logo

G‘O‘ZA QATOR ORASIGA G‘ALLA EKISH SEYALKASINING BIR DISKLI SOSHNIGI PARAMETRLARINI ASOSLASH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8635.5205078125 KB
MAVZU: G‘O‘ZA QATOR ORASIGA G‘ALLA EKISH SEYALKASINING
BIR DISKLI SOSHNIGI PARAMETRLARINI ASOSLASH
M U N D A R I J A
Kirish ………………………………………………………………… 6
I- bo‘lim ILMIY ADABIYOTLAR SHARHI …………………….…………… 13
1.1 - § G‘o‘za qator oralariga g‘alla urug‘larini ekish texnolgiyasini amalga 
oshirishda qo‘yiladigan  agrotexnik talablar……………………………
13
1. 2 - § . G‘o‘za qator orasida qo‘llanilayotgan g‘alla ekish usullari tahlili va yer
resurslaridan foydalanish holati ………………………… 14
1.3 .  - § Ishlab   chiqiladigan   g‘alla   ekish   seyalkasiga   qo‘yiladigan   dastlabki
talablar  ……………………………………………………………… 20
1.4.  - §
1.5.   - § Hozirgi   kunda   g‘o‘za   qator   orasiga   hamda   sug‘oriladigan   ochiq
maydonlarga   g‘alla   ekishda   qo‘llanilayotgan   texnik   vositalar
taxlili…………………………………………………………………
G‘alla   seyalkalariga   o‘rnatiladigan   mavjud   soshnik   (ekkich)   lar
tahlili ……………………………………………………………… 25
31
II-b o‘lim NAZARIY TADQIQOTLAR ……………………………………… 40
2.1.  - § G‘o‘za   qator  orasiga   samarali   urug‘   ekish   usulini   qo‘llash   uchun
shakllantiriladigan   jo‘yak   formasini   tanlash   va   uning   yer   resurslaridan
foydalanishdagi samaradarligini asoslash……………………………… 40
2.2.  - § G‘o‘zali va ochiq maydonlarga tanlangan samarali sxemada urug‘ ekish
usulini mavjud urug‘ ekish usullari bilan taqqoslangan nazariy tadqiqot
natijalari……………………………………… 45
2.3.  - § Diskli soshniklar o‘rnatilgan seyalka seksiyasining prinsipial sxemasi va
uning ishlash  texnologiyasi …………………………… ………………... 53
2.4.  - § Seyalka   ishchi   seksiyalariga   o‘rnatiladigan   bir   diskli   soshnikning
parametrlarini aniqlash ……………………………………… ……. …… 56
2.5.  - § Univyersal   seyalkaga   mo‘ljallangan   okuchnikning   rostlanish
parametrlari   va
ishlanmasi ………………………………………… …………………. 61
2.6.  - § Ekilgan   urug‘larni   ko‘mib-zichlab   ketuvchi   katoklar   va   uning
texnologik   jarayonlarni   amalga   oshirish
sxemasi ……………………………………………………… ………… 64
2.7.  - § Seyalka   tayanch   g‘ildiraklarini   o‘rnatishning   texnologik
asoslash………………………………… …………… …….……………. 66
III -bo‘lim EKSPERIMENTAL  T ADQIQOTLAR ………………………… …. … 67
3.1.   §
Eksperimental tadqiqotlar  d asturi …… … …… .. ………………… ……. . 67 3.2 -§
Eksperimental tadqiqotlar   uslubi…… …. …………… …………… …….. 67
3.3.  - § Ishchi   seksiyaning   l aboratoriya   ta dqiqot lari
natijalari………… …………………… …………… ……. ……… …… …. 68
3.4.  - §
Dala tajribalari natijalari ……… … ………………………… ……….. … 73
4.
Iqtisodiy    samaradorli k … … … … … … … … … … … … … … …... … … … 77
X ulosalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 81
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati …… … …… … …… … …… … …… … 83
Ilovalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 90
2 K I R I SH
Bugungi   kunda   Prezidentimiz   SH.M.Mirziyoevning   “2017-2021   yillarda
O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo‘nalishlari   bo‘yicha
harakatlar   strategiyasi ”   farmonida   « ...Resurslarni   tejaydigan   agrotexnologiyalarni
joriy etish, unumdorligi yuqori qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish » ,  « Ilmiy va
innovatsiya   yutuqlarini   amaliyotga   joriy   etishning   samarali   mexanizmlarini
yaratish... »   ni   jadallashtirish   vazifalari   qo‘yildi   [1 .   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   2019   yil   17-iyundagi   «Qishloq   xo’jaligida   yer   va   suv   resurslaridan
samarali   foydalanish   chora-tadbirlari   to’g’risida   »   gi   PQ-5742-sonli   Qarori.
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2022   yil   28   yanvardagi   «2022   –   2026
yillarga   mo’ljallangan   yangi   O’zbekistonning   taraqqiyot   strategiyasi   to’g’risida»   gi
PF-60-sonli Farmoni. O’zbekiston Respublikasi  Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
«O’zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo’nalishlari   bo’yicha
Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni.  
Biroq,   qishloq   xo‘jaligining   yetakchi   tarmog‘i   bo‘lgan   g‘allachilik   sohasida
kuzgi   g‘allani   sifatli   va   “optimal”   muddatda   ekishni   ta’minlashda   sohani   texnik   va
texnologik   jihatdan   qayta   jihozlash   o‘ta   dolzarbligicha   qolmoqda.   CHunki,
Respublikamizda   umumiy   g‘alla   maydonining   80-85%   ni   tashkil   etayotgan   g‘o‘zali
va suvli maydonlarga kuzgi g‘allani sifatli ekuvchi maxsus seyalkalarni yaratish, joriy
etish   ko‘p   yillardan   buyon   dolzarb   muammo   bo‘lib   kelmoqda.   Respublikamizga
xorijiy   firma   texnikalari   bilan   birga   kirib   kelayotgan   har   xil   rusumli   qimmatbaho
g‘alla seyalkalari tarkibida esa, g‘o‘za qator ora siga  va suvli  ochiq  maydonlarga urug‘
ekishga mo‘ljallangan maxsus konstruksiyali seyalka mavjud emas.
SHu   bois,   hanuzgacha   fermerlar     g‘o‘za   qator   ora siga   va   suvli   ochiq
maydonlarga kuzgi  g‘alla ekish texnologik jarayonlarini paxtachilikka mo‘ljallangan
texnik   vositalardan,   aniqrog‘i   kultivatorlar   (KXU-4B;   KXU-4V),   samarasiz
3 moslamalardan,     ko‘p   xollarda   esa   bunga   qo‘shimcha   ravishda   urug‘larni   yyerga
taqsimlashda,   ekish   oldidan   minyeral   o‘g‘it   byerishda   o‘g‘it   sochgichlar   (NRU-0,5;
RMU-0,5) dan  foydalangan holda amalga oshirib kelmoqda. Aynan ushbu texnikalar
5   yillik   «Qishloq   xo‘jaligi   ekinlarini   parvarishlash   va   maxsulot   etishtirish   bo‘yicha
namunaviy   texnologik   karta»   larda   ham   urug‘   ekuvchi   texnik   vositalar   sifatida
kiritilib kelinmoqda.
Ushbu   mavjud   texnologiyada   ekish   oldidan   o‘g‘itlash,   urug‘larni   ekiladigan
yerga  taqsimlash   “sochma”   yoki   “sepma”   usulda   bajarilib,  so‘ngra   jo‘yaklash   ya’ni,
sug‘orish   ariqlarini   ochish ,   urug‘larni   qadash   va   ko‘mish   jarayonlari   kultivatorlar
(urug‘   ekishga   mo‘ljallanmagan   texnikalar)   yordamida   pala-partish   amalga
oshirilmoqda. 
Bunday o‘rinsiz, samarasiz urug‘ ekish texnologiyasi natijasida: 
-b irinchidan   urug‘lik   donlarning   sifatsiz   ekilishi   tufayli   10-15%   urug‘lar  
7-10   sm   chuqurlikga   tushib,   ko‘karib   chiqmayotganligi,   yyerning   yuza   qismida
joylashib   qolgan   10-15%   urug‘lar   qushlar   va   kemiruvchi   jonivorlarga   yem   bo‘lishi,
ko‘karganlarining esa 15-20% i sovuq hamda jazirama issiq ob-havo ta’sirida nobud
bo‘lishi   yuz   byermoqda,   ya’ni   kamida   20-25%   urug‘ning   isrof   bo‘layotganligi
(yo‘qotilayotganligi),   bunday   holat   deyarli   har   yili   kuzatilmoqda.   Bu   esa
yetishtirilayotgan   yalpi   hosil   miqdorining   15-20%   gacha,   ba’zida   40-60%   gacha
kamayishiga asosiy sabab bo‘lmoqda.
-i kkinchidan   ushbu   mavjud   texnologiya   agregat   (KXU-4B;   KXU-4V;  
NRU-0,5;   RMU-0,5)   larning   zagon   bo‘ylab   bir   necha   takroriy   o‘tishi   bilan   amalga
oshirilmoqda. Bu o‘z navbatida elita va boshqa saralangan hosildor navli urug‘larning
sifatsiz   ekilishiga,   mavsumda   me’yordan   ko‘p   urug‘   sarflashga,   ortiqcha   yoqilg‘i
sarfiga,   ish   unumining   pasayishiga,   ish   haqi   fondi   va   traktor   amartizatsiyasining
ortishiga,   kuzgi   ob-havo   sharoitida   qisqa-“optimal”   muddatda   sifatli   ekib
ulgurmaslikga   olib   kelmoqda.   Natijada   don   ishlab   chiqarish   xarajatlari   ortishi,
etishtiriladigan   yalpi   don   hajmining   kamayishi,   hosildorligining   pastligi   sababli
4 mamlakatimiz   agrar   sektori   ushbu   sohada   ham   moddiy,   ham   iqtisodiy   zarar
ko‘rmoqda.
Ma’lumki xalqaro miqyosda oziq-ovqat tanqisligining ortib borishi insonlarning
don   maxsulotlariga   bo‘lgan   ehtiyojini   tez   suratda   ijobiy   hal   etishni   talab   etuvchi
mamlakatlar   aro   global   muammoga   aylanmoqda.   Mavjud   axborot   resurslari
ma’lumotlari   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   jahonda   ishlab   chiqarilayotgan   don
maxsulotlari   tarkibida  g‘alla   ekinlari   doni   yetakchi   o‘rinni   egallaydi,  ya’ni   bug‘doy,
arpa, so‘li, javdar, tritikali donlari – 38,4% ni, makkajo‘xori doni – 32,4% ni, sholi –
27,9%   ni,   tariq   –   1,3%   ni   tashkil   etadi.   SHuningdek   dunyo   dexqonchiligida   donli
ekinlar   orasida   bug‘doy   ekinlari   yetishtiriladigan   yyerlar   kattaligi   bo‘yicha   birinchi
o‘rinni egallagan holda 210 mln, gektar atrofida maydonlarni tashkil etadi. Eng ko‘p
bug‘doy   ekiladigan   maydonlarni   Rossiya,   AQSH,   Xitoy,   Xindiston,   Kanada,
Argentina,   Fransiya,   Turkiya,   Avstraliya,   Qozog‘iston,   Italiya   mintaqalari   tashkil
etadi.   Biroq   mavjud   ma’lumotlarda   jahon   miqyosida   yetishtirilayotgan   g‘alla   uchun
ajratilgan   hosildor   yerlarning   chegaralanganligi,   odam   jon   boshiga   to‘g‘ri   keladigan
don   miqdorining   yildan   yilga   kamayib   borayoganligi   qayd   etilmoqda.   Oxirgi  
50-60   yil   mobaynida   ushbu   donli   ekinlarga   ajratilgan   maydonlar   atigi   1,18   %   ga
oshirilgan xolos [3]. 
Magistrlik   dissertatsiyasi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi:
Respublikamizda   etishtirilayotgan   bug‘doy,   arpa,   javdar,   so‘li,   tritikali   kabi   g‘alla
donlaridan tayyorlanadigan   mahsulotlar bugungi kunda xalqimizning birdan bir non
va   boshqa   oziq-ovqat   manbai   bo‘libgina   qolmasdan,   chorvachilik,   hamda
parrandachilikni   rivojlantirishda   omuxta   yem   zahiralarining   asosini   tashkil   etib
kelmoqda.   SHu   bois   jahon   xalqlarining   donga   bo‘lgan   ehtiyojlarining   tobora   ortib
borayotgan global muammolari singari mamlakatimizda ham g‘alla donini ko‘paytirib
borish   strategiyasi   aktual   masala   bo‘lib   hisoblanadi.   Respublikamiz   Prezidenti
I.A.Karimovning   2008   yil   20   oktyabrdagi   “Oziq-ovqat   ekinlari   ekiladigan
maydonlarni   optimallashtirish   va   ularni   etishtirishni   ko‘paytirish   chora-tadbirlari”
5 to‘g‘risidagi   farmonida   boshoqli   don   ekinlari   uchun   mo‘ljallangan   maydonlarni
kengaytirish   va   donli   ekinlar   hosildorligini   oshirish   evaziga   respublikamiz   aholisini
oziq-ovqat   mahsulotlariga   bo‘lgan   ehtiyojini   yanada   to‘laroq   qondirish   vazifasi
qo‘yildi.   Ma’lumki   yetishtiriladigan   boshoqli   donlar   tarkibida   aholining   kundalik
ehtiyojini qondirishda kuzgi bug‘doy salmog‘i, sifati va hosildorligi jihatidan muhim
o‘rinni   egallaydi.   Biroq   sug‘oriladigan   va   lalmikor   g‘alla   maydonlarini   tobora
kengaytirib   borish   Respublikamizda   o‘zlashtiriladigan   hosildor,   tekis   dalalarning
cheklanganligi   tufayli,   kuzgi   bug‘doy   va   boshqa   g‘alla   ekinlarini   davlatimiz
rahbariyati   tomonidan   paxta   dalalarida     hosil   yig‘ib   olingandan   so‘ngi   g‘o‘za   qatori
oraliqlarida   yetishtirishni   tobora   ko‘paytirish,   maxsus   texnika   tizimini   shakllantirish
orqali   g‘o‘za   qatori   oraliqlarini   ekishga   tayyorlash,   urug‘   ekish   jarayonlarini   sifatli
amalga oshirish talab etilmoqda [4].
G‘alla   y etishtirishning   paxtachilikka   va   g‘allachilikka   ixtisoslashgan   fermer
xo‘jaliklarda   paxta-g‘alla   almashlab   ekishning   joriy   etilishi     paxta   dalalarida     hosil
yig‘ib   olingandan   so‘ngi   g‘o‘za   qator   oraliqlarida   g‘alla   y etishtirish   birqancha   sarf -
xarajatlarning   iqtisod   ji h atdan   tejalishiga   va   qulayliklarga   olib   keladi.   Y a ’ni
sug‘oriladigan   g‘alla   maydonlarning   kengaytirib   borish   ta’minlanadi,   yerni   pluglar
yordamida chuqur shudgorlashsiz, g‘o‘za qatori oraliqlariga yuza ishlov b er ish orqali
yerni   ekishga   tayyorlash   amalga   oshiriladi,   yuqori   quvvatli   texnika   resurslari   kam
sarflanadi,   yoqilg‘i   va   boshqa   sarf - xarajatlar   kamayadi,   ya’ni   o‘ziga   xos   “nolevoy
obrabotka”   qo‘llaniladi,   shu   tariqa   etishtiriladigan   don   tannarxining   pasayishiga
erishiladi. 
Respublikamizda   bugungi   kunga   kelib   yalpi   g‘alla   doni   1,1   mln.   ga.
sug‘oriladigan   g‘alla   maydonlarida   va   0,3   mln.   ga.   lalmi   g‘alla   dalalarida
y etishtirilmoqda.     Biroq       hosildorlik   h isobiga   y etishtirilayotgan   yalpi   don
miqdorining   96,4%   i   suvli   kuzgi   bug‘doyga,   3,6%   i   lalmi   kuzgi   bug‘doyga   to‘g‘ri
kelmoqda.   Suvli   kuzgi   bug‘doyning   aksariyat   qismi   ochiq   maydonlardan   tashqari
paxta hosili yig‘imidan so‘ngi g‘o‘za qatori oraliqlariga urug‘ ekishni amalga oshirish
6 orqali   y etishtirilib   kelinmoqda.  Bundan   tashqari  davlatimiz  ra	hbariyati  tomonidan	
2011   yildan   e’tiboran  
suvli   kuzgi   g‘alla   maydonlarini	  paxta   terimidan   so‘ngi  	
70-	80%   gacha   g‘o‘za   qatori   oraliqlarida   g‘alla  	yetishtirish   evaziga   ko‘paytirib	
bori	lmoqda	.   S	huningdek  
davlatimiz   ra h bariyati   tomonidan   qabul   qilingan   bir   qator
qonun va farmoyishlar asnosida tuzilgan Davlat dasturlari ishlab chiqarishning barcha
so h alari singari g‘alla ishlab chiqarish so h asida yer resurslaridan to‘la foydalanishga,
yuqori   hosilga   yerish i shga   imkon   yaratuvchi   resurstejamkor,   yuqori   samarali
innovatsion texnologiyalarni joriy etishni jadallashtirishni talab etib kelmoqda.  
Ta d qiqot   ob ’ ekti   va   predmeti :   Samar q and   q ishlo q   xo‘ jalik   i nstitut i   «O‘quv
tajriba   x o‘ jaligi » ,   Samar q and   viloyati,   Jomboy   tumani   fermer   x o‘ jaliklarida
laboratoriya   va   dala   sinovlarini   o‘ tkazish   m o‘ ljallangan.   Tajriba   ob’ekta   sifatida
ishlab chi q iladigan bir va q tning   o‘ zida j o‘ yak shakllantiruvchi  va j o‘ yakning pushta
va   egatlariga   yoppasiga   q atorlab,   bir   xil   chu q urlikda   g‘ alla   uru g‘ i   ekishni   amalga
oshiruvchi   bir diskli s o shniklar o‘ rnatilgan maxsus modulli s iye lka   q urilmasi k o‘ zda
tutilgan.   S h uningdek   g‘ alla   etishtiriladigan   su g‘ oriladigan   maydonlarda   asosiy   dala
sinovlari   o‘ tkaziladi.   Laboratoriya   va   dala   sinovlari   uchun   mavjud   tajriba
uslublaridan foydalanish va ishlab chi q ish rejalashtirilgan. 
Ta d qiqot maqsadi :  
-   q ishlo q   x o‘ jaligi   so h asida   s ug‘ oriladigan   g‘ allachilikda   yer   resurslaridan
samarali   foydalanish   va   y etishtiriladigan   don   mi q dorini   oshirish   ma q sadida,   g‘ alla
ekinlarini   ekishda   j o‘ yakning   pushta   va   egat   q ismi   yuzalariga   yoppasiga   q atorlab
uru g‘   ekish  usulini   asoslash ,   h amda  j o‘ yak  ochish   va  ekish  texnologik  jarayonlarini
bir   y o ‘ la amalga oshiruvchi  diskli  ishchi organli seyalka konstruksiyasini yaratish.
Tad q iqot   vazifalari:
- g‘ allachilikda s ug‘ oriladigan maydonlarda mavjud  g‘ alla uru g‘ i ekish usullari
va texnik vositalari b o‘ yicha nazariy tad q i q otlar natijalarini  o‘ rganish va ta h lil  q ilish;
7 - j o‘ yaklab   g‘ alla   ekishda   tekis   ishlov   berilgan   maydonga   j o‘ yak   pushtasi   va
egat yuzalariga bir xil chu q urlikda,  q atorlab, bir tekis sifatli uru g‘  ekishning samarali
usulini tanlash;
- samarali   g‘ alla   uru g‘ i   ekish   usuli   va   sxemasini   asoslash,   h amda   maxsus
birdiskli soshnikli  seyalka seksiyasi sxemasini tanlash;
- uy g‘ unlashgan   ishchi   organlar   o‘ rnatilgan   t o‘ rt   seksiyali ,   modulli   maxsus
seyalkaning tajriba modulini yasash;
Ilmiy   yangiligi:   Ushbu   dolzarb   muammolarni   hal   etishga   yo‘naltirilgan  
QXA-3-021 (2012-2014 y.y.) amaliy loyihaning bajarilishi natijasida ishlab chiqilgan
g‘o‘za   qatori   oraliqlari   va   ochiq   maydonlarga   kuzgi   g‘alla   ekishda   energo-
resurstejamkor   texnologiyani   amalga   oshiruvchi   kombinatsiyalangan   ishchi   organli
osma   va   diskli   soshnik   o‘rnatilgan   tipdagi   universal   seyalka   modifikatsiyasi   va
samarali urug‘ ekish usulini ishlab chiqarishga joriy qilish tavsiya etilmoqda.
Tadqiqotning   asosiy   masalalari   va   farazlari:   Q urilma   omillari   darajasi   va
ularning   o‘ zgarish   chegaralari   tavsiya   etilgan   g‘ alla   uru g‘ ini   ratsional   ekish
sxemalarini   e’tiborga   olgan   h olda   tanlanadi.   Olingan   natijalarni   ba h olash   mezoni
sifatida sferik diskli metal l   soshniklarning bir xil, tekis sifatli  uru g‘   ekish chu q urligi
q abul   kilinadi.   Tajriba   natijalarini   ta h lil   etish   asosida   olingan   regressiya
tenglamalarini  y echib, asosiy omillarning ratsional parametrlari topiladi.
Laboratoriya   va   dala   sinovlari   natijalariga   asosan   nazariy   tadqiqotlar   natijasida
olingan   texnologik   va   konstruktiv   parametrlar   taqqoslanib,   ularning   ratsional
parametrlari asoslanadi va tavsiya etishga tanlanadi. 
8 I-BO‘LIM.  ILMIY ADABIYOTLAR SHARHI
1.1. G‘o‘za qator oralariga g‘alla urug‘larini ekishda qo‘yiladigan umumiy
agrotexnik talablar
G‘o‘za   qator   oralarini   g‘alla   ekishga   tayyorlashga   quyidagi   asosiy   agrotexnik
talablar qo‘yiladi PQ 19-60[5].
1)   qator   oralari   yumshatilganda   yirik   kesaklar   hosil   bo‘lmasligi   va   ularning
o‘lchami 2-2,5 sm dan oshmasligi kerak;
2) ishlov berish  chuqurligi 15-18 sm oralig‘ida bo‘lishi darkor;
3) begona o‘t qoldiqlari to‘liq yo‘qotilishi lozim;
4) ishlov berilmay qolib ketgan joylar bo‘lmasligi kerak.
Ekish materialiga qo‘yiladigan agrotexnika talablari quyidagilardan iborat:
1)   urug‘lik   bug‘doylarning   dala   unuvchanligi   90-95%,   tozaligi   esa   97-99%
bo‘lishi kerak ;
2) ekish uchun I, II va III klassdagi urug‘larni ishlatish lozim;
3)   urug‘lar   o‘lchamlari   bo‘yicha   saralangan   va   kimyoviy   preparatlar   bilan
kasalliklarga qarshi dorilangan bo‘lishi kerak.
