logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. G‘O‘ZA QATOR ORASIGA G‘ALLA EKISH SEYALKASINING BIR DISKLI SOSHNIGI PARAMETRLARINI ASOSLASH

G‘O‘ZA QATOR ORASIGA G‘ALLA EKISH SEYALKASINING BIR DISKLI SOSHNIGI PARAMETRLARINI ASOSLASH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8635.5205078125 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: G‘O‘ZA QATOR ORASIGA G‘ALLA EKISH SEYALKASINING BIR DISKLI SOSHNIGI PARAMETRLARINI ASOSLASH M U N D A R I J A Kirish ………………………………………………………………… 6 I- bo‘lim ILMIY ADABIYOTLAR SHARHI …………………….…………… 13 1.1 - § G‘o‘za qator oralariga g‘alla urug‘larini ekish texnolgiyasini amalga oshirishda qo‘yiladigan agrotexnik talablar…………………………… 13 1. 2 - § . G‘o‘za qator orasida qo‘llanilayotgan g‘alla ekish usullari tahlili va yer resurslaridan foydalanish holati ………………………… 14 1.3 . - § Ishlab chiqiladigan g‘alla ekish seyalkasiga qo‘yiladigan dastlabki talablar ……………………………………………………………… 20 1.4. - § 1.5. - § Hozirgi kunda g‘o‘za qator orasiga hamda sug‘oriladigan ochiq maydonlarga g‘alla ekishda qo‘llanilayotgan texnik vositalar taxlili………………………………………………………………… G‘alla seyalkalariga o‘rnatiladigan mavjud soshnik (ekkich) lar tahlili ……………………………………………………………… 25 31 II-b o‘lim NAZARIY TADQIQOTLAR ……………………………………… 40 2.1. - § G‘o‘za qator orasiga samarali urug‘ ekish usulini qo‘llash uchun shakllantiriladigan jo‘yak formasini tanlash va uning yer resurslaridan foydalanishdagi samaradarligini asoslash……………………………… 40 2.2. - § G‘o‘zali va ochiq maydonlarga tanlangan samarali sxemada urug‘ ekish usulini mavjud urug‘ ekish usullari bilan taqqoslangan nazariy tadqiqot natijalari……………………………………… 45 2.3. - § Diskli soshniklar o‘rnatilgan seyalka seksiyasining prinsipial sxemasi va uning ishlash texnologiyasi …………………………… ………………... 53 2.4. - § Seyalka ishchi seksiyalariga o‘rnatiladigan bir diskli soshnikning parametrlarini aniqlash ……………………………………… ……. …… 56 2.5. - § Univyersal seyalkaga mo‘ljallangan okuchnikning rostlanish parametrlari va ishlanmasi ………………………………………… …………………. 61 2.6. - § Ekilgan urug‘larni ko‘mib-zichlab ketuvchi katoklar va uning texnologik jarayonlarni amalga oshirish sxemasi ……………………………………………………… ………… 64 2.7. - § Seyalka tayanch g‘ildiraklarini o‘rnatishning texnologik asoslash………………………………… …………… …….……………. 66 III -bo‘lim EKSPERIMENTAL T ADQIQOTLAR ………………………… …. … 67 3.1. § Eksperimental tadqiqotlar d asturi …… … …… .. ………………… ……. . 67 3.2 -§ Eksperimental tadqiqotlar uslubi…… …. …………… …………… …….. 67 3.3. - § Ishchi seksiyaning l aboratoriya ta dqiqot lari natijalari………… …………………… …………… ……. ……… …… …. 68 3.4. - § Dala tajribalari natijalari ……… … ………………………… ……….. … 73 4. Iqtisodiy samaradorli k … … … … … … … … … … … … … … …... … … … 77 X ulosalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 81 Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati …… … …… … …… … …… … …… … 83 Ilovalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 90 2 K I R I SH Bugungi kunda Prezidentimiz SH.M.Mirziyoevning “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi ” farmonida « ...Resurslarni tejaydigan agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish » , « Ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish... » ni jadallashtirish vazifalari qo‘yildi [1 . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17-iyundagi «Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida » gi PQ-5742-sonli Qarori. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi «2022 – 2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida» gi PF-60-sonli Farmoni. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni. Biroq, qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan g‘allachilik sohasida kuzgi g‘allani sifatli va “optimal” muddatda ekishni ta’minlashda sohani texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash o‘ta dolzarbligicha qolmoqda. CHunki, Respublikamizda umumiy g‘alla maydonining 80-85% ni tashkil etayotgan g‘o‘zali va suvli maydonlarga kuzgi g‘allani sifatli ekuvchi maxsus seyalkalarni yaratish, joriy etish ko‘p yillardan buyon dolzarb muammo bo‘lib kelmoqda. Respublikamizga xorijiy firma texnikalari bilan birga kirib kelayotgan har xil rusumli qimmatbaho g‘alla seyalkalari tarkibida esa, g‘o‘za qator ora siga va suvli ochiq maydonlarga urug‘ ekishga mo‘ljallangan maxsus konstruksiyali seyalka mavjud emas. SHu bois, hanuzgacha fermerlar g‘o‘za qator ora siga va suvli ochiq maydonlarga kuzgi g‘alla ekish texnologik jarayonlarini paxtachilikka mo‘ljallangan texnik vositalardan, aniqrog‘i kultivatorlar (KXU-4B; KXU-4V), samarasiz 3 moslamalardan, ko‘p xollarda esa bunga qo‘shimcha ravishda urug‘larni yyerga taqsimlashda, ekish oldidan minyeral o‘g‘it byerishda o‘g‘it sochgichlar (NRU-0,5; RMU-0,5) dan foydalangan holda amalga oshirib kelmoqda. Aynan ushbu texnikalar 5 yillik «Qishloq xo‘jaligi ekinlarini parvarishlash va maxsulot etishtirish bo‘yicha namunaviy texnologik karta» larda ham urug‘ ekuvchi texnik vositalar sifatida kiritilib kelinmoqda. Ushbu mavjud texnologiyada ekish oldidan o‘g‘itlash, urug‘larni ekiladigan yerga taqsimlash “sochma” yoki “sepma” usulda bajarilib, so‘ngra jo‘yaklash ya’ni, sug‘orish ariqlarini ochish , urug‘larni qadash va ko‘mish jarayonlari kultivatorlar (urug‘ ekishga mo‘ljallanmagan texnikalar) yordamida pala-partish amalga oshirilmoqda. Bunday o‘rinsiz, samarasiz urug‘ ekish texnologiyasi natijasida: -b irinchidan urug‘lik donlarning sifatsiz ekilishi tufayli 10-15% urug‘lar 7-10 sm chuqurlikga tushib, ko‘karib chiqmayotganligi, yyerning yuza qismida joylashib qolgan 10-15% urug‘lar qushlar va kemiruvchi jonivorlarga yem bo‘lishi, ko‘karganlarining esa 15-20% i sovuq hamda jazirama issiq ob-havo ta’sirida nobud bo‘lishi yuz byermoqda, ya’ni kamida 20-25% urug‘ning isrof bo‘layotganligi (yo‘qotilayotganligi), bunday holat deyarli har yili kuzatilmoqda. Bu esa yetishtirilayotgan yalpi hosil miqdorining 15-20% gacha, ba’zida 40-60% gacha kamayishiga asosiy sabab bo‘lmoqda. -i kkinchidan ushbu mavjud texnologiya agregat (KXU-4B; KXU-4V; NRU-0,5; RMU-0,5) larning zagon bo‘ylab bir necha takroriy o‘tishi bilan amalga oshirilmoqda. Bu o‘z navbatida elita va boshqa saralangan hosildor navli urug‘larning sifatsiz ekilishiga, mavsumda me’yordan ko‘p urug‘ sarflashga, ortiqcha yoqilg‘i sarfiga, ish unumining pasayishiga, ish haqi fondi va traktor amartizatsiyasining ortishiga, kuzgi ob-havo sharoitida qisqa-“optimal” muddatda sifatli ekib ulgurmaslikga olib kelmoqda. Natijada don ishlab chiqarish xarajatlari ortishi, etishtiriladigan yalpi don hajmining kamayishi, hosildorligining pastligi sababli 4 mamlakatimiz agrar sektori ushbu sohada ham moddiy, ham iqtisodiy zarar ko‘rmoqda. Ma’lumki xalqaro miqyosda oziq-ovqat tanqisligining ortib borishi insonlarning don maxsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini tez suratda ijobiy hal etishni talab etuvchi mamlakatlar aro global muammoga aylanmoqda. Mavjud axborot resurslari ma’lumotlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, jahonda ishlab chiqarilayotgan don maxsulotlari tarkibida g‘alla ekinlari doni yetakchi o‘rinni egallaydi, ya’ni bug‘doy, arpa, so‘li, javdar, tritikali donlari – 38,4% ni, makkajo‘xori doni – 32,4% ni, sholi – 27,9% ni, tariq – 1,3% ni tashkil etadi. SHuningdek dunyo dexqonchiligida donli ekinlar orasida bug‘doy ekinlari yetishtiriladigan yyerlar kattaligi bo‘yicha birinchi o‘rinni egallagan holda 210 mln, gektar atrofida maydonlarni tashkil etadi. Eng ko‘p bug‘doy ekiladigan maydonlarni Rossiya, AQSH, Xitoy, Xindiston, Kanada, Argentina, Fransiya, Turkiya, Avstraliya, Qozog‘iston, Italiya mintaqalari tashkil etadi. Biroq mavjud ma’lumotlarda jahon miqyosida yetishtirilayotgan g‘alla uchun ajratilgan hosildor yerlarning chegaralanganligi, odam jon boshiga to‘g‘ri keladigan don miqdorining yildan yilga kamayib borayoganligi qayd etilmoqda. Oxirgi 50-60 yil mobaynida ushbu donli ekinlarga ajratilgan maydonlar atigi 1,18 % ga oshirilgan xolos [3]. Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Respublikamizda etishtirilayotgan bug‘doy, arpa, javdar, so‘li, tritikali kabi g‘alla donlaridan tayyorlanadigan mahsulotlar bugungi kunda xalqimizning birdan bir non va boshqa oziq-ovqat manbai bo‘libgina qolmasdan, chorvachilik, hamda parrandachilikni rivojlantirishda omuxta yem zahiralarining asosini tashkil etib kelmoqda. SHu bois jahon xalqlarining donga bo‘lgan ehtiyojlarining tobora ortib borayotgan global muammolari singari mamlakatimizda ham g‘alla donini ko‘paytirib borish strategiyasi aktual masala bo‘lib hisoblanadi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning 2008 yil 20 oktyabrdagi “Oziq-ovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni etishtirishni ko‘paytirish chora-tadbirlari” 5 to‘g‘risidagi farmonida boshoqli don ekinlari uchun mo‘ljallangan maydonlarni kengaytirish va donli ekinlar hosildorligini oshirish evaziga respublikamiz aholisini oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini yanada to‘laroq qondirish vazifasi qo‘yildi. Ma’lumki yetishtiriladigan boshoqli donlar tarkibida aholining kundalik ehtiyojini qondirishda kuzgi bug‘doy salmog‘i, sifati va hosildorligi jihatidan muhim o‘rinni egallaydi. Biroq sug‘oriladigan va lalmikor g‘alla maydonlarini tobora kengaytirib borish Respublikamizda o‘zlashtiriladigan hosildor, tekis dalalarning cheklanganligi tufayli, kuzgi bug‘doy va boshqa g‘alla ekinlarini davlatimiz rahbariyati tomonidan paxta dalalarida hosil yig‘ib olingandan so‘ngi g‘o‘za qatori oraliqlarida yetishtirishni tobora ko‘paytirish, maxsus texnika tizimini shakllantirish orqali g‘o‘za qatori oraliqlarini ekishga tayyorlash, urug‘ ekish jarayonlarini sifatli amalga oshirish talab etilmoqda [4]. G‘alla y etishtirishning paxtachilikka va g‘allachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarda paxta-g‘alla almashlab ekishning joriy etilishi paxta dalalarida hosil yig‘ib olingandan so‘ngi g‘o‘za qator oraliqlarida g‘alla y etishtirish birqancha sarf - xarajatlarning iqtisod ji h atdan tejalishiga va qulayliklarga olib keladi. Y a ’ni sug‘oriladigan g‘alla maydonlarning kengaytirib borish ta’minlanadi, yerni pluglar yordamida chuqur shudgorlashsiz, g‘o‘za qatori oraliqlariga yuza ishlov b er ish orqali yerni ekishga tayyorlash amalga oshiriladi, yuqori quvvatli texnika resurslari kam sarflanadi, yoqilg‘i va boshqa sarf - xarajatlar kamayadi, ya’ni o‘ziga xos “nolevoy obrabotka” qo‘llaniladi, shu tariqa etishtiriladigan don tannarxining pasayishiga erishiladi. Respublikamizda bugungi kunga kelib yalpi g‘alla doni 1,1 mln. ga. sug‘oriladigan g‘alla maydonlarida va 0,3 mln. ga. lalmi g‘alla dalalarida y etishtirilmoqda. Biroq hosildorlik h isobiga y etishtirilayotgan yalpi don miqdorining 96,4% i suvli kuzgi bug‘doyga, 3,6% i lalmi kuzgi bug‘doyga to‘g‘ri kelmoqda. Suvli kuzgi bug‘doyning aksariyat qismi ochiq maydonlardan tashqari paxta hosili yig‘imidan so‘ngi g‘o‘za qatori oraliqlariga urug‘ ekishni amalga oshirish 6 orqali y etishtirilib kelinmoqda. Bundan tashqari davlatimiz ra hbariyati tomonidan 2011 yildan e’tiboran suvli kuzgi g‘alla maydonlarini paxta terimidan so‘ngi 70- 80% gacha g‘o‘za qatori oraliqlarida g‘alla yetishtirish evaziga ko‘paytirib bori lmoqda . S huningdek davlatimiz ra h bariyati tomonidan qabul qilingan bir qator qonun va farmoyishlar asnosida tuzilgan Davlat dasturlari ishlab chiqarishning barcha so h alari singari g‘alla ishlab chiqarish so h asida yer resurslaridan to‘la foydalanishga, yuqori hosilga yerish i shga imkon yaratuvchi resurstejamkor, yuqori samarali innovatsion texnologiyalarni joriy etishni jadallashtirishni talab etib kelmoqda. Ta d qiqot ob ’ ekti va predmeti : Samar q and q ishlo q xo‘ jalik i nstitut i «O‘quv tajriba x o‘ jaligi » , Samar q and viloyati, Jomboy tumani fermer x o‘ jaliklarida laboratoriya va dala sinovlarini o‘ tkazish m o‘ ljallangan. Tajriba ob’ekta sifatida ishlab chi q iladigan bir va q tning o‘ zida j o‘ yak shakllantiruvchi va j o‘ yakning pushta va egatlariga yoppasiga q atorlab, bir xil chu q urlikda g‘ alla uru g‘ i ekishni amalga oshiruvchi bir diskli s o shniklar o‘ rnatilgan maxsus modulli s iye lka q urilmasi k o‘ zda tutilgan. S h uningdek g‘ alla etishtiriladigan su g‘ oriladigan maydonlarda asosiy dala sinovlari o‘ tkaziladi. Laboratoriya va dala sinovlari uchun mavjud tajriba uslublaridan foydalanish va ishlab chi q ish rejalashtirilgan. Ta d qiqot maqsadi : - q ishlo q x o‘ jaligi so h asida s ug‘ oriladigan g‘ allachilikda yer resurslaridan samarali foydalanish va y etishtiriladigan don mi q dorini oshirish ma q sadida, g‘ alla ekinlarini ekishda j o‘ yakning pushta va egat q ismi yuzalariga yoppasiga q atorlab uru g‘ ekish usulini asoslash , h amda j o‘ yak ochish va ekish texnologik jarayonlarini bir y o ‘ la amalga oshiruvchi diskli ishchi organli seyalka konstruksiyasini yaratish. Tad q iqot vazifalari: - g‘ allachilikda s ug‘ oriladigan maydonlarda mavjud g‘ alla uru g‘ i ekish usullari va texnik vositalari b o‘ yicha nazariy tad q i q otlar natijalarini o‘ rganish va ta h lil q ilish; 7 - j o‘ yaklab g‘ alla ekishda tekis ishlov berilgan maydonga j o‘ yak pushtasi va egat yuzalariga bir xil chu q urlikda, q atorlab, bir tekis sifatli uru g‘ ekishning samarali usulini tanlash; - samarali g‘ alla uru g‘ i ekish usuli va sxemasini asoslash, h amda maxsus birdiskli soshnikli seyalka seksiyasi sxemasini tanlash; - uy g‘ unlashgan ishchi organlar o‘ rnatilgan t o‘ rt seksiyali , modulli maxsus seyalkaning tajriba modulini yasash; Ilmiy yangiligi: Ushbu dolzarb muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan QXA-3-021 (2012-2014 y.y.) amaliy loyihaning bajarilishi natijasida ishlab chiqilgan g‘o‘za qatori oraliqlari va ochiq maydonlarga kuzgi g‘alla ekishda energo- resurstejamkor texnologiyani amalga oshiruvchi kombinatsiyalangan ishchi organli osma va diskli soshnik o‘rnatilgan tipdagi universal seyalka modifikatsiyasi va samarali urug‘ ekish usulini ishlab chiqarishga joriy qilish tavsiya etilmoqda. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Q urilma omillari darajasi va ularning o‘ zgarish chegaralari tavsiya etilgan g‘ alla uru g‘ ini ratsional ekish sxemalarini e’tiborga olgan h olda tanlanadi. Olingan natijalarni ba h olash mezoni sifatida sferik diskli metal l soshniklarning bir xil, tekis sifatli uru g‘ ekish chu q urligi q abul kilinadi. Tajriba natijalarini ta h lil etish asosida olingan regressiya tenglamalarini y echib, asosiy omillarning ratsional parametrlari topiladi. Laboratoriya va dala sinovlari natijalariga asosan nazariy tadqiqotlar natijasida olingan texnologik va konstruktiv parametrlar taqqoslanib, ularning ratsional parametrlari asoslanadi va tavsiya etishga tanlanadi. 8 I-BO‘LIM. ILMIY ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. G‘o‘za qator oralariga g‘alla urug‘larini ekishda qo‘yiladigan umumiy agrotexnik talablar G‘o‘za qator oralarini g‘alla ekishga tayyorlashga quyidagi asosiy agrotexnik talablar qo‘yiladi PQ 19-60[5]. 