O’qish malakasini shakklantirish
![Mavzu: O’qish malakasini shakklantirish
Reja:
1. Kirish:
2. Ifodali o’qishning o’quvchilar tarbiyasidagi ahamiyati.
3. O’qituvchining nutqi eng asosiy omil.
4. Ifodali o’qish tarixidan.
5. Nutq texnikasi.
6. Badiiy asarlarni ifodali o’qish.](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_1.png)
![Kirish
O’quvchilarga boshlang’ich sinflardayoq o’qish mashg’ulotlari to’g’ri tashkil
qilinsa , ularning ifodali o’qish ko’nikmalari yaxshi shakllanadi va rivojlanadi.
Ifodali o’qish qoidalari. Ifodali o’qishga qo’yilgan talablarbularning barchasi
o’quvchilarning asarni o’qishda nimalarga ahamiyat qaratishlarini o’rgatishdan
iborat hisoblanadi.
Turli uslubda matnlarni o’qish qoidalari. She’r, g’azal, ruboiylarni o’qish. Xalq
og’zaki ijodi asarlari - doston, ertak, latifa, lof, masal, matal, topishmoq, tez
aytish, sanama, maqol va boshqalarni o’qish ham shular jumasiga kiradi deyish
mumkin. Bundan tashqari obrazlarga kirib, taqlid qilib o’qish va turli tadbirlarga,
radio, televideniyada tabriknoma kabilarni o’qib berish kabi usullarni ham aytib
o’tish mumkin.
Yuqorida sanab o’tilgan asarlardan namunalar o’qib berish. Boshlang’ich sinflar
“O’qish darsliklariga kiritilgan asarlar”dan o’qish. Sinfdan tashqari o’qish
mashg’ulotlarida o’qib kelinadigan asarlar ham shular jumlasiga kiradi.
Boshlang`ich sinflarning o`qish darslari o`z mohiyati, maqsad va vazifalariga
ko`ra ta`lim tizimida alohida o`rin tutadi. Negaki, uning zaminida savodxonlik va
ahloqiy-ta`limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar
ta`limini o`qish ta`limisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. o`quvchi matnni to`g`ri, tez,
tushunib o`qish, mazmunini o`zlashtirish bilan ilk bor o`qish darslarida yuzlashadi.
O`qish darslari orqali o`quvchilarning Davlat ta`lim standartlari (DTS) talablari
bo`yicha o`zlashtirishlari ko`zda tutilgan o`quv-biluv ko`nikmamalakalari hamda
bilimlarni egallashlariga yo`l ochiladi. Aynan o`qish ta`limida insonning, avvalo,
o`zligini, qolaversa olamni anglashga bo`lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu
maqsadda «O`qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o`rab turgan olam,
Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik,
istiqlol va milliy-ma`naviy qadriyatlar, xalqlar do`stligi va tinchlik kabi turli
mavzular bo`yicha atroflicha tushunchalar berishga mo`ljallangan badiiy, ahloqiy-](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_2.png)
![ta`limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O`qish darslari savod o`rgatish davrida
o`quvchilarni bo`g`in, so`z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o`qish, rasmlar
asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o`qish texnikasi egallangandan so`ng
o`qish muayyan mavzular bo`yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar
yuzasidan olib boriladi. Boshlang`ich ta`lim bo`yicha DTS va «Ona tili» o`quv
dasturida o`qish ta`limi oldiga qo`yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o`qishni
to`g`ri tashkil qilish, o`qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi
navbatda, ilg`or pedagogik texnologiyalardan o`rinli foydalanishga ko`p jihatdan
bog`liqdir. Ma`lumki, sinfda o`qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar
turadi. O`quvchilarni matn bilan tanishtirish o`qishga tayyorgarlik bosqichidan
boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma`lumot berish,
o`quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalarni idrok qilish, asar pafosini
his etish, notanish va ko`p ma`noli so`zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni
izohlash kabi masalalarni o`z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo`lsa, tabiat
qo`yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o`qish muvaffaqiyatini ta`minlashga
xizmat qiladi. Matn bilan dastlabki tanishuvdan so`ng quyidagicha savollar bilan
murojaat qilish darsda o`quvchilarning faolligini oshiradi: 1. Hikoyadagi qaysi
epizodni qiziqarli deb o`ylaysiz? 2. Hikoya qahramonlaridan qaysi birining xatti-
harakatini ma`qullaysiz? Qaysi birining fe`l-atvori, o`zini tutishi sizga yoqmadi? 3.
Hayotda shunday kishilarni uchratganmisiz? Sinfda o`qishning muvaffaqiyatini
ta`minlaydigan omillardan yana biri tanlab o`qishdir. Masalan: 3-sinfda X.
To`xtaboevning «Hassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning
savollariga Shavkatning javoblari yoki S. Anorboevning «Bahs» hikoyasidagi
bolalarning bahslashishi epizodi yuzasidan o`qituvchi topshirig`iga ko`ra mazkur
o`rinlarni tanlab qayta o`qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy estetik
qimmatini chuqurroq o`zlashtirishga erishiladi. «O`qish kitobi» darsliklaridan turli
mavzudagi asarlar o`rin olgan. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik
kabilar o`qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo`lib, 2-sinfda «Ona](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_3.png)
![yurtim-oltin beshigim» bo`limiga kiritilgan «O`zbekistonim» (H. Imonberdiev),
«Istiqlol» (J. Jabborov), «O`lka» (E. Vohidov), «Yur tog`larga» (U. Nosir), 3-sinfda
«Ona bitta, Vatan yagona» bo`limidagi «Vatanni suymak» (A. Avloniy), «Vatan
mo``tabardir» (X. Davron), «Bilib qo`yki, seni Vatan kutadi» (Tohir Malik), 4- sinfda
«O`zbekiston - Vatanim manim» bo`limidagi «Serquyosh o`lka» (Z. Diyor), «Iqboli
buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M. Shayxzoda) kabi asarlar misolida
atroflicha tahlilga tortiladi. Boshlang`ich sinflarning o`qish darslarida
o`rganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo`lib, ona tabiat, yil fasllari,
xalq og`zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va
ma`naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. Uzluksiz ta`limning
boshqa bosqichlaridan farqli o`laroq, boshlang`ich sinflarning o`qish darslarida
o`quvchilarning o`qish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash
ta`limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash
orqali ma`naviy-ahloqiy, adabiy - estetik tarbiya bilan chambarchas bog`lab olib
boriladi. Shunga ko`ra o`qish darslarining yetakchi hususiyati o`quvchilarning
savodxonligini ta`minlash bilan birga badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish,
milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi.
O`qish ta`limi bo`yicha o`quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida
dastur talablariga javob berib bo`lmaydi. Negaki matn tag zaminidagi tarbiyaviy
g`oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda, har
qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmunmohiyatni anglab
etilganda o`quvchi diqqatini o`ziga jalb etishi mumkin. Bunga adabiy-nazariy
tushunchalarni o`zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali
erishiladi. Asar tahlili jarayonida o`qituvchi savollariga o`quvchilarning o`z so`zlari
bilan javob berishi ham matnda tasvirlangan voqea-hodisalar yuzasidan mantiqiy
fikrlashga, qahramonlarning xatti-harakatlarini to`g`ri baholashga yaqindan
yordam beradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz bo`lmasdan, qat`iy maqsad
asosida izchil berilishi o`quvchilarning o`qilgan matn mohiyatini chuqur anglab](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_4.png)
![etishlariga imkon yaratadi. Negaki har qanday javob mustaqillikni taqozo etadi.