   Bug‘doy ekish mashinasiga quyidagi agrotexnika talablari qo‘yiladi [6]:
1) Xo‘jalik sharoitini hisobga olib, bug‘doyning belgilangan qisqa muddatlarda
(6-9 kunda) yuqori ish unumi bilan  ekilishini ta’minlash;
2)   belgilangan   ekish   me’yori   aniq   saqlanishi,   har   bir   gektar   maydonga  
130-170   kg   bug‘doy   sepilishi   kerak;   ekish   jarayonida   me’yorda   belgilanganidan  
1,5-2,5% ga chetga chiqishga ruxsat etiladi;
3) hamma maydon bo‘yicha urug‘lik bir xil taqsimlanishi lozim va urug‘larning
qo‘shimcha sindirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi;
9 4) urug‘ belgilangan chuqurlikka bir tekis ekilishi va  belgilangan chuqurlikdan
chetga   chiqish   1   sm   dan   katta   bo‘lmasligi   kerak.   Urug‘ni   tuprog‘i   og‘ir   bo‘lgan
maydonlarga   sayoz   (5-6   sm),   tuprog‘i   yengil   bo‘lgan   maydonlarga   esa   chuqurroq  
(6-8 sm) ekish zarur;
5) bug‘doy ekilayotganda qatorlardan agregatning o‘tishi chigit ekish va g‘o‘za
qator   oralariga   ishlov   berishdagi   o‘tishlar   bilan   mos   tushishi   kerak   hamda   yondosh
qatorlardan agregat yurmasligi lozim;
6) ekilmay qolgan joylar bo‘lmasligi kerak;
7)   maydonlarga   solinadigan   o‘g‘itlar   ekish   oldidan   qator   oralariga   ishlov
berishda sepilishi lozim:
8)   mashinaning   ish   organlari   g‘o‘zaning   qolgan   hosilini   to‘kmasligi   va
shikastlamasligi kerak.
1.2. G‘o‘za   qator   orasida   qo‘llanilayotgan   g‘alla   ekish   usullari   tahlili   va   yer
resurslaridan foydalanish holati
G‘alla ekish texnologiyasi  biron bir urug‘ ekish usuli  va uni amalga oshiruvchi
texnik vositani o‘z ichiga oladi. Uning tejamkorligi esa kam iqtisodiy xarajat xisobiga
yuqori   hosil   yetishtirish   bilan   harakterlanadi.   Odatda   yetishtiriladigan   g‘alla   yalpi
hosil   miqdorini   aniqlashda     har   bir   kvadrat   maydonda   yetishtiriladigan   ekin   tup
sonlari   va   boshoqdagi   don   hosildorligi   baholash     mezoni   (ko‘rsatkichi)   bo‘lib
hisoblanadi.   SHu   sababli   urug‘   ekish   usulining   samaradorligi,   ma’lum   ekish
sxemasida urug‘larni ekishda ekinning normal oziqlanishi va rivojlanishi uchun zarur
bo‘lgan elementar maydon bilan aniqlanadi. G‘allachilikda ushbu faktorlarni inobatga
olgan holda quyidagi sxemalarda urug‘ ekish usullari qo‘llanilib kelinadi   (1.1-rasm).
Bunday   sxemalarda   urug‘   ekish   usullari   asosan   lalmikor   g‘allachilikda   yoki
yomg‘irlatib sug‘orish tizimi mavjud bo‘lgan mamlakatlarda keng qo‘llaniladi.
Biroq   suvlikor   g‘allachilikda   ochiq   maydonlarga,   muximi   so‘ngi   davrda
Respublikamiz   sharoitiga   hos   bo‘lgan   paxta   hosili   yig‘im-terimidan   so‘ngi   g‘o‘za
qator   orasida   g‘alla   yetishtirishning   yo‘lga   qo‘yilishi   o‘z   navbatida   resurs   tejamkor
10 innovatsion g‘alla ekish texnologiyalarni ya’ni, samarali urug‘ ekish usullarini va uni
amalga   oshiruvchi   ratsional   konstruksiyali   texnik   vositalarni   joriy   etishni   talab   etib
kelmoqda.   Bu   borada   mamlakatimiz   olimlari   va   ishlab   chiqarish   mutaxassislari
tomonidan ko‘plab ilmiy-tadqiqotlar izlanishlar olib borilgan.
a-qatorlab; b-kesishtirib; v-tor qatorlab; g-keng qatorlab; d-lentasimon; 
e-punktirlab; j-uyalab; z-kvadrat uyalab; k-sochib yoki sepib ekish.
1.1-rasm. Urug‘ ekish usullari.
Jumladan   sug‘oriladigan   yerlarda   g‘alla   hosildorligiga   qaratilgan   Andijon
Qishloq   xo‘jalik   instituti   (O.Kodirov)   ning   2   yillik,   O‘zPITI   (q.x.f.d.   Jo‘raev   B.   va
SHamuradov N.) ning 4 yillik O‘zPITI (SH.Abduraxmanov)ning ilmiy tadqiqotlari va
sug‘oriladigan   yerlarda   g‘alla   va   dukkakli   o‘simliklar   bo‘yicha   ITI   bosh   direktori
(q.x.f.n.   R.Siddiqov)   maqolalari   tahlili,   sug‘oriladigan   maydonlarda   qo‘shimcha
hosildorlikka   erishishda   o‘g‘itlash   me’yori   va   sug‘orish   rejimlariga   nisbatan,   urug‘
ekish   me’yori,   jo‘yak   parametrlari,   ekin   tup   soni   va   urug‘   ekish   usullari   g‘alla
11 hosildorligiga   hamda   hosil   miqdoriga   samarali   ta’sir   ko‘rsatuvchi   asosiy   faktorlar
ekanligi   qayd   etilgan.   SHuningdek   ushbu   tadqiqotlarda   sug‘oriladigan   ochiq
maydonlarda   jo‘yak   parametrlari   90   sm.   li   sxemada   sug‘orish   ariqlari   orqali
shakllantirilganda va uning faqat pushtalariga urug‘ ekish usuli qo‘llanilganda yuqori
hosil olishga erishiladi degan xulosalarga kelingan.
Ammo   ushbu   xulosalarga   asoslangan   holda   bugungi   kungacha   sug‘oriladigan
ochiq maydonlarda qo‘llanilib kelinayotgan an’anaviy (traditsion) urug‘ ekish usullari
shuni   ko‘rsatadiki,   g‘alla   ekiladigan   har   bir   kvadrat   metr   dala   yuzasining   o‘rtacha  
25-30% i okuchniklar yordamida sug‘orish uchun shakllantirilgan ariq yuzalari tashkil
etadi   (1.2-rasm).   Bu   esa   o‘z   navbatida   sug‘oriladigan   yer   resurslaridan   foydalanish
darajasi   o‘rtacha   70-75%   ni   tashkil   etishini   ko‘rsatadi.   Demak   bunday   holatda   ekin
dala   yuzasining   o‘rtacha   70-75%   ida,   asosan   jo‘yak   pushtalarida   g‘alla
yetishtirilmoqda.
.
1 - pushta; 2 - egat; 3 – urug‘; b – juyak eni; b II
 – pushta eni; c – urug‘ qator
oralig‘i;  d – egat eni (kultivator okuchnigi yordamida shakllantirilgan sug‘orish
arig‘i).
1.2-rasm. Odatdagi an’anaviy urug‘ ekish usuli
G‘o‘za   qator   oralariga   g‘alla   ekishda   ham,   qo‘llanilib   kelinayotgan   an’anaviy
usullarda dala yuzasidan foydalanish darajasi 70-75% ni tashkil etmoqda. Shuningdek
tuproq namligi 18% dan kam bo‘lgan va asosan  60 sm li sxemada bunday usullarda
g‘alla ekish jarayonida aksincha ekilgan urug‘larning asosiy qismi  jo‘yak egatlariga,
12 ya’ni okuchniklarda shakllantirilgan sug‘orish ariqlari tub qismiga to‘planib qolishi va
g‘alla   ekinining   asosiy   qismi   jo‘yakning   sug‘oriladigan   ariqchalarida   yetishtirilishi
kuzatilmoqda.   Ilg‘or   fermerlar   va   mutaxassislar   kuzatishlari   urug‘larning   «optimal
muddatda»     ekilmayotganligi   oqibatida   ham   yetishtiriladigan   g‘allalardan   15-20%
kam hosil olinayotganligini tasdiqlamoqda [7-8].
Umuman   olganda   bu   borada   bajarilgan   tadqiqotlar,   kuzatishlar   shuni
ko‘rsatadiki   sug‘oriladigan   ochiq   maydonlarda   va   60   с m.   li   va   90   с m.   li   sxemada
ekilgan g‘o‘za oralariga ham, asosan  urug‘larni  “sochma”  yoki  “sepma”    usulda  yer
yuza   qismiga   “taqsimlab”so‘ngra   kultivator   okuchniklari   yoki   boshqa   qo‘lbola
moslamalardan   foydalanilgan   holda   (sug‘orish   ariqlarini   ochish   orqali)   jo‘yaklar
“trapetsiya ko‘rinishda” shakllantirilmoqda va shu jarayonning o‘zida yer yuzasidagi
sochilgan   yoki   sepilgan   urug‘larni   tuproq   bilan   pala-partish   aralashtirib   ketiladi.
Bunday   urug‘   ekish   texnologiya   ATT   talablariga   mutloq   zid   ekanligi   va   tadqiqotlar
natijasida tavsiya etilgan ushbu “trapetsiya ko‘rinishda” shakllantirilgan eni 60 с m. li
va 90   с m, li jo‘yak pushtalariga urug‘ ekish usulining taxlili va kuzatishlar natijasida
qilingan xulosa kamchiliklari quyidagilardan iborat:
- ekiladigan urug‘ning belgilangan me’yordan ko‘pligi (250-280kg/ha);
-   ekish   jarayonida   urug‘   dastlab   tuproq   yuzasiga   sepilib,   so‘ngra   kultivatorlar
okuchniklari yoki xar xil qo‘lbola moslamalar yordamida sug‘orish ariqlari ochilishi;
-   urug‘larning   ma’lum   qismi   yerning   yuza   qismida   (0-1   cm.   gacha)   tuproqga
ko‘milmasdan   yoki   sayoz   ko‘milishi,   ma’lum   qismi   me’yordan   ortiq   (7-11cm)
chuqurlikda,   ma’lum   qismida   urug‘larning   ustma-ust   tushishi   natijasida   urug‘
unuvchanlik kuchining pasayishiga yoki umuman ko‘karmasdan nobut bo‘lishiga olib
kelishi;
-   tuproqga   ko‘milmasdan   yuzada   qolgan   urug‘larning   qurt-qumursqaga,
kemiruvchilarga,   xar   xil   qushlar   to‘dasiga   yem   bulishi   shuningdek,   qish   faslida
sovuqdan nobud bo‘lishi;
13 -   urug‘larning   tuproqda   bir   xil   chuqurlikda,   bir   tekis   taqsimlanmasligidan
o‘sayotgan   poyalarning   g‘uj-g‘uj   bo‘lishi   yoki   aksincha   siyraklanishining   tuproq
tarkibidagi minerallaridan bir xilda oziqlanaolmasligiga olib kelishi;  
-   urug‘   ekishdan   bo‘sh   qolgan   sug‘orish   ariq   (egat)   larda   yovvoyi   o‘simliklar
ko‘payishiga   sharoit   tug‘ilishi   natijasida   g‘alla   dalalari   yovvoyi   o‘simlik   va   uning
urug‘lari bilan ifloslanishi;
- yetishtiriladigan don sifatining pasayishi va hosildorlikning kamayishi yuz beradi.
Ushbu kamchiliklar sug‘oriladigan g‘allachilikda urug‘ ekish texnologiyasining
samarasizligi   natijasida   yer   resurslaridan   foydalanish   darajasining   o‘ta   pastligini
ko‘rsatmoqda (1.3-rasm) va yetishtirilayotgan g‘alla 
1.3-rasm.   Odatdagi   an’anaviy   usulda   «trapetsiya   ko‘rinishda»
shakllantirilgan   jo‘yakga  urug‘ ekish usuli va ularning kundalang kesimi xamda
ustki   tamondan   ko‘rinishdagi   shartli   sxemasi .   b-jo‘yak   eni;   L-jo‘yakning
elementar uzunligi; Δb-okuchnik yordamida shakllantirilgan sug‘orish arig‘i.  
doni   miqdorining   kamayishiga   va   xar-xil   sarf-xarajatlarning   oshishiga   sabab
bo‘layotganini ko‘rsatadi.
Ushbu   sxema   odatdagi   an’anaviy   urug‘   ekish   usuli   qo‘llanilganda,   urug‘
ekilgan   pushta   yuzalari   yig‘indisi   umumiy   yer   maydoniga   nisbatan   33%   ga   kam
bo‘lishini ya’ni, jo‘yak maydoni (eni x bo‘yi) ga nisbatan urug‘ ekilgan kismi 67%  ni
tashkil   etishini   ko‘rsatadi.   Bunday   urug‘   ekish   usuli,   ya’ni   kuzgi   g‘alla   ekish
14 texnologiyalarning   qo‘llanib   kelinayotganligi   yetishtirilayotgan   g‘alla   yalpi   xosiliga
o‘z ta’sirini ko‘rsatib kelmoqda [8-9].
Bugungi   kunda   Respublikamiz   bo‘yicha   xosildorlik   suvli   kuzgi   bug‘doyda
o‘rtacha   48-51   s/ga.   ni,   suvli   arpada   o‘rtacha   27-29   s/ga.   ni   tashkil   etmoqda.
Viloyatlar bo‘yicha bu ko‘rsatkichlar quyida keltirilgan (1.1-jadval). 
1.1-jadval
№ Viloyatlar Kuzgi
bug‘doy
(suvli)
ming ga Hosil-
dorlik
s/ga Kuzgi
bug‘doy
(lalmi)
ming ga Hosil-
dorlik
s/ga Arpa
(suvli)
ming ga  Hosil-
dorlik
s/ga
1 Qoraqalpog‘iston 55,6 25,1     0,11 29,6
2 Andijon 81,5 62,1     0,16 35,4
3 Buxoro 65,7 57     0,31 64,3
4 Jizzax 110,1 36,2 95,4 10,5 71,1 11,1
5 Navoiy 40,8 46,3 5,9 11,4 22,7 21,5
6 Namangan 79,1 49,1     0,73 38,8
7 Samarqand 108 54,5 57,6 11,7 37,1 9,4
8 Sirdaryo 91,4 42,7     1,76 29,6
9 Surxondaryo 98,4 51 1,8 5 3,49 34,8
10 Toshkent 125,5 48,9     9,51 24,6
11 Qashqadaryo 154,3 52,7 56 9,4 35,5 4,7
12 Farg‘ona 112,4 54,8     0,59 41,5
13 Xorazm 34,7 43,4     0,32 20,9
Xulosa   qilinganda   sug‘oriladigan   g‘allachilikdagi   ushbu   mavjud   g‘alla   ekish
texnologiyalar   taxlili   Respublikamiz   g‘allachiligida   innovatsion   texnologiyani   joriy
etishni   jadallashtirish   uchun   yuqorida   qayd   etilgan   kamchiliklarning   oldini   olish,
ishlab   chiqariladigan   don   miqdorini   oshirish   va   g‘allachilik   soxasida   yuqori   texnik,
texnologik, iqtisodiy  samaraga  erishishtiruvchi   samarali  urug‘  ekish  usulini   asoslash
15 va uni amalga oshiruvchi ratsional konstruksiyali texnik vositalar yaratish, ularni joriy
etish dolzarb muammoligicha qolayotganligidan dalolat beradi.
1.3 § . Ishlab chiqiladigan g‘alla ekish seyalkasiga   qo‘yiladigan dastlabki
talablar
Vazifasi.  Don ekish seyalkasi kengligi 60sm. li va 90sm. li g‘o‘za qator oralari
va ochiq maydonlarga bug‘doy, arpa va javdar kabi don urug‘larini qatorlab ekishga
mo‘ljallangan bo‘lishi lozim.  
Mashinalar   tizimidagi   o‘rni.   2011-2015   yillarga   mo‘ljallangan   «Qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarishini kompleks mexanizatsiyalash uchun mashinalar tizimi»ga
kiritilgan.
Ishlab   chiqarish   hajmi.   O‘zbekiston   Respublikasi   qishloq   xo‘jaligining   don
ekish seyalkasiga bo‘lgan talabi o‘rtacha 3000 donani tashkil etadi.
Qo‘llaniladigan mintaqalar.  Don ekish seyalkasi O‘zbekiston Respublikasi va
Markaziy Osiyodagi boshqa qo‘shni mamlakatlarning sug‘oriladigan dehqonchiligida
qo‘llanishi mumkin.
Ishlash sharoiti.
1.Don ekish seyalkasi g‘o‘za qator oralarida asosiy hosil terib olingan va ularga
ishlov berilgandan keyin, ochiq maydonlarda esa yerlar mavjud tavsiyalar va talablar
bo‘yicha   ekishga   tayyorlangandan   so‘ng   qo‘llaniladi.   Bunda   g‘o‘za   qator   oralari   va
ochiq maydonlarning yuzalari  tekis, ya’ni ulardagi notekisliklar  balandligi 4 cm dan
ortiq   bo‘lmasligi   hamda   0-10   cm   qatlamda   o‘lchami   50   mm   dan   katta   kesaklar
bo‘lmasligi lozim.
2. Don ekish seyalkasining qo‘llanilish muddati joriy yilning sentyabr-oktyabr
oylari.
3.   Don   ekish   seyalkasi   har   xil   mexanik   tarkibga   ega   bo‘lgan   va   0-10   cm
qatlamdagi zichligi 1,1-1,2 g/cm 3
 bo‘lgan tuproqlarda ishlashi lozim.
4. Don ekish seyalkasi sifatli ishlashi uchun maqbul sharoitlar:
16 - dala yuzasining qiyaligi ko‘pi bilan 8 0
;
- tuproqning namligi 16-18%;
- g‘o‘za qator oralari va ochiq maydonlarda don ekish seyalkasi ish organlarini
tiqilib   qolishiga   olib   keladigan   miqdorda   o‘simlik   qoldiqlari,   begona   o‘tlar   va
ularning uyumlari bo‘lmasligi kerak;
- dalalarda toshlar bo‘lmasligi kerak.
5.   Ekiladigan   urug‘lar   saralangan   va   begona   qo‘shimchalarsiz   bo‘lishi,   ularga
kasalliklar   va   zararkunandalarga   qarshi   kimyoviy   ishlov   berilgan   bo‘lishi   kerak.
Urug‘larni laboratoriya sharoitidagi unuvchanligi 95 foizdan kam bo‘lmasligi lozim.
 Texnologik jarayon bajarilishining sifat ko‘rsatkichlari:
1.   Don   ekish   seyalkasi   g‘o‘za   qator   oralari   va   ochiq   maydonlarga   bug‘doy
ekishda qo‘llanilganda chuqurligi 10-12 sm hamda kengligi 60 sm bo‘lgan jo‘yaklarni
shakllantirishi, ularga 3-5 sm chuqurlikda 15 sm oraliq bilan urug‘larni qatorlab ekib
ketishi lozim.
2.   Urug‘lar   ko‘milish   chuqurligi   o‘rtacha   qiymatining   belgilangandan
chetlanishi ko‘pi bilan ±1 sm.
3. Ekilgan qatorlar orasining kengligi 15±1 sm bo‘lishi lozim.
4. Ekish me’yori, kg/ga:
bug‘doy                                  60-260
arpa va boshqa urug‘lar        90-280
5. Ekish me’yorini belgilangan chetlanishi 10% dan ortmasligi lozim.
6.Urug‘larni miqdorlagichlar taqsimlash notekisligi ±3 foizgacha.
7. Urug‘larni maydalanishi ko‘pi bilan 3 foiz bo‘lishi mumkin.
8.   Belgilangan   va   undan   1   cm   past   hamda   1   cm   yuqori   qatlamlarga   ekilgan
urug‘lar miqdori kamida 80 foiz bo‘lishi lozim.
Texnik-ekspluatatsion talablar va ishonchlilik ko‘rsatkichlari:
1.   Don   ekish   seyalkasi   osma   bo‘lishi   va   0,9-1,4   klassdagi   traktorlar   bilan
agregatlanishi lozim.
17 2. Don ekish seyalkasi  rama, jo‘yak ochkich, ekkich (soshnik)lar va urug‘larni
ko‘muvchi   ishchi   organlaridan   tashkil   topgan   ekish   seksiyasi,   miqdorlagichlar   bilan
jihozlangan   urug‘   bunkeri,   tayanch-harakat   uzatuvchi   g‘ildiraklar   hamda   tayanch
ustunlardan iborat bo‘lishi kerak.
3.  Ekish   seksiyasi  ramaga  sharnirli,  urug‘  bunkyeri,  miqdorlagichlar,  tayanch-
harakat uzatuvchi g‘ildiraklar hamda tayanch ustunlar mahkam o‘rnatilishi kerak.
4.   Ekkichlarni   tuproqqa   botish   chuqurligi   2-6   cm   oralig‘ida   pog‘onasiz
rostlanadigan bo‘lishi kerak.
5.   Don   ekish   seyalkasining   barcha   qismlari   ramaga   zarurat   tug‘ilganda   ularni
yechib olinadigan etib mahkamlanishi lozim.
6. Jo‘yak ochuvchi ishchi organlari saqlovchi barmoqlarga ega bo‘lishi lozim.
7.   Don   ekish   seyalkasining   qismlarini   unga   mahkamlanish   konstruk-siyasi
ishonchli   bo‘lishi   va   boltlarni   har   smenada   tortib   turilishini   talab   etmasligi   lozim.
Mahkamlash boltlari zanglashga qarshi qoplamaga ega bo‘lishi kerak.
8. Don ekish seyalkasining qamrash kengligi 3,6 m.
9.   Don   ekish   seyalkasini   ish   holatidan   transport   holatiga   o‘tkazish   traktorchi
tomonidan kabinadan turib gidravlik tizim orqali amalga oshirilishi lozim.
10.   Dala   sharoitini   inobatga   olgan   holda   seyalka   5-8   km/soat   tezliklarda
ishlashi kerak. Transport tezligi-traktorning transport tezligi bo‘yicha.
11. Xizmat ko‘rsatuvchi xodim – traktorchi.
12.   Don   ekish   seyalkasini   traktorga   osish   va   uni   yechish   yengil   va   qulay
bo‘lishi kerak.
13.   Don   ekish   seyalkasini   yig‘ish   va   qismlarga   ajratish   hamda   detallarini
almashtirish   traktorga   qo‘shib   beriladigan   instrumentlar   bilan   amalga   oshirilishi
lozim.
14.   Don   ekish   seyalkasining   konstruksiyasida   bir   marta   yoki   mavsumiy
moylanadigan podshipniklar ishlatilishi kerak.
18 15. Don ekish seyalkasining konstruksiyasida asosiy ishchi organlar legirlangan
po‘latdan foydalanish ko‘zda tutiladi.
16.   Don   ekish   seyalkasining   bir   soat   asosiy   vaqtdagi   ish   unumdorligi  
1,80-2,88 ga, yillik yuklanishi 320 soat.
17. Don ekish seyalkasining transport tirqishi – kamida 300 mm.
18. Xizmat ko‘rsatuvchi xodim – traktorchi.
19. Urug‘ bunkyerining hajmi 0,66 m 3
.
20. YOnilg‘i sarfi ko‘pi bilan 4 kg/ha.
21. Talab qilinadigan quvvat ko‘pi bilan 30 kVt (40 o.k.).
22. Tortishga qarshiligi ko‘pi bilan 7 kN.
23. Don ekish seyalkasining konstruksiyasi uning qismlari va detallariga texnik
qarovlar o‘tkazish va rostlashlar qulay va oson bo‘lishini ta’minlashi lozim.
24. Don ekish seyalkasining kafolatlangan xizmat qilish muddati – 2 yil, xizmat
qilish muddati – 8 yil.
25. Don ekish seyalkasining massasi ko‘pi bilan – 800 kg.
26.   Smenadagi   texnik   xizmat   ko‘rsatishning   mehnat   sig‘imi   ko‘pi   bilan
 0,5 kishi/soat bo‘lishi kerak.
27. Tayyorlik koeffitsienti – kamida 0,98.
28. Texnik foydalanish koeffitsienti – kamida 0,98.
29. Texnologik jarayon ishonchlilik koeffitsienti – kamida 0,90.
30. Smena vaqtidan foydalanish koeffitsienti – kamida 0,6.
31. Buzilmasdan o‘rtacha ishlash muddati – kamida 60 soat.
32. 1- nosozlik paydo bo‘lguncha ishlash muddati – kamida 90 soat.