1) qator oralari yumshatilganda yirik kesaklar hosil bo‘lmasligi va ularning o‘lchami 2-2,5 sm dan oshmasligi kerak; 2) ishlov berish chuqurligi 15-18 sm oralig‘ida bo‘lishi darkor; 3) begona o‘t qoldiqlari to‘liq yo‘qotilishi lozim; 4) ishlov berilmay qolib ketgan joylar bo‘lmasligi kerak. Ekish materialiga qo‘yiladigan agrotexnika talablari quyidagilardan iborat: 1) urug‘lik bug‘doylarning dala unuvchanligi 90-95%, tozaligi esa 97-99% bo‘lishi kerak ; 2) ekish uchun I, II va III klassdagi urug‘larni ishlatish lozim; 3) urug‘lar o‘lchamlari bo‘yicha saralangan va kimyoviy preparatlar bilan kasalliklarga qarshi dorilangan bo‘lishi kerak. Bug‘doy ekish mashinasiga quyidagi agrotexnika talablari qo‘yiladi [6]: 1) Xo‘jalik sharoitini hisobga olib, bug‘doyning belgilangan qisqa muddatlarda (6-9 kunda) yuqori ish unumi bilan ekilishini ta’minlash; 2) belgilangan ekish me’yori aniq saqlanishi, har bir gektar maydonga 130-170 kg bug‘doy sepilishi kerak; ekish jarayonida me’yorda belgilanganidan 1,5-2,5% ga chetga chiqishga ruxsat etiladi; 3) hamma maydon bo‘yicha urug‘lik bir xil taqsimlanishi lozim va urug‘larning qo‘shimcha sindirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi; 9 4) urug‘ belgilangan chuqurlikka bir tekis ekilishi va belgilangan chuqurlikdan chetga chiqish 1 sm dan katta bo‘lmasligi kerak. Urug‘ni tuprog‘i og‘ir bo‘lgan maydonlarga sayoz (5-6 sm), tuprog‘i yengil bo‘lgan maydonlarga esa chuqurroq (6-8 sm) ekish zarur; 5) bug‘doy ekilayotganda qatorlardan agregatning o‘tishi chigit ekish va g‘o‘za qator oralariga ishlov berishdagi o‘tishlar bilan mos tushishi kerak hamda yondosh qatorlardan agregat yurmasligi lozim; 6) ekilmay qolgan joylar bo‘lmasligi kerak; 7) maydonlarga solinadigan o‘g‘itlar ekish oldidan qator oralariga ishlov berishda sepilishi lozim: 8) mashinaning ish organlari g‘o‘zaning qolgan hosilini to‘kmasligi va shikastlamasligi kerak. 1.2. G‘o‘za qator orasida qo‘llanilayotgan g‘alla ekish usullari tahlili va yer resurslaridan foydalanish holati G‘alla ekish texnologiyasi biron bir urug‘ ekish usuli va uni amalga oshiruvchi texnik vositani o‘z ichiga oladi. Uning tejamkorligi esa kam iqtisodiy xarajat xisobiga yuqori hosil yetishtirish bilan harakterlanadi. Odatda yetishtiriladigan g‘alla yalpi hosil miqdorini aniqlashda har bir kvadrat maydonda yetishtiriladigan ekin tup sonlari va boshoqdagi don hosildorligi baholash mezoni (ko‘rsatkichi) bo‘lib hisoblanadi. SHu sababli urug‘ ekish usulining samaradorligi, ma’lum ekish sxemasida urug‘larni ekishda ekinning normal oziqlanishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan elementar maydon bilan aniqlanadi. G‘allachilikda ushbu faktorlarni inobatga olgan holda quyidagi sxemalarda urug‘ ekish usullari qo‘llanilib kelinadi (1.1-rasm). Bunday sxemalarda urug‘ ekish usullari asosan lalmikor g‘allachilikda yoki yomg‘irlatib sug‘orish tizimi mavjud bo‘lgan mamlakatlarda keng qo‘llaniladi. Biroq suvlikor g‘allachilikda ochiq maydonlarga, muximi so‘ngi davrda Respublikamiz sharoitiga hos bo‘lgan paxta hosili yig‘im-terimidan so‘ngi g‘o‘za qator orasida g‘alla yetishtirishning yo‘lga qo‘yilishi o‘z navbatida resurs tejamkor 10 innovatsion g‘alla ekish texnologiyalarni ya’ni, samarali urug‘ ekish usullarini va uni amalga oshiruvchi ratsional konstruksiyali texnik vositalarni joriy etishni talab etib kelmoqda. Bu borada mamlakatimiz olimlari va ishlab chiqarish mutaxassislari tomonidan ko‘plab ilmiy-tadqiqotlar izlanishlar olib borilgan. a-qatorlab; b-kesishtirib; v-tor qatorlab; g-keng qatorlab; d-lentasimon; e-punktirlab; j-uyalab; z-kvadrat uyalab; k-sochib yoki sepib ekish. 1.1-rasm. Urug‘ ekish usullari. Jumladan sug‘oriladigan yerlarda g‘alla hosildorligiga qaratilgan Andijon Qishloq xo‘jalik instituti (O.Kodirov) ning 2 yillik, O‘zPITI (q.x.f.d. Jo‘raev B. va SHamuradov N.) ning 4 yillik O‘zPITI (SH.Abduraxmanov)ning ilmiy tadqiqotlari va sug‘oriladigan yerlarda g‘alla va dukkakli o‘simliklar bo‘yicha ITI bosh direktori (q.x.f.n. R.Siddiqov) maqolalari tahlili, sug‘oriladigan maydonlarda qo‘shimcha hosildorlikka erishishda o‘g‘itlash me’yori va sug‘orish rejimlariga nisbatan, urug‘ ekish me’yori, jo‘yak parametrlari, ekin tup soni va urug‘ ekish usullari g‘alla 11 hosildorligiga hamda hosil miqdoriga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy faktorlar ekanligi qayd etilgan. SHuningdek ushbu tadqiqotlarda sug‘oriladigan ochiq maydonlarda jo‘yak parametrlari 90 sm. li sxemada sug‘orish ariqlari orqali shakllantirilganda va uning faqat pushtalariga urug‘ ekish usuli qo‘llanilganda yuqori hosil olishga erishiladi degan xulosalarga kelingan. Ammo ushbu xulosalarga asoslangan holda bugungi kungacha sug‘oriladigan ochiq maydonlarda qo‘llanilib kelinayotgan an’anaviy (traditsion) urug‘ ekish usullari shuni ko‘rsatadiki, g‘alla ekiladigan har bir kvadrat metr dala yuzasining o‘rtacha 25-30% i okuchniklar yordamida sug‘orish uchun shakllantirilgan ariq yuzalari tashkil etadi (1.2-rasm). Bu esa o‘z navbatida sug‘oriladigan yer resurslaridan foydalanish darajasi o‘rtacha 70-75% ni tashkil etishini ko‘rsatadi. Demak bunday holatda ekin dala yuzasining o‘rtacha 70-75% ida, asosan jo‘yak pushtalarida g‘alla yetishtirilmoqda. . 1 - pushta; 2 - egat; 3 – urug‘; b – juyak eni; b II – pushta eni; c – urug‘ qator oralig‘i; d – egat eni (kultivator okuchnigi yordamida shakllantirilgan sug‘orish arig‘i). 1.2-rasm. Odatdagi an’anaviy urug‘ ekish usuli G‘o‘za qator oralariga g‘alla ekishda ham, qo‘llanilib kelinayotgan an’anaviy usullarda dala yuzasidan foydalanish darajasi 70-75% ni tashkil etmoqda. Shuningdek tuproq namligi 18% dan kam bo‘lgan va asosan 60 sm li sxemada bunday usullarda g‘alla ekish jarayonida aksincha ekilgan urug‘larning asosiy qismi jo‘yak egatlariga, 12 ya’ni okuchniklarda shakllantirilgan sug‘orish ariqlari tub qismiga to‘planib qolishi va g‘alla ekinining asosiy qismi jo‘yakning sug‘oriladigan ariqchalarida yetishtirilishi kuzatilmoqda. Ilg‘or fermerlar va mutaxassislar kuzatishlari urug‘larning «optimal muddatda» ekilmayotganligi oqibatida ham yetishtiriladigan g‘allalardan 15-20% kam hosil olinayotganligini tasdiqlamoqda [7-8]. Umuman olganda bu borada bajarilgan tadqiqotlar, kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki sug‘oriladigan ochiq maydonlarda va 60 с m. li va 90 с m. li sxemada ekilgan g‘o‘za oralariga ham, asosan urug‘larni “sochma” yoki “sepma” usulda yer yuza qismiga “taqsimlab”so‘ngra kultivator okuchniklari yoki boshqa qo‘lbola moslamalardan foydalanilgan holda (sug‘orish ariqlarini ochish orqali) jo‘yaklar “trapetsiya ko‘rinishda” shakllantirilmoqda va shu jarayonning o‘zida yer yuzasidagi sochilgan yoki sepilgan urug‘larni tuproq bilan pala-partish aralashtirib ketiladi. Bunday urug‘ ekish texnologiya ATT talablariga mutloq zid ekanligi va tadqiqotlar natijasida tavsiya etilgan ushbu “trapetsiya ko‘rinishda” shakllantirilgan eni 60 с m. li va 90 с m, li jo‘yak pushtalariga urug‘ ekish usulining taxlili va kuzatishlar natijasida qilingan xulosa kamchiliklari quyidagilardan iborat: - ekiladigan urug‘ning belgilangan me’yordan ko‘pligi (250-280kg/ha); - ekish jarayonida urug‘ dastlab tuproq yuzasiga sepilib, so‘ngra kultivatorlar okuchniklari yoki xar xil qo‘lbola moslamalar yordamida sug‘orish ariqlari ochilishi; - urug‘larning ma’lum qismi yerning yuza qismida (0-1 cm. gacha) tuproqga ko‘milmasdan yoki sayoz ko‘milishi, ma’lum qismi me’yordan ortiq (7-11cm) chuqurlikda, ma’lum qismida urug‘larning ustma-ust tushishi natijasida urug‘ unuvchanlik kuchining pasayishiga yoki umuman ko‘karmasdan nobut bo‘lishiga olib kelishi; - tuproqga ko‘milmasdan yuzada qolgan urug‘larning qurt-qumursqaga, kemiruvchilarga, xar xil qushlar to‘dasiga yem bulishi shuningdek, qish faslida sovuqdan nobud bo‘lishi; 13 - urug‘larning tuproqda bir xil chuqurlikda, bir tekis taqsimlanmasligidan o‘sayotgan poyalarning g‘uj-g‘uj bo‘lishi yoki aksincha siyraklanishining tuproq tarkibidagi minerallaridan bir xilda oziqlanaolmasligiga olib kelishi; - urug‘ ekishdan bo‘sh qolgan sug‘orish ariq (egat) larda yovvoyi o‘simliklar ko‘payishiga sharoit tug‘ilishi natijasida g‘alla dalalari yovvoyi o‘simlik va uning urug‘lari bilan ifloslanishi; - yetishtiriladigan don sifatining pasayishi va hosildorlikning kamayishi yuz beradi. Ushbu kamchiliklar sug‘oriladigan g‘allachilikda urug‘ ekish texnologiyasining samarasizligi natijasida yer resurslaridan foydalanish darajasining o‘ta pastligini ko‘rsatmoqda (1.3-rasm) va yetishtirilayotgan g‘alla 1.3-rasm. Odatdagi an’anaviy usulda «trapetsiya ko‘rinishda» shakllantirilgan jo‘yakga urug‘ ekish usuli va ularning kundalang kesimi xamda ustki tamondan ko‘rinishdagi shartli sxemasi . b-jo‘yak eni; L-jo‘yakning elementar uzunligi; Δb-okuchnik yordamida shakllantirilgan sug‘orish arig‘i. doni miqdorining kamayishiga va xar-xil sarf-xarajatlarning oshishiga sabab bo‘layotganini ko‘rsatadi. Ushbu sxema odatdagi an’anaviy urug‘ ekish usuli qo‘llanilganda, urug‘ ekilgan pushta yuzalari yig‘indisi umumiy yer maydoniga nisbatan 33% ga kam bo‘lishini ya’ni, jo‘yak maydoni (eni x bo‘yi) ga nisbatan urug‘ ekilgan kismi 67% ni tashkil etishini ko‘rsatadi. Bunday urug‘ ekish usuli, ya’ni kuzgi g‘alla ekish 14 texnologiyalarning qo‘llanib kelinayotganligi yetishtirilayotgan g‘alla yalpi xosiliga o‘z ta’sirini ko‘rsatib kelmoqda [8-9]. Bugungi kunda Respublikamiz bo‘yicha xosildorlik suvli kuzgi bug‘doyda o‘rtacha 48-51 s/ga. ni, suvli arpada o‘rtacha 27-29 s/ga. ni tashkil etmoqda. Viloyatlar bo‘yicha bu ko‘rsatkichlar quyida keltirilgan (1.1-jadval). 1.1-jadval № Viloyatlar Kuzgi bug‘doy (suvli) ming ga Hosil- dorlik s/ga Kuzgi bug‘doy (lalmi) ming ga Hosil- dorlik s/ga Arpa (suvli) ming ga Hosil- dorlik s/ga 1 Qoraqalpog‘iston 55,6 25,1 0,11 29,6 2 Andijon 81,5 62,1 0,16 35,4 3 Buxoro 65,7 57 0,31 64,3 4 Jizzax 110,1 36,2 95,4 10,5 71,1 11,1 5 Navoiy 40,8 46,3 5,9 11,4 22,7 21,5 6 Namangan 79,1 49,1 0,73 38,8 7 Samarqand 108 54,5 57,6 11,7 37,1 9,4 8 Sirdaryo 91,4 42,7 1,76 29,6 9 Surxondaryo 98,4 51 1,8 5 3,49 34,8 10 Toshkent 125,5 48,9 9,51 24,6 11 Qashqadaryo 154,3 52,7 56 9,4 35,5 4,7 12 Farg‘ona 112,4 54,8 0,59 41,5 13 Xorazm 34,7 43,4 0,32 20,9 Xulosa qilinganda sug‘oriladigan g‘allachilikdagi ushbu mavjud g‘alla ekish texnologiyalar taxlili Respublikamiz g‘allachiligida innovatsion texnologiyani joriy etishni jadallashtirish uchun yuqorida qayd etilgan kamchiliklarning oldini olish, ishlab chiqariladigan don miqdorini oshirish va g‘allachilik soxasida yuqori texnik, texnologik, iqtisodiy samaraga erishishtiruvchi samarali urug‘ ekish usulini asoslash 15 va uni amalga oshiruvchi ratsional konstruksiyali texnik vositalar yaratish, ularni joriy etish dolzarb muammoligicha qolayotganligidan dalolat beradi. 1.3 § . Ishlab chiqiladigan g‘alla ekish seyalkasiga qo‘yiladigan dastlabki talablar Vazifasi. Don ekish seyalkasi kengligi 60sm. li va 90sm. li g‘o‘za qator oralari va ochiq maydonlarga bug‘doy, arpa va javdar kabi don urug‘larini qatorlab ekishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. Mashinalar tizimidagi o‘rni. 2011-2015 yillarga mo‘ljallangan «Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini kompleks mexanizatsiyalash uchun mashinalar tizimi»ga kiritilgan. Ishlab chiqarish hajmi. O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligining don ekish seyalkasiga bo‘lgan talabi o‘rtacha 3000 donani tashkil etadi. Qo‘llaniladigan mintaqalar. Don ekish seyalkasi O‘zbekiston Respublikasi va Markaziy Osiyodagi boshqa qo‘shni mamlakatlarning sug‘oriladigan dehqonchiligida qo‘llanishi mumkin. Ishlash sharoiti. 1.Don ekish seyalkasi g‘o‘za qator oralarida asosiy hosil terib olingan va ularga ishlov berilgandan keyin, ochiq maydonlarda esa yerlar mavjud tavsiyalar va talablar bo‘yicha ekishga tayyorlangandan so‘ng qo‘llaniladi. Bunda g‘o‘za qator oralari va ochiq maydonlarning yuzalari tekis, ya’ni ulardagi notekisliklar balandligi 4 cm dan ortiq bo‘lmasligi hamda 0-10 cm qatlamda o‘lchami 50 mm dan katta kesaklar bo‘lmasligi lozim. 2. Don ekish seyalkasining qo‘llanilish muddati joriy yilning sentyabr-oktyabr oylari. 3. Don ekish seyalkasi har xil mexanik tarkibga ega bo‘lgan va 0-10 cm qatlamdagi zichligi 1,1-1,2 g/cm 3 bo‘lgan tuproqlarda ishlashi lozim. 4. Don ekish seyalkasi sifatli ishlashi uchun maqbul sharoitlar: 16 - dala yuzasining qiyaligi ko‘pi bilan 8 0 ; - tuproqning namligi 16-18%; - g‘o‘za qator oralari va ochiq maydonlarda don ekish seyalkasi ish organlarini tiqilib qolishiga olib keladigan miqdorda o‘simlik qoldiqlari, begona o‘tlar va ularning uyumlari bo‘lmasligi kerak; - dalalarda toshlar bo‘lmasligi kerak. 5. Ekiladigan urug‘lar saralangan va begona qo‘shimchalarsiz bo‘lishi, ularga kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kimyoviy ishlov berilgan bo‘lishi kerak. Urug‘larni laboratoriya sharoitidagi unuvchanligi 95 foizdan kam bo‘lmasligi lozim. Texnologik jarayon bajarilishining sifat ko‘rsatkichlari: 1. Don ekish seyalkasi g‘o‘za qator oralari va ochiq maydonlarga bug‘doy ekishda qo‘llanilganda chuqurligi 10-12 sm hamda kengligi 60 sm bo‘lgan jo‘yaklarni shakllantirishi, ularga 3-5 sm chuqurlikda 15 sm oraliq bilan urug‘larni qatorlab ekib ketishi lozim. 2. Urug‘lar ko‘milish chuqurligi o‘rtacha qiymatining belgilangandan chetlanishi ko‘pi bilan ±1 sm. 3. Ekilgan qatorlar orasining kengligi 15±1 sm bo‘lishi lozim. 4. Ekish me’yori, kg/ga: bug‘doy 60-260 arpa va boshqa urug‘lar 90-280 5. Ekish me’yorini belgilangan chetlanishi 10% dan ortmasligi lozim. 6.Urug‘larni miqdorlagichlar taqsimlash notekisligi ±3 foizgacha. 7. Urug‘larni maydalanishi ko‘pi bilan 3 foiz bo‘lishi mumkin. 8. Belgilangan va undan 1 cm past hamda 1 cm yuqori qatlamlarga ekilgan urug‘lar miqdori kamida 80 foiz bo‘lishi lozim. Texnik-ekspluatatsion talablar va ishonchlilik ko‘rsatkichlari: 1. Don ekish seyalkasi osma bo‘lishi va 0,9-1,4 klassdagi traktorlar bilan agregatlanishi lozim. 17 2. Don ekish seyalkasi rama, jo‘yak ochkich, ekkich (soshnik)lar va urug‘larni ko‘muvchi ishchi organlaridan tashkil topgan ekish seksiyasi, miqdorlagichlar bilan jihozlangan urug‘ bunkeri, tayanch-harakat uzatuvchi g‘ildiraklar hamda tayanch ustunlardan iborat bo‘lishi kerak. 3. Ekish seksiyasi ramaga sharnirli, urug‘ bunkyeri, miqdorlagichlar, tayanch- harakat uzatuvchi g‘ildiraklar hamda tayanch ustunlar mahkam o‘rnatilishi kerak. 4. Ekkichlarni tuproqqa botish chuqurligi 2-6 cm oralig‘ida pog‘onasiz rostlanadigan bo‘lishi kerak. 5. Don ekish seyalkasining barcha qismlari ramaga zarurat tug‘ilganda ularni yechib olinadigan etib mahkamlanishi lozim. 6. Jo‘yak ochuvchi ishchi organlari saqlovchi barmoqlarga ega bo‘lishi lozim. 7. Don ekish seyalkasining qismlarini unga mahkamlanish konstruk-siyasi ishonchli bo‘lishi va boltlarni har smenada tortib turilishini talab etmasligi lozim. Mahkamlash boltlari zanglashga qarshi qoplamaga ega bo‘lishi kerak. 8. Don ekish seyalkasining qamrash kengligi 3,6 m. 9. Don ekish seyalkasini ish holatidan transport holatiga o‘tkazish traktorchi tomonidan kabinadan turib gidravlik tizim orqali amalga oshirilishi lozim. 10. Dala sharoitini inobatga olgan holda seyalka 5-8 km/soat tezliklarda ishlashi kerak. Transport tezligi-traktorning transport tezligi bo‘yicha. 11. Xizmat ko‘rsatuvchi xodim – traktorchi. 12. Don ekish seyalkasini traktorga osish va uni yechish yengil va qulay bo‘lishi kerak. 13. Don ekish seyalkasini yig‘ish va qismlarga ajratish hamda detallarini almashtirish traktorga qo‘shib beriladigan instrumentlar bilan amalga oshirilishi lozim. 14. Don ekish seyalkasining konstruksiyasida bir marta yoki mavsumiy moylanadigan podshipniklar ishlatilishi kerak. 18 15. Don ekish seyalkasining konstruksiyasida asosiy ishchi organlar legirlangan po‘latdan foydalanish ko‘zda tutiladi. 16. Don ekish seyalkasining bir soat asosiy vaqtdagi ish unumdorligi 1,80-2,88 ga, yillik yuklanishi 320 soat. 17. Don ekish seyalkasining transport tirqishi – kamida 300 mm. 18. Xizmat ko‘rsatuvchi xodim – traktorchi. 19. Urug‘ bunkyerining hajmi 0,66 m 3 . 20. YOnilg‘i sarfi ko‘pi bilan 4 kg/ha. 21. Talab qilinadigan quvvat ko‘pi bilan 30 kVt (40 o.k.). 22. Tortishga qarshiligi ko‘pi bilan 7 kN. 23. Don ekish seyalkasining konstruksiyasi uning qismlari va detallariga texnik qarovlar o‘tkazish va rostlashlar qulay va oson bo‘lishini ta’minlashi lozim. 24. Don ekish seyalkasining kafolatlangan xizmat qilish muddati – 2 yil, xizmat qilish muddati – 8 yil. 25. Don ekish seyalkasining massasi ko‘pi bilan – 800 kg. 26. Smenadagi texnik xizmat ko‘rsatishning mehnat sig‘imi ko‘pi bilan 0,5 kishi/soat bo‘lishi kerak. 