Ta`kidlash joizki, o`quvchilarning o`zlarini ham savol tuzishga o`rgatish lozim. K. D.
Ushinskiy qayd etganidek, to`g`ri qo`yilgan masalaning o`zi yarim javobdir. Matn
yuzasidan savol tuzishda o`quvchining dars mavzusi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor
berishi asarda tasvirlangan voqea-hodisalar o`rtasidagi sababiy bog`lanishlarni
bilib olishga, hayotiy xulosalar chiqarishga yo`l ochadi. Shuning uchun ham matn
yuzasidan savol tuzish o`quvchini ongli va tushunib o`qishga yo`llaydi. Uning o`ziga
xos xususiyatini o`quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish orqali
dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to`g`ri shakllantirishga
qaratilishi bilan belgilanadi. O`qish darslari uchun tanlangan mavzular
o`quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy
munosabatlar bo`yicha ham bilim va tarbiya berishni ko`zda tutadi. Bular ichida
istiqlol, vatan, ma`naviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi.
Ulardan ko`zlangan maqsad o`zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog`liq
tuyg`ularini uyg`otishdir. Tabiatga oid mavzular yordamida o`quvchilar tabiatdagi
o`zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni
egallaydilar. Ular o`quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan
to`g`ri munosabatda bo`lishga o`rgatadi. «O`qish kitobi» darsliklaridagi materiallar
sinfdan- sinfga o`tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya
borishi hisobga olingan. 1-sinfda o`rgatiladigan «Ajdodlarimiz-faxrimiz», «Ilm-aql
chirog`i», «Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4 sinflarda ham
davom ettiriladi. Natijada o`quvchilarning oldingi bilimlari to`ldiriladi va boyitiladi.
Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rangbarangligiga,
poetik mukammalligiga, o`quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos
kelishiga alohida e`tibor qaratiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular
Vatanimiz o`tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug` siymolar
tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to`g`risida muayyan tasavvur
beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_5.png)
![haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o`quvchilarni faqat
o`tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va
mas`uliyatini teran anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat
tuyg`usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o`tmishi haqida hikoya qilingan asarlar
bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o`quvchilar o`tmish bilan bugungi
kunni taqqoslash imkoniga ega bo`ladilar. Jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha
bo`lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog`liq
H. Imonberdievning «O`zbekistonim», J. Jabborovning «Istiqlol» (2-sinf), A.
Rustamovning «Bayroq nima?», A. Obidjonning «O`ktam avlod» (3-sinf), S.
Barnoevning «Mangulikka tatigulik kun», Ullibibining «E`zoz» (4-sinf) mavzusidagi
asarlari yaqindan yordam beradi. Badiiy asarlar matni ustida ishlash jarayonida
ularning janriy hususiyatlaridan tashqari, mavzusi ham nazarda tutiladi. Masalan,
tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda tabiat bag`riga sayohat uyushtirilib,
bolalar kuzatuvchanlikka o`rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning
dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofil’mlar namoyishi
vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. Umuman «O`qish
kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o`quvchilarga ta`lim-tarbiya berish bilan
birga, ularning lug`atini boyitishga, og`zaki va yozma nutqini to`g`ri shakllantirish,
nutq madaniyatini o`stirishga ham qaratiladi. O`quvchilar darsliklar yordamida
o`zlashtiriladigan bilim, ko`nikma va malakalarining kelajak hayotda zarur
bo`lishini tushunib etishlariga erishish o`qituvchilar oldidagi muhim
vazifalardandir. O`qish darslari oldiga qo`yiladigan didaktik vazifalar
quyidagilardan iborat: 1. O`quvchilarda yaxshi o`qish sifatlari: to`g`ri, tez, ongli,
ifodali o`qish malakalarini shakllantirish. 2. O`quvchilarni kitobdan foydalanishga,
undan kerakli bilimlarni olishga o`rgatish, kitobga muhabbat uyg`otish; ularni
oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga
ko`tarish. 3. O`quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va
boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. 4. O`quvchilarni axloqiy,](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_6.png)
![estetik jihatdan yetuk va mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash. 5.
O`quvchilarning bog`lanishli nutqini va adabiy estetik tafakkurini o`stirish. 6.
O`quvchilarning xayolot olamini boyitish. 7. Adabiy tasavvur elementlarini
shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta`limiy vazifani bajarishning aniq
va ilmiy metodik usullari mavjud bo`lib, ular zamonaviy o`qitish usullari bilan
boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o`zaro bog`liq holda va sinfdan
tashqari o`qish mashg`ulotlari jarayonida hal qilinadi. «Kadrlar tayyorlash Milliy
Dasturi»da ta`lim berishning ilg`or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o`quv-
uslubiy majmualarini yaratish kabilar umumiy o`rta ta`limning asosiy vazifalaridan
biri sifatida ta`kidlangan. Ilg`or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish
o`qituvchi va o`quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi. Inson hayotida
muhim ahamiyatga ega bo`lgan o`qish faoliyati barcha predmet darslarida amalga
oshiriladi. Lekin o`qishga o`rgatish yo`l-yo`riqlarini o`qish metodikasi ishlab
chiqadi. O`qish metodikasi kichik yoshdagi o`quvchilarning umumiy rivojlanishi,
psixologiya, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib
boriladi. O`qish darslarining samaradorligi ko`p jihatdan ta`lim metodlarining
to`g`ri tanlanishiga bog`liq. «Metod» atamasi yunon tilidan olingan bo`lib,
muayyan maqsadga erishish, borliqni amaliy va nazariy o`zlashtirish usullari
majmuidir. Binobarin, fanning o`zi kabi o`qitish metodlari ham doimiy
rivojlanishda bo`ladi. Masalan, eski maktablarda o`qish quruq yod olish metodi
asosida o`rgatilgan bo`lsa, hozir izohli o`qish asosida olib boriladi. YOd olish
metodida matndagi so`zlarga izoh berishga, ma`nosini tushuntirishga, o`qilganni
qayta hikoyalashga umuman olganda, o`qishning ongli bo`lishiga mutlaqo e`tibor
berilmagan. Ularda ko`proq to`g`ri talaffuz, qiroat bilan o`qish, ifodali o`qish
nazarda tutilgan. Hozir maktablarda o`qish izohli o`qish metodi asosida olib
borilayotgan ekan, quyidagicha savol tug`iladi: Izohli o`qish nima? Izohli o`qishga
XX asrning 60-70-yillarida rus pedagogi K.D.Ushinskiy asos solgan, u o`qishda
o`quvchilarni «ongli, tushunib, o`ylab o`qishga» o`rgatishni alohida ta`kidlaydi va](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_7.png)
![uni «Izohli o`qish» deb nomlaydi. Izohli o`qish metodiga K.D.Ushinskiy ishining
davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o`qish o`quvchilarga real
bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov o`quvchilarga o`qish jarayonida
bilim badiiy asar tahlili va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog`liq holda beriladi,
degan fikrni ilgari suradilar. Professor Asqar Zunnunov o`qitishning mazmuni va
usullari haqida fikr yuritib, o`quvchilarning oldin bilimlarni o`zlashtirishiga, so`ng
yod olishlariga e`tibor berilishi ta`lim jarayonida izohli o`qish deb nomlanganini
ta`kidlaydi. Demak, izohli o`qish deb o`ylashga, his qilishga, asarni to`liq idrok
qilishga, o`qilganning mazmunini o`zlashtirishga olib keladigan o`qishga aytiladi.