33. Don ekish seyalkasi «Mehnat xavfsizligi va gigienasi bo‘yicha traktorlar va
qishloq   xo‘jalik   mashinalari   konstruksiyasiga   qo‘yiladigan   yagona   talablar»ga   javob
byerishi lozim.
  Iqtisodiy talablar.  Don ekish seyalkasini qo‘llash paykaldan bir o‘tishda ekish
jo‘yaklarini   ochish   va   ularga   urug‘larni   qatorlab   ekishni   amalga   oshirish   hisobiga
19 mehnat   va   moddiy   xarajatlarni   1,2-1,3   marta   kamayishini,   ekish   sifatini   oshirish
hisobiga esa urug‘ sarfini 20-30 foizga kamayishini ta’minlashi lozim.
1.4 § .   Hozirgi   kunda   g‘o‘za   qator   orasiga   hamda   sug‘oriladigan   ochiq
maydonlarga g‘alla ekishda qo‘llanilayotgan texnik vositalar taxliliG‘o‘za   qatori   orasiga   g‘alla   ekish   jarayonlarini   amalga   oshirish
  o‘z
navbatida   g‘o‘za   qator   oralarini   yovvoyi   o‘tlardan   tozalash,   uni   ekishga   tayyorlash
uchun alohida ishlov berish, urug‘larni belgilangan bir xil chuqurlikda, qatorlab ekish,
ekilgan   urug‘larni   ko‘mib-zichlash,   sug‘orish   ariqlarini   ochish   kabi   texnologik
jarayonlarni   agrotexnik   talab   darajasida   sifatli   amalga   oshiruvchi   takomillashtirilgan
tejamkor  texnologiyani,  ya’ni  samarali  urug‘   ekish  usullarini  va  maxsus  urug‘   ekish
mashinasini   joriy   etishni   talab   etib   kelmoqda.   Xatto   sug‘oriladigan   ochiq
maydonlarda xam ushbu texnologik jarayonlarni yer resurslaridan to‘liq foydalanilgan
xolda   sifatli   amalga   oshiruvchi   tejamkor   texnologiyani     joriy   etish   talab   darajasida
qolmoqda.
Sug‘oriladigan   ochiq   maydonlarda   va   g‘o‘za   qator   orasiga   g‘alla     ekish	
texnologik   jarayonlarni   amalga   oshirishda
  xozirga   qadar   jo‘yaklab   g‘alla   ekish
uchun   mo‘ljallangan   maxsus   konstruksiyali   g‘alla   ekish   mashina   (seyalka)   larning
mavjud   emasligi   natijasida   fermerlar   tomonidan   xar-xil   vazifasi   boshqa   ishlarga
mo‘ljallangan   texnika   va   texnik   vositalardan,   qo‘lbola   moslamalardan   foydalanib
kelmoqdalar.   Bu   jarayonlar   kultivator   yordamida   g‘o‘za   qator   oralarini   yovvoyi
o‘tlardan tozalash va uni ekishga tayyorlash uchun aloxida ishlov berilgandan so‘ng
asosan   ikki   usulda   amalga   oshirilmoqda.   Birinchi   usul:   avval     NRU-0,5   qurilmasi
taqilgan agregat yordamida o‘g‘it sochiladi, so‘ngra KRX-3,6; yoki KRT-4; KRX-2,4
rusumdagi kultivatorlarga qo‘shimcha qo‘lbola uskuna (6-rasm.2) o‘rnatib, urug‘larni
yer     yuzasiga   «sepma»   usulda   taqsimlanadi   va   kultivator   okuchniklari   yordamida
sug‘orish   ariqlarini   shakllantirish   bilan   birga   urug‘larni   tuproqga   pala-partish
aralashtirib ketiladi. Ikkinchi usul:  1- NRU-0,5 qurilmasi taqilgan agregat yordamida
20 o‘g‘it sepiladi, 2- NRU-0,5 qurilmasi taqilgan agregat yordamida ekiladigan urug‘lar
yer     yuzasiga   «sochma»   usulda   taqsimlanadi,   3-kultivator   okuchniklari   yordamida
sug‘orish   ariqlarini   shakllantirish   bilan   birga   urug‘larni   tuproqga   pala-partish
aralashtirib   ketiladi.Bunday   texnologiyalar   qo‘llanishi   natijasida   urug‘   ekish
jarayonlari   agrotexnik   talablarga   zid   ravishda,   sifatsiz   amalga   oshirib   kelinmoqda
[10].
SHu   tariqa   P-19.60   “G‘o‘za   qator   oralariga   kuzgi   bug‘doy   ekish
texnologiyasini   takomillashtirish   va   ekish   agregatining   konstruksiyasini   ishlab
chiqish” loyihasi bo‘yicha yakuniy hisobot (Namangan, 2005 y.) da quyidagilar qayd
etilgan,   ya’ni   NRU-0,5   o‘g‘it   sepgich   dala   yuzasiga   minyeral   o‘g‘itlar   va   ularning
aralashmalarini yerni haydashdan oldin sochish uchun mo‘ljallangan. 
   1-bosh konussimon reduktor; 2-kardanli val; 3-krivoship-shatunli mexanizm;
4-koromislo; 5-polzun; 6-richag; 7-bunker; 8-to‘zitgich; 9-tebranuvchi val; 
10-zaslonka; 11-sepish plankasi; 12-sepuvchi disk; 13- diskning konus reduktori; 
15-zanjirli uzatma.  
1.4-rasm. NRU-0,5 o‘g‘it sochgichning sxemasi
21 Ushbu   mashina   bilan   g‘o‘za   qator   oralariga   urug‘   sochib   taqsimlanganda   qator
oralariga ishlov berish va sochilgan urug‘larni ko‘mib ketishni boshqa alohida agregat
bajaradi.   Bu   esa   urug‘   ekish   uchun   bir   nechta   agregatlar   qo‘llanilishini   talab   qiladi.
YAna   shuni   ta’kidlash   lozimki   g‘o‘za   qator   oralariga   bu   mashina   bilan   urug‘
sepilganda   g‘o‘zaning   qovochoqlari,   shoxi,   barglari   va   tublari   bug‘doyning   egatlar
orasiga   bir   tekis   taqsimlanishiga   halaqit   beradi   hamda   ekish   sifati   past   bo‘ladi.
Bundan   tashqari   burilish   joylarida   agregat   silkinganda   bunkyerdan   va   disklardan
bug‘doy urug‘i bir joyga g‘uj-g‘uj bo‘lib to‘kiladi. Bu agregatdan faqat g‘o‘zapoyasi
olingan   maydonlarda   urug‘   sepish   uchun   foydalanish   mumkin.   Lekin   bug‘doyni
tuproqqa ko‘mish uchun boshqa agregat talab qilinadi. 
G‘o‘za   qator   oralariga   moslamalar   bilan   jihozlangan   kultivatorlar   bilan   urug‘
ekilganda   NRU-0,5   yordamida   sepib   ekilganga   nisbatan   opyeratsiyalar   soni   bittaga
kamayishi   mumkin,   ya’ni   sepilgan   bug‘doyni   kultivatorning   ish   organlari   bilan
ko‘mib ketish urug‘ sepish bilan bir vaqtning o‘zida bajariladi. Bunday moslama bilan
ta’minlangan kultivatorning texnologik ishlash sxemasi 1.6-rasmda keltirilgan . 
1-urug‘   sepish   apparati;   2-qiya   yuza;   3-gryadil;   4-egat   ochgich;   5-tuproqni
yumshatuvchi   ishchi   organlari;   6-tayanch   g‘ildiragi;   7-parallelogrammli   mexanizm;  
8-povodok; 9-prujina; 10-rama; 11-gidrotsilindr; 12-ikki yelkali richag; 13-kachalka;
14-voronka.
1.5-rasm. G‘o‘za qator oralariga kultivator bilan g‘alla  urug‘ini ekish sxemasi
22 Ushbu   urug‘   ekish   qurilmasining   ishlash   jarayonini   tahlil   qilish   natijasida
quyidagi   xulosaga   kelingan.   G‘o‘za   qator   oralariga   tavsiya   etilgan   kultivator   bilan
g‘alla     urug‘ini   ekish   shuni   ko‘rsatadiki,   agregat   bilan   bir   o‘tishda   qator   oralariga
talab   darajasida   ishlov   berish   mumkin   emas.   Chunki   unga   o‘rnatilgan   passiv   ishchi
organlar namligi kam va qotib ketgan tuproqni bir o‘tishda maydalab, tarkibini mayin
qilib berolmaydi. S h uning uchun yer tayyorlashda ular bir joydan 2-4 martalab o‘tadi.
Bu esa gektariga sarflanadigan yoqilg‘i va xarajatlarning ortib ketishiga olib keladi. 
Ammo,   bu   takomillashgan   kultivator   yuqoridagi   afzallikka   ega   bo‘lsa   ham
uning ushbu sifat ko‘tsatkichini pasaytirib yuboradigan bitta konstruktiv omil hisobga
olinmagan,   ya’ni   g‘o‘za   qator   oralariga   bir   tekis   sepilgan   urug‘larni   egat   ochkich
(okuchnik)   bir   xil   chuqurlikka   ko‘mib   ketmaydi   va   tekisligini   buzib   ketadi.   Bundan
tashqari g‘o‘za tublari tagiga tushgan bug‘doy umuman ko‘milmay qoladi.
Natijada   ular   o‘z   vaqtida   unib   chiqmaydi,   rivojlanishdan   qoladi   va   kerakli
hosilni to‘play olmaydi. 
Sug‘oriladigan g‘allachilikda bunday samarasiz«sepma»  yoki «sochma» g‘alla
urug‘i   ekish   usullari   va   samarasiz   texnik   vositalar,   moslamalarning   qo‘llanilishi
ko‘pincha quyidagi kamchiliklarga, ya’ni urug‘ning me’yoridan 50-60 kg. gacha ortiq
sarflanishiga, agregatlarning 2-3 marta takror o‘tishi bilan urug‘ ekish jarayonlarining
amalga   oshirilishiga,   sepilgan   urug‘larning   ma’lum   qismi   tuproqning   yuza   qismida
tuproqqa ko‘milmasdan, ma’lum qismi me’yordan ortiq (7-10 sm.) chuqurlikda, ba’zi
urug‘larning tuproq qatlamida ustma-ust tushishiga, g‘o‘za qator oralig‘ida ekilganda
esa   jo‘yak   egati   (ariq)   tubiga   urug‘larning   asosiy   qismi   yig‘ilib   qolishi   oqibatida
ekilgan   urug‘lar   ekin   maydoniga   nisbatan   bir   tekis   taqsimlanmasligiga,   tuproqqa
ko‘milmay   yuzada   qolgan   urug‘lar   qurt-qumursqa,   kemiruvchilar,   har   xil   qushlar
to‘dasiga   yem   bo‘lishdan   tashqari,   unib   chiqmasdan   yoki   sovuq   urushidan   nobut
bo‘lishiga,   vegetatsiya   davrida   to‘satdan   bo‘ladigan   yomg‘irlar   ta’sirida   poyalarda
hosil   bo‘lgan   tomchilarning   shabadalanishi   qiyinlashishi   oqibatida   zararli
23 zamburug‘lar   rivojlanishiga,   natijada   qimmatbaho   kimyoviy   vositalar   talab   qiluvchi
ortiqcha   sarf   xarajatlarning   oshishiga,   eng   muximi   ushbu   kamchiliklar   yer
resurslaridan   samarali   foydalanila   olmaslikka,   yetishtirilayotgan   g‘alla   doni
miqdorining   kamayishiga,   don   sifatining   pasayishiga   va   xar-xil   iqtisodiy   sarf-
xarajatlarning oshishiga sabab bo‘lmoqda. 
Fermerlar     tomonidan   bugungi   kunda   yuqorida   qayd   etilgan   texnologiyalar
asosida   g‘alla   etishtirishi   natijasida   yuzaga   kelayotgan   iqtisodiy   zararlarni   quyidagi
ma’lumotlar misolida ko‘rish mumkin.
Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining viloyatlarda   kuzgi boshoqli don ekinlarini
parvarishlashning   xolati   va   borishi   to‘g‘risida   2013   yil                                                   18-21
martigacha   bo‘lgan   Buxoro,   Xorazm   viloyatlari   kuzatuv   ma’lumotlarida   berilgan
ko‘rsatkichlarni quyida qisqacha keltiramiz: 
Optimal   muddatda   ekilgan   maydonlarda   g‘alla   ekinlari   ikkala   viloyatda   ham
naychalash fazasida rivojlangan. 
Buxoro   viloyati   misolida   qaralganda   Olot   tumanida   g‘allaning   kech   ekilishi
oqibatida   5426   gektar   g‘alla   maydonining   944   gektari,   ya’ni   17%   ida,   Jondor
tumanida 6164 gektar g‘alla maydonidan 1340 gektar (22%) ida, Qorako‘l tumanida
6116 gektar g‘alla maydondan 971 gektar    (16%) ida, Vobkent tumanida 7200 gektar
g‘alla maydonidan 671 gektar    (9%) ida g‘alla siyrak unib chiqqan. 
Ushbu   tumanlarda   g‘o‘za   qator   oralariga   asosan   urug‘   ekilishi   kechikishi
natijasida   optimal   muddatda   ekilgan   g‘allalarga   nisbatan   16-18   kun   rivojlanishdan
orqada   qolgan.   SHuningdek   ba’zi   fyermyer   xo‘jaliklarning   qisman   maydonlarida  
1m 2
 da 150-180 donadan kam, siyrak ko‘chat olingan.
Bunday   xolatni   Xorazm   viloyati   misolida   qaralganda   viloyatda   so‘ngi   besh
yilda havoning harorati tahlili bo‘yicha, eng sovuqli kunlar 2010 yilning fevral oyida
havoning   minimal   harorati   -22,9 0
;   -18,4 0
S   ni,   sovuqli   kunlar   davomiyligi   4   kunni
tashkil   etgan.   2012   yilning   noyabr   va   dekabr   oylarining   boshida   kuzgi   g‘alla   tinim
davriga   o‘tmagan   bir   paytda   15-19   dekabr   kunlari   havoning   minimal   harorati  
24 -22,7 0
; -19,5 0
S tashkil etgan va 25 dekabrgacha havoning harorati -3,8 0
S gacha yana
ko‘tarilgan   va   26-28   dekabr   kunlari   havoning   harorati   -21,4 0
;   -19,4 0
S   ga   keskin
pasaygan.
Ob-havoning  bunday  keskin  darajada o‘zgarishi   natijasida,  ya’ni  kuchli   sovuq
sababli,   g‘allaning   50-60%   i   unib   chiqmagan,   oqibatda   30-40%     atrofida   maysalar
unib   chiqqan   va   sovuq   urishdan   saqlanib   qolgan.   Bunday   maydonlar   Qo‘shko‘pir
tumanida   642   gektar,   Xonqa   tumanida   615   gektar,   SHovot   tumanida   572   gektarni
tashkil   etgan.   Bunday   xolatga   asosiy   sabab   bir   tomondan   kuchli   sovuq   ta’siri
bo‘lganligi   va   ikkinchi   tomondan   moslamada   ekilgan   urug‘larning   aksariyat   qismi  
1-2 sm chuqurlikda sayoz joylashganligi qayd etilgan. 
Ushbu   tumanlarda   xam   yuqoridagilar   singari   g‘o‘za   qator   oralariga   ekilgan
g‘alla   asosan   urug‘   ekilishi   kechikishi   sababli   optimal   muddatda   ekilgan   g‘allalarga
nisbatan   16-18   kun   rivojlanishdan   orqada   qolgan.   Ba’zi     fermer   xo‘jaliklarning
qisman   maydonlarida   1m 2
  da   xatto   100-150   donadan   ham   kam,   siyrak   ko‘chat
olingan. 
Shuningdek   sovuq   ta’sirida   Qoraqolpoqiston   va   Xorazm   viloyatida   unib
chiqqan   maysalarning   50-60%   gacha   nobut   bo‘lganligi,   oqibatda   kuzgi   g‘alla
hosilining 10-15 s/ga tushishiga sabab bulganligi xulosa qilingan.
Shu   nuqtai   nazardan   sug‘oriladigan   g‘allachilikda   hosildor   yer   resurslaridan
samarali   foydalanish,   yetishtiriladigan   don   miqdorini   oshirish   uchun,   ochiq
maydonlar   bilan   bir  qatorda  g‘o‘za  qator  oralig‘iga  bir   vaqtning  o‘zida   talab  etilgan
texnologik   parametrlarda   jo‘yak   shakllantirishga,   bir   necha   xil   ekin   urug‘larini
ekishga, mineral o‘g‘it bilan oziqlantirishga mo‘ljallangan ko‘p qatorli (24 soshnikli),
keng   qamrovli,   osma   tipdagi,   yengil   vaznli,   sodda   mexanizmli   urug‘   va   o‘g‘it
dozatorlari   bilan   jixozlangan,   zamonaviy,   ish   unumi   yuqori,   raqobatbordosh,
eksportga yo‘naltirilgan universal konstruksiyali resurstejamkor seyalkalarni yaratish
va   joriy   etishni   hamda   yer   resurslaridan   ratsional   foydalanishga   imkon   beruvchi
25 samarali   urug‘   ekish   usullarini   tanlash   va   ularni   ilmiy   asoslash     dolzarb   muammo
bo‘lib qolmoqda.
1.5.  §  G‘alla seyalkalariga o‘rnatiladigan mavjud s oshnik  (ekkich)  lar  tahlili
Soshnikda sig‘imdan tushgan urug‘, masalan, don yoki tuganak oqimining harakati
to‘xtaydi.   S h uning   uchun   soshnik   ma’lum   chuqurlikda   egatcha   hosil   qiladi,   uning
tubiga   urug‘larni   yotqizadi   va   ularni   tuproq   bilan   ko‘madi.     Soshniklar   ta’sir
prinsipiga   ko‘ra   ikki   guruhga   bo‘linadi:   ilgarilama   (naralniksimon)   va   aylanma
(diskli) harakat qiladigan.
Texnologik   prinsipiga   ko‘ra   soshniklar   uch   guruhga   bo‘linadi:   tuproqqa   o‘tkir,
to‘g‘ri   va   o‘tmas   kirish   burchakli.   Bu   soshniklar   bilan   egatchalar   hosil   qilish
texnologiyasi   har   xil.   Tuproqqa   kirish   burchagi   o‘tkir   soshniklar   tuproqni   pastdan
yuqori siljitib egatcha hosil qiladi, natijada egat tubi yumshoq bo‘ladi. Kirish burchagi
o‘tmas   soshnik   esa,   aksincha,   tuproqni   pastga   bosib   egatcha   hosil   qiladi,   shuning
uchun egat tubini zichlaydi. Kirish burchagi to‘g‘ri soshnik tuproqni yon tomonlariga
surib egatcha hosil qiladi.
Ankyerli   va   panjali   soshniklarni   tuproqqa   kirish   burchagi   o‘tkir,   trubkasimon
soshniklarniki to‘g‘ri, kilsimon, sirpanma va barcha disklilarniki  o‘tmas.
Ankyerli   soshniklar   (7 a -rasm)  don va ba’zi  bir maxsus seyalkalarda o‘rnatiladi.
Ular   yirik   o‘simlik   qoldiqlari   bo‘lmagan   yaxshi   yumshatilgan,   donador   tuproqlarda
qo‘llaniladi. Ankyerli  soshnik naralnik 1, quvur 2 va qisqich halqa 3 dan iborat. 
1. 6 -  rasm. Ankyerli soshnik
26 Kombinatsiyalashgan   ankyerli   soshnik   ikkita   quvur   bilan   jihozlangan:   oldingi
o‘g‘itlar uchun, orqa – urug‘lar uchun.
Ankerli     soshniklar   pastgi,   namroq   tuproq   qatlamini   dala   yuzasi a   chiqarishi
tufayli ularni  y etarli namlik bo‘lmagan hududlarda qo‘llash maqsadga muvofiq emas.
Ankyerli     soshniklarni   tuproqqa   botish   chuqurligi   4   sm   dan   7   sm   oralig‘ida   qisgich
halqa   3   ga   maxsus   yuklar   osish   va   tuproqqa   kirish   burchagini   o‘zgartirish   bilan
sozlanadi. Soshnikning tortishga qarshiligi 30 dan 100 N gacha.
Kilsimon   soshniklar   zig‘ir,   o‘t   urug‘lar   va   boshqa   ekinlarni   ekish   uchun
qo‘llaniladi.  Kilsimon  soshniklar   ankerlilarga  nisbatan  o‘simlik  qoldiqlari  bilan  kam
tiqiladi,   ammo   yirik   kesaklarga   duch   kelganda   sayozlashdi,   shuning   uchun   ular
qo‘llanilganda   dalani   yaxshi   tayyorlash   talab   qilinadi.   Soshnik   qirrasi   o‘tkirlangan
naralnik (kil)  1 , quvur  2  va qisqich halqacha  3  dan iborat. 
1. 7 -  rasm. Kilsimon soshnik
Kilsimon soshnik tuproq agregatlarini yuqoridan pastga surib egatcha hosil qiladi,
natijada egat  tubi  zichlashadi.  Bu esa  namni  kelishiga  va urug‘larni  tezroq o‘sishiga
imkon   yaratadi.   S h uning   uchun   namlik   y etarli   bo‘lmagan   hududlarda   qilsimon
soshniklarni   qo‘llash   afzalroq.   Soshniklarning   tuproqqa   kirish   chuqurligi   1   sm   dan  
6   sm   gacha   qisqich   halqacha   3   ning   uchiga   yuk   osish   va   siquvchi   prujina   bilan
sozlanadi. Kilsimon soshnikning tortishga qarshiligi 30...40 N.
Sirpanma   soshniklar   makkajo‘xori,   paxta,   lavlagi,   sabzavot   va   boshqa
o‘simliklarning urug‘ini ekish seyalkalarida qo‘lllaniladi. Makkajo‘xori seyalkasining
27 sirpanma   soshniki   pichoqsimon   naralnik   1   va   o‘zaro   parallel   joylashgan   cho‘ziq
lunjlar  4  dan iborat. 
1. 8 -rasm.  S irpanma soshnik
Sirpanma   soshniklar   ishqalanish   koeffitsienti   yuqori   va   elastikligi   kichik   bo‘lgan
urug‘larni ekishi tufayli ularni lunji uzunchoq qilinadi. Uzun lunjlar egatcha devorini
ko‘chib   tushishiga   qo‘ymaydi   va   barcha   urug‘larni   toza   egat   tubiga   joylashishiga
imkon beradi. Tuproqqa botishi (15 dan 12 sm gacha) shtanganing siquvchi prujinasi
va   soshnikdan   keyin   joylashgan   zichlagich   g‘ildirakni   o‘rnatish   bilan   sozlanadi.
C h igit   seyalkalarining   sirpanma   soshnigi   13   –   rasmda   ko‘rsatilgan.   Uning   asosiy
qismlari   pichoq   16 ,   o‘ng   9   va   chap   14   jag‘lar,   egatcha   tubini   zichlagich   15 ,
soshnikning   tuproqqa   botishini   cheklovchi   chang‘i   18 ,   ekish   chuqurligini   rostlash
moslamasi   19   dan   iborat.   To‘siq   17   soshnikka   o‘rnatiladigan   apparatni   tuproqdan
saqlaydi.   Soshnik   seyalka   ramasi   22   ga   to‘rt   zvenoli   parallelogramm   mexanizm
vositasida   osiladi.   Bu   mexanizm   soshnikni   parallel   ko‘tarish,   uni   tuproqqa   botish
burchagini  bir  xilligini  ta’minlaydi.  Prujina   20   va  gayka–vintli  mexanizm  soshnikka
vertikal  kuchni  rostlash  uchun     xizmat  qiladi. Planka   6   o‘rnatma seyalkani  transport
holatga   ko‘targanda   soshnikning   pasayishini   cheklaydi.     G‘ ildirakcha   13   egatchaga
tashlangan   chigitlarni   tuproqqa   botiradi.   Uning   tuproqqa   bosimi   prujina   8 ,   gayka
vintli mexanizmlar va kronshteyn  12  bilan rostlanadi. Keyingi vaqtda chiqarilayotgan
chigit   seyalkalarida   g‘ildirakcha   o‘rnatilmaydi.   Osish   mexanizmi   kronshteyn   1 ,
bo‘ylama tortqichlar  3, 21  va tutqich  7  dan iborat. 