27. Tayyorlik koeffitsienti – kamida 0,98. 28. Texnik foydalanish koeffitsienti – kamida 0,98. 29. Texnologik jarayon ishonchlilik koeffitsienti – kamida 0,90. 30. Smena vaqtidan foydalanish koeffitsienti – kamida 0,6. 31. Buzilmasdan o‘rtacha ishlash muddati – kamida 60 soat. 32. 1- nosozlik paydo bo‘lguncha ishlash muddati – kamida 90 soat. 33. Don ekish seyalkasi «Mehnat xavfsizligi va gigienasi bo‘yicha traktorlar va qishloq xo‘jalik mashinalari konstruksiyasiga qo‘yiladigan yagona talablar»ga javob byerishi lozim. Iqtisodiy talablar. Don ekish seyalkasini qo‘llash paykaldan bir o‘tishda ekish jo‘yaklarini ochish va ularga urug‘larni qatorlab ekishni amalga oshirish hisobiga 19 mehnat va moddiy xarajatlarni 1,2-1,3 marta kamayishini, ekish sifatini oshirish hisobiga esa urug‘ sarfini 20-30 foizga kamayishini ta’minlashi lozim. 1.4 § . Hozirgi kunda g‘o‘za qator orasiga hamda sug‘oriladigan ochiq maydonlarga g‘alla ekishda qo‘llanilayotgan texnik vositalar taxliliG‘o‘za qatori orasiga g‘alla ekish jarayonlarini amalga oshirish o‘z navbatida g‘o‘za qator oralarini yovvoyi o‘tlardan tozalash, uni ekishga tayyorlash uchun alohida ishlov berish, urug‘larni belgilangan bir xil chuqurlikda, qatorlab ekish, ekilgan urug‘larni ko‘mib-zichlash, sug‘orish ariqlarini ochish kabi texnologik jarayonlarni agrotexnik talab darajasida sifatli amalga oshiruvchi takomillashtirilgan tejamkor texnologiyani, ya’ni samarali urug‘ ekish usullarini va maxsus urug‘ ekish mashinasini joriy etishni talab etib kelmoqda. Xatto sug‘oriladigan ochiq maydonlarda xam ushbu texnologik jarayonlarni yer resurslaridan to‘liq foydalanilgan xolda sifatli amalga oshiruvchi tejamkor texnologiyani joriy etish talab darajasida qolmoqda. Sug‘oriladigan ochiq maydonlarda va g‘o‘za qator orasiga g‘alla ekish texnologik jarayonlarni amalga oshirishda xozirga qadar jo‘yaklab g‘alla ekish uchun mo‘ljallangan maxsus konstruksiyali g‘alla ekish mashina (seyalka) larning mavjud emasligi natijasida fermerlar tomonidan xar-xil vazifasi boshqa ishlarga mo‘ljallangan texnika va texnik vositalardan, qo‘lbola moslamalardan foydalanib kelmoqdalar. Bu jarayonlar kultivator yordamida g‘o‘za qator oralarini yovvoyi o‘tlardan tozalash va uni ekishga tayyorlash uchun aloxida ishlov berilgandan so‘ng asosan ikki usulda amalga oshirilmoqda. Birinchi usul: avval NRU-0,5 qurilmasi taqilgan agregat yordamida o‘g‘it sochiladi, so‘ngra KRX-3,6; yoki KRT-4; KRX-2,4 rusumdagi kultivatorlarga qo‘shimcha qo‘lbola uskuna (6-rasm.2) o‘rnatib, urug‘larni yer yuzasiga «sepma» usulda taqsimlanadi va kultivator okuchniklari yordamida sug‘orish ariqlarini shakllantirish bilan birga urug‘larni tuproqga pala-partish aralashtirib ketiladi. Ikkinchi usul: 1- NRU-0,5 qurilmasi taqilgan agregat yordamida 20 o‘g‘it sepiladi, 2- NRU-0,5 qurilmasi taqilgan agregat yordamida ekiladigan urug‘lar yer yuzasiga «sochma» usulda taqsimlanadi, 3-kultivator okuchniklari yordamida sug‘orish ariqlarini shakllantirish bilan birga urug‘larni tuproqga pala-partish aralashtirib ketiladi.Bunday texnologiyalar qo‘llanishi natijasida urug‘ ekish jarayonlari agrotexnik talablarga zid ravishda, sifatsiz amalga oshirib kelinmoqda [10]. SHu tariqa P-19.60 “G‘o‘za qator oralariga kuzgi bug‘doy ekish texnologiyasini takomillashtirish va ekish agregatining konstruksiyasini ishlab chiqish” loyihasi bo‘yicha yakuniy hisobot (Namangan, 2005 y.) da quyidagilar qayd etilgan, ya’ni NRU-0,5 o‘g‘it sepgich dala yuzasiga minyeral o‘g‘itlar va ularning aralashmalarini yerni haydashdan oldin sochish uchun mo‘ljallangan. 1-bosh konussimon reduktor; 2-kardanli val; 3-krivoship-shatunli mexanizm; 4-koromislo; 5-polzun; 6-richag; 7-bunker; 8-to‘zitgich; 9-tebranuvchi val; 10-zaslonka; 11-sepish plankasi; 12-sepuvchi disk; 13- diskning konus reduktori; 15-zanjirli uzatma. 1.4-rasm. NRU-0,5 o‘g‘it sochgichning sxemasi 21 Ushbu mashina bilan g‘o‘za qator oralariga urug‘ sochib taqsimlanganda qator oralariga ishlov berish va sochilgan urug‘larni ko‘mib ketishni boshqa alohida agregat bajaradi. Bu esa urug‘ ekish uchun bir nechta agregatlar qo‘llanilishini talab qiladi. YAna shuni ta’kidlash lozimki g‘o‘za qator oralariga bu mashina bilan urug‘ sepilganda g‘o‘zaning qovochoqlari, shoxi, barglari va tublari bug‘doyning egatlar orasiga bir tekis taqsimlanishiga halaqit beradi hamda ekish sifati past bo‘ladi. Bundan tashqari burilish joylarida agregat silkinganda bunkyerdan va disklardan bug‘doy urug‘i bir joyga g‘uj-g‘uj bo‘lib to‘kiladi. Bu agregatdan faqat g‘o‘zapoyasi olingan maydonlarda urug‘ sepish uchun foydalanish mumkin. Lekin bug‘doyni tuproqqa ko‘mish uchun boshqa agregat talab qilinadi. G‘o‘za qator oralariga moslamalar bilan jihozlangan kultivatorlar bilan urug‘ ekilganda NRU-0,5 yordamida sepib ekilganga nisbatan opyeratsiyalar soni bittaga kamayishi mumkin, ya’ni sepilgan bug‘doyni kultivatorning ish organlari bilan ko‘mib ketish urug‘ sepish bilan bir vaqtning o‘zida bajariladi. Bunday moslama bilan ta’minlangan kultivatorning texnologik ishlash sxemasi 1.6-rasmda keltirilgan . 1-urug‘ sepish apparati; 2-qiya yuza; 3-gryadil; 4-egat ochgich; 5-tuproqni yumshatuvchi ishchi organlari; 6-tayanch g‘ildiragi; 7-parallelogrammli mexanizm; 8-povodok; 9-prujina; 10-rama; 11-gidrotsilindr; 12-ikki yelkali richag; 13-kachalka; 14-voronka. 1.5-rasm. G‘o‘za qator oralariga kultivator bilan g‘alla urug‘ini ekish sxemasi 22 Ushbu urug‘ ekish qurilmasining ishlash jarayonini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosaga kelingan. G‘o‘za qator oralariga tavsiya etilgan kultivator bilan g‘alla urug‘ini ekish shuni ko‘rsatadiki, agregat bilan bir o‘tishda qator oralariga talab darajasida ishlov berish mumkin emas. Chunki unga o‘rnatilgan passiv ishchi organlar namligi kam va qotib ketgan tuproqni bir o‘tishda maydalab, tarkibini mayin qilib berolmaydi. S h uning uchun yer tayyorlashda ular bir joydan 2-4 martalab o‘tadi. Bu esa gektariga sarflanadigan yoqilg‘i va xarajatlarning ortib ketishiga olib keladi. Ammo, bu takomillashgan kultivator yuqoridagi afzallikka ega bo‘lsa ham uning ushbu sifat ko‘tsatkichini pasaytirib yuboradigan bitta konstruktiv omil hisobga olinmagan, ya’ni g‘o‘za qator oralariga bir tekis sepilgan urug‘larni egat ochkich (okuchnik) bir xil chuqurlikka ko‘mib ketmaydi va tekisligini buzib ketadi. Bundan tashqari g‘o‘za tublari tagiga tushgan bug‘doy umuman ko‘milmay qoladi. Natijada ular o‘z vaqtida unib chiqmaydi, rivojlanishdan qoladi va kerakli hosilni to‘play olmaydi. Sug‘oriladigan g‘allachilikda bunday samarasiz«sepma» yoki «sochma» g‘alla urug‘i ekish usullari va samarasiz texnik vositalar, moslamalarning qo‘llanilishi ko‘pincha quyidagi kamchiliklarga, ya’ni urug‘ning me’yoridan 50-60 kg. gacha ortiq sarflanishiga, agregatlarning 2-3 marta takror o‘tishi bilan urug‘ ekish jarayonlarining amalga oshirilishiga, sepilgan urug‘larning ma’lum qismi tuproqning yuza qismida tuproqqa ko‘milmasdan, ma’lum qismi me’yordan ortiq (7-10 sm.) chuqurlikda, ba’zi urug‘larning tuproq qatlamida ustma-ust tushishiga, g‘o‘za qator oralig‘ida ekilganda esa jo‘yak egati (ariq) tubiga urug‘larning asosiy qismi yig‘ilib qolishi oqibatida ekilgan urug‘lar ekin maydoniga nisbatan bir tekis taqsimlanmasligiga, tuproqqa ko‘milmay yuzada qolgan urug‘lar qurt-qumursqa, kemiruvchilar, har xil qushlar to‘dasiga yem bo‘lishdan tashqari, unib chiqmasdan yoki sovuq urushidan nobut bo‘lishiga, vegetatsiya davrida to‘satdan bo‘ladigan yomg‘irlar ta’sirida poyalarda hosil bo‘lgan tomchilarning shabadalanishi qiyinlashishi oqibatida zararli 23 zamburug‘lar rivojlanishiga, natijada qimmatbaho kimyoviy vositalar talab qiluvchi ortiqcha sarf xarajatlarning oshishiga, eng muximi ushbu kamchiliklar yer resurslaridan samarali foydalanila olmaslikka, yetishtirilayotgan g‘alla doni miqdorining kamayishiga, don sifatining pasayishiga va xar-xil iqtisodiy sarf- xarajatlarning oshishiga sabab bo‘lmoqda. Fermerlar tomonidan bugungi kunda yuqorida qayd etilgan texnologiyalar asosida g‘alla etishtirishi natijasida yuzaga kelayotgan iqtisodiy zararlarni quyidagi ma’lumotlar misolida ko‘rish mumkin. Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining viloyatlarda kuzgi boshoqli don ekinlarini parvarishlashning xolati va borishi to‘g‘risida 2013 yil 18-21 martigacha bo‘lgan Buxoro, Xorazm viloyatlari kuzatuv ma’lumotlarida berilgan ko‘rsatkichlarni quyida qisqacha keltiramiz: Optimal muddatda ekilgan maydonlarda g‘alla ekinlari ikkala viloyatda ham naychalash fazasida rivojlangan. Buxoro viloyati misolida qaralganda Olot tumanida g‘allaning kech ekilishi oqibatida 5426 gektar g‘alla maydonining 944 gektari, ya’ni 17% ida, Jondor tumanida 6164 gektar g‘alla maydonidan 1340 gektar (22%) ida, Qorako‘l tumanida 6116 gektar g‘alla maydondan 971 gektar (16%) ida, Vobkent tumanida 7200 gektar g‘alla maydonidan 671 gektar (9%) ida g‘alla siyrak unib chiqqan. Ushbu tumanlarda g‘o‘za qator oralariga asosan urug‘ ekilishi kechikishi natijasida optimal muddatda ekilgan g‘allalarga nisbatan 16-18 kun rivojlanishdan orqada qolgan. SHuningdek ba’zi fyermyer xo‘jaliklarning qisman maydonlarida 1m 2 da 150-180 donadan kam, siyrak ko‘chat olingan. Bunday xolatni Xorazm viloyati misolida qaralganda viloyatda so‘ngi besh yilda havoning harorati tahlili bo‘yicha, eng sovuqli kunlar 2010 yilning fevral oyida havoning minimal harorati -22,9 0 ; -18,4 0 S ni, sovuqli kunlar davomiyligi 4 kunni tashkil etgan. 2012 yilning noyabr va dekabr oylarining boshida kuzgi g‘alla tinim davriga o‘tmagan bir paytda 15-19 dekabr kunlari havoning minimal harorati 24 -22,7 0 ; -19,5 0 S tashkil etgan va 25 dekabrgacha havoning harorati -3,8 0 S gacha yana ko‘tarilgan va 26-28 dekabr kunlari havoning harorati -21,4 0 ; -19,4 0 S ga keskin pasaygan. Ob-havoning bunday keskin darajada o‘zgarishi natijasida, ya’ni kuchli sovuq sababli, g‘allaning 50-60% i unib chiqmagan, oqibatda 30-40% atrofida maysalar unib chiqqan va sovuq urishdan saqlanib qolgan. Bunday maydonlar Qo‘shko‘pir tumanida 642 gektar, Xonqa tumanida 615 gektar, SHovot tumanida 572 gektarni tashkil etgan. Bunday xolatga asosiy sabab bir tomondan kuchli sovuq ta’siri bo‘lganligi va ikkinchi tomondan moslamada ekilgan urug‘larning aksariyat qismi 1-2 sm chuqurlikda sayoz joylashganligi qayd etilgan. Ushbu tumanlarda xam yuqoridagilar singari g‘o‘za qator oralariga ekilgan g‘alla asosan urug‘ ekilishi kechikishi sababli optimal muddatda ekilgan g‘allalarga nisbatan 16-18 kun rivojlanishdan orqada qolgan. Ba’zi fermer xo‘jaliklarning qisman maydonlarida 1m 2 da xatto 100-150 donadan ham kam, siyrak ko‘chat olingan. Shuningdek sovuq ta’sirida Qoraqolpoqiston va Xorazm viloyatida unib chiqqan maysalarning 50-60% gacha nobut bo‘lganligi, oqibatda kuzgi g‘alla hosilining 10-15 s/ga tushishiga sabab bulganligi xulosa qilingan. Shu nuqtai nazardan sug‘oriladigan g‘allachilikda hosildor yer resurslaridan samarali foydalanish, yetishtiriladigan don miqdorini oshirish uchun, ochiq maydonlar bilan bir qatorda g‘o‘za qator oralig‘iga bir vaqtning o‘zida talab etilgan texnologik parametrlarda jo‘yak shakllantirishga, bir necha xil ekin urug‘larini ekishga, mineral o‘g‘it bilan oziqlantirishga mo‘ljallangan ko‘p qatorli (24 soshnikli), keng qamrovli, osma tipdagi, yengil vaznli, sodda mexanizmli urug‘ va o‘g‘it dozatorlari bilan jixozlangan, zamonaviy, ish unumi yuqori, raqobatbordosh, eksportga yo‘naltirilgan universal konstruksiyali resurstejamkor seyalkalarni yaratish va joriy etishni hamda yer resurslaridan ratsional foydalanishga imkon beruvchi 25 samarali urug‘ ekish usullarini tanlash va ularni ilmiy asoslash dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. 1.5. § G‘alla seyalkalariga o‘rnatiladigan mavjud s oshnik (ekkich) lar tahlili Soshnikda sig‘imdan tushgan urug‘, masalan, don yoki tuganak oqimining harakati to‘xtaydi. S h uning uchun soshnik ma’lum chuqurlikda egatcha hosil qiladi, uning tubiga urug‘larni yotqizadi va ularni tuproq bilan ko‘madi. Soshniklar ta’sir prinsipiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: ilgarilama (naralniksimon) va aylanma (diskli) harakat qiladigan. Texnologik prinsipiga ko‘ra soshniklar uch guruhga bo‘linadi: tuproqqa o‘tkir, to‘g‘ri va o‘tmas kirish burchakli. Bu soshniklar bilan egatchalar hosil qilish texnologiyasi har xil. Tuproqqa kirish burchagi o‘tkir soshniklar tuproqni pastdan yuqori siljitib egatcha hosil qiladi, natijada egat tubi yumshoq bo‘ladi. Kirish burchagi o‘tmas soshnik esa, aksincha, tuproqni pastga bosib egatcha hosil qiladi, shuning uchun egat tubini zichlaydi. Kirish burchagi to‘g‘ri soshnik tuproqni yon tomonlariga surib egatcha hosil qiladi. Ankyerli va panjali soshniklarni tuproqqa kirish burchagi o‘tkir, trubkasimon soshniklarniki to‘g‘ri, kilsimon, sirpanma va barcha disklilarniki o‘tmas. Ankyerli soshniklar (7 a -rasm) don va ba’zi bir maxsus seyalkalarda o‘rnatiladi. Ular yirik o‘simlik qoldiqlari bo‘lmagan yaxshi yumshatilgan, donador tuproqlarda qo‘llaniladi. Ankyerli soshnik naralnik 1, quvur 2 va qisqich halqa 3 dan iborat. 1. 6 - rasm. Ankyerli soshnik 26 Kombinatsiyalashgan ankyerli soshnik ikkita quvur bilan jihozlangan: oldingi o‘g‘itlar uchun, orqa – urug‘lar uchun. Ankerli soshniklar pastgi, namroq tuproq qatlamini dala yuzasi a chiqarishi tufayli ularni y etarli namlik bo‘lmagan hududlarda qo‘llash maqsadga muvofiq emas. Ankyerli soshniklarni tuproqqa botish chuqurligi 4 sm dan 7 sm oralig‘ida qisgich halqa 3 ga maxsus yuklar osish va tuproqqa kirish burchagini o‘zgartirish bilan sozlanadi. Soshnikning tortishga qarshiligi 30 dan 100 N gacha. Kilsimon soshniklar zig‘ir, o‘t urug‘lar va boshqa ekinlarni ekish uchun qo‘llaniladi. Kilsimon soshniklar ankerlilarga nisbatan o‘simlik qoldiqlari bilan kam tiqiladi, ammo yirik kesaklarga duch kelganda sayozlashdi, shuning uchun ular qo‘llanilganda dalani yaxshi tayyorlash talab qilinadi. Soshnik qirrasi o‘tkirlangan naralnik (kil) 1 , quvur 2 va qisqich halqacha 3 dan iborat. 1. 7 - rasm. Kilsimon soshnik Kilsimon soshnik tuproq agregatlarini yuqoridan pastga surib egatcha hosil qiladi, natijada egat tubi zichlashadi. Bu esa namni kelishiga va urug‘larni tezroq o‘sishiga imkon yaratadi. S h uning uchun namlik y etarli bo‘lmagan hududlarda qilsimon soshniklarni qo‘llash afzalroq. Soshniklarning tuproqqa kirish chuqurligi 1 sm dan 6 sm gacha qisqich halqacha 3 ning uchiga yuk osish va siquvchi prujina bilan sozlanadi. Kilsimon soshnikning tortishga qarshiligi 30...40 N. Sirpanma soshniklar makkajo‘xori, paxta, lavlagi, sabzavot va boshqa o‘simliklarning urug‘ini ekish seyalkalarida qo‘lllaniladi. Makkajo‘xori seyalkasining 27 sirpanma soshniki pichoqsimon naralnik 1 va o‘zaro parallel joylashgan cho‘ziq lunjlar 4 dan iborat. 1. 8 -rasm. S irpanma soshnik Sirpanma soshniklar ishqalanish koeffitsienti yuqori va elastikligi kichik bo‘lgan urug‘larni ekishi tufayli ularni lunji uzunchoq qilinadi. Uzun lunjlar egatcha devorini ko‘chib tushishiga qo‘ymaydi va barcha urug‘larni toza egat tubiga joylashishiga imkon beradi. Tuproqqa botishi (15 dan 12 sm gacha) shtanganing siquvchi prujinasi va soshnikdan keyin joylashgan zichlagich g‘ildirakni o‘rnatish bilan sozlanadi. C h igit seyalkalarining sirpanma soshnigi 13 – rasmda ko‘rsatilgan. Uning asosiy qismlari pichoq 16 , o‘ng 9 va chap 14 jag‘lar, egatcha tubini zichlagich 15 , soshnikning tuproqqa botishini cheklovchi chang‘i 18 , ekish chuqurligini rostlash moslamasi 19 dan iborat. To‘siq 17 soshnikka o‘rnatiladigan apparatni tuproqdan saqlaydi. Soshnik seyalka ramasi 22 ga to‘rt zvenoli parallelogramm mexanizm vositasida osiladi. Bu mexanizm soshnikni parallel ko‘tarish, uni tuproqqa botish burchagini bir xilligini ta’minlaydi. Prujina 20 va gayka–vintli mexanizm soshnikka vertikal kuchni rostlash uchun xizmat qiladi. Planka 6 o‘rnatma seyalkani transport holatga ko‘targanda soshnikning pasayishini cheklaydi. G‘ ildirakcha 13 egatchaga tashlangan chigitlarni tuproqqa botiradi. Uning tuproqqa bosimi prujina 8 , gayka vintli mexanizmlar va kronshteyn 12 bilan rostlanadi. Keyingi vaqtda chiqarilayotgan chigit seyalkalarida g‘ildirakcha o‘rnatilmaydi. Osish mexanizmi kronshteyn 1 , bo‘ylama tortqichlar 3, 21 va tutqich 7 dan iborat. 