Izohli o`qish asar mazmunini tushunishni, asardagi muhim fikrni, yozuvchi ilgari
surayotgan g`oyani anglashni ta`minlaydi. Izohli o`qish qo`yidagi tamoyillarga
to`liq amal qilingandagina muvaffaqiyatli bo`ladi. 1. O`qishni hayot bilan bog`liq
holda tashkil etish. 2. O`qishning ongli va ta`sirchan bo`lishi uchun o`quvchilarning
hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish. 3. O`qishni ko`rgazmali tashkil
qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va
o`simliklar dunyosini kuzatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish
hamda matnni o`quvchining ifodali o`qishi tarzida olib borish. Boshlang`ich sinf
o`qish darslarida asosan she`rlar, masallar, ertaklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va
topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o`qib o`rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri
o`ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. SHuning uchun ham har bir janrga
mansub asarlarni o`ziga xos usulda o`qib o`rganish taqozo qilinadi. Badiiy asarni
izohli o`qishga yaqin bo`lgan metodlardan biri ijodiy o`qishdir. Atoqli metodist
olim N.I.Kudryashov ijodiy o`qish metodi tarkibiga quyidagi ish usullarini kiritadi:
a) o`qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o`qishi hamda o`quvchilarning asarni
to`g`ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emoSTional idrok etishlarini ta`minlash
maqsadini ko`zda tutuvchi so`zi; b) o`qilgan asardan o`quvchilarning bevosita
olgan taassurotlarini chuqurlashtirish maqsadiga ega bo`lgan va ularning diqqatini
matnning muhim g`oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo`naltiradigan suhbat](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_8.png)
![uyushtirish yoki o`qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy
muammoning qo`yilishi; v) o`qituvchining asar o`qilganidan keyin o`quvchilarning
asarni tadqiq etish jarayonida to`yingan badiiy kechinmalarini faollashtirish
maqsadini ko`zda tutuvchi so`zi6 . Ko`rinadiki, ijodiy o`qish izohli o`qishdan farqli
o`laroq, to`g`ridan - to`g`ri matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo
etadi. Masalan 4- sinfda A. Oripovning «Dehqonbobo va o`n uch bolakay qissasi»
asarini ijodiy o`qish metodi asosida o`rganish jarayonida matn mazmuni va shoir
g`oyaviy niyatidan kelib chiqib Vatanimiz hududlaridagi aholining yashash tarzi
bilan bog`liq milliy hususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda
«O`tinchi yigit», 3-sinfda O`tkir Hoshimovning «Xazonchinak», 4- sinfda
S.Anorboevning «Qo`rqoq» asarlarini ham ijodiy o`qish metodi asosida o`qitish
ijobiy samaralar beradi.
Ifodali o`qish. Boshlang`ich ta`lim tizimida mantiqiy o`qish (matnni to`g`ri,
tushunib, tez (me`yorida) o`qish) va adabiy o`qish mukammal o`zlashtirilganidan
so`ng ifodali o`qishga o`tiladi. U yod olingan she`riy asarlarni ifodali o`qishni ham
o`z ichiga oladi. Ifodali o`qishning muvaffaqiyati o`quvchilarning asar mazmuni,
g`oyaviy-badiiy hususiyatlari haqida muayyan tushunchaga ega bo`lishi bilan
bog`liq. Ohang va intonatsiya she`riy asarlarni ifodali o`qishda qay darajada
muhim bo`lsa, nasriy asarlarni o`qishda ham muhim talablardan biridir. Nasriy
asarlarni ifodali o`qishdan oldin unda qanday g`oya ilgari surilayotganini aniqlash
zarur. Masalan, 4-sinfda X.To`xtaboevning «Xatosini tushungan bola» hikoyasini
ifodali o`qishdan oldin o`quvchilarga xatosini tushungan bola kim ekanligi, uning
xatosi nimalardan iborat bo`lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to`g`risida
tushuncha beriladi. Ifodali o`qish oldiga qo`yilgan bu talab M.
Abdurashidxonovning «Har kim ekkanin o`rar», SH. Sa`dullaning «Laqma it», A.
Oripovning «Dehqonbobo va o`n uch bolakay qissasi» kabi she`riy hikoyalarini
o`qishga ham xosdir. Badiiy o`qish. Badiiy o`qish ifodali o`qishning yuksak bosqichi
hisoblanadi. Unda so`z san`atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_9.png)
![o`quvchidan asar ruhiga batamom kirishni, san`atkorona o`qishni talab etadi.
Badiiy o`qishda asar qahramonlarining ruhiy holati, kechinmalari to`la anglab
etilgandagina ta`sirchanlikka erishish mumkin. Badiiy o`qishga tayyorgarlik
ko`rishda aktyorlarning audio-video tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish
yaxshi samara beradi. Izlanish metodi. Bu metod asardagi voqea va tafsilotlar
asosida o`quvchilarga savol-topshiriqlar tuzishda, qahramonlarga baho berishda
keng qo`llaniladigan usuldir. O`qish darslarida reproduktiv metoddan ham
foydalaniladi. Masalan, o`qituvchi dastlabki darslarda o`zi asar matnini qismlarga
bo`ladi, yozuvchi yoki shoirning aytmoqchi bo`lgan muhim fikriga o`quvchilar
diqqatini jalb qiladi, uni aniqlab ko`rsatadi, o`quvchilar bilan birga tasvir
vositalariga yuklatilgan ma`noni ochib, o`quvchilarga ko`maklashadi. Bularning
bari o`quvchilar uchun bir ko`rsatma vazifasini o`taydi. SHundan so`ng o`quvchilar
o`qituvchining ko`rsatmalari yordamida yuqorida ko`rsatib o`tilgan vazifalarni
o`zlari mustaqil ravishda bajaradilar. Yuqorida ta`kidlangan metodlardan tashqari,
boshlang`ich sinf o`qish darslarida ilg`or pedagogik texnologiya usullaridan «Aqliy
hujum», «Tarmoqlar», «Guruhlar bilan ishlash» kabilardan ham foydalanish yaxshi
samara beradi. Shuni ta`kidlab o`tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan
foydalanish, darsda qanday usullarni qo`llash o`qituvchi tomonidan oldindan
belgilab olinishi va puxta ishlab chiqilishi kerak.
O`qish ko`nikmalari savod o`rgatish jarayonida shakllanadi, o`qitishning keyingi
bosqichlarida takomillashadi. O`qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini
to`g`ri, tez, ongli va ifodali o`qish kiradi. O`qish darslarida o`quvchilarning o`qish
malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O`qish malakasining sifatlari
o`zaro bog`liq bo`lib, ularning asosiysi ongli o`qish hisoblanadi: o`quvchi matnni
tez va to`g`ri o`qisa-yu, anglab o`kimasa yoki uning tez o`qishi natijasida boshqalar
matn mazmunini tushunmasa, to`g`ri o`qisa-yu, o`ta sekin o`qisa, nutq birliklari
orasida pauzalarga e`tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi.