28 Naysimon  soshniklar   tuprog‘i   shamol  eroziyasiga   uchragan  avval  ishlov   berilgan
ang‘izga donli ekinlarni ekish uchun qo‘llaniladi. Soshnik tik yorgich (naralnik)   7   va
nay  2  dan iborat.
1. 9 -rasm. Naysimon soshnik
  Soshnikni   seyalka   ramasiga   sharnirli–elastik   bog‘lash   ish   jarayonida   uni
tebranishiga olib keladi va yopishgan tuproqdan va o‘simlik qoldiqlaridan o‘z-o‘zidan
tozalanishini ta’minlaydi. 
Panjali   soshniklar   shamol   eroziyasiga   chalingan   mexaniq   tarkibi   bo‘yicha   engil
tuproqli   ishlov   berilmagan   ang‘izga   donli   ekinlarning   urug‘ini   ekish   uchun
qo‘llaniladi. 
1.1 0 -rasm.  P anja-soshnik
Bunday   soshniklar   bir   yo‘la   tuproqni   yumshatadi,   begona   o‘tlarni   qirqadi,
o‘g‘itlarni   ekadi   va   donador   o‘g‘itlarni   soladi.   Soshnik   yorgich   1 ,   rastrub   2   va
o‘qyoysimon panja  5  dan iborat. Soshniklar ikki modifikatsiyada chiqariladi: qatorlab
29 va   qatorsiz   ekish   uchun.   Qatorsiz   ekish   soshniklarining   pastgi   qismida   sochgichlar
o‘rnatiladi.   Tutqich   va   yarim   konusdan   iborat   sochgich   urug‘lar   va   o‘g‘itlarni   panja
bilan   ko‘tarilgan   tuproq   qatlami   ostiga   keng   yo‘laklab   taqsimlaydi.   Panjali   hamda
naysimon soshniklarni tuproqqa botishi gidrotsilindr shtokidagi tirgakni siljitish bilan
sozlanadi.
Bir   diskli   soshniklar   ishlov   berilgan   va   poyalar   saqlangan   ishlov   berilmagan
dalalarga   donli   ekinlarning   urug‘larini   ekish   uchun   mo‘ljallangan.   Ular   birato‘la
tuproqqa   yuza   ishlov   berish   va   urug‘ni   ekish   opyeratsiyalarini   bajaradi,   shuning
uchun kombinatsiyalashgan mashinalarda – lushchilnik-seyalkalarda qo‘llaniladi. 
1.1 1 -rasm. Bir diskli soshnik
Soshnik   disk   6   va   varonkasimon   quvur   2   bilan   jihozlangan.   Disk   harakat
yo‘nalishiga   nisbatan   3...8 0
  burchak   ostida   o‘rnatiladi.   Voronkasimon   quvur  
2   diskning   orqa   tomonida   joylashgan   va   u   hosil   qilgan   egatchaga   urug‘larni
yo‘naltiradi.   Voronkasimon   quvur   2   ning   holati   diskka   qancha   yaqin   bo‘lsa,
urug‘larni   sochilish   kengligi   shuncha   kichik   bo‘ladi.   Bir   diskli   soshniklar,   odatda,
batareyaga   yig‘ilgan.   Bir   diskli   soshnik   ikki   diskliga   nisbatan   o‘simlik   qoldiqlarini
yaxshi qirqadi, tuproqqa yaxshi botadi va yopishgan tuproqdan yaxshi tozalanadi. Bu
esa   uni   o‘simlik   qoldiqlari   mavjud   nisbatan   qattiq   va   nam   tuproqlarda   qo‘llashga
imkon   beradi.   Ammo   urug‘larni   bir   diskli   soshniklar   bilan   ko‘mish   chuqurligi
tekisligi ikki disklilarnikiga nisbatan pastroq. Urug‘larni ko‘mish chuqurligi siquvchi
prujinalar va gidrotsilindr shtokidagi tirgakning holatini o‘zgartirish bilan sozlanadi. 
Ikki diskli soshniklar   donli ekinlar urug‘ini ekish uchun qo‘llaniladi. 
30 1.1 2 -rasm.  I kki diskli   soshnik
Ikki   diskli   soshnikquyma   korpus   7   va   sharikli   podshipniklarda   bir–biriga
nisbatan 10 0
 ostida o‘rnatilgan, charxlangan tekis disklar  10  va  11  dan iborat. Disklar
pona   hosil   qilib,   old   qismida   tutashadi.   Disklarning   tutash   joyi   oralig‘ida   tuproqni
qisilib   qolishini   bartaraf   qilish   uchun   tutash   nuqtasi   gorizontal   diametrdan   pastda,
ammo   dala   yuzasidan   bir   oz   yuqori   joylashgan.   Disklarning   bir   –   biriga   maksimal
yaqinlashgan   joyidagi   tirqish   1,5   mm   dan   katta   bo‘lmasligi   kerak.   Aks   holda   talab
qilingan egatcha hosil bo‘lmaydi va urug‘larning bir qismi dala yuzasiga ekiladi. Ish
paytida   disklar   aylanib,   tuproq   va   o‘simlik   qoldiqlarini   kesadi   va   ponadek   tuproqni
ikki   tomonga   siljitib   egatcha   hosil   qiladi.   Urug‘lar   quvurdan   o‘tib,   egatcha   tubiga
tushadi. 
Diskli   soshniklar   ankerlilarga   nisbatan   murakkabroq,   urug‘larni   yomon
ko‘madi, tortishga qarshiligi kattaroq. Ammo ular yaxshi ishlov berilmagan, kesakli,
ildiz   qoldiqlari   ko‘p   tuproqlarda   urug‘ni   qoniqarli   ekadi   va   ularga   nisbatan   kam
tuproq yopishadi.
Tor   qatorlab   ekuvchi   ikki   diskli   soshnikning   disklari   bir–biriga   nisbatan
katta burchak (180 0
) ostida o‘rnatilgan va ularning tutash nuqtasi yuqori, natijada bitta
soshnik ikkita egatcha hosil qiladi. 
31 1.1 3 -rasm. Tor qatorlab ekuvchi ikki diskli soshnikning
Disklar   o‘rtasida   bo‘luvchi   voronka   o‘rnatilgan,   u   urug‘o‘tkazgichdan
keladigan urug‘lar oqimini teng ikki qismga ajratadi. Diskli  soshniklarning tuproqqa
botish chuqurligi ularga siquvchi  prujinalarni bosimini o‘zgartirish bilan 2 dan 8   c m
gacha sozlanadi. Diskli soshnikning tortishga qarshiligi 70...95 N. 
CHeklovchi   gardishli   ikki   diskli   soshniklar   sabzavot   va   moyli   ekinlarning
urug‘larini   ekishda   qo‘llaniladi.   Gardishlar   13   disklarning   tashqi   yuzalariga
berkitilgan bo‘lib, urug‘larni bir xil va aniqroq chuqur ko‘mish uchun xizmat  qiladi.
Gardishlarning   diametrini   o‘zgartirish   orqali   urug‘larni   ko‘mish   chuqurligini   2   dan  
5 sm gacha sozlash mumkin. Soshniklar orqasida zichlovchi g‘altakcha  14  o‘natilgan,
u ekilgan qatorning yon tomonlaridagi tuproqni zichlaydi.
1.14- rasm .  Bir   diskli   soshnik
Ko ‘ pgina   ekish   apparatlari   va   soshniklar   mehnat   va   enyergiya   sarfini
kamaytirish   maqsadida   bir   o ‘ tish   ishlov   berish   va     ekish   ishlarini   birga   amalga
oshirish   maqsadida   kombinatsiyalashgan   qilib   konstruksiya   qilingan .
32 II-bo‘lim. NAZARIY TADQIQOTLAR 
2.1- §  G‘o‘za   qator   orasiga   samarali   urug‘   ekish   usulini   qo‘llash   uchun
shakllantiriladigan   jo‘yak   formasini   tanlash   va   uning   yer   resurslaridan
foydalanishdagi samaradarligini asoslash
Yuqorida   qayd   etilgan   jo‘yak   shakllantirish,   urug‘   ekish   usullari   kamchiligini
bartaraf   etish   maksadida   odatdagi   an’anaviy   ko‘ndalang   kesimi   “trapetsiya”
ko‘rinishda   bo‘lgan   jo‘yak   (2.1-rasm)   dan   tubdan   farq   qiluvchi,   pushta   va   egat
yuzalariga   yoppasiga   g‘alla   urug‘ini   ekish   imkonini   beruvchi   ko‘ndalang   kesimi
“teng   yonli   uchburchak”   ko‘rinishda   shakllantiriladigan   jo‘yak   formasini   tavsiya
etamiz (2.1-rasm).
1   -     pushta;   2   –   egat   (maxsus   konstruksiyali   okuchnik   yordamida
shakllantiriladigan   sug‘orish   arig‘i);   3   –   urug‘;   b   –   jo‘yak   eni;   b I
/2   –   jo‘yak   yon
qiyaliklari   eni;   c   –   urug‘   kator   oralig‘i   (maxsus   seyalka   yordamida   ekilganda);  
h – ekilgan urug‘ chuqurligi.
2.1-rasm.   Tavsiya   etilgan   ko‘ndalang   kesimi     “teng   yonli   uchburchak”
ko‘rinishda shakllantiriladigan jo‘yak sxemasi
Ushbu   tavsiya   etilgan   jo‘yak   shakllantirish   va   urug‘   ekish   usuli   (2.1-rasm)
q uyidagicha amalga oshiriladi. Urug‘ ekish uchun ishlov berilgan maydonda pushta  
1   va   egat   2   dan   iborat,   yon   tomonlari   b I
/2   kenglikda   asosi   b   ga   nisbatan   α   (20-25 0
)
burchak ostida joylashgan ko‘ndalang kesimi teng yonli uchburchak ABD ko‘rinishda
L   uzunlikdagi   jo‘yak   maxsus   okuchnik   yordamida   shakllantiriladi.   Jo‘yakning
qarama-qarshi   yonlari   yuzasiga   bir   xil   oraliq   S   larda,   belgilangan   chukurlik   h   da
33 yoppasiga katorlab g‘alla urug‘i ekiladi. Uholda urug‘ ekilgan bitta jo‘yakning pushta
va egat  maydoni  (F
2 ) quyidagicha bo‘ladi:   tavsiya etilgan usul (7-rasm) quyidagicha
amalga   oshiriladi.   Ishlov   berilgan   maydonda   balandligi   (chuqurligi)   N   ga   teng
bo‘lgan,   pushta   1   va   egat   2   dan   iborat   yon   tomonlari  в1
2   kenglikda,   asosi   v   ga
nisbatan   α   (20-25°)   burchak   ostida   joylashgan   ko‘ndalang   kesimi   teng   yonli
uchburchak   ABD   ko‘rinishda   L   uzunlikdagi   jo‘yak     maxsus   konstruksiyali  okuchnik
yordamida shakllantiriladi. 
Ushbu   jo‘yakning   qarama-qarshi   yonlari   yuzasi  	
L⋅(
в1
2	+в1
2)   ga   bir   xil   oraliq   S
larda, belgilangan chuqurlik   h   da yoppasiga qatorlab g‘alla urug‘i 3 ekiladi. U holda
urug‘ ekilgan 1 ta juyakning pushta va egat maydoni – F
1 : 	
F1=	L⋅(
в1
2+в1
2)=	в1⋅L,
, m 2
;     (1)
bu yerda ,	
в1
2=в
2соs	α
  yoki  	в1=	в	
cos	α bo‘lganligi   uchun  	F1=	в
соs	α⋅L,   m 2
;   (2)   ni   tashkil
etadi.   U   holda   tekis   maydon  	
F0=в⋅L, m 2
  ga   nisbatan   qo‘shimcha   hosil   bo‘lgan   ekin
maydoni  	
ΔF	1   ni   aniqlash   uchun   qator   oralig‘i   v=0,9   m,   α =20 0
  da   quyidagicha
hisoblanadi. 	
ΔF	1=	L⋅в(	
1
cos	α−1)=	L⋅0.9(	
1	
0.939693	−1)=	L⋅0.9⋅0.064	=0.057	⋅L,
m 2
;   
             α  =25 0
 da 	
ΔF	1=L⋅0.9(	
1	
0.906308	−1)=0.093	⋅L,¿м2.¿
Hozirgi   paytda   sug‘oriladigan   g‘alla   ekishda   qo‘llanilib   kelinayotgan   usulda
(2.1-rasm) 1 ta jo‘yakka qo‘shimcha urug‘ ekish mumkin bo‘lgan maydon 	
ΔF	2=(в−в'')L=	d⋅L=	0.3L,
m 2
  ; (3)  
bo‘lsa,   tavsiya   etilgan   jo‘yak   shakllantirish   va   urug‘   ekish   usuli   (2.1-rasm)
qo‘llanilganda,   odatdagi   an’anaviy   urug‘   ekish   usuli   (2-rasm)   nisbatan   umumiy
34 qo‘shimcha   urug‘   oziqlanishi   uchun   hosildor   yer   qatlami   maydoni   -
Δ F
Ø :  α  =20 0
;  v =0,9 m;  d =0,3 m, bo‘lgandaΔF	φ=	ΔF	1+ΔF	2=	L⋅[в(
1
cos	α−1)+d]=	
¿L⋅[0.9⋅(
1
0.939693	−1)+0.3]=	L[0.9⋅0.064	+0.3]=0.35	L,¿м2
¿
 ni tashkil etadi.
α  =25 0
;  v =0,9 m;  d =0,3  da esa quyidagicha bo‘ladi:	
ΔF	φ=	L⋅[0.9⋅(	
1	
0.906308	−1)+0.3]=	L[0.9⋅0.093	+0.3]=	0.39	L,
¿м2.
¿
 
Demak shunday xulosaga kelish mumkinki, sug‘oriladigan g‘allachilikda ushbu
tavsiya   etilgan   jo‘yak   shakllantirish   va   urug‘   ekish   usuli   (8-rasm)   ni   joriy   etish
natijasida ekilgan  g‘alla urug‘larining rivojlanishida  ildiz otish, to‘laqonli  oziqlanish
uchun   quyidagi   hosildor   yer   qatlami   resurslaridan   qo‘shimcha- Δ F
Ø   m 2  
( ga )
foydalanishga   erishish   mumkin.   1   ga   maydondagi   jo‘yaklar   eni   v =0,9m.
shakllantirilgan   jo‘yaklarning   umumiy   uzunligi   L=10000/0,9=11111   m.   ga   teng
bo‘ladi. U holda  α =20 0
; bo‘lganda 	
Эи=	ΔF	φ=	0,35	⋅L=	0.35	⋅11111	=	3888	,85
  m 2
  ≈ 0,39  ga;    (4)
yoki  α =25 0
 da  E
1ga =0,39·11111=4333,2 m 2
 ≈ 0,43  ga;  ni 
tashkil   etadi   demak,   bu   0,39-0,43 ga   qo‘shimcha   hosildor   yer   qatlami
resurslaridan   foydalanish   imkonini   beradi,   ya’ni   an’anaviy   urug‘   ekish   usullariga
nisbatan   hosildor yer qatlami resurslaridan foydalanish darajasi  35-38% ga oshishini
ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida g‘alla tuplarining to‘laqonli oziqlanishi, rivojlanishi
hisobiga etishtiriladigan  yalpi hosilni ma’lum miqdorga ko‘paytirish imkonini beradi.	
G‘o‘za   qator   orasida  
jo‘yak   shakllantirish   jarayonining   geometrik
parametrlari.   Tekis   ishlov   berilgan   g‘	
o‘za   qator   orasida   va   sug‘oriladigan   ochiq	
maydonlarda
  yer   qatlamidan   maxsus   okuchnik   yordamida   kovlab   chiqarilayotgan
tuproq   massasidan   egat   va   pushta   formasini   shakllantirib   borish   jarayonida   hosil
bo‘ladigan   jo‘yakning   geometrik   o‘lchamlari   ma’lum   agrotexnik   qoidalarga   javob
35 berishi   talab   etiladi,   ya’ni   jo‘yakning   tanlangan   eni     v   ga   bog‘liq   ravishda   jo‘yak
balandligi  N ning ma’lum me’yorda bo‘lishini ta’minlanish lozim.
Shu nuqtai nazardan ushbu texnologik jarayonning bajarilishini quyidagi sxema
asosida ko‘rib chiqamiz (2.2-rasm):
b   –   jo ‘ yak   eni ;   h
P -   pushta   balandligi ;   h
E -   egat   balandligi ;   H -   jo ‘ yak   balandligi ;  
α   – jo ‘ yakning   yon   qiyalik   burchagi ;   α
1 - egat   qiyalik   burchagi ;   α
2 - pushta   qiyalik
burchagi ;   S
1 - egatdan   kovlab   chiqariladigan   tuproq   massasining   yarim   ko ‘ ndalang
kesimi ;   S
2 - S
1   yuzadan   chiqarilayotgan   tuproq   massasining   pushta   xosil   qilish   ( yarim )
yuzasi ;
2.2-rasm. Shakllantirilayotgan jo‘yak formasi (ko‘ndalang kesimi)
Bu   sxemadan   ko‘rinadiki  S1=	S2 =	S3=	S4 ;   ularning   qo‘shni   burchaklari   jo‘yak
qiyalik   burchagi   α   ga   teng,   ya’ni  	
α1=	α2=	α ;   jo‘yak   balandligi  	H ,   egat   balandligi  	
hЭ
 va pushta balandligi 	hП  yig‘indisiga teng. 	
H	=	hЭ+hП
Ma’lum  b  enlilikdagi jo‘yak shakllantirilganda 	
hЭ=	b	
4ctg	α
;	
hП=	b	
4ctg	α
; bo‘ladi.
U holda jo‘yakning umumiy balandligi quyidagi ko‘rinishni oladi:	
H=	
b	
4ctg	α
+	
b	
4ctg	α ;
36 H=	
2b	
4ctg	α=	b	
2ctg	α;	
H=	
b	
2ctg	α
; ga teng bo‘ladi.
Shakillantirilayotgan   b   enlilikdagi   jo‘yakning  	
H balandligini   yoki   aksincha
chukurligini   shakllantirish   uchun   maxsus   okuchnik   qanotlarini   jo‘yak   yon   qirralari
qiyaliklari   burchagi   α   ga   moslashtirib   o‘rnatish   uchun   uni   α   burchak   ostida   rostlash
zaruriyati tug‘iladi.
U xolda 	
ctg	α=	b
2H ; dan  	α=	arcctg	b
2H ; bo‘ladi.
Masalan:   b =0,9   m,   ennilikda   balandligi   H =0,15   m   li   jo‘yak   shakllantirish
jarayonida okuchnik qanotlari qiyaligi  α  quyidagi qiymatga ega bo‘ladi:	
ctg	α=	0,9	
2∗0,15	=3;
α =18 0
40 1
≈19 0 
ni tashkil etadi.
U   xolda   jo‘yaklarning   umumiy   qiya   tomonlari   tashkil   etadigan,   ya’ni   urug‘
ekiladigan xamda g‘alla o‘simligining rivojlanishi va oziqlanishi uchun zarur bo‘lgan
yerning yuza qismi maydoni   F  ni aniqlash imkoni tug‘iladi.  Buning uchun 
F= F
1 +∆F
f ; 
Bu yerda: F
1 -tekis maydon yuzasi, m 2
; F
1 =b·L 
      ∆F
f -jo‘yak   qiya   qismlarining   tekis   maydonga   nisbatdan   qo‘shimcha   xosil
bo‘ladigan yuzasi, m 2
;  	
ΔF	ф=	L⋅в(	
1
cos	α−1),	F=	L⋅в+L⋅в(	
1	
cos	α−	1);  bo‘ladi.
Masalan:  b =0,9 m, L=1 m,  α =19 0
 deb qabul qilinganda :	
F=0,9	⋅1+0,9	⋅1(	
1	
cos	19	0−1)=	0,9	⋅1+0,9	⋅1(	
1	
0,9455	−1)=	
0,9	⋅1+0,9	⋅1⋅0,057	=0,95	м2
;
Demak,  jo‘yak  eni   b =0,9 m   bo‘lganda,   1  m  uzunlik  L  da  jo‘yak  qiya yuzalari
xisobiga  	
F= 0,9   m 2
  ga   nisbatan  	F= 0,95   m 2  
ga   ortishini   ko‘rsatadi.   Bu   esa  
o‘z   navbatida   jo‘yak   yonlari   qiya   yuzalari   α =19 0
da   shakllantirilganda   yerning
37 unumdor   yuzasi   o‘simliklarning   oziqlanishi   uchun   qo‘shimcha   5,7%   ga   ortishini
ko‘rsatadi.
Bu ko‘rsatkichlar  α =20 0
da 6,4% ni,  α =25 0
da 10,3% ni tashkil etar ekan. 
Xozirgi kunda eng ko‘p qo‘llanilayotgan, asosan jo‘yak pushtasiga xar xil texnik
vositalar   yordamida   sepma   (sochma)   urug‘   ekish   usuli   keng   qo‘llanilib   kelinmoqda.
Bunday   usullarning   yangi   tavsiya   etilayotgan   bir   vaqtning   o‘zida   loyixada   ko‘zda
tutilgan   universal   seyalka   yordamida   jo‘yak   shakllantirib   pushta   va   egat   yuzalariga
yoppasiga   qatorlab   bir   xil   chuqurlikda   urug‘   ekish   usullari   amalda   qo‘llanilganda
fermer xo‘jaliklarning yer resurslaridan foydalanish samarasini bir muncha oshirishga
yerishish mumkin.
          2.2 - §  G‘o‘zali va ochq maydonlarga tanlangan samarali sxemadaurug‘
ekish   usulini   mavjud   urug‘   ekish   usullari   bilan   taqqoslangan   nazariy   tadqiqot
natijalari
Respublikamizda   ekinbop,   hosildor   yerlarning   cheklanganligi   tufayli,   bugungi
kunda kuzgi g‘allaning 90 foizdan ortig‘i “paxta-g‘alla” almashlab ekish orqali g‘o‘za
qator   orasida   va   sug‘oriladigan   ochiq   maydonlarda   yetishtirilmoqda.   Ma’lumki
g‘allachilikda   hosildorlik   va   yetishtirilgan   yalpi   don   hajmini   oshirishda     to‘g‘ridan-
to‘g‘ri   ta’sir   etuvchi   asosiy   omillardan   biri   g‘o‘zali   va   g‘o‘zasiz   sug‘oriladigan
maydonlarda   yerning   hosildor   qatlami   resurslaridan   foydalanish   samarasini   oshirish
bo‘lsa,   ikkinchisi   ekilgan   saralangan   va   serhosil   navli   g‘alla   urug‘larini   ekishda
samarali   sxemada   urug‘   ekish   usullarini   tanlashni,   joriy   etishni,   urug‘lik   donni
belgilangan   me’yorda   sifatli   ekishni,   agrotexnika   talabi   bo‘yicha   yerning   hosildor
qatlamida, har bir o‘simlikga to‘g‘ri keladigan elementar maydonda urug‘larning teng
taqsimlanishini   ta’minlashni   talab   etadi.   Bunday   ratsional   sxemada   urug‘   ekish   usili
g‘ala   ekinlarining  vegitatsiya   davrida   yaxshi   rivojlanishini,   yerning  hosildor   qatlami
resurslaridan   samarali   foydalanishni,   natijada   boshoqdagi   donlarning   donador   va
to‘laligini, serhosilligini ta’minlaydi. [1;2]. 
38 Shu nuqtai nazardan g‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq maydonlarga
kuzgi g‘allalarni ekishda qo‘llanilib kelinayotgan mavjud-ananaviy sxemada (1-rasm)
urug‘ ekish usuli bo‘yicha quyidagi nazariy tadqiqotlar amalga oshirildi. 
