunday qilib,
kalamush birinchi bo‘lib chiqqan hisoblanibdi. Qolgan hayvonlar shu tartibda
suzib o‘tibdilar: yo‘lbars, quyon, ajdar, ilon, ot, qo‘y, maymun, xo‘roz, it . To‘ng‘iz
63](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_63.png)
![nihoyatda sustkash va dangasa ekan, shuning uchun eng oxirida qirg‘oqqa yetib
kelibdi.
Ikkala afsonadagi yil hisobining nomlari va tartibida katta farq yo‘q.
Ehtimol, Xitoyga buddaviylik kelgandan keyin, qadimgi turklar afsonasini
o‘zlashtirgan bo‘lishlari mumkin.
SHuningdek, “Devonu lug‘atit-turk”da munozara (YOz va Qish munozarasi)
janri, Alp Er To‘ngaga va yana bir noma’lum qahramonga bag‘ishlangan marsiya
ham bor.
O‘rta maxsus maktablarida “Devonu lug‘atit turk” asarini o‘qitishda ham
o‘quvchilarga tegishli ma’lumotlar berilgach, bir qancha usullardan foydalanish
mumkin.
O‘quv topshirig‘i.
Quyida berilgan ma’lumotlarni o‘qib, ma’ruzada tinglaganlaringizga asosan
Tog‘ri (T) va Noto‘g‘ri (N) deb belgilab chiqing. Xato ma’lumotni tuzating.
Koshg‘ariyning to‘liq ismi Mahmud ibn Husayn ibn
Muhammad
Mahmudning ilk ustozlaridan biri Husayn xalifa
Bolosog‘unlik edi
Mahmud Koshg‘ariy qomuschi olim va sayyohdir
Koshg‘ariy forsiy til grammatikasini ishlab chiqqan 1-
tilshunosdir
Devon-u lug‘otit turk” asaridagi ma’lumotlar X-XI
asrlarga oid.
.
64“To‘g‘ri va noto‘g‘ri”
mashqi.
Test topshiriqlarini
yeching](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_64.png)
![1. Mahmud Koshg‘ariy qaysi shaharda tug‘ilgan?
A) Barskon
b) Barsg‘an
c) Bolosog‘un
d) Koshg‘ar
2.Koshg‘ariy qaysi shaharlarda ta’lim olgan?
a) Buxoro, Marv
b) Samarqand •
c) Bag‘dod, Nishopur
d) barchasida
3.“Devon-u log‘otit-turk” asari qaysi yillarda yozilgan?
a)1072-1074-yillar
c)1064-1066-yillar
b)1074-1076-yillar
d)472-474-yillar
4.Asarda turk tili qaysi til bilan qiyoslanadi?
A) fors tili
b) o‘zbek tili
c) arab tili
d) tojik tili
5.Asarda berilgan badiiy hodisalardan kuy, maqom ma’nosini bildirib she’rga
nisbatan qo‘llangan atama qaysi?
A) Saj’
b) rajaz
c) yir
d) qo‘shug‘
6.Asarning tarixiy mavzularga bag‘ishlangan qismini aniqlang.
A)Tangutlar bilan bo‘lgan jang haqida parcha
65](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_65.png)
![c) “Oltin qon” rivoyat
b) Alp Er To‘nga marsiyasi
d) barchasi to‘g‘ri
Qolaversa, o‘qituvchi tomonidan berilgan nazariy ma’lumotlarni mustahkamlash,
xotiraga muxrlash va bilimini sinash uchun savol va topshiriqlardan ham
foydalanish mumkin.
1) “Devonu lug‘atit-turk” qachon va qaerda yaratilgan?
2) “Devonu lug‘atit-turk”ni yozish uchun material to‘plash maqsadida
3) Mahmud Koshg‘ariy qaysi o‘lkalarni kezib chiqdi?
4) “Devonu lug‘atit-turk”da “shoir aytadi” iborasi nimani anglatadi?
5) “Devonu lug‘atit-turk”dagi didaktik she’riy parchalarga misol keltiring.
6) “Devonu lug‘atit-turk”dagi she’riy parchalar qaysi davrga tegishli?