Muayyan tezlikda va to`g`ri o`qish ongli o`qishga xizmat qiladi; to`g`ri, tez va ongli](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_10.png)
![o`qish esa ifodali o`qishning asosi hisoblanadi. O`qish malakalarini egallash
maktabda o`qitiladigan barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o`zlashtirishning
muhim sharti hisoblanadi. O`qish faoliyatning asosiy turi bo`lib, o`quvchilarni
g`oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta
imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o`qish malakalarini o`stirish va
takomillashtirish ustida sistematik va maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi.
O`qish malakasini egallash ancha murakkab bo`lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni
talab etadi. Psixolog T. G. Egorov o`zining «Ocherki psixologii obucheniya detey
chteniyu» nomli asarida o`qish malakalarini shakllantirish jarayonini uch
bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich.
Analitik bosqich savod o`rgatish davriga to`g`ri keladi, bunda so`zni bo`g`in-harf
tomonidan tahlil qilish va bo`g`inlab o`qish malakasi shakllantiriladi. Sintetik
bosqich uchun so`zni sidirg`a o`qish xarakterlidir; bunda so`zni ko`rish orqali idrok
qilish va uning talaffuzi so`z ma`nosini anglash bilan asosan mos keladi. O`qish
so`z ma`nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. O`quvchilar sintetik bosqichga 3-
sinfda o`tadilar. Bundan keyingi yillarda o`qish avtomatlasha boradi. O`qish
darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini
tahlil qilish o`qish malakalarini takomillashtirishga yo`naltirilgan bo`lsin. To`g`ri
o`qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o`qish tushuniladi, ya`ni to`g`ri
o`qish so`zning tovush-harf tarkibini, grammatik formalarni buzmasdan, so`zdagi
tovush yoki bo`g`inni tushirib qoldirmay, oshiqchasini qo`shmay, harflar o`rnini
almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so`zga urg`uni to`g`ri qo`yib o`qish hisoblanadi.
M. Odilova va T. Ashrapovalar «Adabiy talaffuz normalariga qo`yilgan barcha
talablar to`g`ri o`qish ko`nikmasiga ham taalluqlidir», - deb ta`kidlaydilar. Rus
metodisti YAkovleva to`g`ri o`qishga quyidagicha ta`rif bergan: «To`g`ri o`qish - bu
materialni tovush tomondan xatosiz va bir tekisda ravon nusxa ko`chirishdir».
Demak, to`g`ri o`qish so`zning tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan
adabiy-orfoepik me`yorlar asosida o`qishdir. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida idrok](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_11.png)
![etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o`rtasida puxta sintez yo`q
bo`lgani uchun ular o`qishda xatoga yo`l qo`yadilar. Bu esa matn mazmunini
tushunishni qiyinlashtiradi. To`g`ri o`qish so`zning uzun-qisqaligiga, o`quvchining
so`z boyligiga, ya`ni so`zning leksik ma`nosini qanchalik bilishiga hamda so`zning
bo`g`in va morfemik tarkibiga bog`liq. O`quvchilar ko`pincha quyidagi sabablarga
ko`ra xatoga yo`l qo`yadilar:
1.So`zni talaffuz qilish bilan uning ma`nosini tushunish o`rtasida puxta sintez
bo`lmagani uchun, ya`ni bola so`zning oldin tovush tomonini ko`radi, uni talaffuz
qilishga oshiqadi. So`zning ma`nosini esa e`tibordan chetda qoldiradi.
2. So`zning bo`g`in tuzilishi murakkabligi tufayli. So`z ko`p bo`g`inli bo`lsa, bola
uni oldin eshitmagan bo`lsa xatoga yo`l qo`yadi.
3. So`zning ma`nosini bilmaslik tufayli xatoga yo`l qo`yadi.
4. Tez o`qiyman deb xatoga yo`l qo`yadi.
5. To`g`ri o`qish yorug`likka va yorug`likning tushishiga ham bog`liq.
6. Undosh tovush so`zning o`rtasida va oxirida kelgan yopiq bo`g`inli so`zlarni
o`qishda qiynaladilar.
Xato o`qishning oldini olish uchun quyidagilar e`tiborga olinadi:
1.Matnni o`qitishdan oldin undagi o`qilishi qiyin so`z, birikma va gaplarni
aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so`zlarni
bo`g`inlab o`qilishini mashq qildirish.
2.Matnni o`qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan
so`zlarning lug`aviy ma`nosini tushuntirish. So`z ma`nosini izohlash usullarini
aniqlash.
3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish.
4. Matnni diqqat-e`tibor bilan o`qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o`qitish, so`ng ovoz chiqarib o`qitish.](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_12.png)
![6.O`qitishda o`quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish,ya`ni
matnni oson, o`rtacha qiyinlikda va qiyin o`qiladigan o`rinlarini belgilab olib unga
kuchi etadigan o`quvchilarga oldindan taqsimlab olish.
7.O`quvchilarning o`qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to`g`ri tuzatish yo`lini
aniqlash.
9.O`quvchilarni xato qilish mumkin bo`lgan o`rindan ogohlantirib turish.
10.Xat cho`pdan foydalanish.
11. Xato o`qish o`quvchining shaxsiy ko`ruv sezgisiga ham bog`liq bo`ladi.
O`qituvchi tuzilishi murakkab so`zlarni oldindan doskaga yoki kartonga
bo`g`inlarga bo`lib yozib qo`yib, o`quvchilarga xor bo`lib o`qitilishi yaxshi natija
beradi. O`quvchilar yo`l qo`ygan xato ikki xil yo`l bilan tuzatiladi: 1) O`quvchi so`z
oxiridagi qo`shimchani noto`g`ri o`qisa, o`quvchini o`qishdan to`xtatmasdan
xatoni to`g`rilash mumkin; 2) xato o`qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta
o`qitish usulidan foydalaniladi.Bunda o`quvchiga o`qigan matni yuzasidan savol
berilsa, o`quvchi e`tiborli bo`lib qayta o`qiydi. Tez o`qish. Tez o`qish normal
tezlikda bo`lib, o`qish sur`ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi
kerak. O`qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o`suvi kerak.