Odatda   g‘alla   hosilini   etishtirishda   uzunligi   L,   eni       b   ga   teng   bo‘lgan   tekis
maydon   F
1 =b∙L   m, 2
  (1)   da   yoppasiga   urug‘   ekish   sxemasini   yer   resurslaridan   ya’ni,
yerning hosildor qatlamidan 100% samarali va unumli foydalanilgan urug‘ ekish usuli
sifatida   qabul   qilish   mumkin.   Demak   g‘o‘za   qator   orasiga   va   sug‘oriladigan   ochiq
maydonlarga   mavjud-ananaviy   sxema   (1-rasm)   da   va   yangi   tavsiya   etilgan   sxema  
(2-rasm)da urug‘ ekish usullari qo‘llanilganda yerning hosildor qatlami resurslaridan
foydalanish   samaradorligini,   ularining   prinsipial   sxemasi   (1;2-rasm)   geometrik
parametrlarini hisbga olgan  holda, urug‘ ekish va uni etishtirish mumkin 
bo‘lgan   maydoni   kattaliklari   ( F
1   ;  
  F
2   ;   F
3 )   ni   o‘zaro   taqqoslash     orqali   aniqlash
mumkin [ 3;4].
.
1 -  pushta; 2 - egat; 3 – urug‘; b – jo‘yak eni; b II
 – pushta eni; c – urug‘ qator oralig‘i;
d – egat eni (kultivator okuchnigi yordamida shakllantirilgan sug‘orish arig‘i).
Sug‘orish   ariqlari   ochilgan   ya’ni,   jo‘yak   shakllantirilgan   mavjud-ananaviy
urug‘   ekish   sxemasi   (1-rasm)   dan   ko‘rinadiki,   uning   urug‘   ekish   mumkin   bo‘lgan
maydoni 
2.2-rasm. Ananaviy  urug‘ ekish usulining prinsipial sxemasi
F
2 =(b - d)∙L m 2
,  (2)  ni
tashkil   etishini   ko‘rsatadi.   U   holda   unig   samaradorligini,   ya’ni   yerning   hosildor
qatlamidan foydalanish koefitsientini  F
2  ning  F
1  ga nisbati orqali  aniqlanganda
39 f
yer . h . q2
1
= F
2
F
1 =( b − d	) ∙ L
b ∙ L = 1 − d
b ; yoki F
2
F
1 ¿ f
yer . h . q2
1
∙ 100 % ;	( 3	)
ekan. Bu o‘z navbatida
1 >	
( 1 − d
b	) ;	( 4	) ekanligini ko ' rsatadi .
Demak   mavjud-ananaviy   sxemada   urug‘   ekish   mumkin   bo‘lgan   maydon   ( F
2 ),
urug‘   yoppasiga   ekish   mumkin   bo‘lgan   tekis   maydon   ( F
1 )   ga   nisbatan   yerning
hosildor   qatlami   resurslaridandan     foydalanish   koefitsienti   birdan   kichik   ekanligini
tasdiqlaydi.
Bu   holatni   (3)   faizlarda,   grafik   ko‘rinishda   d = 0,05 ÷ 30 m ; va
  b
  =   0,9   m;   bo‘lgan
qiymatlarda ko‘rib chiqamiz
-0.05 0.15 0.350102030405060708090100F2/F1, %
d,  m  
1-grafik.
Ushbu 1-grafikdan ko‘rinadiki mavjud-ananaviy sxemada urug‘ ekish mumkin
bo‘lgan   maydon   ( F
2 ),   urug‘   yoppasiga   ekish   mumkin   bo‘lgan   tekis   maydon   ( F
1 )   ga
nisbatan   yerning   hosildor   qatlami   resurslaridandan     foydalanish   samarasi,   egat
(sug‘orish arig‘i) eni-	
d  ning kattalashgani sari uning kamayib borishini ko‘rsatadi.
SHu   nuqtai   nazardan,   ushbu   mavjud-ananaviy   sxema   (1-rasm)   da   urug‘   ekish
usulida   yo‘l   qo‘yilayotgan   muammoni   bartaraf   qilish   maqsadida   quyidagi   prinsipial
40 sxema (2-rasm) da keltirilgan, jo‘yak ko‘ndalang kesimi teng yonli uchburchak AED
ko‘rinishdagi   jo‘yakga   urug‘larni   qatorlab   yoppasiga   ekish   usuli   sxemasi   tavsiya
etildi.
1   -     pushta;   2   –   egat   (maxsus   okuchnik   yordamida   shakllantiriladigan   sug‘orish
arig‘i);   3   –   urug‘;   b   –   jo‘yak   eni;   b I
/2   –   jo‘yak   yon   qiyaliklari   eni;   c   –   urug‘   qator
oralig‘i (maxsus seyalka yordamida ekilganda);  h  – ekilgan urug‘ chuqurligi.
2.3-rasm. Tavsiya etilayotgan jo‘yaklab urug‘ ekish usulining prinsipial sxemasi
(jo‘yak ko‘ndalang kesimi).
Ushbu   tavsiya   etilgan   sxema   (2-rasm)   da   urug‘   ekish   usuli   tadqiqi   shundan
dalolat   beradiki,   ya’ni   ishlov   berilgan   g‘o‘za   qator   oralarida   va   sug‘oriladigan
g‘o‘zasiz ochiq maydonda balandligi (chuqurligi)  N  ga teng bo‘lgan, pushta 1 va egat
2   dan   iborat   yon   tomonlari   b 1
/2   kenglikda   asosi   b   g a   nisbatan   α   (20-25°)   burchak
ostida   joylashgan   ko‘ndalang   kesimi   teng   yonli   uchburchak   ko‘rinishda
shakllantirilgan   jo‘yakning   qarama-qarshi   yonlari   yuzasiga,   bir   xil   oraliq   S   larda,
belgilangan chuqurlik  h  da yoppasiga qatorlab g‘alla urug‘i 3 ekish imkoni tug‘iladi. 
Bunda,  L  uzunlikdagi urug‘ ekilgan bitta jo‘yakning pushta va egat maydoniF3=	L∙(
b!
2+b!
2)=	L∙(	
b	
2cos	α+	b	
2cos	α)=	L∙	b
cos	α;(5)
ko‘rinishni oladi. 
U   holda,   tavsiya   etilgan   sxema   (2-rasm)   da   urug‘   ekish   usuli   qo‘llanilganda
yer( F
3)   ning   hosildor   qatlami   resurslaridan   foydalanish   koefitsienti   -  
f
. yer . h . q3
1 ( α )
∋ ,   tekis
maydan ( G‘
1 ) ga nisbati
41 fyer	.h.q	
31(α)	=	F3
F1
=	b/cos	α	
b∙L	∙L=	1
cos	α;yoki	F3
F1
=	f
yer	.h.q	
31(α)	
∙100	;%	(6)bo‘ladi. Bu esa
1 <	
( 1
cos α	) ;	( 8) ekilganligini k o '
rsatadi
D emak, bu holatda, ya’ni (6), tavsiya etilayotgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish
mumkin   bo‘lgan   maydon   ( F
3 )   ning,   urug‘   yoppasiga   ekish   mumkin   bo‘lgan   tekis
maydon   ( F
1 )   ga   nisbatan,   yerning   hosildor   qatlami   resurslaridandan     foydalanish
koefitsienti samaraliroq ekanligini tasdiqlaydi.
Buni,   ushbu   tavsiya   etilgan   sxema   (2-rasm)   da   urug‘   ekish   usuli   qo‘llanilgan
holatda yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish koefitsientining foizlardagi
o‘zgarish grafigini formula (6) bo‘yicha
b  = 0,9 m; va   α  =5 0 	÷
 30 0   
bo‘lgan qiymatlarda
ko‘rib chiqadigan bo‘lsak
0 5 10 15 20 25 30 3590.095.0100.0105.0110.0115.0120.0F3/F1, %
α,  gradus
2-grafik .
Ushbu   2-grafik   mavjud-ananaviy   sxemada   urug‘   ekish   mumkin   bo‘lgan
maydon   ( F
2 )   ning,   urug‘   yoppasiga   ekish   mumkin   bo‘lgan   tekis   maydon   ( F
1 )   ga
nisbatan   yerning   hosildor   qatlami   resurslaridandan     foydalanish   samarasi,   α   ning
keltirilgan har bir qiymatida yuqori bo‘lishini ko‘rsatadi.
Demak, ushbu (4;8) da keltirilgan tadqiqot natijalari 
42 fyer	.h.q	
21	<1<	fh.yer	.q	
31(α)	;(9) bo‘lishini ko‘rsatadi.
Endi, ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi bo‘lgan tavsiya etilgan sxemada urug‘
ekish usuli (2-rasm) da urug‘ ekiladigan maydon ( F
3 ) ning mavjud-ananaviy sxemada
urug‘ ekish usuli (1-rasm) da urug‘ ekiladigan maydon ( F
2 ) ga nisbatan samaradorligi
yerning hosildor qatlamidan foydalanish koefitsenti bo‘yicha aniklanganda
 
fyer	.h.q	
32(α)	=	F3
F2
=	b/cos	α0∙L	
(b−	d)∙L	=	b/cos	α0	
(b−d)	;yoki	F3
F2
=	f
yer	.h.q	
32(α)	
∙100	;%	(10	)
ekanligini ko‘rsatadi. YA’ni	
(
1
cos α	) <	( b / cos α 0	(
b − d	)) ;	( 11	) bo ' lis h i
ni
ko‘rsadi.
Ushbu tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuliga nisbatan,  mavjud-
ananaviy sxemada urug‘ ekish usuli (1-rasm) da urug‘ ekish usuli  qo‘llanilgan holatda
yerning   hosildor   qatlami   resurslaridan   foydalanish   koefitsienti   o‘zgarish   grafigini,
formula (10)  bo‘yicha
d=	25	m	;va  	b   = 0,9 m;   α   =5 0  	÷
  30 0      
bo‘lgan qiymatlarda ko‘rib
chiqadigan bo‘lsak  
3 -grafik 0 5 10 15 20 25 30 35125.0130.0135.0140.0145.0150.0155.0160.0165.0F3/F2, %
α,  gradus
43 SHuningdek,   bu   3-grafikdan   ham   ko‘rinadiki,   tavsiya   etilgan   sxema   (2-rasm)
da   urug‘   ekish   usuli   qo‘llanilganda   urug‘   ekiladigan   maydon   ( F
3 )   ning   mavjud-
an’anaviy   sxemada   urug‘   ekish   usuli   (1-rasm)   da   urug‘   ekiladigan   maydon   ( F
2 )   ga
nisbatan   samaradorligi   α   ning   keltirilgan   har   qanday   qiymatida   katta   ekanligini
tasdiqlaydi. 
Demak, ushbu tadqiqot natijasi   urug‘ ekish imkoni mavjud bo‘lgan  F
1   ; 
  F
2   ;  F
3
maydonlarda   yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish samaradorligi o‘zaro
taqqoslanganda,  
  yangi   tavsiya   etilgan   sxema   (2-rasm)   da   urug‘   ekish   usuli
qo‘llaniladigan   mayd o n-   F
3   da   yerning   hosildor   qatlami   resurslaridan   foydalanish
samarasi maksimal ekanligi aniqlandi,ya’ni (
1 − d
b	) <	( 1
cos α	) <	( b / cos α 0	(
b − d	)) ;	( 11	) bo ' lishini
isbotlaydi. YA’ni	
fyer	.h.q	
21	<	fyer	.h.q	
31(α)	<	fyer.h.q	
32(α)	;(12	)bo	'ladi
Ushbu tadqiqot natijalari  g‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq dalalarga
mavjud-ananaviy sxema (1-rasm) da urug‘ ekish usulida urug‘ ekish imkoni bo‘lgan
maydon- F
2   ga   hatta   yoppasiga   uurug‘   ekiladigan   maydon-   F
1   ga   nisbatan,  
  tavsiya
etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuli qo‘llaniladigan maydon- F
3   da ekiladigan
urug‘lik   donlarning   oziqlanishi,   vegitatsiya   davrida   yaxshi   rivojlanish   uchun   har   bir
tup   o‘simlikga   to‘g‘ri   keladigan   elementar   maydon   maksimal   bo‘lishini   isbotlaydi,
ya’ni yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanishda yuqori samaraga yerishish
imkonini beradi.
2.3- §   Diskli   soshniklar   o‘rnatilgan   seyalka   seksiyasining   prinsipial   sxemasi
va uning ishlash texnologiyasi
Ma’lumki   dunyoda   qishloq   xo‘jaligi   dexqonchiligida   ishlab   chiqarish
jarayonlarini   mexanizatsiyalashtirish   bo‘yicha   mavjud   mashinalar   tizimlarida   turli
44 rusumdagi  g‘alla ekish mashinalari mavjud. Bu rusumdagi  mashinalar  o‘z navbatida
ishlatiladigan   turli   xil   mintaqalarning   yer,   iqlim   va   tuproq   strukturasi,   uning   fizik-
mexanik   tarkiblarini   inobatga   olgan   holda   xilma-xil   konstruksiyalarda   ishlab
chiqilgan.
G‘alla   ekish   mashinalrining   tuzilishida   ham   boshqa   turdagi   mashinalar   singari,
belgilangan   texnologik   jarayonlarni   to‘liq   va   sifatli   agrotexnik   talablar   darajasida
amalga   oshiruvchi   asosiy   ishchi   organlari   tizimi,   tuzilishi,   rostlanishi,   ular
parametrlarining   ishlash   rejimlariga   ta’siri   muxim   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   ularning
konstruksiyalari xilma xilligini belgilaydi.
Ushbu   yo‘nalish   bo‘yicha   yuqorida   taxlil   etilgan   qator   axborot   resurslari
ma’lumotlarida   qayd   etilganidek,   xozirgi   kungacha   Respublikamiz   miqyosida   va
xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqariladigan g‘alla ekish seyalkalari modifikatsiyalari
tarkibida   bir   yo‘la   jo‘yaklab   samarali   g‘alla   ekish   usulini   va   uni   amalga   oshirishga
mo‘ljallangan   seyalka   yoki   kombinatsiyalashgan   maxsus   ishchi   organlar   o‘rnatilgan
seyalka   variantlari   mavjud   emas.   Ush   buni   inobatga   olgan   holda,     fermer
xo‘jaliklarining   asosiy   don   ishlab   chiqarish   soxasi   bo‘lgan   sug‘oriladigan
g‘allachilikda,   yer   resurslaridan   samarali   foydalanish   imkonini   beruvchi
takomillashtirilgan,   samarali   agrotexnologiyani   amalga   oshirish   maqsadida
jo‘yakning   pushta   va   egat   yuzalariga   yoppasiga   g‘alla   urug‘i   ekish   ratsional   usulini
qo‘llash   va   unda   bajariladigan   texnologik   jarayonlarni   to‘liq   agrotexnik   talab
darajasida amalga oshiruvchi kombinatsiyalashgan   ishchi organli seyalkalar yaratish
uchun quyidagi biryo‘la jo‘yak shakllantiruvchi va urug‘ ekuvchi, ekilgan urug‘larni
zichlab   ketuvchi   kombinatsiyalashgan   ishchi   organli   universal   seyalka   sxemasi  
(2.4-rasm) ni tavsiya etamiz. 
45 1-rama;   2-tortqi;   3-tayanch   g‘ildirak;   4-maxsus   okuchnik   (jo‘yak   shakllan-tir g ich);  
5-povodk; 6-sfyerik diskli soshnik; 7-zichlovchi g‘ildirakli zogortaj.
2.4- rasm  Biryo‘la jo‘yak shakllantiruvchi va urug‘ ekuvchi kombinatsiyalashgan
ishchi organli universal seyalka sxemasi
Ko ‘ zda   tutilgan   qurilma   quyidagicha   ishlaydi :   seyalka   ramasiga   ketma - ket
o ‘ rnatilgan   ishchi   organlar   tayanch   g ‘ ildirak   3,   pushta   va   egat   ( jo ‘ yak )   kengligi   b   ga
mos   ravishda   ish   chuqurligi   N /2   ga   rostlanadi ,   okuchniksimon   jo ‘ yak   shakllantirgich
4,   egatning   qarama - qarshi   tomonlarini    α   burchak   ostida   shakllantiradi .   Sferik   diskli
soshnik    6   dozator   orqali   belgilangan   me ’ yorda   taqsimlanadigan     yashikdagi   urug ‘ ni
bir   qator   joylashtirish   uchun   rostlangan   chuqurlikda   ariqchalar   ochib   ketadi .
Ariqchalarga   joylashtirilgan   urug ‘ larni   zichlovchi   katok   7   lar   tuproq   bilan   ko ‘ mib -
zichlab   boradi .   SHu   tariqa   g ‘ o ‘ za   qator   orasiga   va   sug ‘ oriladigan   ochiq   maydonlarga
urug ‘   ekish   jarayonlarini   amalga   oshirishda   bir   yo ‘ la   jo ‘ yak   shakllantirishga ,
urug ‘ larni   belgilangan   chuqurlikda   ekishga   va   uni   ko ‘ mib   zichlab   ketishga   erishiladi .
46 Mazkur   tavsiya   etilgan   samarali   urug ‘   ekish   usulining   texnologik   jarayonlari
ketma - ketligini   quyidagicha   amalga   oshirilshi   mumkin  (3- rasm ).
                                                                     
.   2.5-
rasm
Kombinatsiyalangan   ishchi   organli   ishchi   seksiya   yordamida   samarali   urug‘
ekish usulida bajarilayotgan texnologik jarayonning prinsipial sxemasi.
Kengligi V   ga teng bo‘lgan jo‘yakni qanotlari orasi 45 0
 li okuchnik 1 gorizontal
tekislikka nisbatan pushta va egat (jo‘yak) ning qarama-qarshi tomonlarini   α =20 0
-25 0
burchak   ostida   shakllantiradi   (3-rasm,   1-1   kesim).   Bir-biridan   d   oraliqda   o‘rnatilgan
sferik   disk   2   lardan   iborat   soshniklar   egatning   qarama-qarshi   tomonlari   yuzasida
vertikal tekislikga nisbatdan   γ   burchak va bo‘ylama yo‘nalashiga nisbatan     β     xujum
burchak ostida xarakatlanib, qator oralari kengligi   b =15   с m ga, chuqurligi   h =3-5 sm
ga teng bo‘lgan   s   enlilikdagi  ariqchalarni  shakllantiradi  (3-rasm,11-11 kesim). Bunk
erga   biriktirilgan   dozatorga   ulangan   urug‘   o‘tkazgich   va   urug‘   yo‘naltirgich   orqali
urug‘   3   lar   ariqchalarga   birin-ketin   tushadi.     G‘ildiraksimon   katok   4   pushta   va   egat
yonlaridagi   ariqchalarning   baland   qismidagi   tuproqning   ariqchalardagi   urug‘   ustiga
47 siljib tushmay qolgan qismini, eni   K   ga teng kenglikda   deformatsiyalab ariqchalarni
tuproq bilan to‘ldiradi va zichlaydi (3-rasm, 111-111 kesim). 
2.4- § Seyalka   ishchi   seksiyalariga   o‘rnatiladigan   bir   diskli   soshnikning
ratsional parametrlarini aniqlash
Ma’lumki   sferik   diskli   ishchi   organlar   yordamida   yerga   ishlov   berishda
tuproqni maydalab ketish darajasining yuqori bo‘lishi, tuproqlar orasida uchraydigan
o‘simlik   poyalari   va   qoldiq     «tomir»   larni   qirqib   ketishi,   tiqin   hosil   qilmasligi   va
mashina   tortishiga   ko‘rsatadigan   qarshiligining   nisbatan   kamligi   kabi   ko‘rsatkichlari
bo‘yicha bir qancha afzalliklarga ega. SHuningdek sfyerik disklarning qo‘llanilishi va
vazifasiga   qarab   ularning   diametri,   joylashish   oraliqlari,   bir   o‘qqa   joylashtirilgan
sfyerik disklarning xujum burchagi   β   ning o‘zgarishi bilan chuqurlik     ga rostlanishi
xamda,   ishchi   kenglik  C   da   ag‘darilayotgan   tuproq   massasining   qo‘shni   disklarga
ta’siri kabi bir qancha parametrlarining nazariy asoslari va taxlillari mavjud. 
Sfyerik   diskli   ishchi   organlar   soshnik   sifatida   faqat   tekis   maydonlarga   g‘alla
ekish   uchun   mo‘ljallangan,   mamlakatimizda   ishlab   chiqarilgan   DEM-3,6   (hozirda
ishlab   chiqarishda   mavjud   bo‘lmagan)   va     xorijiy   mamlakatlarda   ishlab   chiqarilgan
Uni   Drill   «Irlandiya»,   Sulky   Uni   Drill   «Fransiya»,   DS-300;   DS-400   «SHvetsiya»,
TCTD-1010   «AQSH»   hamda   «Rossiyada»   LDG-10M«Rossiya»   seyalka-
lushilniklardagina foydalanib kelinadi.
Biroq   sferik   diskli   ishchi   organlarni   maxsus   urug‘   ekish   seyalkalarda   soshnik
sifatida qo‘llash uchun,  uning ratsional parametrlarini tanlash bo‘yicha ilmiy-tadqiqot
ma’lumotlari   yetarli   emas.   Etarli   darajada   o‘rganilmagan.     SHu   nuqtai   nazardan
universal  g‘alla ekish seyalkasiga o‘rnatishga mo‘ljallangan ekkich (soshnik) sfyerik
diskli   ishchi   organining   texnologik   va   konstruktiv   parametrlari   orasidagi
bog‘liqliligini   o‘rganish   talab   etiladi   (1-rasm).   Sfyerik   diskning   parametrlari   uning
botiqlik   radiusi,   qirrasining   o‘tkirlik   burchagi   va   diametri   bo‘lib,   yerga  talab   etilgan
texnologik   parametrlarda   ishlov   berishda   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   ta’sir   etuvchi     asosiy
parametr disk diametri bo‘lib hisoblanadi.
48     2.6-rasm
.   Universal   g‘alla   ekish   seyalkasiga   o‘rnatishga   mo‘ljallangan   ekkich   (soshnik)
sfyerik diskli ishchi organining ishchi holatdagi prinsipial sxemasi .
SHu   nuqtai   nazardan   ekkich   (soshnik)   diskining   ratsional   diametrini   asoslash
uchun quyidagi trigonogeometrik metodni tavsiya etamiz. Trigonometriyaning asosiy
formulalaridan   ma’lumki   α
  burchak   kattaligi   harqanday   haqiqiy   songa   teng   α
≠0
bo‘lganda trigonometrik funksiya uzluksizligi   0 < α < π
2  bo‘ladi. Ushbuni hisobga olgan
holda quyidagi geometrik sxemani quramiz (2.7-rasm). 
.
Borinki  OX  o‘qida radiusi  	OA  uzunlikka teng bitta aylana chizamiz. So‘ngra 	M
ixtiyoriy nuqtadan  OA
 radiusga pyerpendikulyar ravishda  ME
 vatar o‘tkazib, burchagi
2	
α   ga   teng   bo‘lgan   sektorni   xosil   qilamiz.  	A   va  	M   nuqtalarni   birlashtirib,   qarama-
49 qarshi   tomonlari  OA   radiusga   teng   bo‘lgan  	αburchakni   teng   tomonli   MOA
uchburchakni, 	
α1  burchakli 	AMP  uchburchakni xosil qilamiz. So‘ngra 	AM  kichik 
vatarni   teng   ikkiga   bo‘luvchi  	
B   nuqtadan   O
  nuqtaga   to‘g‘ri   chiziq   o‘tkazamiz,
shuningdek  	
B   nuqtadan  	OA   radiusga  	BC   perpendikulyarni   tushiramiz.   Natijada
burchaklari  	
α1=	α11   bo‘lgan   AMP
  uchburchakga   o‘xshash  	ABC   to‘g‘ri   burchakli
uchburchakni xosil qilamiz.  
