IMOM AL-BUXORIY MAJMUASI ATROFIDAGI MANZARALI DARAXT VA BUTALAR MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………..3 I-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1- Manzarali d araxt va buta o’simliklarining o’rganilish tari xi va O’zbekistonda dastlabki introduksiya ishlari bo’yicha ma’lumotlar …………………………….....7 1.2. Mamlakatimizda landshaft dizayni hamda ko‘kalamzorlashtirishga qaratilgan tadbirlar …………………………………………………………………………....12 1.3. Imom al-Buxoriy majmuasining geografik joylashuvi…………………..........16 II-BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTLARI, USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoitlari…………………………………………………….……..19 2.2. Tadqiqot obyektlari…………………………………………………….……..22 2.3. Tadqiqot uslublari…………………………………………………………….30 III-BOB. TADQIQOT NATIJALARI 3.1. Imom al- Buxoriy majmuasi atrofidagi manzarali daraxtlarning ro’yxati va taksonomik tahlili ……………………………………...………………………….32 3.2. Imom al-Buxoriy majmuasi atrofidagi manzarali butalarning ro’yxati va taksonomik taxlili …………………………………………………………………53 3.3. Istiqbolli manzarali daraxt va butalarni ko’paytirish…………………………59 3.3.1. Urug‘lari yordamida ko‘paytirish .……………………...…………………...59 3.3.2. Qalamchalar yordamida ko’paytirish……………………………………….63 XULOSALAR …………………………………………………...…………..…...68 TAVSIYALAR ……………………………………………………..…………….69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………..………….70 ILOVALAR ……………………………………………………………………… 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Keyingi yillarda shahrimizni ko’kalamzorlashtirish so’lim bog’ va hiyobonlarni barpo etish maqsadida chet el mamlakatlaridan keltirilgan manzarali daraxt va butalar ko’plab ekilmoqda. Bu kabi o’simliklarni ekish orqali yilning barcha fasllarida yashil landshaftni hosil qilishga erishilmoqda. Hozirda ko’kalamzorlashtirish ishlarini olib borishda bir qancha ilmiy tashkilotlar, nihol o’stiriladigan ko’chatxonalar faoliyat ko’rsatmoqda. Ko’kalamzorlashtirishda qo’llaniladigan manzarali daraxt va butalar turlarini kengaytirish, o’lkamiz sharoitlariga moslasha oladigan nav va shakllarini izlab topish, ilmiy darajada asoslangan texnologiya bo’yicha tadbiq etish – bugungi kunning dolzarb masalalaridan sanaladi. Ko’kalamzorlashtirish sohasi oldidagi vazifalarni yechishda, avvalo, o’simlik turlarini ko’paytirishda va ko’chatxonalarda yetishtiriladigan mahsulotlar (o’simliklar, ko’chatlar) sifatini yaxshilashda hozirda mavjud bo’lgan o’simliklarning boy dendrologik fondidan foydalanish muhim ahamiyatga ega [33]. Samarqand viloyatida joylashgan qadimiy memoriy yodgorliklardan biri, Islom olamida juda katta hurmat bilan tilga olinadigan Imom al- Buxoriy qabirlari joylashgan ziyoratgohdir. Prezidentimiz tashabbusi bilan ushbu ziyoratgoh va ziyoratgoh atrofida qaytadan rekonstruksiy ishlari olib borildi va obodonlashtirish, ko’kalamzorlashtirishga alohida e’tibor qaratildi. Majmua atrofidagi mavjud manzarali daraxt va butalarni hamda introduksiya qilingan o’simliklarning keyingi istiqbolini belgilash uchun ushbu turlarni biologik xususiyatlarini aniqlash va ko‘paytirish uchun tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi [22,23]. Tadqiqot obyekti va predmeti . Tadqiqot obyekti sifatida Imom al-Buxoriy majmuasi uchun introduksiya qilingan istiqbolli manzarali xususiyatlarga ega 2

bo‘lgan daraxtlardan Cercis siliquastrum Alba, Aesculus hippocastanum, Liriodendron tulipifera, Magnolia grandiflora, manzarali xususiyatga ega bo’lgan Photinia serratifoliya, Nandina domestica, Mahoniya aquifolium , Euonymus japonicus “Aureopictus” kabi butalar olindi va ular ustida tadqiqotlar olib borildi. Mavzuning predmeti tariqasida manzarali daraxt va butalarning biologik xususiyatlarini o`rganishga qaratilgan. O`simliklarni urug‘lari va qalamchalar yordamida ko‘paytirish, o‘sish va rivojlanishini aniqlashga qaratilgan. Tadqiqotlar dala sharoitida olib borildi. Tadqiqot maqsadi: Imom al-Buxoriy majmuasi atrofidagi istiqbolli manzarali daraxt va butalarnining taksonomik tahlili va ayrim turlarining biologik xususiyatlarini o‘rganish. Tadqiqot vazifalari: - Imom al-Buxoriy majmuasi atrofida o‘sadigan manzarali daraxt va butalar to‘g‘risida adabiyotlar ma‘lumotlari asosida materiallarini yig‘ish va tahlil qilish; - Imom al-Buxoriy majmuasi atrofida o‘sadigan manzarali daraxt va butalarning ro‘yxatini tuzish; - istiqbolli manzarali daraxt va butalarni taksonomik tahlil qilish; - istiqbolli manzarali daraxt va butalarni urug‘laridan dala sharoitida ko‘paytirish; - manzarali daraxt va butalarni vegetativ yo‘l bilan ko‘paytirish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Imom al-Buxoriy majmuasi atrofidagi doimiy manzarali va introduksiya qilingan manzarali daraxt va buta turlari aniqlandi. Aniqlangan turlarning biologik xususiyatlari (o’sishi, mavsumiy rivojlanishi, ko‘payishi va urug’ hosil qilishi) hamda tashqi muhit faktorlariga munosabatlari o’rganildi, ko’paytirish va parvarishlashning samarali usullari bo’yicha tavsiyalar berish yangilik sifatida ko‘zda tutilgan. Imom al-Buxoriy majmuasi atrofida o‘sayotgan manzarali daraxtlar va butalarning biologik xususiyatlari o‘rganildi. Birinchi bor Imom al-Buxoriy majmuasi atrofidagi , Liriodendron tulipifera, Cercis siliquastrum, Magnolia grandiflora , Aesculus hippocastanum, kabi daraxtlarning 3