O`qilayotgan asarmazmunini o`zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni
ta`minlaydigan o`qish tez o`qish deyiladi. O`qish sifatlarini yaxshi o`zlashtirgan
holda o`quvchilarning o`qish sur`ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini
bajarmadi, degan gap emas. Og`zaki nutq tempiga to`g`ri keladigan o`qish sur`ati
normal tezlik hisoblanadi. CHunki o`ta tez ham , o`ta sekin o`qish ham matn
mazmunini o`zlashtirishni qiyinlashtiradi. O`qish tezligi bir daqiqada o`qiladigan
so`zlar soni bilan belgilanadi. 2005 yilda e`lon qilingan o`qish dasturida 1- sinfning
2- yarim yilligida o`qish sur`ati 20-25 so`z (notanish matnni o`qish tezligi ham 20-
25 so`z); o`quv yili oxirida 25-30 so`z; 2- sinfning 1- yarim yilligida matnni o`qish
tezligi 30-35 so`; 2- yarim yilligida 40-50 so`z; 3- sinfning 1- yarim yilligida 60-70](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_13.png)
![so`z; 2- yarim yilligida 70-80 so`z; 4- sinfning 1- yarim yilligida ichda ovozsiz 110-
130 so`z, ovozli o`qishda 90-100 so`z. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bir daqiqada
bola 250 so`zli matnni o`qisa, undagi 200 ta so`zni eslab qolar ekan. Agar harflab,
bo`g`inlab o`qisa, uning diqqat markazida so`z emas, bo`g`in bo`ladi. natijada u
so`zlarni eslab qola olmaydi. (J.G`.Yo`ldoshev.1992 yil «O`qituvchilar uyidagi
ijodkor o`qituvchilarning 1- anjumanidagi nutqidan). Bu 4- sinf o`quvchilarining
o`qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so`zdan 100 so`zni eslab qoladi. Bu esa yuqori
ko`rsatkichlarga erishish imkonini beradi.4- sinfda xatto bir daqiqada 170-180 ta
so`z o`qiydigan o`quvchilar ham bor. O`qish tezligi to`rt yil davomida to`g`ri va
ongli o`qish bilan bog`liq holda asta ortib boradi. O`qish tezligini tekshirganda
o`qituvchi o`qiladigan materialning xarakterini, ya`ni g`oyaviy mavzuviy
murakkabligini, so`z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay
darajada ishlatilishini, o`qishning to`g`ri va ongli bo`lishini hisobga oladi.
O`quvchilarning o`qish tezligi har xil bo`ladi, albatta. O`qituvchining vazifasi
barcha o`quvchilarning o`qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat.
Bunga asosan matnni ovoz chiqarib o`qishni mashq qilish bilan erishiladi. Ongli
o`qish. Ongli o`qish yaxshi o`qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o`qilgan
matnning aniq mazmunini, asarning g`oyaviy yo`nalishini, obrazlarini va badiiy
vositalarining rolini tushunib o`qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-
hodisalarga o`z munosabatini ifodalay olishdr. Ongli o`qish o`z navbatida,
o`quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so`zning leksik ma`nosini, gapda
so`zlarning bog`lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog`liq.
Hozirda ongli o`qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma`noda:
birinchidan, o`qish jarayonini egallashga nisbatan o`qish texnikasi ma`nosida,
ikkinchidan, keng ma`nodagi o`qishga nisbatan o`qish sifatlaridan biri ma`nosida
qo`llanadi. Matnni ongli o`qish uchun o`quvchilar o`qish sifatlaridan to`g`ri,
me`yorida o`qishni egallagan bo`lishlari va o`qish jarayonida qiynalmasligi talab](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_14.png)
![etiladi. O`quvchilar matnni ongli o`qishlari uchun matn mazmuni va badiiy
vositalari jihatidan tahlil qilinadi.
Ongli o`qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish
hisoblanadi. O`qituvchi ongli o`qishni matnni ifodali o`qishga (agar ovoz chiqarib
o`qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to`g`riligiga
qarab baholaydi. Ongli o`qish va ifodali o`qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-
biriga aynan o`xshamaydi. Ifodali o`qish intonatsiya – ohang yordamida asarning
g`oyasi va jozibasini to`g`ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir.
”Ifodali o`qish adabiyotni konkret va ko`rgazmali o`qitishning dastlabki va asosiy
formasidir”, deb ta`kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova.
1. Demak, ”Ifodali o`qishning asarning mazmunini va emotsionalligini
intonatsiya orqali o`quvchilarga ko`rgazmali qilib ko`rsatishdir. Ifodali o`qishning
asosiy tamoyili o`qiladigan asar g`oyasi va badiiy qimmatini chuqur
tushuntirishdir”
2. Ohang og`zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg`u, nutq
tempi va ritmi, pauza, ovozning past-balandligining yig`indisidir. Bu elementlar
bir-biriga ta`sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g`oyasini,
qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. O`quvchilar
ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat:
1.Nutq jarayonidan nafasni to`g`ri olish va to`g`ri taqsimlay bilish.
2. Har bir tovushning to`g`ri artikulyatsiyasi va aniq diktsiya (burro gapirish)
malakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz me`yorlarini egallash.
Bu shartlar faqat ifodali o`qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya`ni hikoya
qilishga ham taalluqlidir. O`quvchining har qanday og`zaki hikoyasi ifodali bo`lishi
zarur. Ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy
bog`lanadi. Shuning uchun o`qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni
talaffuz qilayotganda o`z nafasini boshqara olish va ovozdan to`g`ri foydalanishga](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_15.png)
![o`rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp),
yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O`quvchilar matn
mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o`qish(gapirish)ga, nutqda tez,
o`rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg`uni ifodalashga o`rganadilar.
Ifodali o`qishga o`rgatishda o`quvchilar pauza va logik urg`u bilan ham
tanishtiriladi. Ifodali o`qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga
bo`linadi:
1.Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini tahlil qilish, asarning g`oyasini belgilash, ya`ni asarning g`oyaviy
mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.
2. Matnning qayerida pauza qilishni, mantiqiy urg`uning o`rnini, o`qish
tempini belgilab olish.
3. O`qishni mashq qilish. Avtor fikrini, uning tasvirlangan voqea hodisalarga
va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan bera olish uchun matnni
qayta o`qish.
Asarning mazmuni va g`oyaviy yo`nalishini tahlil qilish ifodali o`qishga
o`rgatish bilan bog`lab olib boriladi. Ifodali o`qishga o`rgatishda matn mazmunini
tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o`z munosabatini bildirish asosiy
vazifa hisoblanadi. O`quvchilarda ifodali o`qish malakasini shakllantirish uchun
asarni o`qituvchining ifodali o`qishi muhim ahamiyatga ega.
Psixolog olimlarning tekshirishlaridan ma`lum bo`lishicha, asarni idrok
qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional-
estetik his etish ham kiradi. Badiiy asarni yaxshi idrok etish uchun uni
tushunishning o`zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo`lib,
asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o`z
ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o`quvchilarning
adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari
o`rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo`lishlari](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_16.png)
![aniqlangan: 1.Adabiy qahramonga emotsional munosabat; 2. Elementar tahlil
qilish. Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o`quvchilar o`z shaxsiy va
ahloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday ahloqiy tushunchalar kichik
yoshdagi o`quvchilarda chegaralangan bo`ladi, albatta. Ular ahloqiy sifatlardan
botirlik, to`g`rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko`p ishlatadilar.
Qahramonlarning boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ularning so`z boyliklari
yetishmaydi. O`qituvchining vazifasi o`quvchilar bilan tahlil qilib, ular nutqiga
personajlarning ahloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi so`zlarni
kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlarning xarakterini yaxshi yoritish
shartlaridan biri hisoblanadi. O’qish ta’limi bo’yicha o’quvchilarni faqat matn bilan
tanishtirish yordamida dastur talablariga javob berib bo’lmaydi. Negaki matn
tagzaminidagi tarbiyaviy g’oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi.
Boshqacha aytganda, har qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin
mazmun-mohiyatni anglab yetilganda o’quvchi diqqatini o’ziga jalb etishi mumkin.