2.7-rasm
U holda (2-rasm) aylana radiusi 	
R  da  D
 quyidagicha topiladi:
R = OA = OC + CA = OC + PA
2 ; ( 1 )
bo‘lganda  D = 2 R
 bo‘ladi.
2-rasmda keltirilgan sxemadan ko‘rinadiki, 
AP
PM = tg α
1 ; AC
CB = tg α
11
; va α
1 = α
11
; ( 2 )	
AC	=	PA
2	bo	’lganligi	uchun	COB	uchburchakda	CB	=	AP
2tg	α1
;(3)	
Bundan	tashqari	CB
OC	=	ctg	α3;bo	’lsa	α3=	π
2−	α3;(4)ekanligi	ko	’rinadi	.
U holda OC = CB
ctg α
3 = AP
2 ∙ tg α
1 ∙ ctg α
3 ; ( 5 )	
(1)ga	(5)∋qo	’ysak	R=	AR	
2∙tg	α1∙ctg	α3
+	AR
2	;D=2R;(6)bo	’ladi	.
Diskning   ishchi   xolati   (1-rasm)   ga   asosan,   u   xosil   qiladigan   urug‘   tushish
ariqcha chuqurligi (2-rasm) 	
h=	AR  deb qaralsa
R = h
2 ∙ tg α
1 ∙ ctg α
3 + h
2 ;	
( 7) bo ’ ladi va
shuningdek 	
PM	=	ax
2  (2-rasm.)  eknligini hisobga olsak
50                                           
AP
PM = h
a
x
2 = tg α
1 ;( 8)
 u holda (7) quyidagi ko‘rinshga ega bo‘ladi:	
R=	h∙ax	
2∙2∙h∙ctg	α3
+h
2;(9)
C = a
x ∙ sin β bo ’ lganligi uchun a
x = C
sin β ∋	( 9) ga qo ’ yamiz	
R=	C	
4∙sin	β∙ctg	(
π
2−α1)
+h
2;(10	)va
α
1 = ar ctg 2 ∙ h
a
x = ar ctg 2 ∙ h ∙ sin β
C ;
( 11	) ekanligini
inobatga olgan h olda ,	
( 11	) ∋	( 10	) ga q o ’ yib ekkich	( soshnik	) diski
 radiusi  
R  ni topish formulasini q uyidagi ko ’ rinishga keltiramiz :	
R=	C	
4∙sin	β∙ctg	(
π
2−ar	ctg	2∙h∙sin	β	
C	)
+h
2;(12	)D=2R;(13	)
Tavsiya   etilayotgan   formula   (12;13)   yordamida   β
  hujum   burchak   ostida
o‘rnatilgan, talab etilgan  	
C   va	h   texnologik parametrlarda (1- rasm) ishlov beradigan,
har   qanday   diskli   ishchi   organ   konstruksiyasining   ratsional   diametr  	
D   ini   asoslash
mumkin.
Ushbu formula (12;13) dan foydalanib 60 sm li va 90 sm li sxemalarda ekilgan
g‘o‘za   qator   oralariga   urug‘   ekish   texnologik   jarayonlarni   amalga   oshiruvchi
universal  g‘alla seyalkaga o‘rnatilgan bir diskli ekkich (soshnik), ya’ni   diskli ishchi
organ   diametri  	
D   ni   quyidagicha   topamiz:   urug‘larning   sifatli   ekilishini   ta’minlash
uchun  	
β=13	0   hujum   burchak   ostida   o‘rnatilgan   ekkich   diskining   ishlash   jarayonida
chuqurligi  
h=5sm	;va	uning	eni	C=5sm   ga   teng   bo‘lgan,   urug‘lar   ketma-ket
51 joylashadigan   ariqcha   hosil   qilish   uchun   diskli   ishchi   organ   diametr  D   ini   (1-rasm)
tavsiya etilayotgan (12;13) formuladan foydalanib aniqlaymiz. 
U holda	
R=	5	
4∙sin	13	0∙ctg	(90	0−	arctg	2∙5∙sin	13	0	
5	)
+5
2=¿	
¿	5	
4∙0,225	∙ctg	65	040	1+5
2=	5	
4∙0,225	∙0,4592	+5
2=¿
¿ 5
0,41328 + 5
2 = 12,098 + 0,25 = 14,598 ;
  bo‘lib,  ushbu ekkich	
( soshnik	) ishchi diskining rasional diametri
esa
D = 2 R = 2 ∙ 14,598 = 29,196 ≈ 29 cm
;      ni tashkil etadi.
Demak,   univyersal   g‘alla   ekish   seyalkasiga   o‘rnatishga   mo‘ljallangan   ekkich
(soshnik)   diski   diametri D ning rasional q iymati 29 cm
  ga   teng   deb   qabul   qilish   mumkin.
Shuningdek,   tavsiya   etilayotgan   ushbu   trigonogeometrik   metod   va   formula   (12;13)
yordamida   β
  hujum   burchak   ostida   o‘rnatiladigan,   talab   etilgan  	
C   va h
  texnologik
parametrlarda   (1-   rasm)   ishlov   beradigan,   har   qanday   diskli   ishchi   organ
konstruksiyasining ratsional diametr  D
 ini asoslash mumkin.
Univyersal   seyalkaga   o‘rnatilgan   bu   bir   diskli   maxsus   soshniklar   seyalkaning
asosiy   ishchi   organlari   hisoblanib,   uning   ishlanmasi   kuyidagi   detallarni   o‘z   ichiga
oladi (2.11-rasm).
52 a) b) v)
.   a-okuchnikning   ustki   ko‘rinishi;   b,   v-yon   tomonlardan   ko‘rinishi.   1-   sferik
diskli ishchi organ; 2-urug‘ yo‘naltirgich; 3-o‘q; 4-povodok;
5-kranshteyn; 6-diskning vertikal holatini rostlovchi vint; 7-vilka;
8-prujina; 9-shpilka. 
2.8 -rasm
2.5 §   Universal seyalkaga mo‘ljallangan okuchnikning rostlanish
parametrlari va ishlanmasi
Seyalkaga   o‘rnatilgan   okuchniklarning   asosiy   vazifasi   ishlov   berilgan   ya’ni,
urug‘   ekishga   tayyorlangan   ochiq   maydonlarda   yoki   hosili   yigishtirilgandan   so‘ngi
g‘o‘za   qator   oralarida   seyalka   ish   jarayonida   talab   etilgan   o‘lchamdagi   jo‘yaklarni
shakllantirishdan   iborat.   Shu   bilan   bir   qatorda   okuchnikning   jo‘yak   shakllantirishda
uning   tuproqga   botishi,   xosil   qilinadigan   pushta   zichligi,   yer   rel’efiga   qarab   jo‘yak
ravonligini   ta’minlashi,   sferik   diskli   soshniklar   uchun   tuproqni   jo‘yakning   qiya
tomonlariga   bir   tekis   taqsimlab   zichlab   ketishi,   yonma-yon   ishlayotgan   okuchnik
qanotlari o‘rtasida tuproq uyumlari hosil bo‘lmasligi kabi jarayonlar sifatli bajarilishi
talab etiladi. 
53 Bu   ko‘rsatkichlarga   asosiy   ta’sir   etuvchi   omillar   okuchnik   ishchi   qismi
suyriligi,   qanotlar   yoyiqligi,   balandligi   ya’ni,   uning   umumiy   konstruksiya   formasi
bo‘lib xisoblanadi. Bundan tashqari jo‘yak shakllantirish jarayonida uning geometrik
o‘lchamlarini   ta’minlashda   rostlanish   parametrlari   muxim   vazifani   bajaradi.   Quyida
keltirilgan sxemada okuchnikning asosiy rostlanish parametri ko‘rsatilgan (2.5-rasm).
1-okuchnik stoykasi; 2-okuchnik qanoti.  
2.9-rasm. Okuchnikning sxematik ko‘rinishi
Bu   sxemadan   ko‘rinadiki   okuchnikning   gorizantal   tekislikga   nisbatan   yon
qirralari   burchagi   α   ning   o‘zgarish   qiymati   jo‘yakning   egat   va   pushtalari   yon
qiyaliklarini xamda ularni N balandlikda shakllantirishda asosiy vazifani  bajaradi. N
balandlikdagi   jo‘yak   shakllantirishda   okuchnik   qirralarining   o‘rnatilish   burchagi   α
quyidagicha aniqlanadi: ctg	α=	b
2H
; dan  	α=	arcctg	b
2H ;
Bu yerda b-shakllantiriladigan jo‘yak enliligi.
SHakllantirilayotgan   b   enlilikdagi   jo‘yakning  	
H balandligini   yoki   aksincha
chuqurligini   shakllantirish   uchun   maxsus   okuchnik   qanotlarini   jo‘yak   yon   qirralari
qiyaliklari   burchagi   α   ga   moslashtirib   o‘rnatish   uchun   uni   α   burchak   ostida   rostlash
zaruriyati tug‘iladi.
Jo‘yak   shakllantiruvchi   okuchnikga   asosiy   ta’sir   etuvchi   omillari   okuchnik
ishchi   qismi   suyriligi,   qanotlar   yoyiqligi,   balandligi   ya’ni,   uning   umumiy
54 konstruksiya   formasi   bo‘lib   xisoblanadi.   Bundan   tashqari   jo‘yak   shakllantirish
jarayonida uning geometrik o‘lchamlarini ta’minlashda rostlanish parametrlari muxim
vazifani bajaradi. 
Bu   sxemadan   ko‘rinadiki   okuchnikning   gorizantal   tekislikga   nisbatan   yon
qirralari   burchagi   α   ning   o‘zgarish   qiymati   jo‘yakning   egat   va   pushtalari   yon
qiyaliklarini xamda ularni N balandlikda shakllantirishda asosiy vazifani bajaradi. 
Masalan:   b =0,9 m, ennilikda balandligi   H =0,15 m, li jo‘yak shakllantirish talab
etilganda   jo‘yak   shakllantirish   jarayonida   okuchnik   qanotlari   qiyaligi   α   quyidagi
qiymatga ega bo‘lishi lozim:ctg	α=	0,9	
2∗0,15	=3;
α =18 0
40 1
≈19 0 
ni tashkil etadi.
Demak ,   jo ‘ yak   shakllantiruvchi   okuchnikning   maxsus   konstruksiyasi   ishlab
chiqilsa   ya ’ ni     uning   parametrlari     okuchnik   holatini   gorizontal   tekislikga   nisbatan
rostlanish     burchagini   -   α   =   0 0  
-  
  35 0  
gacha   o ‘ zgartiradigan   mexanizmlarni   hisobga
olgan   holda   tanlansa   va   ishlab   chiqilsa ,   shakllantiriladigan   jo ‘ yak   balandligi
( chuqurligi )   N       ni   yer   relefi   ( tekisligi   yoki   qiyaligi )   ni   hisobga   olgan   xolda   tanlash
mumkin   va   unga   muvofiq   ravishda   okuchnikning   pastki   qirrasi   burchagi   α   ga
rostlanadi . 
Seyalkaning   ishchi   seksiyalariga   o‘rnatish   uchun   mo‘ljallangan   jo‘yak
shakllantiruvchi okuchnikning m
axsus ishlanmasi quyidagi ko‘rinishda yasaldi (2.6-rasm).
55    a) b)
. a-oldidan ko‘rinishi;  b-yon tomondan ko‘rinishi.
2.10-rasm
2.6 - §   Ekilgan   urug‘larni   ko‘mib-zichlab   ketuvchi   katoklar   va   uning
texnologik jarayonlarni amalga oshirish sxemasi 
Sferik   diskli   ishchi   organlarning   joylashish   holatiga   muvofiqlashtirilib
o‘rnatilgan g‘ildiraksimon katoklar vazifasi pushta va egat yonlaridagi ariqchalarning
baland   qismidagi   tuproqning,   ariqchalardagi   urug‘   ustiga   siljib   tushmay   qolgan
qismini   katok     eni   K   ga   teng   kenglikda     deformatsiyalab,   ariqchalarni   tuproq   bilan
to‘ldiradi va zichlaydi (2.12-rasm).
Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, ya’ni maxsus kombinatsiyalangan
ishchi   organlar   bilan   jixozlangan   g‘alla   ekish   mashinasi   yordamida   paxta   terimidan
so‘ngi   g‘o‘za   qatori   oraliqlariga   agregatning   bir   o‘tishidan   bir   yo‘la   jo‘yak
shakllantirishni,   hamda  jo‘yakning   pushta   va  egatlariga   belgilangan   chuqurlikda,   bir
xil oraliqlarda yoppasiga qatorlab urug‘ ekishni, uni  ko‘mib-zichlab ketishni  amalga
oshirish   orqali,   g‘alla   urug‘ini     agrotexnik   talab   darajasida   sifatli   ekishga   va
yetishtiriladigan   yalpi   xosil   miqdorini   ko‘paytirishga,     yoqilg‘i   sarfini,   urug‘   ekish
me’yorini va boshqa iqtisodiy sarf xarajatlarni keskin kamaytirishga erishish mumkin.
2.11-rasm.   Ko‘mib-zichlab     ketuvchi   katoklarning   joylashish   va   jarayonni
bajarishdagi orqa tomonidan ko‘rinish sxemasi.
56 Sferik   disklarning   urug‘   joylashirirish   uchun   ochgan   ariqchalarni   tuproq   bilan
to‘ldirib-zichlovchi katok ishlanmasi quyidagi detallarni o‘z ichiga oladi.
a) b) v)
2 .12 -rasm. a-katokning ustki ko‘rinishi; b, v-yon tomondan ko‘rinishi.
1-zichlovchi   g‘ildirak;   2-povodok;   3-prujina;   4-   rostlovchi   vint;   5-vilka;
 6-kranshteyn.
2.7- §  Seyalka tayanch g‘ildiraklarini o‘rnatishning 
texnologik  asoslash
Kishlok xujalik mashinalarida uchraydigan tayanch gildiraklar buyicha axborot
manbalarida   yetarli   darajada   nazariy   tadkikotlar   mavjud.   Birok   ishchi   organlari
aloxida ishchi seksiyalariga urnatilgan kishlok xujalik mashinalarida bitta seksiyasiga
bitta   tayanch   gildiraklar   urnatilib   kelingan.   Ularda   asosan   vertikal   tekislik   buyicha
rostlanuvchan   va   kuzgalmas   kilib   urnatilgan   variantlari   mavjud   bulib,     ishchi
organlarning bir me’yorda tuprok katlamida bajarilayotgan jarayonlarni yer yuzasiga
nisbatan   bir   xil   satxda   tutib   borishini   ta’minlashi   nazariy   asoslangan   ma’lumotlar
mavjud. 
Ushbu   eksperimental   seyalkaning   tekis   maydonlarda   va   ekinlardan   bushagan
juyakli   maydonlarda   urug   ekish   jarayonlarida   ishchi   seksiyani   bir   xil   satxda   tutib
borishini ta’minlash maksadida quyida keltirilgan sxema da ko’rsatilganidek tayanch
gildiraklar urnatish lozim (2.16-rasm)
57 .
1-yer;   2;4-chap   tomonga   o‘rnatiladigan,   5;6-o‘ng   tomonga   o‘rnatiladigan
tayanch g‘ildiraklar; 3-jo‘yak pushtasi; 7-jo‘yak egati.
Bu   sxemada   keltirilgan   ikkala   xolatda   xam   ushbu   tayanch   gildiraklar   ishchi
seksiyani yer yuzasiga nisbatan bir xil belgilangan satxda xarakatlanishini ta’minlashi
e’tiborga olingan.
2.13-rasm. Tayanch g‘ildiraklar
III - bo‘lim. EKSPYERIMENTAL TADQIQOTLAR
3.1 - §  Ekspyerimental tadqiqotlar dasturi
Dala   sharoitida   o‘tkazilgan   eksperimental   tadqiqotlarning   maqsadi   2012-2013
yillarda o‘tkazilgan laboratoriya tadqiqotlari natijalari asosida chiqarilgan xulosalarni
58 dala   sharoitida   tekshirish   va   takomillashtirilgan   agregatning   ish   ko‘rsatkichlarini
baholash bo‘ldi. Bu tadqiqotlarda quyidagi masalalar o‘rganildi:
  g‘o‘za   qator   oralariga   har   xil   usulda   ishlov   berilganda   qator   orasi   profilining
o‘zgarishi, ya’ni ekish qismiga yaratilgan sharoitni baholash;
  ishchi seksiyalarning sifat ko‘rsatkichlarini dala sharoitida baholash;
 g‘ o‘za qator oralariga  ekilgan bug‘doy urug‘larining tekis taqsimlanishini baholash;
 q ator orasi relefinining bug‘doy ekishga qulay holatini hosil  bo‘lishini baholash.
3.2- §  Ekspyerimental tadqiqotlar  uslubi
S inov   tajribalari   sug‘oriladigan   ochiq   maydonlar   hamda   g‘o‘za   qator
oraliqlariga   belgilangan   chuqurlikda   qatorlab   urug‘   ekishning   agrotexnik
ko‘rsatkichlari   ÒźŔN   63.06:2001   «Qishloq   xo‘jalik   mashinalari   sinovi.   Ekish
mashinalari sinov dasturi va uslubi»,  GOST 26711-89 «Seyalki traktornыye. Obщiye
texnicheskiye trebovaniya» uslubi asosida olib borildi. Dala   eksperimentlarida
nazariy   asoslangan   olti   qator   60   sm   dan   jo‘yak   shakllantiruvchi   loyihalangan   ishchi
organlar 0,5+5+0,5=6 okuchnik   va urug‘ ekuvchi  oralari 15 cm dan joylashtirilgan  
24   ta   soshnik,   urug‘larni   ko‘mib-zichlab   ketuvchi   24   ta   katoklr   bilan   jihozlangan
tadqiqot   ob’ektidan   iborat   universal   seyalka   TTZ-80.11   rusumli   traktorlarga
agregatlangan holatda o‘tkazildi. 
59 TTZ-80.11   rusumli   traktorlarga   agregatlangan   universal   seyalka   (UZSD-3,6)   ning
sanoat namunasi.
 3.1-rasm. 
3.3- §  Dala tajribalari va natijalari
Ekspyerimental tadqiqotlar Samarqand QXI o‘quv-tajriba xo‘jaligi, Samarqand
viloyati   Oqdaryo   tumanidagi   “Xojiobodqarqara”   va   “Zaminaka”,   Payariq   tuman
Choshtepa   jamoa   xo‘jaliklari   fermerlar   i   dalalarida     o‘tkazildi.   Tajribalardan   oldin
tuproq sharoiti va dala relefi o‘rganildi.
60   cm.   li   sxemada   ekilgan   g‘o‘za   qator   orasiga   urug‘   ekuvchi   osma   va   diskli
tipdagi universal seyalka ishlanmasi amaliy sinov tadqiqotlari 2021 yilda Samarqand
viloyati Oqdaryo tumanidagi “Xojiobodqarqara” va “Zaminaka”fermer xo‘jaliklarida
dastlabki  dala sinov tadqiqotlarining birinchi bosqichi  o‘tkazildi. Seyalkaning asosiy
ishchi organlari jo‘yak shakllantiruvchi okuchniklar o‘rnatilgan 6 ta seksiyadan iborat
bo‘lib, xar bir seksiyadagi okuchnikning orqa kismiga 4 tadan,  umumiy 24 ta  sferik
diskli   soshniklar   o‘rnatilgan. Seyalkaning  umumiy qamrov kengligi   3,6 m   ni  tashkil
etadi.     Sinov   tajribalari   sug‘oriladigan   ochiq   maydonlar   xamda   g‘o‘za   qator
oraliqlariga   belgilangan   chuqurlikda   qatorlab   urug‘   ekishning   agrotexnik
ko‘rsatkichlari   ÒźŔN   63.06:2001   «Qishloq   xo‘jalik   mashinalari   sinovi.   Ekish
mashinalari sinov dasturi va uslubi»,  GOST 26711-89 «Seyalki traktornыye. Obщiye
texnicheskiye trebovaniya» uslubi asosida olib borildi.
Sinovlarni o‘tkazish sharoiti:
                                                                                                                 3.1-jadval.
60 № Ko‘rsatkichlarning nomlanishi Ko‘rsatkichlar qiymati
1. Sinov o‘tkazilgan vaqt 20 21  yil, oktyabr 
2. Sinov o‘tkazish joyi Samarqand viloyati   Oqdaryo   tuman dala
sharoiti
3. Fon  G‘o‘za qatori oralari va ochiq maydon
4. Makrorelef  Tekis va 2-3 gradus qiyaliklar 
5. Mikrorelef   2 kultivatsiyadan so‘ngi xolat 
6. Tuproq  turi   Eski tdan  sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproq
7. Mexanik tarkibi Ma’lumot yo‘q 
8. Quyidagi   qatlamlardagi   ( c m)
tuproq namligi, %:
0-10
10-20
20-30 16,2
18,0
19, 8
Urug‘ ekish me’yori gektariga 200 kg miqdorda ushbu uslub bo‘yicha rostlandi.
Seyalka   TTZ-80.11   rusumli   traktorlarga   agregatlanib   bir   marotaba,   so‘ngra   ikki   va
uch marotaba kultivatsiya yordamida ishlov berilgan g‘o‘za qatori oraliqlarida hamda
chizellab   ishlov   berilgan   maydonda   uch   marotaba   takrorlanish   bilan   sinovlar
o‘tkazilib,   seyalka   ishchi   organlarining   jo‘yak   shakllantirish   va   sfyerik   disklarning
texnologik   parametrlari   kuzatildi   va   nazorat   ma’lumotlari   olindi.   SHuningdek
ikkinchi   marotaba   yerni   ekishga   tayyorlashdan   bir   xafta   ilgari   shudgorlangan,
ekishdan   4   kun   oldin   molalangan   yarim   quruq,   yirik   kesaklar   ko‘proq   uchraydigan
maydonda   seyalka   ishchi   organlari   parametrlarini   metodik   rejaga   asosan
o‘zgartirilgan variantlarda ma’lumotlar olindi.
  Seyalka   agregatning   o‘rtacha   6   km/soat   dan   9,8   km/soat   ishchi   tezliklarida
sinaldi.   Agregat   xarakatlanishi   bilan   seyalka   biryula   60   c m     enlilikdagi   jo‘yaklarni
61 ravon   shakllantirdi.   Jo‘yaklarning   qiya   yon   tomonlari   yuzalariga   yoppasiga   o‘rtacha
15 sm oraliqda qatorlab belgilangan chuqurlikda  urug‘ ekishi quyidagilarni ko‘rsatdi.
“Xojiobodqarqarali-M”fermer   xo‘jaligida   olib   borilayotgan   dala   sinovlarda
ekish oldidan 2-3 marotaba kultivatsiyadan so‘ngi yirik, ya’ni  diameri 30-50 mm dan
katta bo‘lgan ko‘chgan kesak bo‘laklari mavjud bo‘lib, seyalkaning ishlash jarayonida
shakllantirilgan jo‘yak ustki qismiga jo‘yak shakllantiruvchi ishchi organi yordamida
chiqarilib,   agregatning  o‘tishi   bilan   sug‘orish   ariqlariga   tushishi   kuzatildi.  Fermerlar
bunday  yirik  kesaklarning   kultivator  ishchi   organlari  ta’sirida  maydalanmasligi,  o‘ta
qattiq   holatga   kelishi   dalalarni   surunkasiga   artizan   suvida,   ariqsuvisiz   sug‘orish
oqibatida yer strukturasining buzilishi degan fikrlarni bildirishdi. 
Quyida   2014     yilda   yaratilgan   60   cm   li   sxemadagi   g‘o‘za   qator   orasiga   urug‘
ekishga   mo‘ljallangan   universal   seyalkalarning   Samarqand   viloyati   Oqdaryo   tuman
“Xojiobodqarqarali”   va   “Zaminaka”   fermer   xo‘jaliklarida       o‘tkazilgan   dala   sinov
tadqiqotlari   va   erishilgan   natijalarning   keyingi   kuzatuvlari   bo‘yicha   foto   lavhalar
ilovada keltirilgan.
Umuman   olganda   ushbu   sinov   tajribalari   natijasida   tavsiya   etilayotgan   urug‘
ekish   usulini   va   yaratilgan   kombinatsiyalangan   ishchi   organli   ushbu   seyalkalarning
bir   vaqtning   o‘zida   jo‘yak   shakllantirish,   hamda   shakllantirilgan   jo‘yakning   egat   va
pushta qiya yuzalariga qatorlab yoppasiga belgilangan chuqurlikda urug‘ ekish, urug‘
ustki   qismini   tuproq   qatlami   bilan   yopib   ketish   jarayonlarini   amalga   oshirishi,
agrotexnik talabga to‘lik javob berishi fermerlar   tomonidan ijobiy baxolandi. Ushbu
urug‘   ekish   texnologiyasining   joriy   etilishi   natijasida   yerning   hosildor   qatlami
resurslaridan   to‘lik   foydalanishga,   urug‘   sarfi   kamayishiga,   sifatli   ekilishiga,
yoqilg‘ining   2   barobargacha   tejalishiga   va   boshqa   ortiqcha   sarf   xarajatlarning
aksincha keskin qisqarishiga yerishish mumkinligini ko‘rsatdi.
Tajribalar   paxta   hosili   to‘lig‘icha   terib   olingan   dalalarda   va   ochiq   maydonlarda
o‘tkazildi.
62 Tajribalar   o‘tkazilgan   sharoit   to‘g‘risidagi   ma’lumotlar   3-jadvalda,   dalaning
fragmenti esa 12; 13; 14-rasmda keltirilgan.
Tajribalarning asosiy maqsadi qator orasi profilining o‘zgarish qonuniyatlari va
ekish   uchun   yaratiladigan   sharoitni   aniqlash   bo‘lganligi   uchun   quyidagi   parametrlar
aniqlandi:
  qator   orasining   profili   ishlov   berishdan   oldin   va   ishlov   berilgandan   keyin   (ishlov
berishdan keyin o‘zaro solishtirildi);
 ishchi organlarning funksional vazifalarini bajarish qobiliyati aniqlandi.
 
Qator   orasining
profili maxsus profilomyer yordamida dala boshi, o‘rtasi va ohirida har bir qatorda 5
martadan olindi. Olingan natijalar har bir qator uchun mos absissalar bo‘yicha ketma-
ket joylashtirilib Х , 	σ  va 	ν
  lar aniqlandi va ikki variant o‘zaro taqqoslandi
 3.2-rasm. Tajribalar o‘tkazilgan dala fragmenti. 
Sinov natijasida
kuzatilgan
hamda aniqlangan
texnologik parametrlar va ko‘rsatkichlar     
63   3.2-jadval
T/r Ko‘rsatkichlarni nomlanishi Ko‘rsatkichlarni
qiymati
1 Ochilgan jo‘yaklarning parametrlari,  cm
chuqurligi
jo‘yak tepasi  kengligi 10-12
4 5- 48
2 Urug‘ qatorlarining orasi,  c m 15  1,0
3 Ekish chuqurligi,  c m 3-5
4 Ish unumdorligi,  ga / soat
sof ish vaqtidagi
smena vaqtidagi 1,80-3,08
1,09-1,83
5 Ish tezligi, m/s 1.0…2.2  
6 Y o nilg‘i sarfi,  kg / g a 3 , 4
3.4- §    G‘alla ekish agregatidan  foydalanishda boshqarish
 faktorlari xususiyati
Agregatni ishlatish jarayonida ularning xususiyatlaridan biri - ularning uzluksiz
o‘zgaruvchan   tashqi   ta’sir   (faktorlar)   ostida   ishlashidir.   Agregatlar   uchun   bunday
(faktor)   ta’sir   sifatida   dala   yuzasining   notekisligi,   ekiladigan   donning   o‘lchami,
donning   namligi,   tuproqning   namligi   va   boshqalarni   keltirish   mumkin.   Bundan
tashqari   ularning  yana bir  xususiyatlaridan   biri   agregatning  qatiyan  reglamentlangan
agrotexnik   muddatlarda   ishlashidir.   Bu   esa   o‘z   navbatida   agrotexnik   talablar   bilan
asoslanadi. 
Agregatlarni  ishlatish  xususiyatlaridan  yana biri  ulardagi  parametrlarning vaqt
bo‘yicha o‘zgarishidir. 
Ekish   ishlarini   bajarishning   qisqa   muddatliligi   va   mavsumiyligi,   hamda
yuqorida   ko‘rsatilgan   xususiyatlarning   mavjudligi   sababli   qishloq   ho‘jalik
jarayonlarining   ilmiy   tadqiqot   amaliyotida   bir   etapli   ekspriment   eng   ko‘p
64 tarqalgandir.   Bunday   hollarda   eksperimentni   o‘tkazish   uchun   ajratilgan   barcha
vositalar bir marta sarflanadi va olingan eksp e rimental natijalar asosida yakuniy qaror
qabul   qilinadi.   Buning   natijasida   agregatlarni   tadqiqot   qilish   og‘ir   masala   bo‘lib
hisoblanadi va uni traditsion usulda echish to‘laqonli bo‘lishi mumkin emas. Shuning
uchun   bu   masalani   yechishda   yuqori   ishonchli   natijalarni   olish   uchun   eksprimentni
rejalashtirish   usulidan   foydalaniladi.   Buning   uchun   agregatni   murakkab   ob’ekt
sifatida faraz qilamiz.
.
Agregatga kiruvchi faktorlar X vaqtning t momentida. 
X faktorlar sifatida quyidagilar qaraladi: 
X
  (t)   –   agregatning   dala   bo‘ylab   harakatlanishiga   tuproqning   tarkibi   (bo‘z   tuproq,
qumoq   tuproq   va   boshqalar),   namligi,   dalaning   relefi   va   boshqalar   bilan
harakterlanadigan qarshiligi.  
Agregatga   kiruvchi   boshqa   tarkibiy   qismlar   informatsiya   N   (t)   va   boshqaruvchi
ta’sirlar U (t) hisoblanadi.  
Boshqariluvchi faktorlar sifatida qarash mumkin : 
U
1  (t) –  agregatning  dala bo‘ylab harakatlanish tezligi;  
U
2  (t) –  ishlov berish kengligi ;  
          U
3  (t) – ekish chuqurligi; 
U
4  (t) – soshnikni bo‘ylama tekislikka nisbatan burilish burchagi; 
Agregatning chiquvchi parametrlari U(t) kiruvchi X(t), informatsiya N(t), boshqarish
U(t) agregatning a(t) va vaqt t parametrlarining funksiyasidir: 
Y(t) = A [x(t); H (t); U (t); a (t); t]. 
65 3.3-rasm. Agregatni boshqarish faktorlarining umumlashtirilgan sxemasi
Mazkur   tadqiqotda   yechiladigan   masala   nuqtai-nazaridan   eng   muhimi   bo‘lib,
ekiladigan   g‘allaning   unib   chiqish   X   (t)   holatini   yoritadigan   kirish ,   agregatning
ishlash   rejimini   belgilaydigan   boshqaruv   U   (t)   va   ularning   ish   unumi   orasidagi
bog‘liqlik ayniqsa muhim bo‘lib hisoblanadi. 
SHunday qilib, taklif qilinayotgan agregatni ish unumiga va tuproqning sifatli ekishga
tayyorlashda quyidagi 3 ta ta’sir etuvchi faktorlarni ko‘rib chiqamiz. 
1 .   Qamrash kengligi  (X
2 ) α
  =  2,4  ; α
  =  3,2  ; va α
  =  3,6 m;  
2. Agregatning xarakatlanish tezligi, m/s (X
4 ), 1.0…2.2 m/s. 
3. Ekish chuqurligi  ( X
3 ),  3  . . .  5sm; 
Asosan boshqariladigan faktorlar aniqlangandan so‘ng eksperimentlar uchun ikki yoki
ko‘p faktorli plan matritsasi  tuziladi.   Tajriba o‘tkazish uchun tajribalar soni 2 k  
orqali
ifodalanadi, bu yerda  k - faktorlar soni. Biz ikki faktorli plan matritsasini tuzamiz. 
Quyida qabul qilingan faktorlarning parametrlari qiymatlari kiritiladi. 
                                                                                        3.3-jadval .
faktorlar  Minimal  Urtacha Maksimal 
1  Qamrash kengligi, m  2,4  3,2 3,6
2  Agregatning   ishchi
tezligi, m/s.  1.0  1.5  2.0 
Tajribalarni o‘tkazish uchun ikki faktorli tipidagi qo‘yidagi plan tanlanadi.
3.4-jadval.
Tajribal Faktorlar  CHiqish parametrlari
66 ar soni 
 X
1   X
2   U
1   U
2   U
3  
1   +   +   10,5 11,6  10,9 11   0,3 1   10.53   0.64  
2   +   -   5,6 6,2 6,5 6.1   0,2 1   6.5 0.45  
3   -   +   6,2  6,9  7,3  6. 8   0, 3 1  7.2 0. 55  
4   -   -   3,3  4,1 3,2  3.53  0,24  3.12  0.49  
∑ G 2
Y =1.07                                                             (1)
∑ G 2
Y =2.13                                                           (2)
Tanlab olingan   plan matritsasi uchun regressiya tenglamasini tuzamiz. 
u=a
0 +a
1 x
1 +a
2 x
2 +a
1.2 x
1 x
2  
Koeffitsientlarini  qo‘yidagi formula orqali aniqlanadi. 
  
bunda a
o =6.85;   a
1 =1.69;  a
2 =2.04;  a
1.2 =0.40 
a
0 ,     a
1 ,   a
2 ,   a
12     larning   qiymatlarini   regressiya   tenglamasiga   qo‘ysak   u   qo‘yidagi
ko‘rinishga ega bo‘ladi. 
u=6.85+1,69x
1 +2.04x
2 +0,4x
1 x
2
-=1.99
Olingan   regressiya   tenglama   tahlilidan   ko‘rinib   turibdiki   barcha   omillar
baholash mezonlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan.
4. IQTISODIY SAMARA KO‘RSATKICHLARI  
67a0=∑	Y/N	ai=∑	XiY/N Tavsiya   etilayotgan   ushbu   innovatsion   texnologiya   asosida   60   sm   li   sxemada
urug‘   ekish   texnologiyasining   qo‘llanilishi   natijasida   sug‘oriladigan   ochiq
maydonlarga,   paxta   terimidan   so‘ngi   60   sm   li   g‘o‘za   qatori   oraliqlariga   agregatning
bir   o‘tishida   jo‘yak   shakllantirishni,   hamda   jo‘yakning   pushta   va   egatlariga
belgilangan   chuqurlikda,   bir   xil   oraliqlarda   yoppasiga   qatorlab   urug‘   ekishni,   uni
ko‘mib-zichlab   ketishni   amalga   oshirish   orqali,   g‘alla   urug‘ini     agrotexnik   talab
darajasida   amalga   oshirishda   yerning   hosildor   qatlami   resurslaridan   to‘liq
foydalanishni   va   boshqa   ortiqcha   iqtisodiy   sarf-xarajatlarning   keskin   kamayishini
quyidagi hisoblardan ko‘rish mumkin. 
4.1- §  Seyalkani qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi
Seyalkalarni qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi uning 1 ga maydonga ishlov
berish uchun mehnat  unumdorligi, mehnat va pul xarajatlarini SZ-3,6 seyalkasi bilan
solishtirilib   GOST23728-88   va   GOST23730-88   «Техника     сельскохозяйственная.
Методы   экономической     оценки»         [41,42]     bo‘yicha     aniqlandi.   USZD-3,6
seyalkasining   iqtisodiy     ko‘rsatgichlarini     aniqlashda     dala     tekshiruvlari     natijalari
hisobga olindi. 
4.1 -jadval 
Texnik – iqtisodiy ko’rsatkichlar hisobi va dastlabki ma’lumotlar
№ Ko‘rsatkichlar Belgil
anishi Ko‘rsatkichlar qiymati
Mavjud qurol  Taklif etilyotgan qurol 
1 2 3 4,00 5
A. Boshlang‘ich ma’lumotlar
1. Agregat tarkibi:      
Traktor   TTZ-80.11 TTZ-80.11
Mashina   SZ-3,6 USZD-3,6
2. Massasi,kg:      
Traktor G
1 3375,00 3375,00
Mashina G
0 1350,00 600,00
3 Ish tezligi, m/s Vm 6,90 6,90
4. CHakana narx,so‘m      
68 Traktor S
ot 96000000,00 96000000,00
Mashina S
00 69000000,00 18000000,00
5. Asosiy   ish   vaqtidagi   ish   unumdorligi,
ga/s W
0 1,90 2,10
6. Vaqtdan foydalanish koeffitsienti:      
Smena K
sm 0,68 0,68
Ekspluatatsion K
ek 0,67 0,67
7. Yillik yuklanish, soat:      
A)me’yoriy       
Traktor T
mt 644,00 644,00
Mashina T
mj 644,00 644,00
B)xududiy       
traktor  T
xt 644,00 644,00
Mashina T
xj 56,00 56,00
8. Xizmat ko‘rsatuvchi xodim, kishi      
Tr a ktorchi K
t 1,00 1,00
Ishchi K
i 1,00 1,00
9. 1 soatli tarif stavkasi, so‘m/soat      
Traktorchiga T
bt 2000,00 2000,00
Ishchi T
bi 1500,00 1500,00
10. YOMM sarfi,kg/ga U 5,99 5,10
11. 1 kg kompleks yoqilg‘ining narxi,so‘m S 2900,00 2900,00
12. Renovatsiya uchun ajratma koeffitsienti:    
traktor uchun a
t 0,19 0,19
mashina uchun a
j 0,14 0,14
13. Texnik   xizmat   ko‘rsatish   va   ta’mirlash
uchun ajratma koeffitsienti:       
traktor uchun CH
t 16,70 16,70
mashina uchun CH
j 12,50 12,50
14 CHakana narxni balans narxga o‘tkazish
koeffitsienti K 1,10 1,10
69 B. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar hisobi                       
1. Balans narxi, so‘m  B    
traktor  B
T =KS
ot     B
T 105600000,
00 105600000,00
mashina   B
j =KS
oj B
oj 75900000,0
0 19800000,00
2. Umumiy ish haqi, so‘m/ga      
Z=(T
bt+ T
bi )/W
sm Z 2708,98 2450,98
3. 1 soat vaqtdagi ish unumdorligi, ga/soat W
s   1,30   1,43  
smenadagi:  W
sm =K
sm W
0 W
sm 9,13 10,01
ekspluatatsiya vaqtdagi: W
ek =K
ek  W
sm   W
ek 8,89 9,87
4. Yillik xududiy yuklanish,ga W
xm 355,6 399,8
W
x =W
ek T
xj W
xya  
5. Renovatsiya   uchun   xarajatlar,   so‘m/ga
A=(B×a)/(T
z ×W
ek )      
  Traktor A
t 24473,90 22143,06
 Mashina A
o 151186,74 35683,83
6. Kapital,   joriy   ta’mir   va   rejali   texnik
xizmat ko‘rsatish xarajatlari,so‘m/ga      
R=(B×CH)/(T
z ×W
ek )        
traktor  R
t 21511,27 19462,58
Mashina R
o 13308,69 3141,18
7. YOnilg‘i   moylash   matyeriallari   sarfi,
so‘m/ga G=U×S G 17371,00 14790,00
8. 1 ga uchun sarflangan xarajatlar, so‘m/ga I
ud×j 128560,58  
I
ud =Z+A
t +A
0 + +R
t +R
0 +G I
ud×ya 97671,63  
9. Mehnat sarfi, kishi soat/ga  Z
t =L/W
ek Z
j 1,57 1,42
4.2-jadval
YAngi mashinadan foydalanishda iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatgichlari hisobi
 
Ko‘rsatkichlar Belgilanishi Qiymati
70 №
1 YAngi   mashinani   ekspluatatsiya
qilishda  mehnat iqtisodi 
          E
t  =   Z
mt   T
mt  -  Z
xt   T
xt  odam.soat E
t 96,6
2 1 ga uchun  iqisodiy samaradorlik 
E
g.e  = (I
ud.o  – I
ud.n ) so‘m E
i 30809,58
3 Yillik iqisodiy samaradorlik
E
g.e  = (I
ud.o  – I
ud.n ) · W
z.n  , so‘m E
g.e 12355832
4. 3  -jadval 
YAngi mashinaning iqisodiy samara ko‘rsatgichlari
№ Ko‘rsatgichlar Bazov i y
KXU-4B
TTZ-100HC Yangi
USZD-3,6
TTZ-100HC Mexnatning
pasayish
darajasi, %
1 Bir   birlik   ishga   mehnat   sarfi,
kishi,   Z
t =L/W
ek  ,  soat/ga 1,57 1,42 10
2
1 ga uchun sarflangan xarajatlar, 
I
ud =Z+A
t +A
0 +   R
t +R
0 +G,
so‘m/ga 128560   97671   21
3 Yillik   ish   hajmini   bajarish   uchun
ketgan umumiy xarajatlar
  I
ud.g  =I
ud   ·	
  W
z.n ,   so‘m 51428 232 39068652 25
4 1 ga uchun  iqisodiy samaradorlik 
E
g.e  = (I
ud.o  – I
ud.n ),  so‘m 30 809
5 Yillik  iqtisodiy   samaradorlik,    E
g.e
= (I
ud.o  – I
ud.n ) 	
· W
z.n  ,  so‘m 12 355 832
Olib     borilgan     hisoblar     TTZ-80.11   traktori   bilan   USZD-3,6   seyalka
agregatlangan   holda,   ushbu   texnologik   jarayonni   bajarishda   yillik   (bir   mavsum)
iqtisodiy samaradorligi  12   355   832  so‘mni tashkil qiladi.
71 U M U M I Y   X U L O S A  L A R
1. Hozirgi kunda g‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq maydonlarda	
qo‘lanilayotgan   texnika   va   texnik   vositalar   hamda   ananaviy   urug‘   ekish   usullari
72 taxlillari  yer   resurslaridan   20-25%   samarasiz   foydalanilayotganligini   ko‘rsatadi,
unga   urug‘   ekiladigan   xar   bir   kvadrat   metr   dala   yuzasining   o‘rtacha   20-25%   i
sug‘orish   uchun   shakllantirilgan   ariqlarni   tashkil   etayotganligi,   samarasiz   usulda
urug‘   ekish   natijasida   hosildor   yer   qatlamining   o‘rtacha   70-75%   ida   g‘alla
yetishtirilayotganligi asosiy sabab bo‘lmoqda.
2.  	
G‘o‘za   qator   orasiga   va   sug‘oriladigan   ochiq   maydonlarga   yoppasiga	
qatorlab  
urug‘   ekishning   samarali   usuli   tavsiya   etildi,   shakllantiriladigan   jo‘yak
formasi   geometrik   parametrlari   tanlandi   va   uning   yer   resurslaridan   foydalanishdagi
samaradorligi asoslandi. 
3.   G‘o‘za   qator   oralig‘iga   va   ochiq   maydonlarga   ananaviy   (traditsion)   urug‘
ekish   usullariga   nisbatan,   tavsiya   etilgan   urug‘   ekish   usulini   qo‘llashda,   jo‘yakning
yon   qiyaliklari   20-25   gradusda   shakllantirilganda     ekilgan   urug‘larning   rivojlanish
davrida   xar   bir   tup   g‘alla   o‘simligiga   to‘g‘ri   keladigan   unumdor   yer   qatlamining
elementar  maydoni 1,39-1,43 barobargacha oshishi asoslandi. 
4. G‘o‘za qator oralig‘iga va ochiq maydonlarga jo‘yak shakllantirishni amalga
oshirishda   pushta   va   egat   formasining   shakllanish   texnologik   jarayoni   va   uning
geometrik o‘lchamlarining, jo‘yak shakllantiruvchi  okuchnik uchun zarur  bo‘ladigan
rostlash   burchagi   α ,   jo‘yak   balandligi   H   ni   shakllantirish   bilan   bog‘liq   parametrlar
asoslandi va amalda sinab ko‘rildi.
5.   Universal   seyalkaga   o‘rnatilgan   ekkich   (soshnik)   diskining   ratsional
parametri   nazariy   asoslandi,   ushbu   usul   yordamida   hujum   burchak   ostida
o‘rnatiladigan, talab etilgan texnologik parametrlarda (kenglikda   va chuqurlikda
ishlov beradigan, har qanday diskli ishchi organ konstruksiyasining ratsional diametr 
 ini asoslash mumkin
6. Loyihada tavsiya etilgan samarali  urug‘ ekish usulini  amalga oshirishda bir
vaqtning  o‘zida   jo‘yak   shakllantirish   va  urug‘   ekish   texnologik   jarayonlarini   bajarib
borishga mo‘ljallangan bir diskli soshnik bilan jihozlangan ishchi organli 6 seksiyali
24 qatorli universal seyalkaning ishlanmasi tavsiya etildi.
73 Olib     borilgan     hisoblar     TTZ-80.11   traktori   bilan   USZD-3,6   seyalka
agregatlangan   holda,   ushbu   texnologik   jarayonni   bajarishda   yillik   (bir   mavsum)
iqtisodiy samaradorligi  12   355   832  so‘mni tashkil qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.   Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   “2017-2021   йилларда
Ўзбекистон   Республикасини   Ривожлантиришнинг   бешта   йўналиши   бўйича
74 ҳаракатлар стратегияси” бўйича ПФ-4947-сонли фармони., Тошкент ш.2017 йил
7 февраль.
2. Постаноления   Президента Республики Узбекистан от 21 мая 2012 года
№   ПП-1758   «О   Программе   дальнейшей   модернизации,   технического   и
технологического   перевооружения   сельскохозяйственного   производства   на
2012-2016 годы». г. Тошкент-2012 г.
3.   И.А.Каримовнинг   2008   йил   20   октябрдаги   “Озиқ-овқат   экинлари
экиладиган майдонларни оптималлатириш ва уларни етиштиришни кўпайтириш
чора-тадбирлари” тўғрисидаги фармони.
4.   Н.Х.Халилов   ва   бошқалар.   Ғалла   экинларидан   мўл   ҳосил   етиштириш
технологияси. Самарканд., 1997.
5. Р.Д.Матчанов, А.С.Усманов Агросаноат машиналари. Маълумотнома.,Т.,
Янги аср авлоди., 2002.
6.     Қ.Чориев,   А.Қосимов.   Қишлоқ   хўжалигида   инновацион   фаолиятни
ташкил   қилиш,   ривожлантириш   ва   рағбатлантириш   бўйича   хорижий
тажрибалар. Агроилм, 4-сон,2014 й., 76-80  б. 
8. А.Жахонгиров ва бошқ. Способ посева зерна №IAP20070081; 
9.   А.Жахонгиров   ва   бошқ.   Комбинированный   рабочий   орган   для   сеялок
№IAP20070080, 
10.   А.Жахонгиров   ва   бошқ.   Семявысеивающий   аппарат   сеялки
№FAP20050020. 
11. Жахонгиров   А., Тилавов Ҳ.  Суғориладиган   ғаллачиликда  мавжуд  уруғ
экиш   технологиялари   ва   техник   воситалари   таҳлили.   Фермер   хўжаликларини
ривожлантиришдаги муаммолар ва улдарнинг ечимлари. Илмий тўплам, 2-қисм.
Самарқанд. 2008. 80-83 бет. 
12.   Пардаев   Х.,   Жахонгиров   А.   Суғориладиган   майдонларда   ғалла
экишнинг самарали усулини назарий асослаш. Аспирант ва магистрантларнинг
илмий-амалий конференцияси. Самарқанд. 2008 й. 130-134 б. 
75 13. А.Жахонгиров, Х.Пардаев, Х.Тилавов Сугориладиган галлачиликда дон
микдорини   оширувчи   такомиллаштирилган   агротехнологияни   жорий   этиш
самарадорлиги   ва   долзарблигини   асослаш.   «Фермер   хўжаликлари   учун
агроинженерлик   хизматларини   ривожлантириш   истикболлари»   Республика
илмий-амалий конференцияси. Илмий маколалар туплами.  Самарканд-2008 йил
158-164 бетлар.
14.   Ф.Буранов,   А.Жахонгиров   Фермер   хўжаликларини   ривожлантириш
истикболлари. II-кисм. Самарканд–2009.
15.   А.Ортиков,   А.Жахонгиров.   Галла   экиш   сеялкасида   шнекли   экиш
аппаратини   куллаш   учун   унинг   улчамларини   асослаш.   Фермер   хўжаликларида
ишлабчикариш   самарадорлигини   ошириш   истикболлари.   Илмий-амалий
конфересия материаллари туплами. II-кисм. Самарканд–2009.
16.   А.Жахонгиров,   А.Мамасов,   А.Ортиков.   Галлачиликда   тупрок
унумдорлигини   ва   экологик   холатни   яхшилаш   учун   самарадор   техник   восита
жорий   этишнинг   назарий   асоси.   Фермер   хўжаликлари   учун   агроинженерлик
хизматларини   ривожлантириш   истикболлари.   Илмий   маколалар   туплами.
Самарканд-2008 йил 72-78 бет. 
17.   Жахонгиров   А.,   Ортиков   А.,   Артиков   С.   Шнекли   экиш   апараратидан
фойдаланишда уругларнинг шикастланиш даражасини камайтириш учун унинг
улчамларини асослаш. Чорвочилик ветернария фани ютуклари ва истикболлари.
Республика илмий-амалий конференцияси.  Илмий маколалар туплами. 187-191
бет. 
18.   Ортиков   А.,   Жахонгиров   А.,   Артиков   С.,Мирзаходжаев   Ш.   Шнекли
экиш аппаратининг улчамларини асослашга доир тажрибалар тахлили. Кишлок
хужалигида   техника   ва   технологиялар   сервисини   ривожлантириш
истикболлари.   Республика   илмий   ва   илмий-техник   конференцияси.   Маколалар
туплами. 146-149 бет.
19.     А.Жахонгиров,   А.Ортиков,   С.Жахонгиров.   Ғаллачиликда   самарали
76 уруг   экиш   усулини   амалга   ошириш   учун   жуяк   шакллантириш   технологик
параметрларини   асослаш   ва   унинг   ахамияти.   Қишлок   хўжалигини
ривожлантиришдаги   устувор   йуналишлар   ва   уларнинг   ечимлари.   Профессор-
укитувчиларнинг   2011   йил   «Кичик   бизнес   ва   хусусий   тадбиркорлик   йили»га
багишланган илмий-амалий конференцияси. 2-кисм, Самарканд-2011й, 125-131б
20.     А.Жахонгиров.   Рационал   конструкцияли   сеялка.   Зарафшон   газетаси
 24 сентябр 2011 йил 3 бет.
21.         А.Жахонгиров.,   А.   Ортиков.   Ғалла   экиш   машиналарига   мўлжаллан-
ган уруғ миқдорлагич аппаратининг самарали конструкцияси схемасини ишлаб
чиқиш   ва   унинг   аҳамияти.   Кишлоқ   хўжалик   ишлаб   чиқаришини
ривожлантиришда   инновацион   технологияларнинг   роли.   2-қисм.   Самарқанд-
2012. 102-106 б. 
22.   Жахонгиров А., Тилавов Х.М. Ғўза қатори оралиқларига ғалла экиш-да
сферик   дискли   ишчи   органларнинг   технологик   жараёнларни   амалга   ошириш
схемаси   ва   унинг   аҳамияти.   Кишлоқ   хўжалик   ишлаб   чиқаришини
ривожлантиришда   инновацион   технологияларнинг   роли.   2-қисм.   Самарқанд-
2012. 131-134 б. 
23.   А.Жахонгиров.   Ғаллачиликда   самарали   уруг   экиш   усулини   амалга
ошириш   учун   жуяк   шакллантириш   технологик   параметрларини   асослаш   ва
унинг ахамияти. Қишлок хўжалигини ривожлантиришдаги устувор йуналишлар
ва уларнинг ечимлари. Аграр фани ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришда ёш
тадқиқотчиларнинг   ўрни   ва   истиқболдаги   вазифалар.   2-қисм.   Самарқанд-2012.
107-112 б. 
24.     А.Жахонгиров.   Ф.З.Абдуганиева.   Ғалла   етиштириладиган   далаларда
экосистема   бузилишининг   тупроқ   унумдорлигига   таъсири.   Аграр   фани   ва
ишлаб   чиқаришни   ривожлантиришда   ёш   тадқиқотчиларнинг   ўрни   ва
истиқболдаги вазифалар. 2-қисм. Самарқанд-2012. 107-112 б. 
77 25.Жахонгиров   А.   ва   бош.   Универсальная   зерновая   сеялка.  
№  SAP  20120119.31.    Жахонгиров А. ва бош. 
25. Универсальная зерновая  сеялка с комбинированным  рабочим  органом.
№   FAP  2012200.31.
26.   А.Жахонгиров,   Х.Тилавов.   Ғалла   экишда   инновацион   технология   ва
техникасининг   оптимал   кўрсаткичлари .   «Қишлоқ   хўжалигида   инновацион
технологияларни   жорий   қилиш   муаммолари» .   Халқаро   илмий-амалий
конференция . Самарканд.   2012 йил  20-21 ноябр .
27.   А.Аманов,   А.Жахонгиров.   Ғалла   янги   навларига   ресурстежамкор
технологияларни қўллаш самараси. Агроилм, 4-сон,2014 й., 13-14 б.
28.   УзГЦИТТ   протокол   №   15-2011(103)   государственных   предва-
рительных испытаний зерновой сеялки УЗСД-3,6. Гулбахор-2011г. 29 с.
29.   УзГЦИТТ   протокол   №   18-2012   (201)   государственных   приемочных
испытаний зерновой сеялки УЗСД-3,6. Гулбахор-2012г. 26 с.
30.   Жахонгиров   А.   и   др.   Универсальная   зерновая   сеялка.   Патент     №   SAP
0107. 24.06.2013 й. Ўз. Рес. ИМА расмий ахборотнома №8, Тсшкент 2013 й.
31.   А.Жахонгиров,   А.   Ортиқов,   Ш.Мирзаходжаев.   Кузги   ғалла   экишда
ресурстежамкор   технологияни   амалга   оширувчи   комбинацияланган   ишчи
органли   универсал   сеялкани   жорий   этиш   долзарблиги.   Профессор-ўқитувчи-
лар,   ёш   олимлар   ва   катта   илмий   ходим-изланувчиларнинг   илмий   амалий
конференцияси материаллари тўплами. 2-қисм. Самарқанд-2014 й.,87-89 б.
3 2 .   А.Жахонгиров,   Ш.З.Абдуганиева.   Ғўза   қатор   орасига   ва   очиқ
майдонларга 60 см. ли схемада ғалла экишга мўлжалланган комбинация-ланган
ишчи   органли   универсал   сеялка   саноат   намунасининг   дала   синови   бўйича
қисқача   маълумот.  Профессор-ўқитувчилар,   ёш  олимлар  ва  ката   илмий  ходим-
изланувчиларнинг   илмий   амалий   конференцияси   материаллари   тўплами.  
2-қисм. Самарқанд-2014 й.,87-89 б.
78 33.   Акт   №   2014   по   определению   качественных   показателей   универсалной
зерновой   сеялки   УЗСД-3,6     на   посеве   пшеницы   в   междурядья   хлопчатника   по
ширине 60 см по договору № 16-2014 (ИС) от сентября 2014 г. Гулбахор-2012 г.,
21 бет.
34. Жахонгиров А.Фермер хўжаликларида ғўза қатор ораларига кузги ғалла
экишда   ресурстежамкор   инновацион   технологияни   амалга   оширувчи   дискли
ишчи   органли   универсал   сеялкани   жорий   этиш   самараси.   Қишлоқ   хўжалигида
ишлаб   чиқариш   самарадорлигини   ошириш   имкониятлари.   Профессор-
ўқитувчилар   илмий-амалий   конференцияси   материаллари   тўплами.,1-қисм,
Самарқанд-2015 й.,216-220 б.
35.   Жахонгиров   А.   Ғўза   қатор   ораларига   ғалла   экишга   мўлжалланган
универсал   сеялкага   ўрнатилган   эккич   (сошник)   дискининг   рационал
параметрини   назарий   асослаш.   Қишлоқ   хўжалигида   яратилаётган   инновацион
ишланмалар. Ката илмий ходим-изланувчи ва ёш олимларнинг тўплами, 2-қисм,
Самарқанд-2015 й., 18-22 б.
36.   Жахонгиров   А.   Ғўза   қатор   ораларига   ва   суғориладиган   очиқ
майдонларга   ғалла   экиш   учун   юқорисамарали   энергоресуртежамкор
инновацион   технолагияни   асослаш.   Қишлоқ   хўжалигида   яратилаётган
инновацион   ишланмалар.   Ката   илмий   ходим-изланувчи   ва   ёш   олимларнинг
тўплами, 2-қисм, Самарқанд-2015 й., 3-6 б.
37.   ЖахонгировА.   Абдуганиева   Ш.З.   Жўяк   геометрик   параметрларининг
универсал сеялка окучнигининг ростланиш параметрига боғлиқлигини асослаш.
Қишлоқ хўжалигида яратилаётган инновацион ишланмалар. Ката илмий ходим-
изланувчи ва ёш олимларнинг тўплами, 2-қисм, Самарқанд-2015 й., 23-25 б.
38. Ё.Рустамов. ( Ж ахонгиров А.) С новой сеялкой в поле! Самар-кандский
Вестник. 22 апреля 2015 г., № 35, с 2.
39.   Жахонгиров   А.   ва   бошқалар.   Универсальная   зерновая   сеялка.  
№  FAP  20150031 05.04.2015.
79 40.   Жахонгиров   А.   Ва   бошқалар.   Универсальная   зерновая   сеялка
(2 варианта). №  SAP  20150041 16.04.2015.
41.   Жахонгиров   А.   Универсал   сеялканинг   саноат   намунасини   тйёрлаш
вадала синовларини ўтказиш.   Инновацион ғоялар, технологиялар ва лойихалар
V ΙΙΙ  Республика ярмаркаси каталоги., Тошкент-2015 й., 102 б.
42.   Жахонгиров   А.   Ғўза   қатор   ораларига   ва   очиқ   майдонларга   самарали
ғалла   экиш   усулини   назарий   асослаш.   « Regional   innovation   systems   in
Agreculture »., Самарқанд-2015., 145-148 б.
43.  РД  Уз   63.03  –  98  «Испытания  сельскохозяйственной   техники.  Методы
расчёта   экономической   эффективности   испытываемой   сельскохозяйственной
техники».  –  Ташкент, 1998 - 49 б.
44.   Нормативно-справочный   материал   для   экономической   оценки
сельскохозяйственной техники. – М.: ЦНИИТЭИ ,  1984. –328 б.
45.   Жахонгиров   А.   Ғўзали   ва   очиқ   майдонларга   кузга   ғалла   экишда   янги
технологияни жорий этиш самарадорлиги.   Фан, таълим ва ишлаб чиқаришнинг
инновацион корпоратив ҳамкорлигини ривожлантириш масалалари. Профессор-
ўқитувчиларнинг   илмий   мақолалар   тўплами.,   1-қисм,   2016   й.,21-22   апрель,
Самарқанд-2016 й., 145-150-б.
46.   Жахонгиров   А.   Ғўзали   ва   суғориладиган   очиқ   далаларда   кузги   ғалла
экишда   янги   технология   самараси.   Фан,   таълим   ва   ишлаб   чиқаришнинг
инновацион корпоратив ҳамкорлигини ривожлантириш масалалари. Профессор-
ўқитувчиларнинг   илмий   мақолалар   тўплами.,   1-қисм,   2016   й.,21-22   апрель,
Самарқанд-2016 й., 176-179-б.
47.   Жахонгиров   А.   Ғўзали   ва   очиқ   майдонга   ғалла   экишда   жўяк
формасининг стрелкасимон окучник параметрларига боғлиқлигини тадқиқ этиш
ва   унинг   аҳамияти.   Профессор-ўқитувчиларнинг   илмий   мақолалар   тўплами.,  
1-қисм, 2016 й.,21-22 апрель, Самарқанд-2016 й., 203-206-б.
80     48.   Жахонгиров А.  Ғўза қатори оралиқларига ва очиқ майдонларга ғалла
экувчи   универсал   сеялка     UG’S-D-3,6.   Инновацион   ғоялар,   технологиялар   ва
лойиҳалар  Ι Х  -Республика ярмаркаси каталоги.,Тошкент-2016 й., 155-156 б.
  4 9 .   А . Ж а х о н г и р о в   т , ф , н . ,   д о ц е н т ,   О . Б . У р у н о в   м а г и с т р
С а м а р қ а н д   в е т е р и н а р и я   м е д и ц и н а с и   и н с т и т у т и ,   С а м а р қ а н д   2 0 2 1
y , 1 8 4 - 1 8 7   б
5 0 . А . Ж а х о н г и р о в   т , ф , н . ,   д о ц е н т ,   О . Б . У р у н о в   М а г и с т р   А г р о и л и м
м а х с у с   с о н   8 8 - 8 9 б
w w w . r a m b l e r . r u
www    .   Yahoo    .   com   
www    .   google    .   com   
www    .   tsau    .   ru   
http    ://    www    .   m    csa    .   ac    .   ru   
http    ://    www    .   edd    .   ru   
http    ;//    www    .   mcsa    .   ac    .   m   
www.rambler.ru
        http:/ www.edd.ru
I L O V A
81 82 83   
84 85 86

MAVZU: G‘O‘ZA QATOR ORASIGA G‘ALLA EKISH SEYALKASINING BIR DISKLI SOSHNIGI PARAMETRLARINI ASOSLASH M U N D A R I J A Kirish ………………………………………………………………… 6 I- bo‘lim ILMIY ADABIYOTLAR SHARHI …………………….…………… 13 1.1 - § G‘o‘za qator oralariga g‘alla urug‘larini ekish texnolgiyasini amalga oshirishda qo‘yiladigan agrotexnik talablar…………………………… 13 1. 2 - § . G‘o‘za qator orasida qo‘llanilayotgan g‘alla ekish usullari tahlili va yer resurslaridan foydalanish holati ………………………… 14 1.3 . - § Ishlab chiqiladigan g‘alla ekish seyalkasiga qo‘yiladigan dastlabki talablar ……………………………………………………………… 20 1.4. - § 1.5. - § Hozirgi kunda g‘o‘za qator orasiga hamda sug‘oriladigan ochiq maydonlarga g‘alla ekishda qo‘llanilayotgan texnik vositalar taxlili………………………………………………………………… G‘alla seyalkalariga o‘rnatiladigan mavjud soshnik (ekkich) lar tahlili ……………………………………………………………… 25 31 II-b o‘lim NAZARIY TADQIQOTLAR ……………………………………… 40 2.1. - § G‘o‘za qator orasiga samarali urug‘ ekish usulini qo‘llash uchun shakllantiriladigan jo‘yak formasini tanlash va uning yer resurslaridan foydalanishdagi samaradarligini asoslash……………………………… 40 2.2. - § G‘o‘zali va ochiq maydonlarga tanlangan samarali sxemada urug‘ ekish usulini mavjud urug‘ ekish usullari bilan taqqoslangan nazariy tadqiqot natijalari……………………………………… 45 2.3. - § Diskli soshniklar o‘rnatilgan seyalka seksiyasining prinsipial sxemasi va uning ishlash texnologiyasi …………………………… ………………... 53 2.4. - § Seyalka ishchi seksiyalariga o‘rnatiladigan bir diskli soshnikning parametrlarini aniqlash ……………………………………… ……. …… 56 2.5. - § Univyersal seyalkaga mo‘ljallangan okuchnikning rostlanish parametrlari va ishlanmasi ………………………………………… …………………. 61 2.6. - § Ekilgan urug‘larni ko‘mib-zichlab ketuvchi katoklar va uning texnologik jarayonlarni amalga oshirish sxemasi ……………………………………………………… ………… 64 2.7. - § Seyalka tayanch g‘ildiraklarini o‘rnatishning texnologik asoslash………………………………… …………… …….……………. 66 III -bo‘lim EKSPERIMENTAL T ADQIQOTLAR ………………………… …. … 67 3.1. § Eksperimental tadqiqotlar d asturi …… … …… .. ………………… ……. . 67

3.2 -§ Eksperimental tadqiqotlar uslubi…… …. …………… …………… …….. 67 3.3. - § Ishchi seksiyaning l aboratoriya ta dqiqot lari natijalari………… …………………… …………… ……. ……… …… …. 68 3.4. - § Dala tajribalari natijalari ……… … ………………………… ……….. … 73 4. Iqtisodiy samaradorli k … … … … … … … … … … … … … … …... … … … 77 X ulosalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 81 Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati …… … …… … …… … …… … …… … 83 Ilovalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 90 2

K I R I SH Bugungi kunda Prezidentimiz SH.M.Mirziyoevning “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi ” farmonida « ...Resurslarni tejaydigan agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish » , « Ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish... » ni jadallashtirish vazifalari qo‘yildi [1 . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17-iyundagi «Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida » gi PQ-5742-sonli Qarori. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi «2022 – 2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida» gi PF-60-sonli Farmoni. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni. Biroq, qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan g‘allachilik sohasida kuzgi g‘allani sifatli va “optimal” muddatda ekishni ta’minlashda sohani texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash o‘ta dolzarbligicha qolmoqda. CHunki, Respublikamizda umumiy g‘alla maydonining 80-85% ni tashkil etayotgan g‘o‘zali va suvli maydonlarga kuzgi g‘allani sifatli ekuvchi maxsus seyalkalarni yaratish, joriy etish ko‘p yillardan buyon dolzarb muammo bo‘lib kelmoqda. Respublikamizga xorijiy firma texnikalari bilan birga kirib kelayotgan har xil rusumli qimmatbaho g‘alla seyalkalari tarkibida esa, g‘o‘za qator ora siga va suvli ochiq maydonlarga urug‘ ekishga mo‘ljallangan maxsus konstruksiyali seyalka mavjud emas. SHu bois, hanuzgacha fermerlar g‘o‘za qator ora siga va suvli ochiq maydonlarga kuzgi g‘alla ekish texnologik jarayonlarini paxtachilikka mo‘ljallangan texnik vositalardan, aniqrog‘i kultivatorlar (KXU-4B; KXU-4V), samarasiz 3

moslamalardan, ko‘p xollarda esa bunga qo‘shimcha ravishda urug‘larni yyerga taqsimlashda, ekish oldidan minyeral o‘g‘it byerishda o‘g‘it sochgichlar (NRU-0,5; RMU-0,5) dan foydalangan holda amalga oshirib kelmoqda. Aynan ushbu texnikalar 5 yillik «Qishloq xo‘jaligi ekinlarini parvarishlash va maxsulot etishtirish bo‘yicha namunaviy texnologik karta» larda ham urug‘ ekuvchi texnik vositalar sifatida kiritilib kelinmoqda. Ushbu mavjud texnologiyada ekish oldidan o‘g‘itlash, urug‘larni ekiladigan yerga taqsimlash “sochma” yoki “sepma” usulda bajarilib, so‘ngra jo‘yaklash ya’ni, sug‘orish ariqlarini ochish , urug‘larni qadash va ko‘mish jarayonlari kultivatorlar (urug‘ ekishga mo‘ljallanmagan texnikalar) yordamida pala-partish amalga oshirilmoqda. Bunday o‘rinsiz, samarasiz urug‘ ekish texnologiyasi natijasida: -b irinchidan urug‘lik donlarning sifatsiz ekilishi tufayli 10-15% urug‘lar 7-10 sm chuqurlikga tushib, ko‘karib chiqmayotganligi, yyerning yuza qismida joylashib qolgan 10-15% urug‘lar qushlar va kemiruvchi jonivorlarga yem bo‘lishi, ko‘karganlarining esa 15-20% i sovuq hamda jazirama issiq ob-havo ta’sirida nobud bo‘lishi yuz byermoqda, ya’ni kamida 20-25% urug‘ning isrof bo‘layotganligi (yo‘qotilayotganligi), bunday holat deyarli har yili kuzatilmoqda. Bu esa yetishtirilayotgan yalpi hosil miqdorining 15-20% gacha, ba’zida 40-60% gacha kamayishiga asosiy sabab bo‘lmoqda. -i kkinchidan ushbu mavjud texnologiya agregat (KXU-4B; KXU-4V; NRU-0,5; RMU-0,5) larning zagon bo‘ylab bir necha takroriy o‘tishi bilan amalga oshirilmoqda. Bu o‘z navbatida elita va boshqa saralangan hosildor navli urug‘larning sifatsiz ekilishiga, mavsumda me’yordan ko‘p urug‘ sarflashga, ortiqcha yoqilg‘i sarfiga, ish unumining pasayishiga, ish haqi fondi va traktor amartizatsiyasining ortishiga, kuzgi ob-havo sharoitida qisqa-“optimal” muddatda sifatli ekib ulgurmaslikga olib kelmoqda. Natijada don ishlab chiqarish xarajatlari ortishi, etishtiriladigan yalpi don hajmining kamayishi, hosildorligining pastligi sababli 4

mamlakatimiz agrar sektori ushbu sohada ham moddiy, ham iqtisodiy zarar ko‘rmoqda. Ma’lumki xalqaro miqyosda oziq-ovqat tanqisligining ortib borishi insonlarning don maxsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini tez suratda ijobiy hal etishni talab etuvchi mamlakatlar aro global muammoga aylanmoqda. Mavjud axborot resurslari ma’lumotlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, jahonda ishlab chiqarilayotgan don maxsulotlari tarkibida g‘alla ekinlari doni yetakchi o‘rinni egallaydi, ya’ni bug‘doy, arpa, so‘li, javdar, tritikali donlari – 38,4% ni, makkajo‘xori doni – 32,4% ni, sholi – 27,9% ni, tariq – 1,3% ni tashkil etadi. SHuningdek dunyo dexqonchiligida donli ekinlar orasida bug‘doy ekinlari yetishtiriladigan yyerlar kattaligi bo‘yicha birinchi o‘rinni egallagan holda 210 mln, gektar atrofida maydonlarni tashkil etadi. Eng ko‘p bug‘doy ekiladigan maydonlarni Rossiya, AQSH, Xitoy, Xindiston, Kanada, Argentina, Fransiya, Turkiya, Avstraliya, Qozog‘iston, Italiya mintaqalari tashkil etadi. Biroq mavjud ma’lumotlarda jahon miqyosida yetishtirilayotgan g‘alla uchun ajratilgan hosildor yerlarning chegaralanganligi, odam jon boshiga to‘g‘ri keladigan don miqdorining yildan yilga kamayib borayoganligi qayd etilmoqda. Oxirgi 50-60 yil mobaynida ushbu donli ekinlarga ajratilgan maydonlar atigi 1,18 % ga oshirilgan xolos [3]. Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Respublikamizda etishtirilayotgan bug‘doy, arpa, javdar, so‘li, tritikali kabi g‘alla donlaridan tayyorlanadigan mahsulotlar bugungi kunda xalqimizning birdan bir non va boshqa oziq-ovqat manbai bo‘libgina qolmasdan, chorvachilik, hamda parrandachilikni rivojlantirishda omuxta yem zahiralarining asosini tashkil etib kelmoqda. SHu bois jahon xalqlarining donga bo‘lgan ehtiyojlarining tobora ortib borayotgan global muammolari singari mamlakatimizda ham g‘alla donini ko‘paytirib borish strategiyasi aktual masala bo‘lib hisoblanadi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning 2008 yil 20 oktyabrdagi “Oziq-ovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni etishtirishni ko‘paytirish chora-tadbirlari” 5