28 Naysimon soshniklar tuprog‘i shamol eroziyasiga uchragan avval ishlov berilgan ang‘izga donli ekinlarni ekish uchun qo‘llaniladi. Soshnik tik yorgich (naralnik) 7 va nay 2 dan iborat. 1. 9 -rasm. Naysimon soshnik Soshnikni seyalka ramasiga sharnirli–elastik bog‘lash ish jarayonida uni tebranishiga olib keladi va yopishgan tuproqdan va o‘simlik qoldiqlaridan o‘z-o‘zidan tozalanishini ta’minlaydi. Panjali soshniklar shamol eroziyasiga chalingan mexaniq tarkibi bo‘yicha engil tuproqli ishlov berilmagan ang‘izga donli ekinlarning urug‘ini ekish uchun qo‘llaniladi. 1.1 0 -rasm. P anja-soshnik Bunday soshniklar bir yo‘la tuproqni yumshatadi, begona o‘tlarni qirqadi, o‘g‘itlarni ekadi va donador o‘g‘itlarni soladi. Soshnik yorgich 1 , rastrub 2 va o‘qyoysimon panja 5 dan iborat. Soshniklar ikki modifikatsiyada chiqariladi: qatorlab 29 va qatorsiz ekish uchun. Qatorsiz ekish soshniklarining pastgi qismida sochgichlar o‘rnatiladi. Tutqich va yarim konusdan iborat sochgich urug‘lar va o‘g‘itlarni panja bilan ko‘tarilgan tuproq qatlami ostiga keng yo‘laklab taqsimlaydi. Panjali hamda naysimon soshniklarni tuproqqa botishi gidrotsilindr shtokidagi tirgakni siljitish bilan sozlanadi. Bir diskli soshniklar ishlov berilgan va poyalar saqlangan ishlov berilmagan dalalarga donli ekinlarning urug‘larini ekish uchun mo‘ljallangan. Ular birato‘la tuproqqa yuza ishlov berish va urug‘ni ekish opyeratsiyalarini bajaradi, shuning uchun kombinatsiyalashgan mashinalarda – lushchilnik-seyalkalarda qo‘llaniladi. 1.1 1 -rasm. Bir diskli soshnik Soshnik disk 6 va varonkasimon quvur 2 bilan jihozlangan. Disk harakat yo‘nalishiga nisbatan 3...8 0 burchak ostida o‘rnatiladi. Voronkasimon quvur 2 diskning orqa tomonida joylashgan va u hosil qilgan egatchaga urug‘larni yo‘naltiradi. Voronkasimon quvur 2 ning holati diskka qancha yaqin bo‘lsa, urug‘larni sochilish kengligi shuncha kichik bo‘ladi. Bir diskli soshniklar, odatda, batareyaga yig‘ilgan. Bir diskli soshnik ikki diskliga nisbatan o‘simlik qoldiqlarini yaxshi qirqadi, tuproqqa yaxshi botadi va yopishgan tuproqdan yaxshi tozalanadi. Bu esa uni o‘simlik qoldiqlari mavjud nisbatan qattiq va nam tuproqlarda qo‘llashga imkon beradi. Ammo urug‘larni bir diskli soshniklar bilan ko‘mish chuqurligi tekisligi ikki disklilarnikiga nisbatan pastroq. Urug‘larni ko‘mish chuqurligi siquvchi prujinalar va gidrotsilindr shtokidagi tirgakning holatini o‘zgartirish bilan sozlanadi. Ikki diskli soshniklar donli ekinlar urug‘ini ekish uchun qo‘llaniladi. 30 1.1 2 -rasm. I kki diskli soshnik Ikki diskli soshnikquyma korpus 7 va sharikli podshipniklarda bir–biriga nisbatan 10 0 ostida o‘rnatilgan, charxlangan tekis disklar 10 va 11 dan iborat. Disklar pona hosil qilib, old qismida tutashadi. Disklarning tutash joyi oralig‘ida tuproqni qisilib qolishini bartaraf qilish uchun tutash nuqtasi gorizontal diametrdan pastda, ammo dala yuzasidan bir oz yuqori joylashgan. Disklarning bir – biriga maksimal yaqinlashgan joyidagi tirqish 1,5 mm dan katta bo‘lmasligi kerak. Aks holda talab qilingan egatcha hosil bo‘lmaydi va urug‘larning bir qismi dala yuzasiga ekiladi. Ish paytida disklar aylanib, tuproq va o‘simlik qoldiqlarini kesadi va ponadek tuproqni ikki tomonga siljitib egatcha hosil qiladi. Urug‘lar quvurdan o‘tib, egatcha tubiga tushadi. Diskli soshniklar ankerlilarga nisbatan murakkabroq, urug‘larni yomon ko‘madi, tortishga qarshiligi kattaroq. Ammo ular yaxshi ishlov berilmagan, kesakli, ildiz qoldiqlari ko‘p tuproqlarda urug‘ni qoniqarli ekadi va ularga nisbatan kam tuproq yopishadi. Tor qatorlab ekuvchi ikki diskli soshnikning disklari bir–biriga nisbatan katta burchak (180 0 ) ostida o‘rnatilgan va ularning tutash nuqtasi yuqori, natijada bitta soshnik ikkita egatcha hosil qiladi. 31 1.1 3 -rasm. Tor qatorlab ekuvchi ikki diskli soshnikning Disklar o‘rtasida bo‘luvchi voronka o‘rnatilgan, u urug‘o‘tkazgichdan keladigan urug‘lar oqimini teng ikki qismga ajratadi. Diskli soshniklarning tuproqqa botish chuqurligi ularga siquvchi prujinalarni bosimini o‘zgartirish bilan 2 dan 8 c m gacha sozlanadi. Diskli soshnikning tortishga qarshiligi 70...95 N. CHeklovchi gardishli ikki diskli soshniklar sabzavot va moyli ekinlarning urug‘larini ekishda qo‘llaniladi. Gardishlar 13 disklarning tashqi yuzalariga berkitilgan bo‘lib, urug‘larni bir xil va aniqroq chuqur ko‘mish uchun xizmat qiladi. Gardishlarning diametrini o‘zgartirish orqali urug‘larni ko‘mish chuqurligini 2 dan 5 sm gacha sozlash mumkin. Soshniklar orqasida zichlovchi g‘altakcha 14 o‘natilgan, u ekilgan qatorning yon tomonlaridagi tuproqni zichlaydi. 1.14- rasm . Bir diskli soshnik Ko ‘ pgina ekish apparatlari va soshniklar mehnat va enyergiya sarfini kamaytirish maqsadida bir o ‘ tish ishlov berish va ekish ishlarini birga amalga oshirish maqsadida kombinatsiyalashgan qilib konstruksiya qilingan . 32 II-bo‘lim. NAZARIY TADQIQOTLAR 2.1- § G‘o‘za qator orasiga samarali urug‘ ekish usulini qo‘llash uchun shakllantiriladigan jo‘yak formasini tanlash va uning yer resurslaridan foydalanishdagi samaradarligini asoslash Yuqorida qayd etilgan jo‘yak shakllantirish, urug‘ ekish usullari kamchiligini bartaraf etish maksadida odatdagi an’anaviy ko‘ndalang kesimi “trapetsiya” ko‘rinishda bo‘lgan jo‘yak (2.1-rasm) dan tubdan farq qiluvchi, pushta va egat yuzalariga yoppasiga g‘alla urug‘ini ekish imkonini beruvchi ko‘ndalang kesimi “teng yonli uchburchak” ko‘rinishda shakllantiriladigan jo‘yak formasini tavsiya etamiz (2.1-rasm). 1 - pushta; 2 – egat (maxsus konstruksiyali okuchnik yordamida shakllantiriladigan sug‘orish arig‘i); 3 – urug‘; b – jo‘yak eni; b I /2 – jo‘yak yon qiyaliklari eni; c – urug‘ kator oralig‘i (maxsus seyalka yordamida ekilganda); h – ekilgan urug‘ chuqurligi. 2.1-rasm. Tavsiya etilgan ko‘ndalang kesimi “teng yonli uchburchak” ko‘rinishda shakllantiriladigan jo‘yak sxemasi Ushbu tavsiya etilgan jo‘yak shakllantirish va urug‘ ekish usuli (2.1-rasm) q uyidagicha amalga oshiriladi. Urug‘ ekish uchun ishlov berilgan maydonda pushta 1 va egat 2 dan iborat, yon tomonlari b I /2 kenglikda asosi b ga nisbatan α (20-25 0 ) burchak ostida joylashgan ko‘ndalang kesimi teng yonli uchburchak ABD ko‘rinishda L uzunlikdagi jo‘yak maxsus okuchnik yordamida shakllantiriladi. Jo‘yakning qarama-qarshi yonlari yuzasiga bir xil oraliq S larda, belgilangan chukurlik h da 33 yoppasiga katorlab g‘alla urug‘i ekiladi. Uholda urug‘ ekilgan bitta jo‘yakning pushta va egat maydoni (F 2 ) quyidagicha bo‘ladi: tavsiya etilgan usul (7-rasm) quyidagicha amalga oshiriladi. Ishlov berilgan maydonda balandligi (chuqurligi) N ga teng bo‘lgan, pushta 1 va egat 2 dan iborat yon tomonlari в1 2 kenglikda, asosi v ga nisbatan α (20-25°) burchak ostida joylashgan ko‘ndalang kesimi teng yonli uchburchak ABD ko‘rinishda L uzunlikdagi jo‘yak maxsus konstruksiyali okuchnik yordamida shakllantiriladi. Ushbu jo‘yakning qarama-qarshi yonlari yuzasi L⋅( в1 2 +в1 2) ga bir xil oraliq S larda, belgilangan chuqurlik h da yoppasiga qatorlab g‘alla urug‘i 3 ekiladi. U holda urug‘ ekilgan 1 ta juyakning pushta va egat maydoni – F 1 : F1= L⋅( в1 2+в1 2)= в1⋅L, , m 2 ; (1) bu yerda , в1 2=в 2соs α yoki в1= в cos α bo‘lganligi uchun F1= в соs α⋅L, m 2 ; (2) ni tashkil etadi. U holda tekis maydon F0=в⋅L, m 2 ga nisbatan qo‘shimcha hosil bo‘lgan ekin maydoni ΔF 1 ni aniqlash uchun qator oralig‘i v=0,9 m, α =20 0 da quyidagicha hisoblanadi. ΔF 1= L⋅в( 1 cos α−1)= L⋅0.9( 1 0.939693 −1)= L⋅0.9⋅0.064 =0.057 ⋅L, m 2 ; α =25 0 da ΔF 1=L⋅0.9( 1 0.906308 −1)=0.093 ⋅L,¿м2.¿ Hozirgi paytda sug‘oriladigan g‘alla ekishda qo‘llanilib kelinayotgan usulda (2.1-rasm) 1 ta jo‘yakka qo‘shimcha urug‘ ekish mumkin bo‘lgan maydon ΔF 2=(в−в'')L= d⋅L= 0.3L, m 2 ; (3) bo‘lsa, tavsiya etilgan jo‘yak shakllantirish va urug‘ ekish usuli (2.1-rasm) qo‘llanilganda, odatdagi an’anaviy urug‘ ekish usuli (2-rasm) nisbatan umumiy 34 qo‘shimcha urug‘ oziqlanishi uchun hosildor yer qatlami maydoni - Δ F Ø : α =20 0 ; v =0,9 m; d =0,3 m, bo‘lgandaΔF φ= ΔF 1+ΔF 2= L⋅[в( 1 cos α−1)+d]= ¿L⋅[0.9⋅( 1 0.939693 −1)+0.3]= L[0.9⋅0.064 +0.3]=0.35 L,¿м2 ¿ ni tashkil etadi. α =25 0 ; v =0,9 m; d =0,3 da esa quyidagicha bo‘ladi: ΔF φ= L⋅[0.9⋅( 1 0.906308 −1)+0.3]= L[0.9⋅0.093 +0.3]= 0.39 L, ¿м2. ¿ Demak shunday xulosaga kelish mumkinki, sug‘oriladigan g‘allachilikda ushbu tavsiya etilgan jo‘yak shakllantirish va urug‘ ekish usuli (8-rasm) ni joriy etish natijasida ekilgan g‘alla urug‘larining rivojlanishida ildiz otish, to‘laqonli oziqlanish uchun quyidagi hosildor yer qatlami resurslaridan qo‘shimcha- Δ F Ø m 2 ( ga ) foydalanishga erishish mumkin. 1 ga maydondagi jo‘yaklar eni v =0,9m. shakllantirilgan jo‘yaklarning umumiy uzunligi L=10000/0,9=11111 m. ga teng bo‘ladi. U holda α =20 0 ; bo‘lganda Эи= ΔF φ= 0,35 ⋅L= 0.35 ⋅11111 = 3888 ,85 m 2 ≈ 0,39 ga; (4) yoki α =25 0 da E 1ga =0,39·11111=4333,2 m 2 ≈ 0,43 ga; ni tashkil etadi demak, bu 0,39-0,43 ga qo‘shimcha hosildor yer qatlami resurslaridan foydalanish imkonini beradi, ya’ni an’anaviy urug‘ ekish usullariga nisbatan hosildor yer qatlami resurslaridan foydalanish darajasi 35-38% ga oshishini ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida g‘alla tuplarining to‘laqonli oziqlanishi, rivojlanishi hisobiga etishtiriladigan yalpi hosilni ma’lum miqdorga ko‘paytirish imkonini beradi. G‘o‘za qator orasida jo‘yak shakllantirish jarayonining geometrik parametrlari. Tekis ishlov berilgan g‘ o‘za qator orasida va sug‘oriladigan ochiq maydonlarda yer qatlamidan maxsus okuchnik yordamida kovlab chiqarilayotgan tuproq massasidan egat va pushta formasini shakllantirib borish jarayonida hosil bo‘ladigan jo‘yakning geometrik o‘lchamlari ma’lum agrotexnik qoidalarga javob 35 berishi talab etiladi, ya’ni jo‘yakning tanlangan eni v ga bog‘liq ravishda jo‘yak balandligi N ning ma’lum me’yorda bo‘lishini ta’minlanish lozim. Shu nuqtai nazardan ushbu texnologik jarayonning bajarilishini quyidagi sxema asosida ko‘rib chiqamiz (2.2-rasm): b – jo ‘ yak eni ; h P - pushta balandligi ; h E - egat balandligi ; H - jo ‘ yak balandligi ; α – jo ‘ yakning yon qiyalik burchagi ; α 1 - egat qiyalik burchagi ; α 2 - pushta qiyalik burchagi ; S 1 - egatdan kovlab chiqariladigan tuproq massasining yarim ko ‘ ndalang kesimi ; S 2 - S 1 yuzadan chiqarilayotgan tuproq massasining pushta xosil qilish ( yarim ) yuzasi ; 2.2-rasm. Shakllantirilayotgan jo‘yak formasi (ko‘ndalang kesimi) Bu sxemadan ko‘rinadiki S1= S2 = S3= S4 ; ularning qo‘shni burchaklari jo‘yak qiyalik burchagi α ga teng, ya’ni α1= α2= α ; jo‘yak balandligi H , egat balandligi hЭ va pushta balandligi hП yig‘indisiga teng. H = hЭ+hП Ma’lum b enlilikdagi jo‘yak shakllantirilganda hЭ= b 4ctg α ; hП= b 4ctg α ; bo‘ladi. U holda jo‘yakning umumiy balandligi quyidagi ko‘rinishni oladi: H= b 4ctg α + b 4ctg α ; 36 H= 2b 4ctg α= b 2ctg α; H= b 2ctg α ; ga teng bo‘ladi. Shakillantirilayotgan b enlilikdagi jo‘yakning H balandligini yoki aksincha chukurligini shakllantirish uchun maxsus okuchnik qanotlarini jo‘yak yon qirralari qiyaliklari burchagi α ga moslashtirib o‘rnatish uchun uni α burchak ostida rostlash zaruriyati tug‘iladi. U xolda ctg α= b 2H ; dan α= arcctg b 2H ; bo‘ladi. Masalan: b =0,9 m, ennilikda balandligi H =0,15 m li jo‘yak shakllantirish jarayonida okuchnik qanotlari qiyaligi α quyidagi qiymatga ega bo‘ladi: ctg α= 0,9 2∗0,15 =3; α =18 0 40 1 ≈19 0 ni tashkil etadi. U xolda jo‘yaklarning umumiy qiya tomonlari tashkil etadigan, ya’ni urug‘ ekiladigan xamda g‘alla o‘simligining rivojlanishi va oziqlanishi uchun zarur bo‘lgan yerning yuza qismi maydoni F ni aniqlash imkoni tug‘iladi. Buning uchun F= F 1 +∆F f ; Bu yerda: F 1 -tekis maydon yuzasi, m 2 ; F 1 =b·L ∆F f -jo‘yak qiya qismlarining tekis maydonga nisbatdan qo‘shimcha xosil bo‘ladigan yuzasi, m 2 ; ΔF ф= L⋅в( 1 cos α−1), F= L⋅в+L⋅в( 1 cos α− 1); bo‘ladi. Masalan: b =0,9 m, L=1 m, α =19 0 deb qabul qilinganda : F=0,9 ⋅1+0,9 ⋅1( 1 cos 19 0−1)= 0,9 ⋅1+0,9 ⋅1( 1 0,9455 −1)= 0,9 ⋅1+0,9 ⋅1⋅0,057 =0,95 м2 ; Demak, jo‘yak eni b =0,9 m bo‘lganda, 1 m uzunlik L da jo‘yak qiya yuzalari xisobiga F= 0,9 m 2 ga nisbatan F= 0,95 m 2 ga ortishini ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida jo‘yak yonlari qiya yuzalari α =19 0 da shakllantirilganda yerning 37 unumdor yuzasi o‘simliklarning oziqlanishi uchun qo‘shimcha 5,7% ga ortishini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlar α =20 0 da 6,4% ni, α =25 0 da 10,3% ni tashkil etar ekan. Xozirgi kunda eng ko‘p qo‘llanilayotgan, asosan jo‘yak pushtasiga xar xil texnik vositalar yordamida sepma (sochma) urug‘ ekish usuli keng qo‘llanilib kelinmoqda. Bunday usullarning yangi tavsiya etilayotgan bir vaqtning o‘zida loyixada ko‘zda tutilgan universal seyalka yordamida jo‘yak shakllantirib pushta va egat yuzalariga yoppasiga qatorlab bir xil chuqurlikda urug‘ ekish usullari amalda qo‘llanilganda fermer xo‘jaliklarning yer resurslaridan foydalanish samarasini bir muncha oshirishga yerishish mumkin. 2.2 - § G‘o‘zali va ochq maydonlarga tanlangan samarali sxemadaurug‘ ekish usulini mavjud urug‘ ekish usullari bilan taqqoslangan nazariy tadqiqot natijalari Respublikamizda ekinbop, hosildor yerlarning cheklanganligi tufayli, bugungi kunda kuzgi g‘allaning 90 foizdan ortig‘i “paxta-g‘alla” almashlab ekish orqali g‘o‘za qator orasida va sug‘oriladigan ochiq maydonlarda yetishtirilmoqda. Ma’lumki g‘allachilikda hosildorlik va yetishtirilgan yalpi don hajmini oshirishda to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri g‘o‘zali va g‘o‘zasiz sug‘oriladigan maydonlarda yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish samarasini oshirish bo‘lsa, ikkinchisi ekilgan saralangan va serhosil navli g‘alla urug‘larini ekishda samarali sxemada urug‘ ekish usullarini tanlashni, joriy etishni, urug‘lik donni belgilangan me’yorda sifatli ekishni, agrotexnika talabi bo‘yicha yerning hosildor qatlamida, har bir o‘simlikga to‘g‘ri keladigan elementar maydonda urug‘larning teng taqsimlanishini ta’minlashni talab etadi. Bunday ratsional sxemada urug‘ ekish usili g‘ala ekinlarining vegitatsiya davrida yaxshi rivojlanishini, yerning hosildor qatlami resurslaridan samarali foydalanishni, natijada boshoqdagi donlarning donador va to‘laligini, serhosilligini ta’minlaydi. [1;2]. 38 Shu nuqtai nazardan g‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq maydonlarga kuzgi g‘allalarni ekishda qo‘llanilib kelinayotgan mavjud-ananaviy sxemada (1-rasm) urug‘ ekish usuli bo‘yicha quyidagi nazariy tadqiqotlar amalga oshirildi. Odatda g‘alla hosilini etishtirishda uzunligi L, eni b ga teng bo‘lgan tekis maydon F 1 =b∙L m, 2 (1) da yoppasiga urug‘ ekish sxemasini yer resurslaridan ya’ni, yerning hosildor qatlamidan 100% samarali va unumli foydalanilgan urug‘ ekish usuli sifatida qabul qilish mumkin. Demak g‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq maydonlarga mavjud-ananaviy sxema (1-rasm) da va yangi tavsiya etilgan sxema (2-rasm)da urug‘ ekish usullari qo‘llanilganda yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish samaradorligini, ularining prinsipial sxemasi (1;2-rasm) geometrik parametrlarini hisbga olgan holda, urug‘ ekish va uni etishtirish mumkin bo‘lgan maydoni kattaliklari ( F 1 ; F 2 ; F 3 ) ni o‘zaro taqqoslash orqali aniqlash mumkin [ 3;4]. . 