Bunga adabiy-nazariy tushunchalarni o’zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini
shakllantirish orqali erishiladi. Asar tahlili jarayonida o’qituvchi savollariga
o’quvchilarning o’z so’zlari bilan javob berishi ham matnda tasvirlangan voqea -
hodisalar yuzasidan mantiqiy fikrlashga, qahramonlarning xatti-harakatlarini
to’g’ri baholashga yaqindan yordam beradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz
bo’lmasdan, qat’iy maqsad asosida izchil berilishi o’quvchilarning o’qilgan matn
mohiyatini chuqur anglab yetishlariga imkon yaratadi. Negaki har qanday javob
mustaqillikni taqozo etadi. Ta’kidlash joizki, o’quvchilarning o’zlarini ham savol
tuzishga o’rgatish lozim. K. D. Ushinskiy qayd etganidek, to’g’ri qo’yilgan
masalaning o’zi yarim javobdir. Matn yuzasidan savol tuzishda o’quvchining dars
mavzusi bilan bog’liq jihatlarga e’tibor berishi asarda tasvirlangan voqea-hodisalar
o’rtasidagi sababiy bog’lanishlarni bilib olishga, hayotiy xulosalar chiqarishga yo’l
ochadi. Shuning uchun ham matn yuzasidan savol tuzish o’quvchini ongli va
tushunib o’qishga yo’llaydi. Uning o’ziga xos xususiyatini o’quvchilarni badiiy](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_17.png)
![adabiyotning sehrli olamiga olib kirish orqali dunyoqarashlarini milliy istiqlol
mafkurasi asosida to’g’ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. O’qish
darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni
mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham bilim va tarbiya berishni
ko’zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat haqidagi mavzular
alohida ajralib turadi. Ulardan ko’zlangan maqsad o’zlikni anglash, istiqlol, vatan
va tabiat bilan bog’liq tuyg’ularini uyg’otishdir. Tabiatga oid mavzular yordamida
o’quvchilar tabiatdagi o’zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga
doir bilimlarni egallaydilar. Ular o’quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga,
unga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lishga o’rgatadi.
Badiiy asarlar matni ustida ishlash jarayonida ularning janriy xususiyatlaridan
tashqari, mavzusi ham nazarda tutiladi. Masalan, tabiat tasviriga oid matnlar
ustida ishlashda tabiat bag’riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka
o’rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning dongdor kishilari bilan
uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga
oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi.
O’quvchilar darsliklar yordamida o’zlashtiriladigan bilim, ko’nikma va
malakalarining kelajak hayotda zarur bo’lishini tushunib yetishlariga erishish
o’qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. O’qish darslari oldiga qo’yiladigan
didaktik vazifalar quyidagilardan iborat:
1. O’quvchilarda yaxshi o’qish sifatlari: to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish
malakalarini shakllantirish.
2. chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko’tarish.
3. O’quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish
hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
4. O’quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga muhabbat ruhida
tarbiyalash.
5. O’quvchilarning bog’lanishli nutqini va adabiy estetik tafakkurini o’stirish.](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_18.png)
![6. O’quvchilarning xayolot olamini boyitish.
7. Adabiy tasavvur elementlarini shakllantirish.
Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy
metodik usullari mavjud bo’lib, ular zamonaviy o’qitish usullari bilan boyitib
borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o’zaro bog’liq holda va sinfdan tashqari
o’qish mashg’ulotlari jarayonida hal qilinadi. O’quvchilarni kitobdan
foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o’rgatish, kitobga muhabbat
uyg’otish; ularni oddiy kitobxondan.
Ta’lim tizimini islox qilish jarayonida asosiy e’tibor o’quvchilarni bilimlarni
ongli egallashlari va ana shu bilimlarini amaliy faoliyatga tatbiq eta olishlariga
qaratilmoqda. Shu sababli ta’lim sifatini oshiruvchi omillar ko’rib chiqilib samarali
metodlarni ishlab chiqish, ilg’or tajribalarni o’rganish va pedagogik amaliyotga
tatbiq qilish jadallik bilan o’sib bormoqda. Bugungi kun ta’limi qyidagilar asosida
tashkil talab etilmoqda: -berilayotgan ta’lim o’quvchilar uchun zerikarli bo’lmasligi
kerak; -qollanilayotgan metodlar o’quvchilarni fikrlashga undasin; - bilimni
mazmun moxiyatini yaxshi anglagan xolda bir vaqtning o’zida amaliy faoliyatlariga
tatbiq etishga o’rganibborishlari lozim. Bugungi kun ta’lim texnologiyalari ana shu
masalalrnihisobga olgan holda turli mrtodlarni taklif qilmoqda ular ichida aqliy
xujum taxnologiyasi o’zining samaradorligi bilan keng pedagoglar jamoasi
tomonidan qo’llanilmoqda. Shunuing uchun o’quvchilarga to’g’ri va ifodali
o’qishga orgatishda ushbu metoddan foydalanish yo’llarini ko’rib chiqishni
maqsad qildik. “Aqliy xujum”metodi”.Bu metod muayyan mavzu yuzasidan
berilgan muammolarni hal etishda keng qo’llaniladigan metod bo’lib, u
mashg’ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama fikr
yuritish, hamda o’z tasavvurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalanish borasida
ma`lum ko’nikma va malakalarni hosil qilishga rag’batlantiradi. Va original
yechimlarni topish imkoniyati tug’iladi. “Aqliy xujum” metodi tanlab olingan
mavzular doirasida ma`lum qadriyatlarni aniqlab, ayni vaqtda ularga muqobil](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_19.png)
![bo’lgan g’oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Bu metodda qoidalarga amal
qilish talab etiladi:
1. Ishtirokchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular
tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish.
2. Har bir o’quvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g’oyalar miqdori
rag’batlantirib boriladi. Va fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab olishga imkon
beradi. Va fikrlarni rag’batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g’oyalarning
tug’ilishiga olib keladi.
3. Har bir o’quvchi o’zining shaxsiy fikr yoki g’oyalariga asoslanishi hamda
ularni o’zgartirishi mumkin. Oldin bildirilgan fikrlarni umumlashtirish,
turkumlashtirish yoki ularni o’zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga
zamin yaratadi.
4. Mashg’ulot paytida o’quvchilarning har qanday faoliyatlarini standart
talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga
yo’l qo’yilmaydi. Agar ularni fikrlari baholanib boriladigan bo’lsa, o’quvchilar o’z
diqqatlarini o’axsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatida ular yang
fikrlarni ilgari surmaydilar. Bu metodni qo’llashdan ko’zlangan asosiy maqsad
o’quvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga rag’batlantirish
ekanligini e`tibordan chetda qoldirmagan holda ularning faoliyatlarini baholab
borish.