7) “Devonu lug‘atit-turk”dagi she’riy parchalar bilan qaysi qadimgi
yodgorliklar o‘rtasida uyg‘unlik bor?
8) “Devonu lug‘atit-turk”da qaysi janrlar uchraydi?
9) “Devonu lug‘atit-turk”dagi maqollar qaysi mavzuda?
“Devoni lug‘atit turk” asarini o‘qitishda ma’lumotlar bazasini tartiblab,
tarmoqlab o‘rganish uchun “kaster”, taqqoslab o‘rganish uchun “Venn
diagrammasi”, ma’lumotlar ketma-ketligini eslab qolish uchun “Zanjir”, Mahmud
Koshg‘ariy shaxsi bilan tanishish uchun “Shaxsini top”, xotira va nutqni
rivojlantirish uchun “Sher mashqi”, “So‘z o‘yini” kabi metodlardan foydalanish
mumkin.
66Savol vaSavol va
topshiriqlar:topshiriqlar:](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_66.png)
![XULOSA
Keyingi yillarda ta’lim tizimidagi islohotlar, asosan, O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 2017-2021
yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida belgilangan «…ta’lim tizimini
takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish» 8
ga doir
g‘oyalar asosida olib borilmoqda. Har bir sohada ilg‘or innovatsiyalarni yaratish
bugungi kun ilm ahlining asosiy maqsadidir. Ushbu tadqiqot ishida asarning asl
mohiyatini o‘quvchilar ongiga singdirish, uni o‘qitishning turli usullari, o‘ziga
xosliklari haqida mulohazalar mavjud.
Tilshunoslik tarixida til, madaniyat va tarixning ayrim muammolarini hal
yetishda murojaat qilishimiz va o‘rganishimiz lozim bo‘lgan nodir qo‘lyozma
yodgorliklarimiz talaygina. Shunday asarlardan biri, shubhasiz, ilk tilshunos,
qiyosiy metod asoschisi Mahmud Ko‘shg‘ariyning “Devonu lug‘ati-t-turk”
asaridir. Ushbu asarning tilshunoslik oldidagi qimmati endilikda hech kimga sir
emas. Lug‘at har tomonlama zamonaviy lingvisik nazariyalarga munosib asos
bo‘la oladigan darajadagi mukammal asardir.
8
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . Мирзиёев нинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон
«Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги
Фармони
67](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_67.png)
![Bugungi kunga qadar juda ko‘p olimlar tomonidan asarning turli qirralari
tadqiq etilgan bo‘lsa-da, uning mohiyati, nazariyalari to‘laligicha o‘rganilgan deya
olmaymiz, aksincha, asarning ichiga qanchalik chuqurroq kirib, yangidan-yangi
qirralarini kashf etilaversa, uning sir-asrorlari yanada namoyon bo‘laveradi.
Mashhur sharqshunos P.K.Juzening Mahmud Koshg‘ariy haqidagi: “Dadil aytish
mumkinki, yaqindagina (XIX asr oxirlarida) Rossiyada va Sharqda o‘rganilgan
turkiy tillar fonetikasi va etimologiyasining asosiy qonunlari XI asrdayoq Mahmud
Koshg‘ariy tomonidan aniqlangan va o‘rganilgan edi. Mahmudning bu
tekshirishlari shu qadar keng va chuqurki, hatto bunday asar XIX asrda yozilganda
ham, unga shon-sharaf bo‘lar edi. Mahmud Koshg‘ariyning «Devon»i singari asar
fan olamida keyingi asrlarda ham yaratilgan emas. Uning asari bamisoli «Turkiy
qomusdir», - degan fikrlari yuqoridagi fikrlarimizning dalilidir.
Darhaqiqat, Mahmud Koshg‘ariy tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy, fonetika,
fonologiya, leksikologiya, leksikografiya, lingvogeografiya sohlarida diqqatga
sazovor ishlarni amalga oshirdi. U bevosita sarf va nahv ilmining asoschisi
hisoblanadi.