1 - pushta; 2 - egat; 3 – urug‘; b – jo‘yak eni; b II – pushta eni; c – urug‘ qator oralig‘i; d – egat eni (kultivator okuchnigi yordamida shakllantirilgan sug‘orish arig‘i). Sug‘orish ariqlari ochilgan ya’ni, jo‘yak shakllantirilgan mavjud-ananaviy urug‘ ekish sxemasi (1-rasm) dan ko‘rinadiki, uning urug‘ ekish mumkin bo‘lgan maydoni 2.2-rasm. Ananaviy urug‘ ekish usulining prinsipial sxemasi F 2 =(b - d)∙L m 2 , (2) ni tashkil etishini ko‘rsatadi. U holda unig samaradorligini, ya’ni yerning hosildor qatlamidan foydalanish koefitsientini F 2 ning F 1 ga nisbati orqali aniqlanganda 39 f yer . h . q2 1 = F 2 F 1 =( b − d ) ∙ L b ∙ L = 1 − d b ; yoki F 2 F 1 ¿ f yer . h . q2 1 ∙ 100 % ; ( 3 ) ekan. Bu o‘z navbatida 1 > ( 1 − d b ) ; ( 4 ) ekanligini ko ' rsatadi . Demak mavjud-ananaviy sxemada urug‘ ekish mumkin bo‘lgan maydon ( F 2 ), urug‘ yoppasiga ekish mumkin bo‘lgan tekis maydon ( F 1 ) ga nisbatan yerning hosildor qatlami resurslaridandan foydalanish koefitsienti birdan kichik ekanligini tasdiqlaydi. Bu holatni (3) faizlarda, grafik ko‘rinishda d = 0,05 ÷ 30 m ; va b = 0,9 m; bo‘lgan qiymatlarda ko‘rib chiqamiz -0.05 0.15 0.350102030405060708090100F2/F1, % d, m 1-grafik. Ushbu 1-grafikdan ko‘rinadiki mavjud-ananaviy sxemada urug‘ ekish mumkin bo‘lgan maydon ( F 2 ), urug‘ yoppasiga ekish mumkin bo‘lgan tekis maydon ( F 1 ) ga nisbatan yerning hosildor qatlami resurslaridandan foydalanish samarasi, egat (sug‘orish arig‘i) eni- d ning kattalashgani sari uning kamayib borishini ko‘rsatadi. SHu nuqtai nazardan, ushbu mavjud-ananaviy sxema (1-rasm) da urug‘ ekish usulida yo‘l qo‘yilayotgan muammoni bartaraf qilish maqsadida quyidagi prinsipial 40 sxema (2-rasm) da keltirilgan, jo‘yak ko‘ndalang kesimi teng yonli uchburchak AED ko‘rinishdagi jo‘yakga urug‘larni qatorlab yoppasiga ekish usuli sxemasi tavsiya etildi. 1 - pushta; 2 – egat (maxsus okuchnik yordamida shakllantiriladigan sug‘orish arig‘i); 3 – urug‘; b – jo‘yak eni; b I /2 – jo‘yak yon qiyaliklari eni; c – urug‘ qator oralig‘i (maxsus seyalka yordamida ekilganda); h – ekilgan urug‘ chuqurligi. 2.3-rasm. Tavsiya etilayotgan jo‘yaklab urug‘ ekish usulining prinsipial sxemasi (jo‘yak ko‘ndalang kesimi). Ushbu tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuli tadqiqi shundan dalolat beradiki, ya’ni ishlov berilgan g‘o‘za qator oralarida va sug‘oriladigan g‘o‘zasiz ochiq maydonda balandligi (chuqurligi) N ga teng bo‘lgan, pushta 1 va egat 2 dan iborat yon tomonlari b 1 /2 kenglikda asosi b g a nisbatan α (20-25°) burchak ostida joylashgan ko‘ndalang kesimi teng yonli uchburchak ko‘rinishda shakllantirilgan jo‘yakning qarama-qarshi yonlari yuzasiga, bir xil oraliq S larda, belgilangan chuqurlik h da yoppasiga qatorlab g‘alla urug‘i 3 ekish imkoni tug‘iladi. Bunda, L uzunlikdagi urug‘ ekilgan bitta jo‘yakning pushta va egat maydoniF3= L∙( b! 2+b! 2)= L∙( b 2cos α+ b 2cos α)= L∙ b cos α;(5) ko‘rinishni oladi. U holda, tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuli qo‘llanilganda yer( F 3) ning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish koefitsienti - f . yer . h . q3 1 ( α ) ∋ , tekis maydan ( G‘ 1 ) ga nisbati 41 fyer .h.q 31(α) = F3 F1 = b/cos α b∙L ∙L= 1 cos α;yoki F3 F1 = f yer .h.q 31(α) ∙100 ;% (6)bo‘ladi. Bu esa 1 < ( 1 cos α ) ; ( 8) ekilganligini k o ' rsatadi D emak, bu holatda, ya’ni (6), tavsiya etilayotgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish mumkin bo‘lgan maydon ( F 3 ) ning, urug‘ yoppasiga ekish mumkin bo‘lgan tekis maydon ( F 1 ) ga nisbatan, yerning hosildor qatlami resurslaridandan foydalanish koefitsienti samaraliroq ekanligini tasdiqlaydi. Buni, ushbu tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuli qo‘llanilgan holatda yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish koefitsientining foizlardagi o‘zgarish grafigini formula (6) bo‘yicha b = 0,9 m; va α =5 0 ÷ 30 0 bo‘lgan qiymatlarda ko‘rib chiqadigan bo‘lsak 0 5 10 15 20 25 30 3590.095.0100.0105.0110.0115.0120.0F3/F1, % α, gradus 2-grafik . Ushbu 2-grafik mavjud-ananaviy sxemada urug‘ ekish mumkin bo‘lgan maydon ( F 2 ) ning, urug‘ yoppasiga ekish mumkin bo‘lgan tekis maydon ( F 1 ) ga nisbatan yerning hosildor qatlami resurslaridandan foydalanish samarasi, α ning keltirilgan har bir qiymatida yuqori bo‘lishini ko‘rsatadi. Demak, ushbu (4;8) da keltirilgan tadqiqot natijalari 42 fyer .h.q 21 <1< fh.yer .q 31(α) ;(9) bo‘lishini ko‘rsatadi. Endi, ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi bo‘lgan tavsiya etilgan sxemada urug‘ ekish usuli (2-rasm) da urug‘ ekiladigan maydon ( F 3 ) ning mavjud-ananaviy sxemada urug‘ ekish usuli (1-rasm) da urug‘ ekiladigan maydon ( F 2 ) ga nisbatan samaradorligi yerning hosildor qatlamidan foydalanish koefitsenti bo‘yicha aniklanganda fyer .h.q 32(α) = F3 F2 = b/cos α0∙L (b− d)∙L = b/cos α0 (b−d) ;yoki F3 F2 = f yer .h.q 32(α) ∙100 ;% (10 ) ekanligini ko‘rsatadi. YA’ni ( 1 cos α ) < ( b / cos α 0 ( b − d )) ; ( 11 ) bo ' lis h i ni ko‘rsadi. Ushbu tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuliga nisbatan, mavjud- ananaviy sxemada urug‘ ekish usuli (1-rasm) da urug‘ ekish usuli qo‘llanilgan holatda yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish koefitsienti o‘zgarish grafigini, formula (10) bo‘yicha d= 25 m ;va b = 0,9 m; α =5 0 ÷ 30 0 bo‘lgan qiymatlarda ko‘rib chiqadigan bo‘lsak 3 -grafik 0 5 10 15 20 25 30 35125.0130.0135.0140.0145.0150.0155.0160.0165.0F3/F2, % α, gradus 43 SHuningdek, bu 3-grafikdan ham ko‘rinadiki, tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuli qo‘llanilganda urug‘ ekiladigan maydon ( F 3 ) ning mavjud- an’anaviy sxemada urug‘ ekish usuli (1-rasm) da urug‘ ekiladigan maydon ( F 2 ) ga nisbatan samaradorligi α ning keltirilgan har qanday qiymatida katta ekanligini tasdiqlaydi. Demak, ushbu tadqiqot natijasi urug‘ ekish imkoni mavjud bo‘lgan F 1 ; F 2 ; F 3 maydonlarda yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish samaradorligi o‘zaro taqqoslanganda, yangi tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuli qo‘llaniladigan mayd o n- F 3 da yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanish samarasi maksimal ekanligi aniqlandi,ya’ni ( 1 − d b ) < ( 1 cos α ) < ( b / cos α 0 ( b − d )) ; ( 11 ) bo ' lishini isbotlaydi. YA’ni fyer .h.q 21 < fyer .h.q 31(α) < fyer.h.q 32(α) ;(12 )bo 'ladi Ushbu tadqiqot natijalari g‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq dalalarga mavjud-ananaviy sxema (1-rasm) da urug‘ ekish usulida urug‘ ekish imkoni bo‘lgan maydon- F 2 ga hatta yoppasiga uurug‘ ekiladigan maydon- F 1 ga nisbatan, tavsiya etilgan sxema (2-rasm) da urug‘ ekish usuli qo‘llaniladigan maydon- F 3 da ekiladigan urug‘lik donlarning oziqlanishi, vegitatsiya davrida yaxshi rivojlanish uchun har bir tup o‘simlikga to‘g‘ri keladigan elementar maydon maksimal bo‘lishini isbotlaydi, ya’ni yerning hosildor qatlami resurslaridan foydalanishda yuqori samaraga yerishish imkonini beradi. 2.3- § Diskli soshniklar o‘rnatilgan seyalka seksiyasining prinsipial sxemasi va uning ishlash texnologiyasi Ma’lumki dunyoda qishloq xo‘jaligi dexqonchiligida ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish bo‘yicha mavjud mashinalar tizimlarida turli 44 rusumdagi g‘alla ekish mashinalari mavjud. Bu rusumdagi mashinalar o‘z navbatida ishlatiladigan turli xil mintaqalarning yer, iqlim va tuproq strukturasi, uning fizik- mexanik tarkiblarini inobatga olgan holda xilma-xil konstruksiyalarda ishlab chiqilgan. G‘alla ekish mashinalrining tuzilishida ham boshqa turdagi mashinalar singari, belgilangan texnologik jarayonlarni to‘liq va sifatli agrotexnik talablar darajasida amalga oshiruvchi asosiy ishchi organlari tizimi, tuzilishi, rostlanishi, ular parametrlarining ishlash rejimlariga ta’siri muxim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning konstruksiyalari xilma xilligini belgilaydi. Ushbu yo‘nalish bo‘yicha yuqorida taxlil etilgan qator axborot resurslari ma’lumotlarida qayd etilganidek, xozirgi kungacha Respublikamiz miqyosida va xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqariladigan g‘alla ekish seyalkalari modifikatsiyalari tarkibida bir yo‘la jo‘yaklab samarali g‘alla ekish usulini va uni amalga oshirishga mo‘ljallangan seyalka yoki kombinatsiyalashgan maxsus ishchi organlar o‘rnatilgan seyalka variantlari mavjud emas. Ush buni inobatga olgan holda, fermer xo‘jaliklarining asosiy don ishlab chiqarish soxasi bo‘lgan sug‘oriladigan g‘allachilikda, yer resurslaridan samarali foydalanish imkonini beruvchi takomillashtirilgan, samarali agrotexnologiyani amalga oshirish maqsadida jo‘yakning pushta va egat yuzalariga yoppasiga g‘alla urug‘i ekish ratsional usulini qo‘llash va unda bajariladigan texnologik jarayonlarni to‘liq agrotexnik talab darajasida amalga oshiruvchi kombinatsiyalashgan ishchi organli seyalkalar yaratish uchun quyidagi biryo‘la jo‘yak shakllantiruvchi va urug‘ ekuvchi, ekilgan urug‘larni zichlab ketuvchi kombinatsiyalashgan ishchi organli universal seyalka sxemasi (2.4-rasm) ni tavsiya etamiz. 45 1-rama; 2-tortqi; 3-tayanch g‘ildirak; 4-maxsus okuchnik (jo‘yak shakllan-tir g ich); 5-povodk; 6-sfyerik diskli soshnik; 7-zichlovchi g‘ildirakli zogortaj. 2.4- rasm Biryo‘la jo‘yak shakllantiruvchi va urug‘ ekuvchi kombinatsiyalashgan ishchi organli universal seyalka sxemasi Ko ‘ zda tutilgan qurilma quyidagicha ishlaydi : seyalka ramasiga ketma - ket o ‘ rnatilgan ishchi organlar tayanch g ‘ ildirak 3, pushta va egat ( jo ‘ yak ) kengligi b ga mos ravishda ish chuqurligi N /2 ga rostlanadi , okuchniksimon jo ‘ yak shakllantirgich 4, egatning qarama - qarshi tomonlarini α burchak ostida shakllantiradi . Sferik diskli soshnik 6 dozator orqali belgilangan me ’ yorda taqsimlanadigan yashikdagi urug ‘ ni bir qator joylashtirish uchun rostlangan chuqurlikda ariqchalar ochib ketadi . Ariqchalarga joylashtirilgan urug ‘ larni zichlovchi katok 7 lar tuproq bilan ko ‘ mib - zichlab boradi . SHu tariqa g ‘ o ‘ za qator orasiga va sug ‘ oriladigan ochiq maydonlarga urug ‘ ekish jarayonlarini amalga oshirishda bir yo ‘ la jo ‘ yak shakllantirishga , urug ‘ larni belgilangan chuqurlikda ekishga va uni ko ‘ mib zichlab ketishga erishiladi . 46 Mazkur tavsiya etilgan samarali urug ‘ ekish usulining texnologik jarayonlari ketma - ketligini quyidagicha amalga oshirilshi mumkin (3- rasm ). . 2.5- rasm Kombinatsiyalangan ishchi organli ishchi seksiya yordamida samarali urug‘ ekish usulida bajarilayotgan texnologik jarayonning prinsipial sxemasi. Kengligi V ga teng bo‘lgan jo‘yakni qanotlari orasi 45 0 li okuchnik 1 gorizontal tekislikka nisbatan pushta va egat (jo‘yak) ning qarama-qarshi tomonlarini α =20 0 -25 0 burchak ostida shakllantiradi (3-rasm, 1-1 kesim). Bir-biridan d oraliqda o‘rnatilgan sferik disk 2 lardan iborat soshniklar egatning qarama-qarshi tomonlari yuzasida vertikal tekislikga nisbatdan γ burchak va bo‘ylama yo‘nalashiga nisbatan β xujum burchak ostida xarakatlanib, qator oralari kengligi b =15 с m ga, chuqurligi h =3-5 sm ga teng bo‘lgan s enlilikdagi ariqchalarni shakllantiradi (3-rasm,11-11 kesim). Bunk erga biriktirilgan dozatorga ulangan urug‘ o‘tkazgich va urug‘ yo‘naltirgich orqali urug‘ 3 lar ariqchalarga birin-ketin tushadi. G‘ildiraksimon katok 4 pushta va egat yonlaridagi ariqchalarning baland qismidagi tuproqning ariqchalardagi urug‘ ustiga 47 siljib tushmay qolgan qismini, eni K ga teng kenglikda deformatsiyalab ariqchalarni tuproq bilan to‘ldiradi va zichlaydi (3-rasm, 111-111 kesim). 2.4- § Seyalka ishchi seksiyalariga o‘rnatiladigan bir diskli soshnikning ratsional parametrlarini aniqlash Ma’lumki sferik diskli ishchi organlar yordamida yerga ishlov berishda tuproqni maydalab ketish darajasining yuqori bo‘lishi, tuproqlar orasida uchraydigan o‘simlik poyalari va qoldiq «tomir» larni qirqib ketishi, tiqin hosil qilmasligi va mashina tortishiga ko‘rsatadigan qarshiligining nisbatan kamligi kabi ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir qancha afzalliklarga ega. SHuningdek sfyerik disklarning qo‘llanilishi va vazifasiga qarab ularning diametri, joylashish oraliqlari, bir o‘qqa joylashtirilgan sfyerik disklarning xujum burchagi β ning o‘zgarishi bilan chuqurlik ga rostlanishi xamda, ishchi kenglik C da ag‘darilayotgan tuproq massasining qo‘shni disklarga ta’siri kabi bir qancha parametrlarining nazariy asoslari va taxlillari mavjud. Sfyerik diskli ishchi organlar soshnik sifatida faqat tekis maydonlarga g‘alla ekish uchun mo‘ljallangan, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan DEM-3,6 (hozirda ishlab chiqarishda mavjud bo‘lmagan) va xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqarilgan Uni Drill «Irlandiya», Sulky Uni Drill «Fransiya», DS-300; DS-400 «SHvetsiya», TCTD-1010 «AQSH» hamda «Rossiyada» LDG-10M«Rossiya» seyalka- lushilniklardagina foydalanib kelinadi. Biroq sferik diskli ishchi organlarni maxsus urug‘ ekish seyalkalarda soshnik sifatida qo‘llash uchun, uning ratsional parametrlarini tanlash bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ma’lumotlari yetarli emas. Etarli darajada o‘rganilmagan. SHu nuqtai nazardan universal g‘alla ekish seyalkasiga o‘rnatishga mo‘ljallangan ekkich (soshnik) sfyerik diskli ishchi organining texnologik va konstruktiv parametrlari orasidagi bog‘liqliligini o‘rganish talab etiladi (1-rasm). Sfyerik diskning parametrlari uning botiqlik radiusi, qirrasining o‘tkirlik burchagi va diametri bo‘lib, yerga talab etilgan texnologik parametrlarda ishlov berishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etuvchi asosiy parametr disk diametri bo‘lib hisoblanadi. 48 2.6-rasm . Universal g‘alla ekish seyalkasiga o‘rnatishga mo‘ljallangan ekkich (soshnik) sfyerik diskli ishchi organining ishchi holatdagi prinsipial sxemasi . SHu nuqtai nazardan ekkich (soshnik) diskining ratsional diametrini asoslash uchun quyidagi trigonogeometrik metodni tavsiya etamiz. Trigonometriyaning asosiy formulalaridan ma’lumki α burchak kattaligi harqanday haqiqiy songa teng α ≠0 bo‘lganda trigonometrik funksiya uzluksizligi 0 < α < π 2 bo‘ladi. Ushbuni hisobga olgan holda quyidagi geometrik sxemani quramiz (2.7-rasm). . Borinki OX o‘qida radiusi OA uzunlikka teng bitta aylana chizamiz. So‘ngra M ixtiyoriy nuqtadan OA radiusga pyerpendikulyar ravishda ME vatar o‘tkazib, burchagi 2 α ga teng bo‘lgan sektorni xosil qilamiz. A va M nuqtalarni birlashtirib, qarama- 49 qarshi tomonlari OA radiusga teng bo‘lgan αburchakni teng tomonli MOA uchburchakni, α1 burchakli AMP uchburchakni xosil qilamiz. So‘ngra AM kichik vatarni teng ikkiga bo‘luvchi B nuqtadan O nuqtaga to‘g‘ri chiziq o‘tkazamiz, shuningdek B nuqtadan OA radiusga BC perpendikulyarni tushiramiz. Natijada burchaklari α1= α11 bo‘lgan AMP uchburchakga o‘xshash ABC to‘g‘ri burchakli uchburchakni xosil qilamiz. 