hamda Photinia serratifoliya , Nandina domestica, Mahoniya aquifolium, Euonymus japonicus “Aureopictus” kabi butalar ning biologik xususiyatlari o‘rganildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Imom al-Buxoriy majmuasi atrofidagi manzarali daraxt va butalarni biologik xususiyatlarga oid masalalar ko‘rib chiqildi va umum tabiiy qonuniyatlarga asoslangan muhitga adaptiv moslashishi kabi fikrlar majmuasi etirof etildi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar tahlili. O’ zbekistonda daraxt va buta o’simliklarini chuqur o’rgangan va dendrologiya fanini rivojlanishiga hakka xissa qo’shgan yirik olimlardan F.N. Rusanov, N.T. Slavkina, A.U. Usmonov, G.P. kabi olimlarni sanab o’tishimiz mumkin. Daraxt va butalarning O’zbekistondagi tog’, cho’l hamda sug’oriladigan mintaqalaridagi tuproqlarni suv va shamol eroziyasidan himoya qilishdagi rolini professor M.B.Doshchanov, A.U. Usmonov, A.K.Qayimovlar o’z ilmiy ishlarida bayon etishgan. Samarqand viloyatida 1117 tur yuksak o’simliklar bo’lib, ular 320 turkum va 70 oilaga mansubdir (Флора Узбекистана T.I - IV, 1941-1962; Закиров 1955, 1961; Опредилитель растений Средный Азии. T. I - X, 1968-1993). O’zR FA Botanika instituti ilmiy xodimlarining ko’p yillik ilmiy izlanishlari natijasida Samarqand viloyati hududida yuksak o’simliklarning 95 oila, 573 turkum va 1987 turdan iborat ekanligi aniqlandi. Tadqiqotda qo’llaniladigan metodikaning tavsifi: Ilmiy izlanishlarni bajarishda asosan, Urug‘larni ko‘paytirish K.M.Firsova, o‘simlikning vegetativ ko‘payishi qalamchalar uslubi bilan Шалыт М.С. [42 ], F.Mak-Millan Brouz [28]. qo‘llanmalari asosida bajarildi. T adqiqotlar natijasida olingan ma lumotlarʼ Microsoft Excel programmasida G.F. Lakin statistik uslubiga asoslangan holda [9; 78-b.] qayta ishlandi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati : Manzarali daraxt va butalar shahar, va hiyobonlar hamda tarixiy maskanlar ko‘rkiga-chiroy bag‘ishlaydi. Shuningdek landshaft dizayni hamda manzarali bog‘dorchilik uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Cercis siliquastrum, Aesculus hippocastanum, 4

Liriodendron tulipifera, Magnolia grandiflora, kabi bargi va guli jozibador bo‘lgan va barglari chiroyli, keng barg sathiga ega bo’lgan, soya beradigan daraxtlarni ko‘cha va xiyobonlarga ekish ko‘paytirish zarurdir. Xiyobonlar, gulzorlar insonlarga estetik zavq beribgina qolmasdan, ularni maroqli dam olish hamda asab tizimini tinchlantirishda ham alohida ahamiyatga ega. Havoni O 2 gazi bilan boyitib, namlantirib turadi. Daraxtlar qurilish, texnik va kimyoviy maxsulotlar manbayi ham hisoblanadi. Aholi maskanlarini ko‘kalamzorlashtirish va obodonlashtirish mikroiqlimni bir muncha yaxshilaydi. Havoni tozalaydi, soya hosil qiladi, qum va chang bo’ronlarini oldini oladi, shamoldan ximoya qiladi. Daraxt hamda butalardan ajratadigan efir moylari kasallik chaqiruvchi mikroorganizmni zararsizlantirish xususiyatiga ega. Bundan tashqari daraxtlar ayrim foydali tirik jonzotlar uchun ham boshpana vazifasini o‘taydi. Ishning aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari quyidagi ilmiy konferensiyalarda va anjumanlarda muhokama qilindi. 1. Nashr:Международный научный журнал “ Вестник науки ”. “Кустарники в окрестности мемориального комплекса Имама аль-Бухари (Самаркандская обл., Узбекистан)”. “Выпуск № (46). Т.4. -Тольятти. 2022”. Muallifdoshlar: Мукумов.И.У, Хамракулов Ш.С. 2. Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti ilmiy jurnali “Imom al-Buxoriy majmuasi hududida ekilgan istiqbolli manzarali daraxtlar”. Muallifdoshlar: Ochilov U, Haydarov X. (nashrda 2023-yil) 3. “Biologik xilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish istiqbollari” mavzusidagi ilmiy amaliy konferensiya to’plami (Samarqand, 2023 yil 5 may). Ish tuzilmasining tavsifi: M agistrlik dissertatsiya ishi 73 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi, asosiy qism tadqiqot sharoitlari, obyekti, uslublari va tadqiqot natijalari, xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va 6 ta jadval, 10 ta rasmlardan iborat. Dissertatsiyada 63 ta adabiyotlardan va internet manbalaridan foydalanilgan. 5