Dars jarayonida “aqliy xujum” dan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart
tafakkurlashni rivojlantirish garovi hisoblanadi. “Aqliy xujum” ni uyushtirish
birmuncha sodda bo’lib, undan ta`lim mazmunini o’zgartirish jarayonida
foydalanish bilan birgalikda ishlab chiqarish muammolarining echimini topishda
ham juda qo’l keladi. Dastlab guruh yig’iladi va ular oldiga muammo qo’yiladi. Bu
muammo echimi to’g’risida barcha igtirokchilar o’z fikrlarini bildiradilar. Bu
bosqichda xech kimning o’zga kishi g’oyalariga “xujum”qilishi yoki boholashga
haqqi yo’q. Demak, “aqliy xujum” yo’li bilan qisqa daqiqalarda o’nlab g’oyalarni](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_20.png)
![yuzaga chiqarish imkoniyatlari mavjud bo’ladi. Aslini olganda g’oyalar sonini
qo’lga kiritish asosiy “Aqliy hujum” metodining mohiyati jamoa hamkorligi asosida
muammoni echish jarayonlarini vaqt bo’yicha bir qancha bosqichlarga (g’oyalarni
generatsiyalash, ularni tanqidiy va konstruktiv holatda ishlab chiqish) ajratishdan
iborat.8 Dars jarayonida aqliy hujumdan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart
tafakkurlashni rivojlantirish garovi hisoblanadi. “Aqliy hujum”ni uyushtirish bir
muncha sodda bo’lib, undan ta`lim mazmunini o’zgartirish jarayonida foydalanish
bilan birgalikda ishlab chiqarish muammolarining echimini topishda ham juda qo’l
keladi. Dastlab guruh yig’iladi va ular oldiga muammo qo’yiladi. Bu muammo
echimi to’g’risida barcha ishtirokchilar o’z fikrlarini bildiradilar. Bu bosqichda hech
kimning o’zga kishi g’oyalariga hujum” qilishi yoki baholashiga haqqi yo’q. Demak,
“aqliy hujum” yo’li bilan qisqa minutlarda o’nlab g’oyalarni yuzaga chiqish
imkoniyatlari mavjud bo’ladi. Aslini olganda g’oyalar sonini qo’lga kiritish asosiy
maqsad emas, ular muammo echimini oqilona ishlab chiqish uchungina asos
bo’ladilar. Bu metod shartlaridan biri hech qanday tashqi ta`sirsiz
qatnashuvchilarning har biri faol ishtirokchi bo’lishi kerak. Bildirilgan g’oyalarning
besh yoki oltitasigina asosiy hisoblanib muammo echimini topishga salohiyatli
imkoniyatlar yaratadi.
«Bu yorug` olamda har bir odam o`zining mehribon ota-onasiga, ustoz va
muallimlariga nisbatan hamisha minnatdorlik tuyg`usi bilan yashaydi. Inson
hamisha umri davomida qanday yutuq va natijalarga erishmasin, qayerda, qanday
lavozimda ishlamasin, maktab dargohida olgan ta`limtarbiyasi uning yetuk shaxs
va malakali mutaxassis bo`lib shakllanishida ulkan ahamiyatga ega ekani
shubhasiz» deb yurtboshimiz I.A.Karimov o`zlarining «Yuksak ma`naviyat
yengilmas kuch» asarlarida ta`kidlab o`tganlaridek, boshlang`ich sinf o`qituvchilari
ilk maktabga qadam qo`ygan bolani savodga, ya`ni o`qish va yozishga o`rgatadilar.
Bunda biz “Boshlang`ich sinf o`qish darslarida yaxshi o`qish malakalarini
shakllantirish uslublari” mavzusida ish olib borayotgan bitiruv malakaviy](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_21.png)
![ishimizdagi alohida ahamiyatga ega bo`lmish yaxshi, ongli, ifodali o`qishning o`rni
kattadir. Shuni e`tiborga olgan holda, biz o`quvchilarning savodli va to`g`ri
o`qishini ta`minlashni o`rganishda kerak edi. SHuni e`tiborga olgan holda
Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilarni to`g`ri va ifodali o`qishga
o`rgatishda ilg`or pedtexnologiyalardan foydalanish darslari ham o`quvchilarda
o`zgacha qiziqish uyg`otadi. Bu o`quvchilarni tegishli, ya`ni MSNIda berilgan matn
bo`yicha to`g`ri va ifodali o`qishga o`rgatish jarayonida ham yaqqol ko`zga
tashlanadi. Umuman, har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisi o’qish darslarida
o`quvchilarni to’g’ri va ifodali o’qitishga o`rgatishda ilg`or texnologiyalardan
foydalanish bo`yicha olib boriladigan darslarini iloji boricha bir-birini
takrorlamagan holda tashkil etib olib borishsa maqsadga muvofiq bo`lar edi.
Buning uchun o`qituvchilar yangi pedagogik texnologiyani, integratsiyani chuqur
bilishlari, o`z kasblariga bo`lgan hurmatni yo`qotmagan holda darslarni tushkil etib
olib borishlari lozim bo`ladi. Agar shularni bilishmasa, iloji boricha o`z
kasbdoshlarining darslarini kuzatishlari, kerak bo`lsa malaka oshirish kurslarida
malaka oshirib kelishlari kerak. Bu ham ularning mazkur mavzularni o`tishlari
jarayonida o`zining ijobiy tomonlarini yaqqol ko`zga tashlanishiga sabab bo`ladi.
Natijada esa o`qish darslarida o`quvchilarni to’g’ri va ifodali o’qishga o`rgatishda
ilg`or texnologiyalardan foydalanish bo`yicha olib boriladigan darslarga katta
qiziqish bilan munosabatda bo`lishadi, yaxshi taassurot olishadi. Bu esa ushbu
berilgan matn bo`yicha ularning erkin va mustaqil fikrlashga, to`g`ri va ifodali,
savodli o’qishga o`rgatibgina qolmay, o`zi bemalol o’qish darslarida MSNI da
berilgan matnt bo`yicha yaxshi o’qish malakalarini to`liq o`zlashtirib borishlariga
ham sabab bo`ladi.](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_22.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. Abdullaeva K. Nazarov K. Yo`ldosheva Sh. Savod o’rgatish darslari . T.:
O’qituvchi .1996 .
2. Abdullaeva K. va boshqalar . Ona tili . T.: O’qituvchi .1999.
3. Karimov I.A. Mamalakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.-T.:O`zbekiston, 2010.-56 b
4. Karimov I.A. “Mamalakatimizni modernizatsiya qilish yo`lini izchil davom
ettirish-taraqqiyotimizning muhim omilidir”, “Ishonch” gazetasi, 2010 yil 8 dekabr;
5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo`llari va choralari. –T.:O`zbekiston, 2009.-56 b
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.:2008.
7. Karimov I.A.Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.: 1997. 5- jild.
8. Karimov I.A. Barkamol avlod O`zbekiston tarakkiyotining poydevori. T.: 1998.](/data/documents/23d25969-c84e-4e48-a98c-9f07f41d2278/page_23.png)
Mavzu: O’qish malakasini shakklantirish Reja: 1. Kirish: 2. Ifodali o’qishning o’quvchilar tarbiyasidagi ahamiyati. 3. O’qituvchining nutqi eng asosiy omil. 4. Ifodali o’qish tarixidan. 5. Nutq texnikasi. 6. Badiiy asarlarni ifodali o’qish.