2.7-rasm U holda (2-rasm) aylana radiusi R da D quyidagicha topiladi: R = OA = OC + CA = OC + PA 2 ; ( 1 ) bo‘lganda D = 2 R bo‘ladi. 2-rasmda keltirilgan sxemadan ko‘rinadiki, AP PM = tg α 1 ; AC CB = tg α 11 ; va α 1 = α 11 ; ( 2 ) AC = PA 2 bo ’lganligi uchun COB uchburchakda CB = AP 2tg α1 ;(3) Bundan tashqari CB OC = ctg α3;bo ’lsa α3= π 2− α3;(4)ekanligi ko ’rinadi . U holda OC = CB ctg α 3 = AP 2 ∙ tg α 1 ∙ ctg α 3 ; ( 5 ) (1)ga (5)∋qo ’ysak R= AR 2∙tg α1∙ctg α3 + AR 2 ;D=2R;(6)bo ’ladi . Diskning ishchi xolati (1-rasm) ga asosan, u xosil qiladigan urug‘ tushish ariqcha chuqurligi (2-rasm) h= AR deb qaralsa R = h 2 ∙ tg α 1 ∙ ctg α 3 + h 2 ; ( 7) bo ’ ladi va shuningdek PM = ax 2 (2-rasm.) eknligini hisobga olsak 50 AP PM = h a x 2 = tg α 1 ;( 8) u holda (7) quyidagi ko‘rinshga ega bo‘ladi: R= h∙ax 2∙2∙h∙ctg α3 +h 2;(9) C = a x ∙ sin β bo ’ lganligi uchun a x = C sin β ∋ ( 9) ga qo ’ yamiz R= C 4∙sin β∙ctg ( π 2−α1) +h 2;(10 )va α 1 = ar ctg 2 ∙ h a x = ar ctg 2 ∙ h ∙ sin β C ; ( 11 ) ekanligini inobatga olgan h olda , ( 11 ) ∋ ( 10 ) ga q o ’ yib ekkich ( soshnik ) diski radiusi R ni topish formulasini q uyidagi ko ’ rinishga keltiramiz : R= C 4∙sin β∙ctg ( π 2−ar ctg 2∙h∙sin β C ) +h 2;(12 )D=2R;(13 ) Tavsiya etilayotgan formula (12;13) yordamida β hujum burchak ostida o‘rnatilgan, talab etilgan C va h texnologik parametrlarda (1- rasm) ishlov beradigan, har qanday diskli ishchi organ konstruksiyasining ratsional diametr D ini asoslash mumkin. Ushbu formula (12;13) dan foydalanib 60 sm li va 90 sm li sxemalarda ekilgan g‘o‘za qator oralariga urug‘ ekish texnologik jarayonlarni amalga oshiruvchi universal g‘alla seyalkaga o‘rnatilgan bir diskli ekkich (soshnik), ya’ni diskli ishchi organ diametri D ni quyidagicha topamiz: urug‘larning sifatli ekilishini ta’minlash uchun β=13 0 hujum burchak ostida o‘rnatilgan ekkich diskining ishlash jarayonida chuqurligi h=5sm ;va uning eni C=5sm ga teng bo‘lgan, urug‘lar ketma-ket 51 joylashadigan ariqcha hosil qilish uchun diskli ishchi organ diametr D ini (1-rasm) tavsiya etilayotgan (12;13) formuladan foydalanib aniqlaymiz. U holda R= 5 4∙sin 13 0∙ctg (90 0− arctg 2∙5∙sin 13 0 5 ) +5 2=¿ ¿ 5 4∙0,225 ∙ctg 65 040 1+5 2= 5 4∙0,225 ∙0,4592 +5 2=¿ ¿ 5 0,41328 + 5 2 = 12,098 + 0,25 = 14,598 ; bo‘lib, ushbu ekkich ( soshnik ) ishchi diskining rasional diametri esa D = 2 R = 2 ∙ 14,598 = 29,196 ≈ 29 cm ; ni tashkil etadi. Demak, univyersal g‘alla ekish seyalkasiga o‘rnatishga mo‘ljallangan ekkich (soshnik) diski diametri D ning rasional q iymati 29 cm ga teng deb qabul qilish mumkin. Shuningdek, tavsiya etilayotgan ushbu trigonogeometrik metod va formula (12;13) yordamida β hujum burchak ostida o‘rnatiladigan, talab etilgan C va h texnologik parametrlarda (1- rasm) ishlov beradigan, har qanday diskli ishchi organ konstruksiyasining ratsional diametr D ini asoslash mumkin. Univyersal seyalkaga o‘rnatilgan bu bir diskli maxsus soshniklar seyalkaning asosiy ishchi organlari hisoblanib, uning ishlanmasi kuyidagi detallarni o‘z ichiga oladi (2.11-rasm). 52 a) b) v) . a-okuchnikning ustki ko‘rinishi; b, v-yon tomonlardan ko‘rinishi. 1- sferik diskli ishchi organ; 2-urug‘ yo‘naltirgich; 3-o‘q; 4-povodok; 5-kranshteyn; 6-diskning vertikal holatini rostlovchi vint; 7-vilka; 8-prujina; 9-shpilka. 2.8 -rasm 2.5 § Universal seyalkaga mo‘ljallangan okuchnikning rostlanish parametrlari va ishlanmasi Seyalkaga o‘rnatilgan okuchniklarning asosiy vazifasi ishlov berilgan ya’ni, urug‘ ekishga tayyorlangan ochiq maydonlarda yoki hosili yigishtirilgandan so‘ngi g‘o‘za qator oralarida seyalka ish jarayonida talab etilgan o‘lchamdagi jo‘yaklarni shakllantirishdan iborat. Shu bilan bir qatorda okuchnikning jo‘yak shakllantirishda uning tuproqga botishi, xosil qilinadigan pushta zichligi, yer rel’efiga qarab jo‘yak ravonligini ta’minlashi, sferik diskli soshniklar uchun tuproqni jo‘yakning qiya tomonlariga bir tekis taqsimlab zichlab ketishi, yonma-yon ishlayotgan okuchnik qanotlari o‘rtasida tuproq uyumlari hosil bo‘lmasligi kabi jarayonlar sifatli bajarilishi talab etiladi. 53 Bu ko‘rsatkichlarga asosiy ta’sir etuvchi omillar okuchnik ishchi qismi suyriligi, qanotlar yoyiqligi, balandligi ya’ni, uning umumiy konstruksiya formasi bo‘lib xisoblanadi. Bundan tashqari jo‘yak shakllantirish jarayonida uning geometrik o‘lchamlarini ta’minlashda rostlanish parametrlari muxim vazifani bajaradi. Quyida keltirilgan sxemada okuchnikning asosiy rostlanish parametri ko‘rsatilgan (2.5-rasm). 1-okuchnik stoykasi; 2-okuchnik qanoti. 2.9-rasm. Okuchnikning sxematik ko‘rinishi Bu sxemadan ko‘rinadiki okuchnikning gorizantal tekislikga nisbatan yon qirralari burchagi α ning o‘zgarish qiymati jo‘yakning egat va pushtalari yon qiyaliklarini xamda ularni N balandlikda shakllantirishda asosiy vazifani bajaradi. N balandlikdagi jo‘yak shakllantirishda okuchnik qirralarining o‘rnatilish burchagi α quyidagicha aniqlanadi: ctg α= b 2H ; dan α= arcctg b 2H ; Bu yerda b-shakllantiriladigan jo‘yak enliligi. SHakllantirilayotgan b enlilikdagi jo‘yakning H balandligini yoki aksincha chuqurligini shakllantirish uchun maxsus okuchnik qanotlarini jo‘yak yon qirralari qiyaliklari burchagi α ga moslashtirib o‘rnatish uchun uni α burchak ostida rostlash zaruriyati tug‘iladi. Jo‘yak shakllantiruvchi okuchnikga asosiy ta’sir etuvchi omillari okuchnik ishchi qismi suyriligi, qanotlar yoyiqligi, balandligi ya’ni, uning umumiy 54 konstruksiya formasi bo‘lib xisoblanadi. Bundan tashqari jo‘yak shakllantirish jarayonida uning geometrik o‘lchamlarini ta’minlashda rostlanish parametrlari muxim vazifani bajaradi. Bu sxemadan ko‘rinadiki okuchnikning gorizantal tekislikga nisbatan yon qirralari burchagi α ning o‘zgarish qiymati jo‘yakning egat va pushtalari yon qiyaliklarini xamda ularni N balandlikda shakllantirishda asosiy vazifani bajaradi. Masalan: b =0,9 m, ennilikda balandligi H =0,15 m, li jo‘yak shakllantirish talab etilganda jo‘yak shakllantirish jarayonida okuchnik qanotlari qiyaligi α quyidagi qiymatga ega bo‘lishi lozim:ctg α= 0,9 2∗0,15 =3; α =18 0 40 1 ≈19 0 ni tashkil etadi. Demak , jo ‘ yak shakllantiruvchi okuchnikning maxsus konstruksiyasi ishlab chiqilsa ya ’ ni uning parametrlari okuchnik holatini gorizontal tekislikga nisbatan rostlanish burchagini - α = 0 0 - 35 0 gacha o ‘ zgartiradigan mexanizmlarni hisobga olgan holda tanlansa va ishlab chiqilsa , shakllantiriladigan jo ‘ yak balandligi ( chuqurligi ) N ni yer relefi ( tekisligi yoki qiyaligi ) ni hisobga olgan xolda tanlash mumkin va unga muvofiq ravishda okuchnikning pastki qirrasi burchagi α ga rostlanadi . Seyalkaning ishchi seksiyalariga o‘rnatish uchun mo‘ljallangan jo‘yak shakllantiruvchi okuchnikning m axsus ishlanmasi quyidagi ko‘rinishda yasaldi (2.6-rasm). 55 a) b) . a-oldidan ko‘rinishi; b-yon tomondan ko‘rinishi. 2.10-rasm 2.6 - § Ekilgan urug‘larni ko‘mib-zichlab ketuvchi katoklar va uning texnologik jarayonlarni amalga oshirish sxemasi Sferik diskli ishchi organlarning joylashish holatiga muvofiqlashtirilib o‘rnatilgan g‘ildiraksimon katoklar vazifasi pushta va egat yonlaridagi ariqchalarning baland qismidagi tuproqning, ariqchalardagi urug‘ ustiga siljib tushmay qolgan qismini katok eni K ga teng kenglikda deformatsiyalab, ariqchalarni tuproq bilan to‘ldiradi va zichlaydi (2.12-rasm). Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, ya’ni maxsus kombinatsiyalangan ishchi organlar bilan jixozlangan g‘alla ekish mashinasi yordamida paxta terimidan so‘ngi g‘o‘za qatori oraliqlariga agregatning bir o‘tishidan bir yo‘la jo‘yak shakllantirishni, hamda jo‘yakning pushta va egatlariga belgilangan chuqurlikda, bir xil oraliqlarda yoppasiga qatorlab urug‘ ekishni, uni ko‘mib-zichlab ketishni amalga oshirish orqali, g‘alla urug‘ini agrotexnik talab darajasida sifatli ekishga va yetishtiriladigan yalpi xosil miqdorini ko‘paytirishga, yoqilg‘i sarfini, urug‘ ekish me’yorini va boshqa iqtisodiy sarf xarajatlarni keskin kamaytirishga erishish mumkin. 2.11-rasm. Ko‘mib-zichlab ketuvchi katoklarning joylashish va jarayonni bajarishdagi orqa tomonidan ko‘rinish sxemasi. 56 Sferik disklarning urug‘ joylashirirish uchun ochgan ariqchalarni tuproq bilan to‘ldirib-zichlovchi katok ishlanmasi quyidagi detallarni o‘z ichiga oladi. a) b) v) 2 .12 -rasm. a-katokning ustki ko‘rinishi; b, v-yon tomondan ko‘rinishi. 1-zichlovchi g‘ildirak; 2-povodok; 3-prujina; 4- rostlovchi vint; 5-vilka; 6-kranshteyn. 2.7- § Seyalka tayanch g‘ildiraklarini o‘rnatishning texnologik asoslash Kishlok xujalik mashinalarida uchraydigan tayanch gildiraklar buyicha axborot manbalarida yetarli darajada nazariy tadkikotlar mavjud. Birok ishchi organlari aloxida ishchi seksiyalariga urnatilgan kishlok xujalik mashinalarida bitta seksiyasiga bitta tayanch gildiraklar urnatilib kelingan. Ularda asosan vertikal tekislik buyicha rostlanuvchan va kuzgalmas kilib urnatilgan variantlari mavjud bulib, ishchi organlarning bir me’yorda tuprok katlamida bajarilayotgan jarayonlarni yer yuzasiga nisbatan bir xil satxda tutib borishini ta’minlashi nazariy asoslangan ma’lumotlar mavjud. Ushbu eksperimental seyalkaning tekis maydonlarda va ekinlardan bushagan juyakli maydonlarda urug ekish jarayonlarida ishchi seksiyani bir xil satxda tutib borishini ta’minlash maksadida quyida keltirilgan sxema da ko’rsatilganidek tayanch gildiraklar urnatish lozim (2.16-rasm) 57 . 1-yer; 2;4-chap tomonga o‘rnatiladigan, 5;6-o‘ng tomonga o‘rnatiladigan tayanch g‘ildiraklar; 3-jo‘yak pushtasi; 7-jo‘yak egati. Bu sxemada keltirilgan ikkala xolatda xam ushbu tayanch gildiraklar ishchi seksiyani yer yuzasiga nisbatan bir xil belgilangan satxda xarakatlanishini ta’minlashi e’tiborga olingan. 2.13-rasm. Tayanch g‘ildiraklar III - bo‘lim. EKSPYERIMENTAL TADQIQOTLAR 3.1 - § Ekspyerimental tadqiqotlar dasturi Dala sharoitida o‘tkazilgan eksperimental tadqiqotlarning maqsadi 2012-2013 yillarda o‘tkazilgan laboratoriya tadqiqotlari natijalari asosida chiqarilgan xulosalarni 58 dala sharoitida tekshirish va takomillashtirilgan agregatning ish ko‘rsatkichlarini baholash bo‘ldi. Bu tadqiqotlarda quyidagi masalalar o‘rganildi: g‘o‘za qator oralariga har xil usulda ishlov berilganda qator orasi profilining o‘zgarishi, ya’ni ekish qismiga yaratilgan sharoitni baholash; ishchi seksiyalarning sifat ko‘rsatkichlarini dala sharoitida baholash; g‘ o‘za qator oralariga ekilgan bug‘doy urug‘larining tekis taqsimlanishini baholash; q ator orasi relefinining bug‘doy ekishga qulay holatini hosil bo‘lishini baholash. 3.2- § Ekspyerimental tadqiqotlar uslubi S inov tajribalari sug‘oriladigan ochiq maydonlar hamda g‘o‘za qator oraliqlariga belgilangan chuqurlikda qatorlab urug‘ ekishning agrotexnik ko‘rsatkichlari ÒźŔN 63.06:2001 «Qishloq xo‘jalik mashinalari sinovi. Ekish mashinalari sinov dasturi va uslubi», GOST 26711-89 «Seyalki traktornыye. Obщiye texnicheskiye trebovaniya» uslubi asosida olib borildi. Dala eksperimentlarida nazariy asoslangan olti qator 60 sm dan jo‘yak shakllantiruvchi loyihalangan ishchi organlar 0,5+5+0,5=6 okuchnik va urug‘ ekuvchi oralari 15 cm dan joylashtirilgan 24 ta soshnik, urug‘larni ko‘mib-zichlab ketuvchi 24 ta katoklr bilan jihozlangan tadqiqot ob’ektidan iborat universal seyalka TTZ-80.11 rusumli traktorlarga agregatlangan holatda o‘tkazildi. 59 TTZ-80.11 rusumli traktorlarga agregatlangan universal seyalka (UZSD-3,6) ning sanoat namunasi. 3.1-rasm. 3.3- § Dala tajribalari va natijalari Ekspyerimental tadqiqotlar Samarqand QXI o‘quv-tajriba xo‘jaligi, Samarqand viloyati Oqdaryo tumanidagi “Xojiobodqarqara” va “Zaminaka”, Payariq tuman Choshtepa jamoa xo‘jaliklari fermerlar i dalalarida o‘tkazildi. Tajribalardan oldin tuproq sharoiti va dala relefi o‘rganildi. 60 cm. li sxemada ekilgan g‘o‘za qator orasiga urug‘ ekuvchi osma va diskli tipdagi universal seyalka ishlanmasi amaliy sinov tadqiqotlari 2021 yilda Samarqand viloyati Oqdaryo tumanidagi “Xojiobodqarqara” va “Zaminaka”fermer xo‘jaliklarida dastlabki dala sinov tadqiqotlarining birinchi bosqichi o‘tkazildi. Seyalkaning asosiy ishchi organlari jo‘yak shakllantiruvchi okuchniklar o‘rnatilgan 6 ta seksiyadan iborat bo‘lib, xar bir seksiyadagi okuchnikning orqa kismiga 4 tadan, umumiy 24 ta sferik diskli soshniklar o‘rnatilgan. Seyalkaning umumiy qamrov kengligi 3,6 m ni tashkil etadi. Sinov tajribalari sug‘oriladigan ochiq maydonlar xamda g‘o‘za qator oraliqlariga belgilangan chuqurlikda qatorlab urug‘ ekishning agrotexnik ko‘rsatkichlari ÒźŔN 63.06:2001 «Qishloq xo‘jalik mashinalari sinovi. Ekish mashinalari sinov dasturi va uslubi», GOST 26711-89 «Seyalki traktornыye. Obщiye texnicheskiye trebovaniya» uslubi asosida olib borildi. Sinovlarni o‘tkazish sharoiti: 3.1-jadval. 60 № Ko‘rsatkichlarning nomlanishi Ko‘rsatkichlar qiymati 1. Sinov o‘tkazilgan vaqt 20 21 yil, oktyabr 2. Sinov o‘tkazish joyi Samarqand viloyati Oqdaryo tuman dala sharoiti 3. Fon G‘o‘za qatori oralari va ochiq maydon 4. Makrorelef Tekis va 2-3 gradus qiyaliklar 5. Mikrorelef 2 kultivatsiyadan so‘ngi xolat 6. Tuproq turi Eski tdan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproq 7. Mexanik tarkibi Ma’lumot yo‘q 8. Quyidagi qatlamlardagi ( c m) tuproq namligi, %: 0-10 10-20 20-30 16,2 18,0 19, 8 Urug‘ ekish me’yori gektariga 200 kg miqdorda ushbu uslub bo‘yicha rostlandi. Seyalka TTZ-80.11 rusumli traktorlarga agregatlanib bir marotaba, so‘ngra ikki va uch marotaba kultivatsiya yordamida ishlov berilgan g‘o‘za qatori oraliqlarida hamda chizellab ishlov berilgan maydonda uch marotaba takrorlanish bilan sinovlar o‘tkazilib, seyalka ishchi organlarining jo‘yak shakllantirish va sfyerik disklarning texnologik parametrlari kuzatildi va nazorat ma’lumotlari olindi. SHuningdek ikkinchi marotaba yerni ekishga tayyorlashdan bir xafta ilgari shudgorlangan, ekishdan 4 kun oldin molalangan yarim quruq, yirik kesaklar ko‘proq uchraydigan maydonda seyalka ishchi organlari parametrlarini metodik rejaga asosan o‘zgartirilgan variantlarda ma’lumotlar olindi. Seyalka agregatning o‘rtacha 6 km/soat dan 9,8 km/soat ishchi tezliklarida sinaldi. Agregat xarakatlanishi bilan seyalka biryula 60 c m enlilikdagi jo‘yaklarni 61 ravon shakllantirdi. Jo‘yaklarning qiya yon tomonlari yuzalariga yoppasiga o‘rtacha 15 sm oraliqda qatorlab belgilangan chuqurlikda urug‘ ekishi quyidagilarni ko‘rsatdi. “Xojiobodqarqarali-M”fermer xo‘jaligida olib borilayotgan dala sinovlarda ekish oldidan 2-3 marotaba kultivatsiyadan so‘ngi yirik, ya’ni diameri 30-50 mm dan katta bo‘lgan ko‘chgan kesak bo‘laklari mavjud bo‘lib, seyalkaning ishlash jarayonida shakllantirilgan jo‘yak ustki qismiga jo‘yak shakllantiruvchi ishchi organi yordamida chiqarilib, agregatning o‘tishi bilan sug‘orish ariqlariga tushishi kuzatildi. Fermerlar bunday yirik kesaklarning kultivator ishchi organlari ta’sirida maydalanmasligi, o‘ta qattiq holatga kelishi dalalarni surunkasiga artizan suvida, ariqsuvisiz sug‘orish oqibatida yer strukturasining buzilishi degan fikrlarni bildirishdi. Quyida 2014 yilda yaratilgan 60 cm li sxemadagi g‘o‘za qator orasiga urug‘ ekishga mo‘ljallangan universal seyalkalarning Samarqand viloyati Oqdaryo tuman “Xojiobodqarqarali” va “Zaminaka” fermer xo‘jaliklarida o‘tkazilgan dala sinov tadqiqotlari va erishilgan natijalarning keyingi kuzatuvlari bo‘yicha foto lavhalar ilovada keltirilgan. Umuman olganda ushbu sinov tajribalari natijasida tavsiya etilayotgan urug‘ ekish usulini va yaratilgan kombinatsiyalangan ishchi organli ushbu seyalkalarning bir vaqtning o‘zida jo‘yak shakllantirish, hamda shakllantirilgan jo‘yakning egat va pushta qiya yuzalariga qatorlab yoppasiga belgilangan chuqurlikda urug‘ ekish, urug‘ ustki qismini tuproq qatlami bilan yopib ketish jarayonlarini amalga oshirishi, agrotexnik talabga to‘lik javob berishi fermerlar tomonidan ijobiy baxolandi. Ushbu urug‘ ekish texnologiyasining joriy etilishi natijasida yerning hosildor qatlami resurslaridan to‘lik foydalanishga, urug‘ sarfi kamayishiga, sifatli ekilishiga, yoqilg‘ining 2 barobargacha tejalishiga va boshqa ortiqcha sarf xarajatlarning aksincha keskin qisqarishiga yerishish mumkinligini ko‘rsatdi. Tajribalar paxta hosili to‘lig‘icha terib olingan dalalarda va ochiq maydonlarda o‘tkazildi. 62 Tajribalar o‘tkazilgan sharoit to‘g‘risidagi ma’lumotlar 3-jadvalda, dalaning fragmenti esa 12; 13; 14-rasmda keltirilgan. Tajribalarning asosiy maqsadi qator orasi profilining o‘zgarish qonuniyatlari va ekish uchun yaratiladigan sharoitni aniqlash bo‘lganligi uchun quyidagi parametrlar aniqlandi: qator orasining profili ishlov berishdan oldin va ishlov berilgandan keyin (ishlov berishdan keyin o‘zaro solishtirildi); ishchi organlarning funksional vazifalarini bajarish qobiliyati aniqlandi. Qator orasining profili maxsus profilomyer yordamida dala boshi, o‘rtasi va ohirida har bir qatorda 5 martadan olindi. Olingan natijalar har bir qator uchun mos absissalar bo‘yicha ketma- ket joylashtirilib Х , σ va ν lar aniqlandi va ikki variant o‘zaro taqqoslandi 3.2-rasm. Tajribalar o‘tkazilgan dala fragmenti. Sinov natijasida kuzatilgan hamda aniqlangan texnologik parametrlar va ko‘rsatkichlar 63 3.2-jadval T/r Ko‘rsatkichlarni nomlanishi Ko‘rsatkichlarni qiymati 1 Ochilgan jo‘yaklarning parametrlari, cm chuqurligi jo‘yak tepasi kengligi 10-12 4 5- 48 2 Urug‘ qatorlarining orasi, c m 15  1,0 3 Ekish chuqurligi, c m 3-5 4 Ish unumdorligi, ga / soat sof ish vaqtidagi smena vaqtidagi 1,80-3,08 1,09-1,83 5 Ish tezligi, m/s 1.0…2.2 6 Y o nilg‘i sarfi, kg / g a 3 , 4 3.4- § G‘alla ekish agregatidan foydalanishda boshqarish faktorlari xususiyati Agregatni ishlatish jarayonida ularning xususiyatlaridan biri - ularning uzluksiz o‘zgaruvchan tashqi ta’sir (faktorlar) ostida ishlashidir. Agregatlar uchun bunday (faktor) ta’sir sifatida dala yuzasining notekisligi, ekiladigan donning o‘lchami, donning namligi, tuproqning namligi va boshqalarni keltirish mumkin. Bundan tashqari ularning yana bir xususiyatlaridan biri agregatning qatiyan reglamentlangan agrotexnik muddatlarda ishlashidir. Bu esa o‘z navbatida agrotexnik talablar bilan asoslanadi. Agregatlarni ishlatish xususiyatlaridan yana biri ulardagi parametrlarning vaqt bo‘yicha o‘zgarishidir. Ekish ishlarini bajarishning qisqa muddatliligi va mavsumiyligi, hamda yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlarning mavjudligi sababli qishloq ho‘jalik jarayonlarining ilmiy tadqiqot amaliyotida bir etapli ekspriment eng ko‘p 64 tarqalgandir. Bunday hollarda eksperimentni o‘tkazish uchun ajratilgan barcha vositalar bir marta sarflanadi va olingan eksp e rimental natijalar asosida yakuniy qaror qabul qilinadi. Buning natijasida agregatlarni tadqiqot qilish og‘ir masala bo‘lib hisoblanadi va uni traditsion usulda echish to‘laqonli bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun bu masalani yechishda yuqori ishonchli natijalarni olish uchun eksprimentni rejalashtirish usulidan foydalaniladi. Buning uchun agregatni murakkab ob’ekt sifatida faraz qilamiz. . Agregatga kiruvchi faktorlar X vaqtning t momentida. X faktorlar sifatida quyidagilar qaraladi: X (t) – agregatning dala bo‘ylab harakatlanishiga tuproqning tarkibi (bo‘z tuproq, qumoq tuproq va boshqalar), namligi, dalaning relefi va boshqalar bilan harakterlanadigan qarshiligi. Agregatga kiruvchi boshqa tarkibiy qismlar informatsiya N (t) va boshqaruvchi ta’sirlar U (t) hisoblanadi. Boshqariluvchi faktorlar sifatida qarash mumkin : U 1 (t) – agregatning dala bo‘ylab harakatlanish tezligi; U 2 (t) – ishlov berish kengligi ; U 3 (t) – ekish chuqurligi; U 4 (t) – soshnikni bo‘ylama tekislikka nisbatan burilish burchagi; Agregatning chiquvchi parametrlari U(t) kiruvchi X(t), informatsiya N(t), boshqarish U(t) agregatning a(t) va vaqt t parametrlarining funksiyasidir: Y(t) = A [x(t); H (t); U (t); a (t); t]. 65 3.3-rasm. Agregatni boshqarish faktorlarining umumlashtirilgan sxemasi Mazkur tadqiqotda yechiladigan masala nuqtai-nazaridan eng muhimi bo‘lib, ekiladigan g‘allaning unib chiqish X (t) holatini yoritadigan kirish , agregatning ishlash rejimini belgilaydigan boshqaruv U (t) va ularning ish unumi orasidagi bog‘liqlik ayniqsa muhim bo‘lib hisoblanadi. SHunday qilib, taklif qilinayotgan agregatni ish unumiga va tuproqning sifatli ekishga tayyorlashda quyidagi 3 ta ta’sir etuvchi faktorlarni ko‘rib chiqamiz. 1 . Qamrash kengligi (X 2 ) α = 2,4 ; α = 3,2 ; va α = 3,6 m; 2. Agregatning xarakatlanish tezligi, m/s (X 4 ), 1.0…2.2 m/s. 3. Ekish chuqurligi ( X 3 ), 3 . . . 5sm; Asosan boshqariladigan faktorlar aniqlangandan so‘ng eksperimentlar uchun ikki yoki ko‘p faktorli plan matritsasi tuziladi. Tajriba o‘tkazish uchun tajribalar soni 2 k orqali ifodalanadi, bu yerda k - faktorlar soni. Biz ikki faktorli plan matritsasini tuzamiz. Quyida qabul qilingan faktorlarning parametrlari qiymatlari kiritiladi. 3.3-jadval . faktorlar Minimal Urtacha Maksimal 1 Qamrash kengligi, m 2,4 3,2 3,6 2 Agregatning ishchi tezligi, m/s. 1.0 1.5 2.0 Tajribalarni o‘tkazish uchun ikki faktorli tipidagi qo‘yidagi plan tanlanadi. 3.4-jadval. Tajribal Faktorlar CHiqish parametrlari 66 ar soni X 1 X 2 U 1 U 2 U 3 1 + + 10,5 11,6 10,9 11 0,3 1 10.53 0.64 2 + - 5,6 6,2 6,5 6.1 0,2 1 6.5 0.45 3 - + 6,2 6,9 7,3 6. 8 0, 3 1 7.2 0. 55 4 - - 3,3 4,1 3,2 3.53 0,24 3.12 0.49 ∑ G 2 Y =1.07 (1) ∑ G 2 Y =2.13 (2) Tanlab olingan plan matritsasi uchun regressiya tenglamasini tuzamiz. u=a 0 +a 1 x 1 +a 2 x 2 +a 1.2 x 1 x 2 Koeffitsientlarini qo‘yidagi formula orqali aniqlanadi. bunda a o =6.85; a 1 =1.69; a 2 =2.04; a 1.2 =0.40 a 0 , a 1 , a 2 , a 12 larning qiymatlarini regressiya tenglamasiga qo‘ysak u qo‘yidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. u=6.85+1,69x 1 +2.04x 2 +0,4x 1 x 2 -=1.99 Olingan regressiya tenglama tahlilidan ko‘rinib turibdiki barcha omillar baholash mezonlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. 4. IQTISODIY SAMARA KO‘RSATKICHLARI 67a0=∑ Y/N ai=∑ XiY/N Tavsiya etilayotgan ushbu innovatsion texnologiya asosida 60 sm li sxemada urug‘ ekish texnologiyasining qo‘llanilishi natijasida sug‘oriladigan ochiq maydonlarga, paxta terimidan so‘ngi 60 sm li g‘o‘za qatori oraliqlariga agregatning bir o‘tishida jo‘yak shakllantirishni, hamda jo‘yakning pushta va egatlariga belgilangan chuqurlikda, bir xil oraliqlarda yoppasiga qatorlab urug‘ ekishni, uni ko‘mib-zichlab ketishni amalga oshirish orqali, g‘alla urug‘ini agrotexnik talab darajasida amalga oshirishda yerning hosildor qatlami resurslaridan to‘liq foydalanishni va boshqa ortiqcha iqtisodiy sarf-xarajatlarning keskin kamayishini quyidagi hisoblardan ko‘rish mumkin. 4.1- § Seyalkani qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi Seyalkalarni qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi uning 1 ga maydonga ishlov berish uchun mehnat unumdorligi, mehnat va pul xarajatlarini SZ-3,6 seyalkasi bilan solishtirilib GOST23728-88 va GOST23730-88 «Техника сельскохозяйственная. Методы экономической оценки» [41,42] bo‘yicha aniqlandi. USZD-3,6 seyalkasining iqtisodiy ko‘rsatgichlarini aniqlashda dala tekshiruvlari natijalari hisobga olindi. 4.1 -jadval Texnik – iqtisodiy ko’rsatkichlar hisobi va dastlabki ma’lumotlar № Ko‘rsatkichlar Belgil anishi Ko‘rsatkichlar qiymati Mavjud qurol Taklif etilyotgan qurol 1 2 3 4,00 5 A. Boshlang‘ich ma’lumotlar 1. Agregat tarkibi: Traktor TTZ-80.11 TTZ-80.11 Mashina SZ-3,6 USZD-3,6 2. Massasi,kg: Traktor G 1 3375,00 3375,00 Mashina G 0 1350,00 600,00 3 Ish tezligi, m/s Vm 6,90 6,90 4. CHakana narx,so‘m 68 Traktor S ot 96000000,00 96000000,00 Mashina S 00 69000000,00 18000000,00 5. Asosiy ish vaqtidagi ish unumdorligi, ga/s W 0 1,90 2,10 6. Vaqtdan foydalanish koeffitsienti: Smena K sm 0,68 0,68 Ekspluatatsion K ek 0,67 0,67 7. Yillik yuklanish, soat: A)me’yoriy Traktor T mt 644,00 644,00 Mashina T mj 644,00 644,00 B)xududiy traktor T xt 644,00 644,00 Mashina T xj 56,00 56,00 8. Xizmat ko‘rsatuvchi xodim, kishi Tr a ktorchi K t 1,00 1,00 Ishchi K i 1,00 1,00 9. 1 soatli tarif stavkasi, so‘m/soat Traktorchiga T bt 2000,00 2000,00 Ishchi T bi 1500,00 1500,00 10. YOMM sarfi,kg/ga U 5,99 5,10 11. 1 kg kompleks yoqilg‘ining narxi,so‘m S 2900,00 2900,00 12. Renovatsiya uchun ajratma koeffitsienti: traktor uchun a t 0,19 0,19 mashina uchun a j 0,14 0,14 13. Texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash uchun ajratma koeffitsienti: traktor uchun CH t 16,70 16,70 mashina uchun CH j 12,50 12,50 14 CHakana narxni balans narxga o‘tkazish koeffitsienti K 1,10 1,10 69 B. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar hisobi 1. Balans narxi, so‘m B traktor B T =KS ot B T 105600000, 00 105600000,00 mashina B j =KS oj B oj 75900000,0 0 19800000,00 2. Umumiy ish haqi, so‘m/ga Z=(T bt+ T bi )/W sm Z 2708,98 2450,98 3. 1 soat vaqtdagi ish unumdorligi, ga/soat W s 1,30 1,43 smenadagi: W sm =K sm W 0 W sm 9,13 10,01 ekspluatatsiya vaqtdagi: W ek =K ek W sm W ek 8,89 9,87 4. Yillik xududiy yuklanish,ga W xm 355,6 399,8 W x =W ek T xj W xya 5. Renovatsiya uchun xarajatlar, so‘m/ga A=(B×a)/(T z ×W ek ) Traktor A t 24473,90 22143,06 Mashina A o 151186,74 35683,83 6. Kapital, joriy ta’mir va rejali texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlari,so‘m/ga R=(B×CH)/(T z ×W ek ) traktor R t 21511,27 19462,58 Mashina R o 13308,69 3141,18 7. YOnilg‘i moylash matyeriallari sarfi, so‘m/ga G=U×S G 17371,00 14790,00 8. 1 ga uchun sarflangan xarajatlar, so‘m/ga I ud×j 128560,58 I ud =Z+A t +A 0 + +R t +R 0 +G I ud×ya 97671,63 9. Mehnat sarfi, kishi soat/ga Z t =L/W ek Z j 1,57 1,42 4.2-jadval YAngi mashinadan foydalanishda iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatgichlari hisobi Ko‘rsatkichlar Belgilanishi Qiymati 70 № 1 YAngi mashinani ekspluatatsiya qilishda mehnat iqtisodi E t = Z mt T mt - Z xt T xt odam.soat E t 96,6 2 1 ga uchun iqisodiy samaradorlik E g.e = (I ud.o – I ud.n ) so‘m E i 30809,58 3 Yillik iqisodiy samaradorlik E g.e = (I ud.o – I ud.n ) · W z.n , so‘m E g.e 12355832 4. 3 -jadval YAngi mashinaning iqisodiy samara ko‘rsatgichlari № Ko‘rsatgichlar Bazov i y KXU-4B TTZ-100HC Yangi USZD-3,6 TTZ-100HC Mexnatning pasayish darajasi, % 1 Bir birlik ishga mehnat sarfi, kishi, Z t =L/W ek , soat/ga 1,57 1,42 10 2 1 ga uchun sarflangan xarajatlar, I ud =Z+A t +A 0 + R t +R 0 +G, so‘m/ga 128560 97671 21 3 Yillik ish hajmini bajarish uchun ketgan umumiy xarajatlar I ud.g =I ud · W z.n , so‘m 51428 232 39068652 25 4 1 ga uchun iqisodiy samaradorlik E g.e = (I ud.o – I ud.n ), so‘m 30 809 5 Yillik iqtisodiy samaradorlik, E g.e = (I ud.o – I ud.n ) · W z.n , so‘m 12 355 832 Olib borilgan hisoblar TTZ-80.11 traktori bilan USZD-3,6 seyalka agregatlangan holda, ushbu texnologik jarayonni bajarishda yillik (bir mavsum) iqtisodiy samaradorligi 12 355 832 so‘mni tashkil qiladi. 71 U M U M I Y X U L O S A L A R 1. Hozirgi kunda g‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq maydonlarda qo‘lanilayotgan texnika va texnik vositalar hamda ananaviy urug‘ ekish usullari 72 taxlillari yer resurslaridan 20-25% samarasiz foydalanilayotganligini ko‘rsatadi, unga urug‘ ekiladigan xar bir kvadrat metr dala yuzasining o‘rtacha 20-25% i sug‘orish uchun shakllantirilgan ariqlarni tashkil etayotganligi, samarasiz usulda urug‘ ekish natijasida hosildor yer qatlamining o‘rtacha 70-75% ida g‘alla yetishtirilayotganligi asosiy sabab bo‘lmoqda. 2. G‘o‘za qator orasiga va sug‘oriladigan ochiq maydonlarga yoppasiga qatorlab urug‘ ekishning samarali usuli tavsiya etildi, shakllantiriladigan jo‘yak formasi geometrik parametrlari tanlandi va uning yer resurslaridan foydalanishdagi samaradorligi asoslandi. 3. G‘o‘za qator oralig‘iga va ochiq maydonlarga ananaviy (traditsion) urug‘ ekish usullariga nisbatan, tavsiya etilgan urug‘ ekish usulini qo‘llashda, jo‘yakning yon qiyaliklari 20-25 gradusda shakllantirilganda ekilgan urug‘larning rivojlanish davrida xar bir tup g‘alla o‘simligiga to‘g‘ri keladigan unumdor yer qatlamining elementar maydoni 1,39-1,43 barobargacha oshishi asoslandi. 4. G‘o‘za qator oralig‘iga va ochiq maydonlarga jo‘yak shakllantirishni amalga oshirishda pushta va egat formasining shakllanish texnologik jarayoni va uning geometrik o‘lchamlarining, jo‘yak shakllantiruvchi okuchnik uchun zarur bo‘ladigan rostlash burchagi α , jo‘yak balandligi H ni shakllantirish bilan bog‘liq parametrlar asoslandi va amalda sinab ko‘rildi. 5. Universal seyalkaga o‘rnatilgan ekkich (soshnik) diskining ratsional parametri nazariy asoslandi, ushbu usul yordamida hujum burchak ostida o‘rnatiladigan, talab etilgan texnologik parametrlarda (kenglikda va chuqurlikda ishlov beradigan, har qanday diskli ishchi organ konstruksiyasining ratsional diametr ini asoslash mumkin 6. Loyihada tavsiya etilgan samarali urug‘ ekish usulini amalga oshirishda bir vaqtning o‘zida jo‘yak shakllantirish va urug‘ ekish texnologik jarayonlarini bajarib borishga mo‘ljallangan bir diskli soshnik bilan jihozlangan ishchi organli 6 seksiyali 24 qatorli universal seyalkaning ishlanmasi tavsiya etildi. 73 Olib borilgan hisoblar TTZ-80.11 traktori bilan USZD-3,6 seyalka agregatlangan holda, ushbu texnologik jarayonni bajarishda yillik (bir mavsum) iqtisodiy samaradorligi 12 355 832 so‘mni tashkil qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини Ривожлантиришнинг бешта йўналиши бўйича 74 ҳаракатлар стратегияси” бўйича ПФ-4947-сонли фармони., Тошкент ш.2017 йил 7 февраль. 2. Постаноления Президента Республики Узбекистан от 21 мая 2012 года № ПП-1758 «О Программе дальнейшей модернизации, технического и технологического перевооружения сельскохозяйственного производства на 2012-2016 годы». г. Тошкент-2012 г. 3. И.А.Каримовнинг 2008 йил 20 октябрдаги “Озиқ-овқат экинлари экиладиган майдонларни оптималлатириш ва уларни етиштиришни кўпайтириш чора-тадбирлари” тўғрисидаги фармони. 4. Н.Х.Халилов ва бошқалар. Ғалла экинларидан мўл ҳосил етиштириш технологияси. Самарканд., 1997. 5. Р.Д.Матчанов, А.С.Усманов Агросаноат машиналари. Маълумотнома.,Т., Янги аср авлоди., 2002. 6. Қ.Чориев, А.Қосимов. Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятни ташкил қилиш, ривожлантириш ва рағбатлантириш бўйича хорижий тажрибалар. Агроилм, 4-сон,2014 й., 76-80 б. 8. А.Жахонгиров ва бошқ. Способ посева зерна №IAP20070081; 9. А.Жахонгиров ва бошқ. Комбинированный рабочий орган для сеялок №IAP20070080, 10. А.Жахонгиров ва бошқ. Семявысеивающий аппарат сеялки №FAP20050020. 11. Жахонгиров А., Тилавов Ҳ. Суғориладиган ғаллачиликда мавжуд уруғ экиш технологиялари ва техник воситалари таҳлили. Фермер хўжаликларини ривожлантиришдаги муаммолар ва улдарнинг ечимлари. Илмий тўплам, 2-қисм. Самарқанд. 2008. 80-83 бет. 12. Пардаев Х., Жахонгиров А. Суғориладиган майдонларда ғалла экишнинг самарали усулини назарий асослаш. Аспирант ва магистрантларнинг илмий-амалий конференцияси. Самарқанд. 2008 й. 130-134 б. 75 13. А.Жахонгиров, Х.Пардаев, Х.Тилавов Сугориладиган галлачиликда дон микдорини оширувчи такомиллаштирилган агротехнологияни жорий этиш самарадорлиги ва долзарблигини асослаш. «Фермер хўжаликлари учун агроинженерлик хизматларини ривожлантириш истикболлари» Республика илмий-амалий конференцияси. Илмий маколалар туплами. Самарканд-2008 йил 158-164 бетлар. 14. Ф.Буранов, А.Жахонгиров Фермер хўжаликларини ривожлантириш истикболлари. II-кисм. Самарканд–2009. 15. А.Ортиков, А.Жахонгиров. Галла экиш сеялкасида шнекли экиш аппаратини куллаш учун унинг улчамларини асослаш. Фермер хўжаликларида ишлабчикариш самарадорлигини ошириш истикболлари. Илмий-амалий конфересия материаллари туплами. II-кисм. Самарканд–2009. 16. А.Жахонгиров, А.Мамасов, А.Ортиков. Галлачиликда тупрок унумдорлигини ва экологик холатни яхшилаш учун самарадор техник восита жорий этишнинг назарий асоси. Фермер хўжаликлари учун агроинженерлик хизматларини ривожлантириш истикболлари. Илмий маколалар туплами. Самарканд-2008 йил 72-78 бет. 17. Жахонгиров А., Ортиков А., Артиков С. Шнекли экиш апараратидан фойдаланишда уругларнинг шикастланиш даражасини камайтириш учун унинг улчамларини асослаш. Чорвочилик ветернария фани ютуклари ва истикболлари. Республика илмий-амалий конференцияси. Илмий маколалар туплами. 187-191 бет. 18. Ортиков А., Жахонгиров А., Артиков С.,Мирзаходжаев Ш. Шнекли экиш аппаратининг улчамларини асослашга доир тажрибалар тахлили. Кишлок хужалигида техника ва технологиялар сервисини ривожлантириш истикболлари. Республика илмий ва илмий-техник конференцияси. Маколалар туплами. 146-149 бет. 19. А.Жахонгиров, А.Ортиков, С.Жахонгиров. Ғаллачиликда самарали 76 уруг экиш усулини амалга ошириш учун жуяк шакллантириш технологик параметрларини асослаш ва унинг ахамияти. Қишлок хўжалигини ривожлантиришдаги устувор йуналишлар ва уларнинг ечимлари. Профессор- укитувчиларнинг 2011 йил «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили»га багишланган илмий-амалий конференцияси. 2-кисм, Самарканд-2011й, 125-131б 20. А.Жахонгиров. Рационал конструкцияли сеялка. Зарафшон газетаси 24 сентябр 2011 йил 3 бет. 21. А.Жахонгиров., А. Ортиков. Ғалла экиш машиналарига мўлжаллан- ган уруғ миқдорлагич аппаратининг самарали конструкцияси схемасини ишлаб чиқиш ва унинг аҳамияти. Кишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини ривожлантиришда инновацион технологияларнинг роли. 2-қисм. Самарқанд- 2012. 102-106 б. 22. Жахонгиров А., Тилавов Х.М. Ғўза қатори оралиқларига ғалла экиш-да сферик дискли ишчи органларнинг технологик жараёнларни амалга ошириш схемаси ва унинг аҳамияти. Кишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини ривожлантиришда инновацион технологияларнинг роли. 2-қисм. Самарқанд- 2012. 131-134 б. 23. А.Жахонгиров. Ғаллачиликда самарали уруг экиш усулини амалга ошириш учун жуяк шакллантириш технологик параметрларини асослаш ва унинг ахамияти. Қишлок хўжалигини ривожлантиришдаги устувор йуналишлар ва уларнинг ечимлари. Аграр фани ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришда ёш тадқиқотчиларнинг ўрни ва истиқболдаги вазифалар. 2-қисм. Самарқанд-2012. 107-112 б. 24. А.Жахонгиров. Ф.З.Абдуганиева. Ғалла етиштириладиган далаларда экосистема бузилишининг тупроқ унумдорлигига таъсири. Аграр фани ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришда ёш тадқиқотчиларнинг ўрни ва истиқболдаги вазифалар. 2-қисм. Самарқанд-2012. 107-112 б. 77 25.Жахонгиров А. ва бош. Универсальная зерновая сеялка. № SAP 20120119.31. Жахонгиров А. ва бош. 25. Универсальная зерновая сеялка с комбинированным рабочим органом. № FAP 2012200.31. 26. А.Жахонгиров, Х.Тилавов. Ғалла экишда инновацион технология ва техникасининг оптимал кўрсаткичлари . «Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларни жорий қилиш муаммолари» . Халқаро илмий-амалий конференция . Самарканд. 2012 йил 20-21 ноябр . 27. А.Аманов, А.Жахонгиров. Ғалла янги навларига ресурстежамкор технологияларни қўллаш самараси. Агроилм, 4-сон,2014 й., 13-14 б. 28. УзГЦИТТ протокол № 15-2011(103) государственных предва- рительных испытаний зерновой сеялки УЗСД-3,6. Гулбахор-2011г. 29 с. 29. УзГЦИТТ протокол № 18-2012 (201) государственных приемочных испытаний зерновой сеялки УЗСД-3,6. Гулбахор-2012г. 26 с. 30. Жахонгиров А. и др. Универсальная зерновая сеялка. Патент № SAP 0107. 24.06.2013 й. Ўз. Рес. ИМА расмий ахборотнома №8, Тсшкент 2013 й. 31. А.Жахонгиров, А. Ортиқов, Ш.Мирзаходжаев. Кузги ғалла экишда ресурстежамкор технологияни амалга оширувчи комбинацияланган ишчи органли универсал сеялкани жорий этиш долзарблиги. Профессор-ўқитувчи- лар, ёш олимлар ва катта илмий ходим-изланувчиларнинг илмий амалий конференцияси материаллари тўплами. 2-қисм. Самарқанд-2014 й.,87-89 б. 3 2 . А.Жахонгиров, Ш.З.Абдуганиева. Ғўза қатор орасига ва очиқ майдонларга 60 см. ли схемада ғалла экишга мўлжалланган комбинация-ланган ишчи органли универсал сеялка саноат намунасининг дала синови бўйича қисқача маълумот. Профессор-ўқитувчилар, ёш олимлар ва ката илмий ходим- изланувчиларнинг илмий амалий конференцияси материаллари тўплами. 2-қисм. Самарқанд-2014 й.,87-89 б. 78 33. Акт № 2014 по определению качественных показателей универсалной зерновой сеялки УЗСД-3,6 на посеве пшеницы в междурядья хлопчатника по ширине 60 см по договору № 16-2014 (ИС) от сентября 2014 г. Гулбахор-2012 г., 21 бет. 34. Жахонгиров А.Фермер хўжаликларида ғўза қатор ораларига кузги ғалла экишда ресурстежамкор инновацион технологияни амалга оширувчи дискли ишчи органли универсал сеялкани жорий этиш самараси. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш имкониятлари. Профессор- ўқитувчилар илмий-амалий конференцияси материаллари тўплами.,1-қисм, Самарқанд-2015 й.,216-220 б. 35. Жахонгиров А. Ғўза қатор ораларига ғалла экишга мўлжалланган универсал сеялкага ўрнатилган эккич (сошник) дискининг рационал параметрини назарий асослаш. Қишлоқ хўжалигида яратилаётган инновацион ишланмалар. Ката илмий ходим-изланувчи ва ёш олимларнинг тўплами, 2-қисм, Самарқанд-2015 й., 18-22 б. 36. Жахонгиров А. Ғўза қатор ораларига ва суғориладиган очиқ майдонларга ғалла экиш учун юқорисамарали энергоресуртежамкор инновацион технолагияни асослаш. Қишлоқ хўжалигида яратилаётган инновацион ишланмалар. Ката илмий ходим-изланувчи ва ёш олимларнинг тўплами, 2-қисм, Самарқанд-2015 й., 3-6 б. 37. ЖахонгировА. Абдуганиева Ш.З. Жўяк геометрик параметрларининг универсал сеялка окучнигининг ростланиш параметрига боғлиқлигини асослаш. Қишлоқ хўжалигида яратилаётган инновацион ишланмалар. Ката илмий ходим- изланувчи ва ёш олимларнинг тўплами, 2-қисм, Самарқанд-2015 й., 23-25 б. 38. Ё.Рустамов. ( Ж ахонгиров А.) С новой сеялкой в поле! Самар-кандский Вестник. 22 апреля 2015 г., № 35, с 2. 39. Жахонгиров А. ва бошқалар. Универсальная зерновая сеялка. № FAP 20150031 05.04.2015. 79 40. Жахонгиров А. Ва бошқалар. Универсальная зерновая сеялка (2 варианта). № SAP 20150041 16.04.2015. 41. Жахонгиров А. Универсал сеялканинг саноат намунасини тйёрлаш вадала синовларини ўтказиш. Инновацион ғоялар, технологиялар ва лойихалар V ΙΙΙ Республика ярмаркаси каталоги., Тошкент-2015 й., 102 б. 42. Жахонгиров А. Ғўза қатор ораларига ва очиқ майдонларга самарали ғалла экиш усулини назарий асослаш. « Regional innovation systems in Agreculture »., Самарқанд-2015., 145-148 б. 43. РД Уз 63.03 – 98 «Испытания сельскохозяйственной техники. Методы расчёта экономической эффективности испытываемой сельскохозяйственной техники». – Ташкент, 1998 - 49 б. 44. Нормативно-справочный материал для экономической оценки сельскохозяйственной техники. – М.: ЦНИИТЭИ , 1984. –328 б. 45. Жахонгиров А. Ғўзали ва очиқ майдонларга кузга ғалла экишда янги технологияни жорий этиш самарадорлиги. Фан, таълим ва ишлаб чиқаришнинг инновацион корпоратив ҳамкорлигини ривожлантириш масалалари. Профессор- ўқитувчиларнинг илмий мақолалар тўплами., 1-қисм, 2016 й.,21-22 апрель, Самарқанд-2016 й., 145-150-б. 46. Жахонгиров А. Ғўзали ва суғориладиган очиқ далаларда кузги ғалла экишда янги технология самараси. Фан, таълим ва ишлаб чиқаришнинг инновацион корпоратив ҳамкорлигини ривожлантириш масалалари. Профессор- ўқитувчиларнинг илмий мақолалар тўплами., 1-қисм, 2016 й.,21-22 апрель, Самарқанд-2016 й., 176-179-б. 47. Жахонгиров А. Ғўзали ва очиқ майдонга ғалла экишда жўяк формасининг стрелкасимон окучник параметрларига боғлиқлигини тадқиқ этиш ва унинг аҳамияти. Профессор-ўқитувчиларнинг илмий мақолалар тўплами., 1-қисм, 2016 й.,21-22 апрель, Самарқанд-2016 й., 203-206-б. 80 48. Жахонгиров А. Ғўза қатори оралиқларига ва очиқ майдонларга ғалла экувчи универсал сеялка UG’S-D-3,6. Инновацион ғоялар, технологиялар ва лойиҳалар Ι Х -Республика ярмаркаси каталоги.,Тошкент-2016 й., 155-156 б. 4 9 . А . Ж а х о н г и р о в т , ф , н . , д о ц е н т , О . Б . У р у н о в м а г и с т р С а м а р қ а н д в е т е р и н а р и я м е д и ц и н а с и и н с т и т у т и , С а м а р қ а н д 2 0 2 1 y , 1 8 4 - 1 8 7 б 5 0 . А . Ж а х о н г и р о в т , ф , н . , д о ц е н т , О . Б . У р у н о в М а г и с т р А г р о и л и м м а х с у с с о н 8 8 - 8 9 б w w w . r a m b l e r . r u www . Yahoo . com www . google . com www . tsau . ru http :// www . m csa . ac . ru http :// www . edd . ru http ;// www . mcsa . ac . m www.rambler.ru http:/ www.edd.ru I L O V A 81 82 83 84 85 86

MAVZU: G‘O‘ZA QATOR ORASIGA G‘ALLA EKISH SEYALKASINING BIR DISKLI SOSHNIGI PARAMETRLARINI ASOSLASH M U N D A R I J A Kirish ………………………………………………………………… 6 I- bo‘lim ILMIY ADABIYOTLAR SHARHI …………………….…………… 13 1.1 - § G‘o‘za qator oralariga g‘alla urug‘larini ekish texnolgiyasini amalga oshirishda qo‘yiladigan agrotexnik talablar…………………………… 13 1. 2 - § . G‘o‘za qator orasida qo‘llanilayotgan g‘alla ekish usullari tahlili va yer resurslaridan foydalanish holati ………………………… 14 1.3 . - § Ishlab chiqiladigan g‘alla ekish seyalkasiga qo‘yiladigan dastlabki talablar ……………………………………………………………… 20 1.4. - § 1.5. - § Hozirgi kunda g‘o‘za qator orasiga hamda sug‘oriladigan ochiq maydonlarga g‘alla ekishda qo‘llanilayotgan texnik vositalar taxlili………………………………………………………………… G‘alla seyalkalariga o‘rnatiladigan mavjud soshnik (ekkich) lar tahlili ……………………………………………………………… 25 31 II-b o‘lim NAZARIY TADQIQOTLAR ……………………………………… 40 2.1. - § G‘o‘za qator orasiga samarali urug‘ ekish usulini qo‘llash uchun shakllantiriladigan jo‘yak formasini tanlash va uning yer resurslaridan foydalanishdagi samaradarligini asoslash……………………………… 40 2.2. - § G‘o‘zali va ochiq maydonlarga tanlangan samarali sxemada urug‘ ekish usulini mavjud urug‘ ekish usullari bilan taqqoslangan nazariy tadqiqot natijalari……………………………………… 45 2.3. - § Diskli soshniklar o‘rnatilgan seyalka seksiyasining prinsipial sxemasi va uning ishlash texnologiyasi …………………………… ………………... 53 2.4. - § Seyalka ishchi seksiyalariga o‘rnatiladigan bir diskli soshnikning parametrlarini aniqlash ……………………………………… ……. …… 56 2.5. - § Univyersal seyalkaga mo‘ljallangan okuchnikning rostlanish parametrlari va ishlanmasi ………………………………………… …………………. 61 2.6. - § Ekilgan urug‘larni ko‘mib-zichlab ketuvchi katoklar va uning texnologik jarayonlarni amalga oshirish sxemasi ……………………………………………………… ………… 64 2.7. - § Seyalka tayanch g‘ildiraklarini o‘rnatishning texnologik asoslash………………………………… …………… …….……………. 66 III -bo‘lim EKSPERIMENTAL T ADQIQOTLAR ………………………… …. … 67 3.1. § Eksperimental tadqiqotlar d asturi …… … …… .. ………………… ……. . 67

3.2 -§ Eksperimental tadqiqotlar uslubi…… …. …………… …………… …….. 67 3.3. - § Ishchi seksiyaning l aboratoriya ta dqiqot lari natijalari………… …………………… …………… ……. ……… …… …. 68 3.4. - § Dala tajribalari natijalari ……… … ………………………… ……….. … 73 4. Iqtisodiy samaradorli k … … … … … … … … … … … … … … …... … … … 77 X ulosalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 81 Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati …… … …… … …… … …… … …… … 83 Ilovalar …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … …… … … 90 2

K I R I SH Bugungi kunda Prezidentimiz SH.M.Mirziyoevning “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi ” farmonida « ...Resurslarni tejaydigan agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish » , « Ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish... » ni jadallashtirish vazifalari qo‘yildi [1 . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17-iyundagi «Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida » gi PQ-5742-sonli Qarori. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi «2022 – 2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida» gi PF-60-sonli Farmoni. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni. Biroq, qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan g‘allachilik sohasida kuzgi g‘allani sifatli va “optimal” muddatda ekishni ta’minlashda sohani texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash o‘ta dolzarbligicha qolmoqda. CHunki, Respublikamizda umumiy g‘alla maydonining 80-85% ni tashkil etayotgan g‘o‘zali va suvli maydonlarga kuzgi g‘allani sifatli ekuvchi maxsus seyalkalarni yaratish, joriy etish ko‘p yillardan buyon dolzarb muammo bo‘lib kelmoqda. Respublikamizga xorijiy firma texnikalari bilan birga kirib kelayotgan har xil rusumli qimmatbaho g‘alla seyalkalari tarkibida esa, g‘o‘za qator ora siga va suvli ochiq maydonlarga urug‘ ekishga mo‘ljallangan maxsus konstruksiyali seyalka mavjud emas. SHu bois, hanuzgacha fermerlar g‘o‘za qator ora siga va suvli ochiq maydonlarga kuzgi g‘alla ekish texnologik jarayonlarini paxtachilikka mo‘ljallangan texnik vositalardan, aniqrog‘i kultivatorlar (KXU-4B; KXU-4V), samarasiz 3

moslamalardan, ko‘p xollarda esa bunga qo‘shimcha ravishda urug‘larni yyerga taqsimlashda, ekish oldidan minyeral o‘g‘it byerishda o‘g‘it sochgichlar (NRU-0,5; RMU-0,5) dan foydalangan holda amalga oshirib kelmoqda. Aynan ushbu texnikalar 5 yillik «Qishloq xo‘jaligi ekinlarini parvarishlash va maxsulot etishtirish bo‘yicha namunaviy texnologik karta» larda ham urug‘ ekuvchi texnik vositalar sifatida kiritilib kelinmoqda. Ushbu mavjud texnologiyada ekish oldidan o‘g‘itlash, urug‘larni ekiladigan yerga taqsimlash “sochma” yoki “sepma” usulda bajarilib, so‘ngra jo‘yaklash ya’ni, sug‘orish ariqlarini ochish , urug‘larni qadash va ko‘mish jarayonlari kultivatorlar (urug‘ ekishga mo‘ljallanmagan texnikalar) yordamida pala-partish amalga oshirilmoqda. Bunday o‘rinsiz, samarasiz urug‘ ekish texnologiyasi natijasida: -b irinchidan urug‘lik donlarning sifatsiz ekilishi tufayli 10-15% urug‘lar 7-10 sm chuqurlikga tushib, ko‘karib chiqmayotganligi, yyerning yuza qismida joylashib qolgan 10-15% urug‘lar qushlar va kemiruvchi jonivorlarga yem bo‘lishi, ko‘karganlarining esa 15-20% i sovuq hamda jazirama issiq ob-havo ta’sirida nobud bo‘lishi yuz byermoqda, ya’ni kamida 20-25% urug‘ning isrof bo‘layotganligi (yo‘qotilayotganligi), bunday holat deyarli har yili kuzatilmoqda. Bu esa yetishtirilayotgan yalpi hosil miqdorining 15-20% gacha, ba’zida 40-60% gacha kamayishiga asosiy sabab bo‘lmoqda. -i kkinchidan ushbu mavjud texnologiya agregat (KXU-4B; KXU-4V; NRU-0,5; RMU-0,5) larning zagon bo‘ylab bir necha takroriy o‘tishi bilan amalga oshirilmoqda. Bu o‘z navbatida elita va boshqa saralangan hosildor navli urug‘larning sifatsiz ekilishiga, mavsumda me’yordan ko‘p urug‘ sarflashga, ortiqcha yoqilg‘i sarfiga, ish unumining pasayishiga, ish haqi fondi va traktor amartizatsiyasining ortishiga, kuzgi ob-havo sharoitida qisqa-“optimal” muddatda sifatli ekib ulgurmaslikga olib kelmoqda. Natijada don ishlab chiqarish xarajatlari ortishi, etishtiriladigan yalpi don hajmining kamayishi, hosildorligining pastligi sababli 4

mamlakatimiz agrar sektori ushbu sohada ham moddiy, ham iqtisodiy zarar ko‘rmoqda. Ma’lumki xalqaro miqyosda oziq-ovqat tanqisligining ortib borishi insonlarning don maxsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini tez suratda ijobiy hal etishni talab etuvchi mamlakatlar aro global muammoga aylanmoqda. Mavjud axborot resurslari ma’lumotlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, jahonda ishlab chiqarilayotgan don maxsulotlari tarkibida g‘alla ekinlari doni yetakchi o‘rinni egallaydi, ya’ni bug‘doy, arpa, so‘li, javdar, tritikali donlari – 38,4% ni, makkajo‘xori doni – 32,4% ni, sholi – 27,9% ni, tariq – 1,3% ni tashkil etadi. SHuningdek dunyo dexqonchiligida donli ekinlar orasida bug‘doy ekinlari yetishtiriladigan yyerlar kattaligi bo‘yicha birinchi o‘rinni egallagan holda 210 mln, gektar atrofida maydonlarni tashkil etadi. Eng ko‘p bug‘doy ekiladigan maydonlarni Rossiya, AQSH, Xitoy, Xindiston, Kanada, Argentina, Fransiya, Turkiya, Avstraliya, Qozog‘iston, Italiya mintaqalari tashkil etadi. Biroq mavjud ma’lumotlarda jahon miqyosida yetishtirilayotgan g‘alla uchun ajratilgan hosildor yerlarning chegaralanganligi, odam jon boshiga to‘g‘ri keladigan don miqdorining yildan yilga kamayib borayoganligi qayd etilmoqda. Oxirgi 50-60 yil mobaynida ushbu donli ekinlarga ajratilgan maydonlar atigi 1,18 % ga oshirilgan xolos [3]. Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Respublikamizda etishtirilayotgan bug‘doy, arpa, javdar, so‘li, tritikali kabi g‘alla donlaridan tayyorlanadigan mahsulotlar bugungi kunda xalqimizning birdan bir non va boshqa oziq-ovqat manbai bo‘libgina qolmasdan, chorvachilik, hamda parrandachilikni rivojlantirishda omuxta yem zahiralarining asosini tashkil etib kelmoqda. SHu bois jahon xalqlarining donga bo‘lgan ehtiyojlarining tobora ortib borayotgan global muammolari singari mamlakatimizda ham g‘alla donini ko‘paytirib borish strategiyasi aktual masala bo‘lib hisoblanadi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning 2008 yil 20 oktyabrdagi “Oziq-ovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni etishtirishni ko‘paytirish chora-tadbirlari” 5

O'xshashlar

Funksiya grafigi parametrlarini sozlash
SUG’ORISH EROZIYASI JARAYONIDA TUPROQLARNING FIZIKAVIY XOSSALARINING O’ZGARISHI
Alifatik qator uglevodorodlarning galogenli hosilalari
Donli ekinlarni tashqi muxit ta'sirlariga chidamliligini baxolash
To'yingan bir atomli spirtlar