“Devonu lug‘ati-t-turk”ni tilshunoslikning turli yo‘nalishlari bo‘yicha
tadqiq qilsa bo‘ladi. Uni leksik jihatdan o‘rganish, tahlil qilish esa asarning nozik
qirralarini, ma’no rang-barangliklarini ochib berishga xizmat qiladi.
Ushbu tadqiqot ishini bajarish jarayonida “Devonu lug‘atit turk” asari haqida
umumiy ma’lumotlarni to‘plandi, asarning o‘rganilganlik darajasi, bu haqdagi
olimlarning turli nazariyalarini ko‘rib chiqildi, til va adabiyot ta’limida
lug‘atlardan foydalanishning ahamiyatini aniqlandi, ona tili darslarida “Devoni
lug‘atit turk”asarini o‘qitishda o‘ziga xos usullar, innovatsion metodlardan
foydalanish bo‘yicha mulohaza va takliflar berildi, o‘rta maktab adabiyot
darslarida “Devoni lug‘atit turk”asarini o‘qitishda o‘ziga xos usullar, innovatsion
metodlardan foydalanish ko‘nikmalari haqida fikrlar bildirildi.
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari yuzasidan jahon
olimlaridan K.Brokelmann,V.V.Bartold, S.E.Malov, K.K.Yudaxin, B. Atalay,
68](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_68.png)
![R.Kilisli , o‘zbek olimlaridan S.Mutallibov, A. Fitrat, B. Cho‘ponzoda, G‘.
Abdurahmonov, H. Dadaboyev, A. Rustamov, A. Hasanov, H. Boltaboyev 9
kabi
olimlar o‘zlarining tadqiqot ishlarini olib borgan.
Xullas, ilm-fan ravnaq topib, rivojlanib borgani sari eng qadimiy, eng
tadqiqottalab asarlardan bo‘lgan “Devoni lug‘otit turk” asariga bo‘’lgan qiziqish
dunyo miqyosida kuchayib bordi. Bu borada yirik-yirik, salmoqli tadqiqot ishlari
amalga oshirildi. Ushbu asarni jahon olimlari turli sohalar bo‘yicha tadqiqot
obyekti sifatida ishladilar, jumladan, asarning filologik, geografik, etnografik,
kulturologik, adabiyotshunoslik va shu kabi tarmoqlar bo‘yicha tadqiq etdilar.
Ushbu asar turkiy xalqlar tarixidagi dialektologik, izohli, etnografik, tarixiy-
etimologik lug‘atlarning barcha unsurlarini qamrab oluvchi dastlabki universal
lug‘at bo‘lib, o‘z muallifini dunyoga ulug‘ adabiyotchi, tarixchi geograf va boshqa
ko‘p fanlarlan yaxshi xabardor bo‘lgan yirik fan arbobi, qomusiy olim sifatida
tanitdi. “Devoni lug‘atit turk” asarini, uning tarkibidan joy olgan har bitta so‘zni
yosh-avlodga o‘rgatish zarur. Agar mana shu ish amalga oshirilsa, birinchi
navbatda, tilimizning sofligi saqlanadi, so‘z boyligimiz mahalliylashadi,kelajak
avlodga keng dunyoqarashli, fikrlashi keng, so‘z bilish qobiliyati yuqori bo‘lgan
kadrlarni tayyorlab bergan bo‘lamiz. Maktab darsliklarining asosiy mazmuni
lug‘atlar bilan ishlashga qaratilganligi ham bejiz emas. Bolalar qanchalik ko‘p
didaktik va ilmiy asarlar bilan tanishib borsa, shunchalik bilimi, tafakkur olami
ham shu asnoda shakllanadi. Yuqorida keltirilgan usullar namuna sifatida berildi.
Aslida, har bir fan o‘qituvchisi ijodkor sifatida o‘zi o‘qitadigan mavzusini bolalar
ongiga yetkazishda shaxsiy metologiyasiga tayanadi. Bu esa ham o‘quvchilarda
ham o‘qituvchuilarda shaxsga oid kompetensiyani shakllanishiga olib keladi.
“Devoni lug‘atit turk” asarini o‘qitishda ma’lumotlar bazasini tartiblab,
tarmoqlab o‘rganish uchun “kaster”, taqqoslab o‘rganish uchun “Venn
diagrammasi”, ma’lumotlar ketma-ketligini eslab qolish uchun “Zanjir”, Mahmud
9
A.Fitrat. Eng eski turk adabiyoti namunalari. Samarqand-Toshkent, 1927. Qayta nashri: Toshkent:
MUMTOZ SO’Z, 2008; Dadaboyev H. «Devonu lug‘atit turk»ning til xususiyatlari.–
Toshkent:ToshDSHI,2017; Abdurahmonov G’. Mutallibov S.M. Devonu lug’atit nturk. Indeks-lug’at. –
Toshkent: O’zFA nashriyoti, 1967.
69](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_69.png)
![Koshg‘ariy shaxsi bilan tanishish uchun “Shaxsini top”, xotira va nutqni
rivojlantirish uchun “Sher mashqi”, “So‘z o‘yini” kabi metodlardan foydalanish
mumkin.
FOYD А LANILGAN ADABIYOTLAR
I. Normativ- huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “ O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishʻ
bo yicha harakatlar strategiyasi to g risida
ʻ ʻ ʻ ” gi Farmoni. / Xalq so zi, 2017 ʻ
yil, 8 fevral. - № 28 (6722). https://lex.uz/ru/
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги
“Mамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида ” ги ПФ-5850-сон
Фармони. https://lex.uz/ru/
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Ўзбекистон
Республикасининг “Давлат тили ҳақида” ги қ онуни қабул
қилинганининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида ” ги 2019
йил 4 октябрдаги П Қ -4479-сонли Қ арори. https://nrm.uz/
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги
“Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан
ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги ПФ-5850 - сон Фармони.
https://lex.uz/ru/
5. Каримов И . А . Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада
чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини
70](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_70.png)
![шакллантиришнинг асосий йўналишлари . Иккинчи чақириқ
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг тўққизинчи
сессиясидаги маъруза , 2002 йил 29 август - Биз танлаган йўл –
демократик тараққиёт ва маърифий дунё , ҳамкорлик йўли . Т.11. – Т.:
2003.
6. И . Каримов , “ Миллий истиқлол ғояси : асосий тушунча ва тамойиллар ”,
Тошкент , 2000, б .45 4
Qarang.“Ta’lim taraqqiyoti”, 1999, 1-maxsus son,
64-bet.
II. Monografiya, ilmiy maqola, ilmiy adabiyotlar
1. A.Fitrat. Eng eski turk adabiyoti namunalari. Samarqand-Toshkent, 1927.
Qayta nashri: Toshkent: MUMTOZ SO‘Z, 2008; Dadaboyev H. «Devonu
lug‘atit turk»ning til xususiyatlari.–Toshkent:ToshDSHI,2017;
2. «Devonu lug‘ati turk»da asarida keltirilgan lirik she’rlar semantikasiga bir
boqish // Sharq tarjimashunosligi: tarixi, hozirgi kuni va kelajagi»
mavzuidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiya to‘plami. –Toshkent:
ToshDSHI, 2016. – B. 19-28;
3. «Devonu lug‘ati-t turk» va uning o‘zbek tilshunosligi taraqqiyotidagi o‘rni//
Sharq mash’ali, 014.–№2 (46).–B.15-19;
4. «Qutadg`u bilig»dagi qadimiy maqollar haqida // Til va adabiyot ta`limi.
2004, 1-son.
5. A.Xushanov, Sh.Bo‘ronova “ Science and Education ” Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
6. Abdulaxatov N. Va boshqalar.Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit
turk” asaridagi leksik birliklar tadqiqi. Toshkent- 2013.
7. Abdullaev H.Aliyev A., Sodiqov Q. “Devonu lug‘ati turk”da kechgan
yelkin~elkin so‘zi va uning she’riy uzindilardagi semantikasi // Sharq
71](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_71.png)
![tarjimashunosligi: tarixi,hozirgi kuni va kelajagi» mavzuidagi Respublika
ilmiy-amaliy konferensiya to‘plami.–Toshkent:ToshDSHI, 2014.–№2.–B.
24-28;
8. Abdurahmonov A. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi (Eng qadimdan islomgacha
bo‘lgan davr). –Samarqand:SamDU,2004;
9. Abdurahmonov G‘. Mutallibov S.M. Devonu lug‘atit nturk. Indeks-lug‘at. –
Toshkent: O‘zFA nashriyoti, 1967.
10. Atalay. B. Divanü Lügat-it-Türk ve Tercümesi üzerine Notlar / Kâşgarlı
Mahmud. Divanü Lügat-it-Türk (çeviri). Çeviren:Besim Atalay. 5 baski.
Cild I. Ankara, 2006. S.XII;
11. Dadaboyev H. “ Devonu lug‘atit turk ” ning til xususiyatlari.–
Toshkent:ToshDSHI, 2017;
12. Fitrat A. Tanlangan asarlar. 5 jildlik. 4 jild. Eng eski turk adabiyoti
namunalari. – Toshkent: Ma’naviyat, 2006;
13. Haqqul I. O‘zbek adabiyotida ruboiy. – Toshkent: Fan,1981;
14. Jo‘rayev M.Folklorshunoslik asoslari. – Toshkent: Fan, 2009;
15. Karimov Q. Qadimgi turkey til lug‘ati (X–XII asrlar). – Toshkent: Mumtoz
so‘z, 2009;
16. Kilisli Rifat. Ansiklopedik Sözlük, III Cild / Dil ve genel Kültür
Ansiklopedisi. Ankara, 1967. S. 1297.
17. M.Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. III tomlik. T. – 1960. – I tom, 17, 67
betlar.
18. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk.I jild. 126, 159, 444, 445-b.
Oriental Art and Culture. Scientific-Methodical Journal – Issue 5/2020 ISSN
2181-063X 160 http://oac.dsmi-qf.uz .
19. Mahmud Koshg‘ariy. Turkiy so‘zlar devoni (Devoni lug‘otit turk). 3 jildlik.
1-jild. Tarjimon va nashrga tayyorlovchi: Solih Mutallibov. T.: Fan, 1960.
20. Mallayev N. O‘zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1976;
21. Mamatqulov M. Qadimgi turkey adabiyotda janrlar poetikasi. Filol.f.n... dis.
– Toshkent, 2004;
72](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_72.png)
![22. Nurxon Nuraliyevna Rasulova, Fors tojik tilidan o‘zlashgan taom nomlari.
“Science and Education” Scientific Journal November 2020 / Volume 1
Issue 8 https://cyberleninka.ru/article/n/fors-tojik-tilidan-o-zlashgan-taom-
nomlari/viewer .
23. Qadimgi turkey she’riyat haqida // Hayotbaxsh chashma. – Toshkent:
Adabiyot va san’at, 1974. – B. 138-149.
24. Qayumov A. va boshqalar. Qadimgi yozma yodgorliklar. – Toshkent:
Yozuvchi, 2000;
25. Rahimjonov M. O‘zbek mumtoz lirikasida marsiya janri. Fil.f.d. (PhD)...
diss. – Samarqand, 2018;
26. Rahmatova Govhar Omonovna «Devonu lug ati-t-turk»dagi she rlar: matn ʼ ʼ
va uning talqini masalalari filologiya fanlari bo yicha falsafa doktori (phd)
ʼ
dissertatsiyasi avtoreferati.
27. Rahmonov N. »Devonu lug‘oti-t-turk» – adabiy manba sifatida // “Devonu
lug‘oti-t-turk”– turkey xalqlarning noyob yozma yodgorligi» mavzuidagi
xalqaro ilmiy anjuman materiallari. – Toshkent, 2018.– B. 54- 66;
28. Rahmonov N., Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. –Toshkent: O‘zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati, 2009; 23.
29. Rajabov D. “Devonu lug‘atit turk” dagi adabiy parchalar haqida // O‘zbek
tili va adabiyoti, 2013. – №2. – B. 106- 111;
30. Sodiqov Q. O‘zbek adabiy tili tarixidan. – Toshkent: O‘zbekiston, 1994;
31. Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston,
1993;
32. Xayitmetov A. O drevney poezii tyurkov (po materialam “Divani lug‘atit
turk” Maxmuda Kashgari) // Sovetskaya tyurkologiya. –Baku, 1972. – №1.
– S. 123.
33. Xayrullayev M. Mahmud Qoshg‘ariy // Ma’naviyat yulduzlari. –Toshkent:
Xalq merosi, 2001;
34. Xo‘ja Ahmad Yunus. “Turkiy tillar devoni” dagi bayonlardan uyg‘urlarning
XI asrdagi yemak-ichmak madaniyatiga nazar. // Urumchi, 2005. № 4, 21-b.
73](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_73.png)
![Internet saytlari:
1. www.zieyonet.uz .
2.www.pedagog.uz.
3. www. Wikipedia.uz
4. https://lex.uz/ru/
5. http://oac.dsmi-qf.uz .
6. https://cyberleninka.ru/article/n/fors-tojik-tilidan-o-zlashgan-taom-nomlari/
viewer .
74](/data/documents/a455a546-3423-4b23-96af-6ca0b4cb8e1e/page_74.png)
DAVLAT TILIDA ISH YURITISH ASOSLARINI O‘QITISH VA MALAKASINI OSHIRISH MARKAZI MUN D ARIJA KIRISH ………. ........... ........................................ ..................... .......... ....... ... ............3 I BOB. MAHMUD KOSHG‘ARIYNING HAYOT VA IJOD YO‘LI.“DEVONU LUG‘ATIT TURK” ASARI 1.1.M.Koshg‘ariy qomusiy olim sifatida………………………………………… .5 1.2.“Devonu lug‘atit turk” asari haqida umumiy ma’lumot ……………… …….. .. 9 II BOB. “DEVONU LUG‘ATIT TURK”ASARINING O‘RGANILISHI 2.1. “Devonu lug‘atit turk”asarining jahon miqyosida o‘rganilishi … ………….. . 13 2.2. “Devonu lug‘atit turk”asarining o‘zbekistondagi tadqiqi…………………...22 III BOB . ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA “DEVONU LUG‘ATIT TURK”ASARINI O‘QITISHNING O‘ZIGA XOS AHAMIYATI. VA USULLARI . 2.1. Ona tili darslarida lug‘atlardan foydalanishning ahamiyati. ( “Devonu lug‘atit turk”)asari misolida ……………………………..………………………………...30 2.2. Adabiyot darslarida “Devonu lug‘atit turk” asarining o‘qitilishi ………….....38 XULOSA ................................................................................................. 49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................... 52
KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jahon tamadduni tarixida ko plab nodir va bebahoʻ yodgorliklar borki, ular nafaqat bir millat, balki butun insoniyat uchun ham beqiyos ma rifiy va madaniy ahamiyat kasb etadi. Ana shunday noyob ʼ yodgorliklardan biri XI asrda yaratilgan – Mahmud Koshg ariy qalamiga mansub ʻ “Devonu lug oti-t-turk” (“Turkiy so zlar to plami”) asaridir. ʻ ʻ ʻ Ushbu asarning tilshunoslik oldidagi qimmati endilikda hech kimga sir emas. Lug‘at har tomonlama zamonaviy lingvisik nazariyalarga munosib asos bo‘la oladigan darajadagi mukammal asardir. “Devonu lug‘ati-t-turk” asari tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, geografiya va shu kabi fanlar bo‘yicha ma’lumot beruvchi va ushbu sohalar uchun ajoyib tadqiqot obekti bo‘la oladigan, shu bilan bir qatorda butun dunyo tan olgan, 950 yillik tarixga ega bo‘lgan yirik asar sanaladi. Uni til jihatdan tadqiq qilish hamda keng ommaga yetkazish, bu borada mavjud bo‘lgan muammolarga yechim topish har bir tilshunos va adabiyotshunos olimning oldida turgan mas’uliyatli vazifalardan biridir. Keyingi yillarda ta’lim tizimidagi islohotlar, asosan, O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida belgilangan «…ta’lim tizimini takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish» 1 ga doir g‘oyalar asosida olib borilmoqda. Har bir sohada ilg‘or innovatsiyalarni yaratish bugungi kun ilm ahlining asosiy maqsadidir. Ushbu tadqiqot ishida asarning asl mohiyatini o‘quvchilar ongiga singdirish, uni o‘qitishning turli usullari, o‘ziga xosliklari haqida mulohazalar mavjud. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Ushbu bitiruv malakaviy ishining obyekti – Mahmud Koshg‘ariy tomonidan yozilgan “Devonu lug‘otit turk” asari. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёев нинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони 2
Uning predmetini esa ana shu asarning ona tili va dabiyot darslarida o‘qitilishi mumkin bo‘lgan innovatsion usullar, metodlar tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi o‘rta ta’lim maktablarining ona tili va adabiyot fanlarida “Devonu lug‘atit turk” asarining o‘qitilish tizimini ishlab chiqish hamda keng ommaga yetkazishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi: - “Devonu lug‘atit turk” asari haqida umumiy ma’lumotlarni to‘plash; - asarning o‘rganilganlik darajasi, bu haqdagi olimlarning turli nazariyalarini ko‘rib chiqish; - til va adabiyot ta’limida lug‘atlardan foydalanishning ahamiyatini aniqlash; -ona tili darslarida “Devoni lug‘atit turk”asarini o‘qitishda o‘ziga xos usullar, innovatsion metodlardan foydalanish; -o‘rta maktab adabiyot darslarida “Devoni lug‘atit turk”asarini o‘qitishda o‘ziga xos usullar, innovatsion metodlardan foydalanish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ushbu tadqiqotda maktab ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarga “Devonu lug‘atit turk”asarini o‘qitishning turli usullari jadval va shakllar orqali ko‘rsatib berildi, asar haqidagi o‘zbek va jahon olimlarining tadqiqotlari o‘rganib chiqildi hamda ularning nazariyalari o‘zaro qiyoslandi. Tadqiqotning o rganilganlik darajasiʻ . Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari yuzasidan jahon olimlaridan K.Brokelmann,V.V.Bartold, S.E.Malov, K.K.Yudaxin, B. Atalay, R.Kilisli 2 , o‘zbek olimlaridan S.Mutallibov, A. Fitrat, B. Cho‘ponzoda, G‘. Abdurahmonov, H. Dadaboyev, A. Rustamov, A. Hasanov, H. Boltaboyev 3 kabi olimlar o‘zlarining tadqiqot ishlarini olib borgan. 2 Atalay. B. Divanü Lügat-it-Türk ve Tercümesi üzerine Notlar / Kâşgarlı Mahmud. Divanü Lügat-it-Türk (çeviri). Çeviren:Besim Atalay. 5 baski. Cild I. Ankara, 2006. S.XII; Kilisli Rifat. Ansiklopedik Sözlük, III Cild / Dil ve genel Kültür Ansiklopedisi. Ankara, 1967. S. 1297. 3 A.Fitrat. Eng eski turk adabiyoti namunalari. Samarqand-Toshkent, 1927. Qayta nashri: Toshkent: MUMTOZ SO’Z, 2008; Dadaboyev H. «Devonu lug‘atit turk»ning til xususiyatlari.– Toshkent:ToshDSHI,2017; Abdurahmonov G’. Mutallibov S.M. Devonu lug’atit nturk. Indeks-lug’at. – Toshkent: O’zFA nashriyoti, 1967. 3
Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar tahlili. ʻ Mazkur tadqiqot ishida jahon va o‘zbek olimlarining bir talay tadqiqot ishlari o‘rganib chiqildi, jumladan, Basim Atalay tomonidan qilingan asarning tarjima varianti ko‘rib chiqildi, nemis olimi K. Brokelmann tomonidan tuzilgan lug‘at bilan tanishildi, qolaversa o‘zbek olimlaridan S. Mutallibov va G‘Abdurahmonov hamkorligida tuzilgan “Devon”ning o‘zbekcha tarjimasi bilan ham tanishib chiqildi. Har uchchala tarjima bir biriga qiyoslandi. Bundan tashqari, A. Fitratning “So‘zlik” asari, A. Rustamov tomonidan asarning rus tiliga tarjima variant ham ma’lum darajada ko‘rib chiqildi. S. Hasanov va H. Boltaboyev muallifligida yozilgan “Devonu lug‘atit turk”ning yangi nashrini tayyorlash prinsplari” mazvusidagi ilmiy maqolasi ham o‘rglidi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. O zbekiston Respublikasi ʻ Prezidentining ta’lim-tarbiya, til, ma’naviyatga doir qarashlari, O zbekiston ʻ Respublikasining “Davlat tili haqida” gi qonuni, soha mutaxassislarining fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi. Tadqiqotning predmetini o rganishda transformatsion, transpozitsion, ʻ distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotda ko‘plab olimlarning nazariy qarashlari haqida ham fikrlar keltirilgan, bu esa asar haqidagi ta’limotni nazariy jihatdan boyitadi, o‘quvchilarda bu borada tasavvur va bilimlar uyg‘onishiga sabab bo‘ladi. Ishning amaliy ahamiyati umumta’lim maktablarida faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilar ona tili va adabiyot darslarini “Devonu lug‘atit turk”asarini o‘qitishning turli usullaridan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari mumkin. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Ushbu ish an’anaviy tarzda kirish, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, umumiy hajmi 56 ʻ ʻ sahifadan iborat. 4
I BOB. MAHMUD KOSHG‘ARIYNING HAYOT VA IJOD YO‘LI.“DEVONU LUG‘ATIT TURK” ASARI 1.1.M.Koshg‘ariy qomusiy olim sifatida Mahmud Koshg‘ariy tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy, fonetika, fonologiya, leksikologiya, leksikografiya, lingvogeografiya sohlarida diqqatga sazovor ishlarni amalga oshirgan, sarf va nahv ilmining asoschisi hisoblanadi. Mahmud Koshg`ariy (to`liq ismi - Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al- Qoshg`ariy) - XI asrda yashab o`tgan Muhammad Issiqko`l bo`yidagi Barsxon shahrining amiri bo`lgan. Keyinchalik Xitoyning Qashqar shahriga ko`chib o`tgan va shu yerda 1029-yilda o`g`li Mahmud dunyoga kelgan. Mahmud Koshg`ariyning hayoti to`g`risida bizgacha juda kam ma’lumot yetib kelgan. Ammo shu narsa ma’lumki, Qoraxoniylar avlodiga mansubligi Mahmudga yoshlik davridayoq dastlab tug`ilgan shahrida, keyinchalik Buxoro, Samarqand, Nishopur va Bagdod shaharlarida chuqur bilim olish imkoniyatini bergan. Otasi Husayn ibn Muhammad o‘sha davrdagi Baregan elining amiri bo‘lgan. Koshg‘ariy boshlangich ma’lumotni o‘z qishlog‘ida, yuqori ma’lumotni Koshg‘ar madrasalarida olgan, arab, fors, turkiy kabi 7-8 tilni puxta egallagan. So‘ng u Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur shaharlarida bilimini oshirgan. 1056—57 yillarda mamlakatdagi ichki nizolar natijasida olim o‘z vatanini tark etib. 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur bo‘lgan. Ana shu yillarda u turkiy xalqlar yashaydigan o‘lkalarni kezib, bu yerlardagi turkiy qabila va urug‘lar, ularning kelib chiqishi va nomlanishi, joylashish o‘rinlari, urf-odatlari, ayniqsa, til xususiyatlarini sinchiklab o‘rganadi. So‘ng Bag‘dodga borib, ancha vaqt shu shaharda ijod qilgan, xususan, 1072 yili (ba’zi manbalarda — 1074 yil va undan ham keyin) dunyoga mashhur asari «Devonu lug‘otit turk» («Turkiy so‘zlar devoni»)ni yozib bitiradi va uni abbosiylardan bo‘lgan Abulqosim Abdulloh binni Muhammadil Muqtado biamrillohga bag‘ishlaydi. Ushbu asar turkiy xalqlar tarixidagi dialektologik, izohli, etnografik, tarixiy-etimologik lug‘atlarning barcha 5