Kirish O’quvchilarga boshlang’ich sinflardayoq o’qish mashg’ulotlari to’g’ri tashkil qilinsa , ularning ifodali o’qish ko’nikmalari yaxshi shakllanadi va rivojlanadi. Ifodali o’qish qoidalari. Ifodali o’qishga qo’yilgan talablarbularning barchasi o’quvchilarning asarni o’qishda nimalarga ahamiyat qaratishlarini o’rgatishdan iborat hisoblanadi. Turli uslubda matnlarni o’qish qoidalari. She’r, g’azal, ruboiylarni o’qish. Xalq og’zaki ijodi asarlari - doston, ertak, latifa, lof, masal, matal, topishmoq, tez aytish, sanama, maqol va boshqalarni o’qish ham shular jumasiga kiradi deyish mumkin. Bundan tashqari obrazlarga kirib, taqlid qilib o’qish va turli tadbirlarga, radio, televideniyada tabriknoma kabilarni o’qib berish kabi usullarni ham aytib o’tish mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan asarlardan namunalar o’qib berish. Boshlang’ich sinflar “O’qish darsliklariga kiritilgan asarlar”dan o’qish. Sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlarida o’qib kelinadigan asarlar ham shular jumlasiga kiradi. Boshlang`ich sinflarning o`qish darslari o`z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko`ra ta`lim tizimida alohida o`rin tutadi. Negaki, uning zaminida savodxonlik va ahloqiy-ta`limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta`limini o`qish ta`limisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. o`quvchi matnni to`g`ri, tez, tushunib o`qish, mazmunini o`zlashtirish bilan ilk bor o`qish darslarida yuzlashadi. O`qish darslari orqali o`quvchilarning Davlat ta`lim standartlari (DTS) talablari bo`yicha o`zlashtirishlari ko`zda tutilgan o`quv-biluv ko`nikmamalakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo`l ochiladi. Aynan o`qish ta`limida insonning, avvalo, o`zligini, qolaversa olamni anglashga bo`lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda «O`qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o`rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma`naviy qadriyatlar, xalqlar do`stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo`yicha atroflicha tushunchalar berishga mo`ljallangan badiiy, ahloqiy-
ta`limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O`qish darslari savod o`rgatish davrida o`quvchilarni bo`g`in, so`z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o`qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o`qish texnikasi egallangandan so`ng o`qish muayyan mavzular bo`yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi. Boshlang`ich ta`lim bo`yicha DTS va «Ona tili» o`quv dasturida o`qish ta`limi oldiga qo`yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o`qishni to`g`ri tashkil qilish, o`qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg`or pedagogik texnologiyalardan o`rinli foydalanishga ko`p jihatdan bog`liqdir. Ma`lumki, sinfda o`qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O`quvchilarni matn bilan tanishtirish o`qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma`lumot berish, o`quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalarni idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko`p ma`noli so`zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni izohlash kabi masalalarni o`z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo`lsa, tabiat qo`yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o`qish muvaffaqiyatini ta`minlashga xizmat qiladi. Matn bilan dastlabki tanishuvdan so`ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o`quvchilarning faolligini oshiradi: 1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb o`ylaysiz? 2. Hikoya qahramonlaridan qaysi birining xatti- harakatini ma`qullaysiz? Qaysi birining fe`l-atvori, o`zini tutishi sizga yoqmadi? 3. Hayotda shunday kishilarni uchratganmisiz? Sinfda o`qishning muvaffaqiyatini ta`minlaydigan omillardan yana biri tanlab o`qishdir. Masalan: 3-sinfda X. To`xtaboevning «Hassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki S. Anorboevning «Bahs» hikoyasidagi bolalarning bahslashishi epizodi yuzasidan o`qituvchi topshirig`iga ko`ra mazkur o`rinlarni tanlab qayta o`qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy estetik qimmatini chuqurroq o`zlashtirishga erishiladi. «O`qish kitobi» darsliklaridan turli mavzudagi asarlar o`rin olgan. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabilar o`qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo`lib, 2-sinfda «Ona
yurtim-oltin beshigim» bo`limiga kiritilgan «O`zbekistonim» (H. Imonberdiev), «Istiqlol» (J. Jabborov), «O`lka» (E. Vohidov), «Yur tog`larga» (U. Nosir), 3-sinfda «Ona bitta, Vatan yagona» bo`limidagi «Vatanni suymak» (A. Avloniy), «Vatan mo``tabardir» (X. Davron), «Bilib qo`yki, seni Vatan kutadi» (Tohir Malik), 4- sinfda «O`zbekiston - Vatanim manim» bo`limidagi «Serquyosh o`lka» (Z. Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M. Shayxzoda) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Boshlang`ich sinflarning o`qish darslarida o`rganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo`lib, ona tabiat, yil fasllari, xalq og`zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma`naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. Uzluksiz ta`limning boshqa bosqichlaridan farqli o`laroq, boshlang`ich sinflarning o`qish darslarida o`quvchilarning o`qish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta`limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma`naviy-ahloqiy, adabiy - estetik tarbiya bilan chambarchas bog`lab olib boriladi. Shunga ko`ra o`qish darslarining yetakchi hususiyati o`quvchilarning savodxonligini ta`minlash bilan birga badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish, milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. O`qish ta`limi bo`yicha o`quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida dastur talablariga javob berib bo`lmaydi. Negaki matn tag zaminidagi tarbiyaviy g`oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda, har qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmunmohiyatni anglab etilganda o`quvchi diqqatini o`ziga jalb etishi mumkin. Bunga adabiy-nazariy tushunchalarni o`zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali erishiladi. Asar tahlili jarayonida o`qituvchi savollariga o`quvchilarning o`z so`zlari bilan javob berishi ham matnda tasvirlangan voqea-hodisalar yuzasidan mantiqiy fikrlashga, qahramonlarning xatti-harakatlarini to`g`ri baholashga yaqindan yordam beradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz bo`lmasdan, qat`iy maqsad asosida izchil berilishi o`quvchilarning o`qilgan matn mohiyatini chuqur anglab
etishlariga imkon yaratadi. Negaki har qanday javob mustaqillikni taqozo etadi. Ta`kidlash joizki, o`quvchilarning o`zlarini ham savol tuzishga o`rgatish lozim. K. D. Ushinskiy qayd etganidek, to`g`ri qo`yilgan masalaning o`zi yarim javobdir. Matn yuzasidan savol tuzishda o`quvchining dars mavzusi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor berishi asarda tasvirlangan voqea-hodisalar o`rtasidagi sababiy bog`lanishlarni bilib olishga, hayotiy xulosalar chiqarishga yo`l ochadi. Shuning uchun ham matn yuzasidan savol tuzish o`quvchini ongli va tushunib o`qishga yo`llaydi. Uning o`ziga xos xususiyatini o`quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish orqali dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to`g`ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. O`qish darslari uchun tanlangan mavzular o`quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo`yicha ham bilim va tarbiya berishni ko`zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma`naviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko`zlangan maqsad o`zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog`liq tuyg`ularini uyg`otishdir. Tabiatga oid mavzular yordamida o`quvchilar tabiatdagi o`zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Ular o`quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to`g`ri munosabatda bo`lishga o`rgatadi. «O`qish kitobi» darsliklaridagi materiallar sinfdan- sinfga o`tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. 1-sinfda o`rgatiladigan «Ajdodlarimiz-faxrimiz», «Ilm-aql chirog`i», «Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4 sinflarda ham davom ettiriladi. Natijada o`quvchilarning oldingi bilimlari to`ldiriladi va boyitiladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rangbarangligiga, poetik mukammalligiga, o`quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e`tibor qaratiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o`tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug` siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to`g`risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz