logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Informatika fanidan amaliy mashg’ulot-larni tashkil etishda keys texnologiyadan foydalanishning dasturiy va uslubiy ta’minoti

Informatika fanidan amaliy mashg’ulot-larni tashkil etishda keys texnologiyadan foydalanishning dasturiy va uslubiy ta’minoti

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2429 KB
Ko'chirib olish
Informatika fanidan amaliy mashg’ulot - larni tashkil etishda keys texnologiyadan foydalanishning dasturiy va uslubiy ta’minoti Re’ja Kirish …………………………………………………………………………..…. 7 1- bob . Ta’lim tizimida keys texnologiyalaridan foydalanishning nazariy asoslari 1.1. Ta’lim tizimida keys texnologiyalari, u lar ning mazmuni va mohiyati …..…..12 1.2. Ta’lim jarayonida keys texnologiyalardan foydalanishning metodologik asoslari…………………………………………………………………………….24 I-bob bo‘yicha xulosalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … …….36 II-bob. Ta’lim tizimida amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etishning zamonaviy usullari va vositalari 2.1. Keys texnologiyalari asosida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik ta’minotini yaratish texnologiyalari… ………………………..…………37 2.2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda keys texnologiyalardan foydala- nishning zamonaviy usullari va vositalari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … ………… . . 47 II-bob bo‘yicha xulosalar . . . ……... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3- bob. Keys texnologiyalar asosida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish 3.1. Informatika fanini o‘qitish samaradorligini oshirishda keys texnologiyalardan foydalanish ………………………………………………………………………..57 3.2. Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil qilishning dasturiy va uslubiy ta’minotini ishlab chiqish… ……………..78 3.3. Tajriba sinov natijalari ………………………………………………………..94 III- bob bo‘yicha xulosalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . . . . . . 103 Ilova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi : Hozirgi jamiyat taraqiyotida zamonaviy axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya vositalaridan o‘qitish jarayonida foydalanish uning sifati va samaradorligini oshiradi, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchiga qulaylik yaratadi. Axborot telekommunikatsiya vositalari orqali ta’limni tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishning yangi – sifat bosqichiga o‘tilmoqda. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatidagi bog‘lanish aloqalar tubdan o‘zgaradi, ta’lim mazmuniga yangicha yondashuv paydo bo‘ldi. Har bir mashg‘ulotlarga u ma’ruza bo‘ladimi, amaliy mashg‘ulot bo‘ladimi, laboratoriya mashg‘uloti bo‘ladimi, seminar mashg‘uloti bo‘ladimi ularga tayyorlangan o‘quv materiallarining to‘liq o‘zgarishiga, teskari aloqa mohiyati jihatidan yangilanadi, ta’limga qushimcha va o‘zgarish kiritish zarur hollarda uni takrorlash imkoniyatlari oshadi. Informatika fani o‘quv mashg‘ulotlarni interfaol metodlardan foydalanib tashkil etish, o‘quvchi-o‘quvchilardagi bilim va ko‘nikmalarni, ularning fikrlash qobilyatini, hozir javoblilik darajasini o‘sishiga sababchi bo‘ladi. O‘qituvchi tomonidan rejalashtirilgan maqsadga, kafolotli natija erishish koeffetsenti oshadi. O‘quv mashg‘ulotlarni tashkil etishda uni olib borishda o‘qituvchi, asosan auditoriya holatidan, undagi o‘quv va texnik vositalarning barqarorligidan kelib chiqib mashg‘ulotni rejalashtirishi lozim. Ta’lim beruvchining o‘quv mashg‘uloti texnologik xaritasida quyidagilar aks etgan bo‘lishi lozim: o‘quv mashg‘uloti bosqichlari va vaqti; ta’lim beruvchi faoliyati; ta’lim oluvchi faoliyati. Respublikadagi shiddatli o‘zgarishlar ta’lim tizimiga ham jahon miqyosida keng yo‘l ochib bermoqda, jumladan, zamonaviy axborot texnologiyalarning tezkor rivojlanishi, global telekommunikatsion texnologiyalarning takomillashib borishi elektron ta’lim muhitida insonni ishga bo‘lgan munosabatini keys yondashuvini talab etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 avgustdagi PQ- 3775-sonli “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi Qarori, 2 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» gi Farmoni, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 2909-son Qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriyhuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi [1,2,3]. Tadqiqotning ob’yekti: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etish uslubiyatini yaratish . Tadqiqotning predmeti : umumta’lim maktablarida i nformatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida o‘qitishda nazariyaning amaliyot bilan chambarchas bog‘liqligini ko‘rsatish va uslubiy va dasturiy ta’minotindan foydalanishi o‘rni va uslubiyatini ishlab chiqish. Tadqiqotning maqsadi: Ta’lim tizimidagi yangilanish jarayoni informatika va unga daxldor fanlarni o‘ziga xos usullar bilan o‘qitishni taqozo etmoqda. Zero, bo‘lajak mutaxassis, u qaysi sohada ishlashidan qat’iy nazar, o‘z vazifasini zamon talabi darajasida bajarish uchun axborotga ishlov beruvchi vositalarni, ularni ishlatish uslubiyotini bilish va ularda ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lish lozim. Binobarin, tub islohotlarni amalga oshirish, bozor munosabatlarini shakllantirish eng avvalo kadrlarning zamonaviy axborot texnologiyalarini qay darajada bilishlariga bog‘liq bo‘lib qoldi. Informatika fanining amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalari asosida tashkil etishning o‘quv-uslubiy ta’minotini yaratish texnologiyasini ishlab chiqish . Tadqiqot vazifalari :  Informatika fanining amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalar asosida tashkil etishda tanlangan mavzular va ularni ta’lim jarayoniga joriy etish holatini o‘rganish va tahlil qilish;  amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etishda keys texnologiyalardan foydalanish hamda ularga qo‘yiladigan asosiy talablarni ishlab chiqish; 3  Informatika fani o‘qituvchilarini amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etishdagi ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish bosqichlarini ishlab chiqish;  Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalar asosida tashkil etish uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etish jarayoni uchun yaratilgan uslubiy ta’minotining mavjudligi;  informatika fanining ba’zi amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalari asosida tashkil etishda tanlangan mavzular va ularni ta’lim jarayoniga joriy etish holatlarining o‘rganilganligi va tahlil qilinganligi;  informatika amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida t ashkil etishda uslubiy ishlanmalardan foydalanish hamda ularga qo‘yiladigan talablarning mavjudligi;  informatika fani o‘qituvchilarida amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etishdagi ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish;  k eys texnologiyalar asosida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning amaliy bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishi . Tadqiqot metodlari: tadqiqot mavzusiga oid adabiyotlar, ilmiy-metodik ishlar , electron axborot resurslar, uslubiy va dasturiy ishlanmalarni tahlil etish va yaratish, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida informatika va hisoblash texnikasi asoslari fanini takomillashtirilgan DTS, fan dasturlari, darsliklar, uslubiy qo‘llanmalar va tavsiyalarni o‘rganish, darslarni kuzatish va tahlil qilish, o‘quvchi va o‘qituvchilar bilan suhbatlar, so‘rovlar, anketa so‘rovnomalari o‘tkazish, pedagogik tajriba-sinov ishlarini o‘tkazish va natijalarni umumlashtirish. Tadqiqotning ishlanganlik darajasi: Respublikamiz ta’lim muasssalarida informatika va axborot texnologiyalari fanining DTS, dasturlari, mazmuni, o‘qitish metodikasi, darsliklari, elektron o‘quv materiallarni yaratish va ta’lim jarayoniga tatbiq etishda A.A.Abduqodirov, M.M.Aripov, U.E.Adamboev, R.Boqiev, 4 F.M.Zakirova, M.H.Lutfullaev, Sh.A.Nazirov, Sh.F.Madraximov, A.Toyloqov, U.Yu.Yuldashev va boshqalarning o‘quv-uslubiy ishlarini ta‘kidlab o‘tish mumkin Xorijiy tadqiqotlar tajribasida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish masalasi, F.Barron, D.Harrington, D.Wechsler, S.Thaler , E.Torrance va boshqalar ishlarida ko‘rib chiqilgan. Yuqorida keltirilganlarga ko‘ra, mamlakatimiz va xorijda ta’lim jarayonida innovatsiono‘qitishni rivojlantirishga alohida e’tibor berilayotganini ko‘ramiz[5]. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotda informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etish jarayoni uchun yaratilgan uslubiy ta’minotining dolzabligi va tatbiq etish zaruratini ilmiy jihatdan asoslab berilgan, informatika fanining amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalar asosida tashkil etishda tanlangan mavzular va ularni ta’lim jarayoniga joriy etish holati o‘rganilgan va tahlil qilingan, amaliy mashg‘ulotlarini taskil etishda keys texnologiyalaridan foydalanish hamda ularga qo‘yiladigan asosiy talablarni ishlab chiqilgan, informatika fani o‘qituvchilarini amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etishdagi ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish bosqichlarini ishlab chiqilgan, informatika fanidan o‘quvchilarning nazariy bilimlarini amaliy mashg‘ulotlarda rivojlantirish bosqichlarini ishlab chiqildan. Tadqiqot natijalaridan, informatika fanidagi amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etishda, fan sohasida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini oshirishga, o‘quv jarayoni mazmunli va samarali bo‘lishini ta’minlashda foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi va tarkibi. dissertasiya kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. 1-bob ta’lim tizimida keys texnologiyalaridan foydalanishning nazariy asoslariga bag‘ishlangan bo‘lib,unda keys texnologiyalari, ularning mazmuni va mohiyati hamda keys texnologiyalardan foydalanishning metodologik asoslari, 5 amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning dolzarb muammo , vazifalari, usullari va tamoyillari haqidagi tushunchalar keltirilgan hamda tahlil etilgan. 2-bobda ta’lim tizimida amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etishning zamonaviy usullari va vositalari, amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik ta’minotini yaratish texnologiyalari va amaliy mashg‘ulotlarda keys texnologiyalaridan foydalanish uslubiyati yoritilgan. 3-bob keys texnologiyalar asosida informatika fanidan amaliy mashg‘u- lotlarni tashkil etishning dasturiy ta’minotini yaratishga bag‘ishlangan bo‘lib, unda informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish samaradorligini oshirishda keys texnologiyalardan foydalanish va informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil qilishning dasturiy va uslubiy ta’minotini takomillashtirish usullari keltirilgan. Shu bilan birga pedagogik tajriba, uning natijalari va tahlili bayon etilgan Xulosa qismida magistrlik dissertasiyasida olingan asosiy natijalar va xulosalar keltirilgan. Ilovalarda magistrlik dissertiyasi ishi bo‘yicha yaratilgan uslubiy ta’minotga oid ma’lumotlar keltirilgan. Adabiyotlar ro‘yxati qismida magistrlik dissertasiyasini bajarishda foyda- lanilgan asosiy adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan. Maqolalar. Dissertasiyaning asosiy natijalari asosida 4 ta maqola chop etilgan . № Maqola nomi H ajmi (bosma taboq) Chop etilgan to‘plam 1 2 3 4 6 I bob. Ta’lim tizimida keys texnologiyalaridan foydalanishning nazariy asoslari 1.1. Ta’lim tizimida keys texnologiyalari, ularning mazmuni va mohiyati. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Keys-stadi texnologiyasi nazariy bilimlarni amaliy vazifalarda hal qilishga yo‘naltirilgan tizimdir. Bu texnologiya talabalarni mustaqil fiklash, tinglay bilish ko‘nikmasi va fikriga mos nuqtai nazarlarni hisobga olish hamda o‘z fikrini aniq manbalarga asoslagan holda ifodalab bilishga o‘rgatadi. Bu uslub asosida talabalar bilim, ko‘nikma, malakalarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, ko‘rsatmalar asosida ishlashga, qo‘yilgan masalani hal qilishda foydali jihatlarini topishga o‘rganadilar. Keys-stadi texnologiyasi “Inson jamoada yoki vaziyatlarda uzoq yillar davomida o‘rganilishi” mavzusidagi ilmiy tadqiqotlar nashr etila boshlangan edi. Agar ish jamoaga yo‘naltirilgan bo‘lsa, jamoaning xulqini har tomonlamma o‘rganadi, jamoadagi har bir insonning xulqini emas. So‘nggi vaqtlarda “Keys- 7Bugungi kunda ta’limda «Aqliy hujum», «Fikrlar hujumi», «Tarmoqlar» metodi, «Sinkveyn», «BBB», «Beshinchisi ortiqcha», «6x6x6», «Bahs- munozara», «Rolli o‘yin», FSMU, «Kichik guruhlarda ishlash», «Yumaloqlangan qor», «Zigzag», «Oxirgi so‘zni men aytay», «Case study» kabi zamonaviy texnologiyalar qo‘llanmoqda. stadi” metodi xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda va bugungi kunda respublika ta’limida ham tobora ommalashib bormoqda. SHu sababli ayni o‘rinda ushbu metod (texnologiya) mohiyati haqida so‘z yuritiladi. Darhaqiqat, keys-stadi talabalarni har qanday mazmunga ega vaziyatni o‘rganish va tahlil qilishga o‘rgatadi. Uning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. 8Keys – 1) ta’lim oluvchilarning ma’lum maqsadlardagi hayotiy vazifalarni bajarishlari bo’yicha vaziyatning bayoni, uni tushunish va baholashga imkon beradigan hamda muammoni ifodalash uchun, uning maqsadga muvofiq yechimini izlashlari uchun kerak materiallar to’plami; 2) belgilangan mavzu yoki muammo va uning yechimiga doir qo’shimcha axborotlar, audio, video, elektron tashuvchilar, o’quv-uslubiy materiallar yig‘indisi; 3) muammoni hal qilish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar, ularning natijalari na xulosalar. Keys-stadi – 1) ta’lim oluvchilarni o’rganilayotgan muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq yechimi variantlarini izlashga yo’naltiradigan aniq real yoki sun’iy ravishda yaratilgan vaziyatning muammoli-vaziyatli tahlil etilishiga asoslanadigan ta’lim metodidir. 2) ta’lim, axborot-kommunikatsiya, boshqaruv na boshqa sohalarni o’rgatishda qo’yilgan ta’lim maqsadini amalga oshirish va keysda bayon qilingan amaliy muammoli vaziyatni hal qilish jarayonida oldindan belgilangan (bashorat qilinadigan) o’quv natijalariga kafolatli erishishni vositali tarzda ta’minlaydigan, bir tartibga keltirilgan optimal usullar va vositalar majmuidan iborat bo’lgan ta’lim texnologiyasidir. “Keys-stadi” texnologiyasi dastlab 1870 yilda AQSHning Garvard universitetining huquq maktabida ta’lim jarayonida qo‘llanilgan. Ushbu texnologiya Garvard universitetining biznes maktabida 1920 yilda qo‘llanila boshlangan. Keyslarning ilk to‘plami 1925 yilda biznes haqidagi Garvard universiteti hisobotlari asosida chop etilgan. Hozirda texnologiya xorijiy mamlakatlarda iqtisodiyot, biznes sohalarida ham keng qo‘llanilmoqda. O‘zbekistonda mazkur texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbiq etish yo‘lidagi harakatlar mustaqillik yillarida faollashdi. Ta’limda qo‘llaniladigan “Keys-stadi” ning tayyor variantlari ham mavjud bo‘lib, ularni sotib olish mumkin. Biroq, eng samarali yo‘l har bir fan bo‘yicha keyslarning mustaqil yaratilishiga erishishdir.Keys texnologiya talabalarda predmetni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni, amaliy ko‘nikmalarni, vaziyatni tahlil qilish va to‘g‘ri qaror qabul qilishga nisbatan ijodiy yondashish malakalarini rivojlantiradi, turli muammoli vaziyatlar va ularni hal qilish asosida ular tomonidan bilimlarning faol o‘zlashtirilishi uchun imkoniyat yaratadi. 9Vaziyat (lotincha situation – ahvol) – muayyan vaziyat, ahvolni hosil qiladigan shart-sharoitlar va holatlar yig‘indisi. Keysda bayon qilingan vaziyat institusional tizimda (shu o’rinda va keyinchalik – korxonada) diskret (ayni shu) vaqtda tashkiliy hayotdagi tipik muammolarni qayta yaratadigan real yoki sun’iy qurilgan hodisalarning ideal tarzdagi in’ikosidan iboratdir. Muammoli vaziyat – mazkur holda vaziyat sub’ektining hozirgi vaqtda yoki kelgusidagi maqsadlarga erishishiga xavf soladigan vaziyat tushuniladi. “ Keys-stadi” texnologiyasi (ingl. ―case – chemodan, metod, ―study ‖ ‖ – muammoli vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli vaziyatlarni tahlil qilish) 1) talabalarda aniq, real muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarini topish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladigan texnologiya; 2) real vaziyatlarni bayon etishda qo‘llaniladigan o‘qitish texnikasi. Keys stadi texnologiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Keys-stadi ta’lim metodini turli holatlarni o‘rganishda qo‘llash – hayotdan olingan odatdagi vaziyatlarni o‘rganishni tashkil etish yoki sun’iy yaratilgan vaziyatlarga asoslangan holda ta’lim oluvchilardan tegishli muammolarning maqsadga muvofiq yechimlarini izlashni talab qilishga qaratilgan ta’lim jarayonidan iborat. 101. Muayyan fanlar yuzasidan bilimlarni egallash davomida muammoli vaziyatning yechimi bir javobga ega emasligi bilan ajralib turadi. Muammoning yechimini topishda bir qator muqobil variantlarni topishni talab qilinadi. Bunda o‘quv jarayonining vazifasi ma’lum bo‘lib qolgan an’anaviy tizimdan chetga chiqish va bitta aniq qarorni qabul qilmasdan mantiqiy fikrlagan holda turli-xil javoblar variatini topish bilan ifodalanadi. 2. Ta’limning maqsadi tayyor bilimlarni egallashga emas, balki mustaqil o‘rganishga, talaba bilan o‘qituvchini hamkorligini ta’minlashga qaratilgan. 3. Keys -stadi texnologiyasi orqali nafaqat bilim olinadi, balki kasbiy ko‘nikma va malakalar ham egalaniladi. 4. Ushbu jarayonda hayotda sodir bo‘ladigna voqealar asosida modul ishlab chiqiladi. Muammoni hal qilish davomida o‘qituvchi yordamchi, yo‘naltiruvchivazifasini bajaradi. 5. Texnologiyasining mohiyati nafaqat bilim egallash, balki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish, rivojlantirish, hayotiy vaziyatlarni o‘rganish, olingan bilimlarni tadbiq qilishdan iboratdir. 6. Keys-stadi texnologiyasida an’anaviy ta’limdagi kamchiliklar bartaraf qilinadi, yani quruq izohlashlar o‘rnini, ijodiy tortishuvlar egalaydi, dars jarayonini xuddi teatr tomashasini eslatadi. Bu metod ta’lim oluvchilarga mavzuga tegishli hayotiy vaziyatni tashxis qilish, farazlarni ifodalash, muammolarni aniqlash, qo‘shimcha axborotlarni yig‘ish, farazlarga aniqlik kiritish va muammolarni echish hamda ularni bajarishning aniq bosqichlarini loyihalash bo‘yicha amaliy faoliyatlarini modellashtirish imkonini beradi. Muayyan hayotiy vaziyatlarga bag‘ishlangan keyslardan foydalanish ta’lim jarayonini haqiqiy hayot bilan bog‘laydi. Keysni ko‘rib chiqishda ta’lim oluvchilar ta’lim olish jarayonini yaratadilar. Shu jarayondagi o‘zaro harakatda ularning haqiqiy fikr almashish holatlari kelib chiqadi. Keys ta’lim oluvchilarga tahlil qilish, qiyoslash yo‘llarini qidirish va muammoni echish erkinligini beradi. Mamlakatimizdagi ta’lim sohasida keys-stadi, asosan, mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimida, ayniqsa boshqaruv sohasida qo‘llaniladi. Keyingi yillarda oliy o‘quv yurtlarida ham o‘qituvchilarning keyslarni ishlab chiqish va amalga oshirishga qiziqishi oshayotganligi kuzatilayapti. Keys-stadi metodini ta’lim jarayonida keng tatbiq qilishning dolzarbligini belgilovchi omillar. Keys-stadini iqtisodiy oliy o‘quv yurtining ta’lim amaliyotiga keng tatbiq etishning dolzarbligi va zarurligi quyidagi omillar bilan bog‘liq: 11Birinchidan, mamlakatdagi iqtisodiy ta’limning umumiy yo’nalishi, uning nafaqat ta’lim oluvchilarda aniq bilimlarni shakllantirishga, shu bilan birga, o’quvchilarda fikrlash faoliyati, nazariy bilimlarini amalda qo’llashga tayyorlik va bunga qobillikni rivojlantirish, bo’lg‘usi mutaxassislarda mustaqillik va tashabbuskorlik, boshqaruv va iqtisodiyotdagi tadqiqotlarning turli jihatlari bilan bog‘liq keng doiradagi masalalarni idrok etish qobiliyatini ravnaq toptirishga yo’naltirilganligi bilan bog‘liq. «Insonning qo’liga baliqni tutqazsang – u bir kun qorni to’q yuradi, mabodo insonni baliq tutishga o’rgatsang – u butun umri davomida ochlik nimaligini bilmaydi» – xitoylik donishmandlarda shunday hikmatli gap bor. Auditoriya sharoitlaridayoq boshqaruvchilik yechimlarini qabul qilishga doir malaka va ko’nikmalar egallanmasa, keyinchalik yaxshi boshqaruvchi bo’lib chiqish mumkin emas. 1-jadval Keys-stadining shaxsiy fazilatlarni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadigan usul va vo sitalari Mutaxassis fazilatlari Keys-stadining usul va vositalari Mavhum sharoitlarda vaziyatni his etish va adekvat baholash, oqilona yechimlarni topish qobiliyati. Vaziyat sub’ektining fazilatlari va kamchiliklarini taqqoslash va baholash, vaziyatning rivojlanish mantiqini ajratib olish, muammoning oqilona yechimini izlash. Bir tizimli fikrlash, Vaziyat xususida har tomonlama fikr yuritish, 12Ikkinchidan , bozor iqtisodiyotining nostandart vaziyatlarda bir tizimli asosda va samarali harakat qilish, oqilona yechimlarni qabul qilish qobiliyatini egallagan mutaxassislarga muhtojligi. Keysda har xil hayotiy vaziyatlar bayoni beriladi va ularning oqibatlari xususida mushohada yuritish yoki qatnashchilar harakatlarining samaradorligini baholash yoxud muammoni hal etish usullarini taklif qilish talab etiladi. Lekin har qanday holatda ham amaliy harakat modeli ustida ishlash ta’lim oluvchilar – bo’lg‘usi mutaxassislarda mehnat bozori talab qiladigan kasbiy jihatdan muhim xususiyatlarni shakllantirishning samarali vositasi hisoblanadi. Uchinchidan , jahon tajribasi ko’rsatib turganidek, keys-stadi o’quvchilarda ijtimoiy yetuklikni rivojlantirish, o’qishga qiziqish va motivlarni hosil qilish, ularni haqiqiy professionallar sifatida yetishtirishga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Keys-stadi- ning bo’lg‘usi mutaxassis shaxsining kasbiy va ijtimoiy jihatdan muhim fazilatlarini shakllantirishga ta’sir ko’rsatadigan usullari va vositalari, bizningcha, quyidagi 1-jadvalda ishonarli tarzda aks ettirilgan. mulohazakorlik, bozor vaziyatidagi parametrlar va o‘zaro aloqalarni tushunish. uni maqsadli tahlil etish, sub’ektlarni ularning tuzilmaviy-funkstional ifodasida yaxlitligicha idrok etish. Mustaqillik va tashabbuskorlik. Mavhumlik sharoitida vaziyatlar tahlili, oqilona yechimni ishlab chiqishda o‘qituvchi tomonidan rag‘batlantiriladigan va qo‘llab-quvvatlanadigan mustaqillik va faollik. O‘zgarishlarga tayyorlik, mo slashuvchanlik. Muntazam o‘zgarib turadigan vaziyatlarda optimal fe’l-atvorning ishlab chiqilishi. Amaliy yo‘nalganlik. Muammoli vaziyatning hal etilishida nisbatan amaliy natijaga erishish uchun doimiy izlanish. Axborotlar bilan ishlash mahorati. Doimiy ravishda asosiy axborotni izlash va tanlash, uni tuzilmalarga ajratish, yana qayta tuzilmalash, uni tahlil etish, tasniflash, bir taqdimot shaklidan boshkacha shaklga o‘tkazish, o‘zaro axborotlar almashish. Kommunikativlik,empatiya. Muammoli vaziyat yechimi va uning maqsadga muvofiq tarzda hal etilishini tanlash yuzasidan o‘z pozistiyasini har doim aniq bildirish, dalillash va o‘zining nuqtai nazarini himoya qilish; keys bilan guruh bo‘lib ishlash, munozaralar va o‘z fikrini o‘tkazish paytida jamoaning oshkora muloqot va axborot almashish, adolatli, konstruktiv va taktikali tanqidga hamda uni qabul qilishga, birgalikdagi faoliyatda ishonchga va hamfikrlilikka 13 asoslangan bahamjihat harakat. Muammoli, mantiqiy fikrlash. Muamoning izlanishi va ifodalanishi hamda uning asosiy tavsifnomalari belgilanishi, uni hal etish usullari va vositalarining asoslanishi. Konstruktivlik. Muammoni hal etish modelining ishlab chiqilishi, konstruktiv yechimlarning izlanishi va ifodalanishi. Nazokatlilik. Jamoaning o‘z fikrini o‘tkazish, munozaralar, guruh bo‘lib ishlashga asoslangan doimiy bahamjihat harakati. Keys - stadining mohiyati shundan iboratki , ko ‘ rib chiqilayotgai muammoli vaziyat bo ‘ yicha maslahatchilar rolini bajarishi kerak bo ‘ lgan o ‘ quvchilarga quyidagilar taklif qilinadi : Keys-stadining mohiyatli belgilarini quyidagicha ifodalanadi: 14keysda bayon qilinganida ayni bir paytda tashkiliy hayotdagi tipik amaliy muammoni aks ettiradigan va amaliyotda ushbu muammoning hal etilishida o’zlashtirilishi va qo’llanilishi lozim bo’ladigan muayyan bilimlar majmuini dolzarblashtiradigan vaziyatni idrok etish va tahlildan o’tkazish; muammoli vaziyatni maqsadga muvofiq tarzda hal etadigan usullar va vositalarni izlash; taklif etilgan muqobil jihat(alternativ)larni baholash va ular orasidan qo’yilgan muammoga nisbatan eng qulay variantini tanlash; tanlangan muqobil usul (alternativ)ni amalga oshirish bo’yicha aniq; yechimni butun tafsilotlari bilan ishlab chiqish. Asosiy parametrlari bo’yicha muayyan diskret vaqtda ishlarning real ahvolini yana qayta tiklaydigan vaziyat shaklidagi holatda taqdim etilgan institustional tizim modelining mavjudligi. O‘qituvchi va o‘quvchi ta’lim jarayonida ayni bir paytda ham mas’ul, ham erkin bo‘ladi: 15Berilgan vaziyatning muammoliligi. Vaziyatning to’liq chizmaiy emasligi va buning oqibati sifatida, unda mustaqil, qolipn bo’lmagan yechimlarni talab qiladigan mavhumlikning mavjudligi. Yechimlarning ko’plab muqobil jihat (al’ternativ)larga egaligi har bir qatnashchi o’zining bilimi, tajribasi va sezgi(intuistiya)sidan kelib chiqib o’z variantini taklif qiladi. Muammoli vaziyat optimal yechimining yakka tartibda, so’ngra jamoa bo’lib ishlab chiqilishi va ommaviy taqdim etilishi (shuningdek, keys bilan mutlaqo yakka tartibda ishlashga va natijalarni yakka tartibda taqdim etishga ham yo’l qo’yiladi). Muammoli vaziyat tahlili va uning yechimini ishlab chiqishdagi yagona maqsad. Faoliyat natijalarini guruh bo’lib baholash tizimi. Ta’lim oluvchilarda boshqariladigan hissiy (emostional) keskinlikning mavjud bo’lishi. O’qituvchi keysning tayyorlanishi va uning o’quv-uslubiy ta’minoti, shuningdek, undan samarali foydalanish uchun mas’uldir. O’quvchi mashg‘ulotga tayyorlanish va keys bo’yicha o’quv topshiriqlarini samarali bajarish uchun mas’ul, ayni paytda u muammoli vaziyatni tahlil etish natijasida yechimlar va xulosalarni ishlab chiqish borasida erkin ish tutadi. O’quvchi o’quv sharoitida muammoli vaziyatni tahlil etish va hal qilishda xatoga yo’l qo’yishi mumkin, lekin u real hayotda qabul qilinadigan noto’g‘ri yechim uchun mas’uliyat hissini sezishi kerak. Keys-stadi ta’lim metodi sifatida quyidagi didaktik o‘ziga xos xususiyatlarga ega: Keyslar uchun ular juda ko‘p turli ekanligi xosdir. 2-jadval Keyslar turlarini tasniflash jadvali Tipologik belgilari Keys turi Asosiy manbalari 1. Tabiiy sharoitdagi 2. Kabinetdagi 16Keysda taqdim etilgan aniq vaziyat ta’limning voqelik bilan o’zaro aloqasini ta’minlaydi, chunki u kelgusidagi kasbiy faoliyat uchun tipik muammolarni aks ettiradi. Bunda o’rganish jarayoni o’z mohiyatiga ko’ra, real hayotdagi yechim qabul qilish mexanizmini ifodalaydi. Keys undan foydalanuvchiga muammolarni tahlil etish, bir xillashtirish va hal qilish yo’llarini izlashda erkinlik beradi. Keysni ko’rib chiqishda o’quvchilar ta’lim jarayonining tashkilotchilariga aylanadilar va bir-birlari bilan o’zaro bahamjihat harakat qilish orqali real kommunikastion holatlarni ifodalashadi (masalan, bank-korxona). Ta’lim oluvchilar aniq vaziyatni ko’rib chiqish jarayonida muayyan umumlashgan, konsteptual tusga ega bilimni shakllantirishga muvaffaq bo’ladilar va ayni bir paytda oddiy umumlashtirish malakalarini orttiradilar. Amaliy vaziyatlarga asoslangan mashg‘ulotlar nazariy tayyorgarlik davrida olingan bilimlar, shuningdek o’quvchilarning o’z malaka va mahoratlaridan foydalanish va amalda qo’llanishga yo’naltiriladi. Keys bilan ishlash natijalarining ommaviy taqdim etilishi taqdimotlar o’tkazish va matbuot anjumanlarida qatnashish: axborotni lo’nda, mantiqan va ko’rgazmali tarzda taqdim etish, savolni ifodalay bilish va javobni dalillash malakalarini hosil qilishga ko’maklashadi. Keys-stadi ta’limning boshqa metodlaridan farqli ravishda nafaqat ta’lim berish va trening, shu bilan birga diagnostik nazoratchilik funkstiyalarini ham bajaradi. 3. Ilmiy-tadqiqotchilikdagi Syujet mavjudligi 1. Syujetli 2. Syujetsiz Vaziyat bayonining vaqtdagi izchilligi 1. O‘tmishdan hozirgi kelish rejimidagi keys 2. Vaqt orqaga qaytariladigan keys-xotira 3. Bashorat keysi Keys ob’ekti 1. Shaxsiy 2. Tashkiliy-institustional 3. Ko‘p sub’ektli Materialni taqdim etish usuli 1. Hikoya 2. Esse 3. Tahliliy yozishma 4. Jurnalist tergovi 5. Hisobot 6. Ocherk 7. Faktlar majmui 8. Statistik materiallar majmui 9. Xujjatlar va ishlab chiqarish namunalari majmui Hajmi 1. Qisqa (lo‘nda) 2. O‘rtacha miqdordagi 3. Katta (uzun) Tuzilmaviy o‘ziga xos xususiyatlari 1. Tuzilmalangan 2. Tuzilmalanmagan O‘quv topshirig‘ini taqdim etish usuli 1. Savolli 2. Keys-topshiriq Didaktik maqsadlari 1. Muammo, yechim yoki konstepstiyani izohlash 2. Treningli, o‘quv rejasidagi fan bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar orttirishga mo‘ljallangan 3. Tahlil va baholashga o‘rgatuvchi 4. Muammoni ajratish va yechish, boshqaruvchilik qarorlari qabul qilishga o‘rgatuvchi 5. Vaziyat sub’ekti rivojining yangi strategiyalari va yo‘llari, yangicha baholash uslublari va shu kabilarni ishlab chiqishga rag‘batlantiruvchi Rasmiylashtirish usuli 1. Bosma 2. Elektron 3. Video-keys 17 4. Audio-keys 5. Multimedia-keys Keys-stadi texnologiyasi ta’limda interfaol uslub bo‘lib talabalarda darsga bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi, nazariy materiallarni amaliy tadbiq qilishni ko‘zlaydi, ta’lim jarayoniga nisbatan ijodiy motivlarni shakllantiradi. Shu bilan birgalikda bu uslub o‘qituvchi siymosini yangicha talqin qiladi, uni ijodiy izlanishga, fikrlashga yangilik yaratishga undaydi. Har bir o‘quv jarayonida qo‘laniladigan keys quyidagi talablarga javob berishi zarur: 18ijro qilishda maqsadning aniqligi; vaziyatning yechimlari mantiqiy o‘ziga xos murakkab bo‘lishi; vaziyatda hayotning bir qancha qirralarini tasvirlash; bugungi kunga nisbatan dolzarb bo‘lishi; tipik vaziyatlarni tasvirlash; analitik (analiz-sintez...) hayolni rivojlantirish; munozarani tashkil qilish; bir qancha yechimlarning mavjudligi. Ta’limda keys-stadi texnologiyasi mohiyati: mutaxassis o‘z tajribasidan kelib chiqib o‘z varianlarini yaratishida, o‘zida mavjud bo‘lgan bilimlarni, amaliy, ijodiy, munozarali faoliyatga aylantira olishida ifodalaniladi. Keys-stadi texnologiyasining o‘ziga xos texnologik xususiyatlari mavjud bo‘lib ular orqali texnologiya boshqa uslublardan farq qiladi. 1.2. Ta’lim jarayonida keys texnologiyalardan foydalanishning metodologik asoslari. Ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma’lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya’ni o‘zlashtirilayotgan ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta ‘lim va tarbiya masalalari hal etiladi. 19Keys – texnologiyasini loyihalashtirish. O‘qituvchi harakatlari-ning izchilligi: ishchi dasturi asosida o‘quv mashg‘uloti shakli, turi va vaqtini belgilaydi (amaliy mashg‘ulot/mustaqil ish/ o‘quv amaliyoti); o‘quv mashg‘uloti maqsadini oydinlashtiradi, o‘quv mashg‘ulotidan kutiladigan natijalar va pedagogik vazifalarni belgilaydi; ta’limning optimal modelini (belgilangan vaqtda va qaror topgan sharoitlarda qo‘yilgan maqsadning amalga oshirilishini va prognoz qilinadigan o‘quv natijalariga erishishni kafolatlaydigan optimal ta’lim metodlari, shakl va vositalari majmui)ni tanlaydi. Texnologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 20Tahlil ko‘nikmalari va tanqidiy tafakkurni rivojlantirish. Nazariya va amaliyot birligini ta’minlash. Muammo yuzasidan turli qarashlar va yondashuvlarni namoyish qilish. Qarorlar qabul qilish va uning oqibatlariga doir mulohazalarni taqdim etish. Noaniqliklar mavjud bo‘lgan sharoitda muqobil variantlarni baholash ko‘nikmalarini shakllantirish. Keysning tekshirilishi va baholanishi. YAratilgan keys ekspert tekshiruvidan va bahosidan o‘tishi kerak. Quyidagilar tekshirish usullari bo‘lishi mumkin: 21Keys loyihasining korxona xodimi tomonidan ko‘rib chiqilishi va unda bayon qilingan axborotning real vaziyatga muvofiq kelishi, shuningdek keltirilgan faktlar talqini va shu kabilarning tekshirilishi. Ekspertlik bahosi va hamkasblar fikrlari, o‘qituvchi-keysologning keysning ta’limdagi qimmati xususidagi fikri, uni tekshirishning ikkinchi usulidir. Keysning pedagogik pasporti: Keys topshiriqlarining amaliy- didaktik xarakterga ega bo‘lishi uchun ularni ishlab chiqishda quyidagilarga e’tiborni qaratish talab etiladi: Talabalar tomonidan keysni echish bosqichlari. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, agar talabalarning keysni hal etish texnologiyasi ikki bosqichdan iborat bo‘lsa, ta’limiy maqsadlarga erishishda yanada ko‘proq samaraga erishish mumkin: Birinchi bosqich –keysni hal etish bo‘yicha individual (auditoriyadan tashqari) ish. Ikkinchi bosqich – keys bilan birgalikda jamoa bo‘lib (auditoriyada) ishlash. 22Pedagogik annotatsiya; Keys; Ta’lim oluvchiga uslubiy ko‘rsatmalar; O‘qituvchi-keysologning keys echimi bo‘yicha variant. maqsad aniq ifoda etish (maqsad ikki xil (yoki undan ortiq) tushunilmasligi; savol yoki topshiriqlar ma’lum darajada murakkab bo‘lishi; ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotning bir necha jihatini yorita olishi; tezda o‘zining amaliy ahamiyatini yo‘qotmasligi; milliy xususiyatlarni o‘zida namoyon eta olishi; ta’limning barcha yo‘nalish yoki sohalariga oid tipik vaziyatlarni ifodalashi; dolzarb ahamiyatga ega bo‘lishi; talabalarda tahliliy tafakkurni rivojlantirishi; bahs-munozarani tashkil etish imkoniyatini yaratishi; bir necha echim (qaror)ni ilgari surish imkoniyatini ta’minlay olishi. 3-jadval Talabalar tomonidan keysni echish bosqichlari Keysni echish natijalarini kichik guruhlar tomonidan taqdimotini o‘tkazish:  real vaziyat echimiga doir o‘z variantlarini taqdim etadilar;  tanlangan harakatlar yo‘lini izohlaydilar va echimning to‘g‘riligini asoslaydilar;  boshqa guruh a’zolarining savollariga javob beradilar va o‘z takliflarini asoslaydilar. Jamoa bo‘lib keys ustidan ishlash: 23  guruhlar taklif etgan echimlar variantlarining muhokamasi;  taklif etgan echimlarning o‘zaro baholanishi;  taklif etilgan echimlarning xayotiyligi va amalga oshirilishi mumkinligiga birgalikda (talabalar va o‘qituvchi) baho berilishi ham mumkin. Keyslarning sinflari turlari, janrlari va taqdim etish usullari . Keyslarni sinflarga ajratish turli usullarda bo‘lishi mumkin. Jumladan, keyslar maqsad va o‘qitish jaryonining vazifalari, tuzilishi, ifodalash shakli, o‘lchami, murakkablik darajasi, fanlar, kompaniya turlari, hududlar va boshqa tomonlari bo‘yicha sinflarga ajratiladi. 24 4 -jadval Keyslarning sinflari O‘quv materialining xarakteridan kelib chiqqan holda oddiy, murakkab tarkibiy tuzilishga ega bo‘lmagan, ya’ni mini testlardan ham foydalanish amaliy qiymatga egaligi ta’lim amaliyotida o‘z tasdig‘ini topgan. SHu bilan birga o‘rganilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida kichik hajmli, sodda – mini keyslardan ham foydalanish foydadan holi emas. Murakkab va oddiy mini keyslar o‘rtasidagi eng muhim farqlar – ularning hajmi, murakkablik darajasi va tarkibiy tuzilmasida aks etadi. 25 Murakkab keys (muammoli vaziyat)lar quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega bo‘ladi: 26Pedagogik annotatsiya. Kirish. Keys (muammo)ning bayoni. Keys (muammo)ni echish yuzasidan topshiriq (yoki savol)lar. Foydalanish uchun adabiyotlar ro‘yxati. Metodik ko‘rsatmalar. Keysni echish jarayoni (tahlil va echim variantlarini ilgari surish, variantlar maqbulligini tekshirish). Keys echimi bo‘yicha taqdimotni tashkil etish. Keys echimini tahlil qilish. O‘qituvchi (keysolog)ning echimi. Mini keyslar uchun quyidagi tarkibiy tuzilmaga egalik xarakterlidir: Keys (muammo)ning bayoni. Keys (muammo)ni echish yuzasidan topshiriq (yoki savol)lar. Foydalanish uchun adabiyotlar ro‘yxati. Metodik ko‘rsatmalar . Keysni echish jarayoni (tahlil va echim variantlarini ilgari surish, variantlar maqbulligini tekshirish). Keys echimi bo‘yicha taqdimotni tashkil etish. Keys echimini tahlil qilish. O‘qituvchi (keysolog)ning yechimi Keys metodini amalga oshirish bosqichlari: bilan tanishuv; asosiy muammoni ajratib olish; g‘oyalar keys yig‘ish va izlash; keys echimini tavsiya qilgan g‘oyalarni tahlil qilish; keys echimi va tavsiyalar. Key s-st adiga asoslanganamaliy mashg‘ulot larning mashg‘ulot ining t exnologik chizmasi 27Pedagogik annotatsiya. Kirish. Keys (muammo)ning bayoni. Keys (muammo)ni echish yuzasidan topshiriq (yoki savol)lar. Foydalanish uchun adabiyotlar ro‘yxati. Metodik ko‘rsatmalar. Keysni echish jarayoni (tahlil va echim variantlarini ilgari surish, variantlar maqbulligini tekshirish). Keys echimi bo‘yicha taqdimotni tashkil etish. Keys echimini tahlil qilish. O‘qituvchi (keysolog)ning echimi. Mini keyslar uchun quyidagi tarkibiy tuzilmaga egalik xarakterlidir: Keys (muammo)ning bayoni. Keys (muammo)ni echish yuzasidan topshiriq (yoki savol)lar. Foydalanish uchun adabiyotlar ro‘yxati. Metodik ko‘rsatmalar . Keysni echish jarayoni (tahlil va echim variantlarini ilgari surish, variantlar maqbulligini tekshirish). Keys echimi bo‘yicha taqdimotni tashkil etish. Keys echimini tahlil qilish. O‘qituvchi (keysolog)ning yechimi Keys metodini amalga oshirish bosqichlari: bilan tanishuv; asosiy muammoni ajratib olish; g‘oyalar keys yig‘ish va izlash; keys echimini tavsiya qilgan g‘oyalarni tahlil qilish; keys echimi va tavsiyalar. 28 29 I-bob bo‘yicha xulosalar . Ta’lim tizimida innovasion uslublarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish - ni tashkil etishda bugungi kunning dolzarb talablari, ya’ni yangi keys texnolo - giyalar asosida darslarni tashkil qilish, loyihalash talabi qo‘yilyapti. Maqsad o‘quv-chilarda mustaqil, erkin fikrlashni shakllantirish, dars yakunida qaytar aloqaga, kafolotlangan natijaga erishish. Bu jarayonni yanada muvofaqiyatli amalga oshi-rishda informatikani o‘qitishda innovasion uslublarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish ta’lim samaradorligini oshiradi . Buning uchun avvalo o‘qituvchi o‘zi bu jarayoniga tayyor turishi lozim. Barcha davrlarda bo‘lgani kabi bugungi kunda ham o‘qituvchi ko‘rgazmalikka, axborot kommunikasion texnologiyalardan ko‘proq foydalanishga etibor qaratyapti. 1-bob ta’lim tizimida zamonaviy keys texnologiyalarning o‘rni va aha- myatiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda ta’lim tizimi mazmunini o‘zlashtirishning dolzarb muammo va vazifalari, zamonaviy innovatsion texnologiyalari uni tatbiq etish usullari va tamoyillari haqidagi tushunchalar keltirilgan hamda tahlil etilgan. Umuman, ta’lim sifati va samaradorligi oshirish uchun innovasion texnolo- giyalardan foydalanish orqali o‘tilgan darsda o‘quvchilar o‘z qobiliyati va imkoniyatlarini namoyish qilishga erishadilar, jamoa bilan ishlash malakasiga ega bo‘ladilar, o‘zgalar fikrini hurmat qilishni o‘rganadilar, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllanadi . Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, yuqorida ta’kidlangan fikrlar bizning ta’lim- tarbiya jarayonida ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash va ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan ilmiy va hayotiy kuzatuvlarimiz asosida shakllangan qarashlardir. Ammo, nazarimizda bu kabi fundamental masalalar ta’lim-tarbiya jarayonida ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishda va ijodkor shaxsni tarbiyalashda o‘ziga xos o‘rin tutadi 30 II bob. Ta’lim tizimida amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etishning zamonaviy usullari va vositalari 2.1. Keys texnologiyalari asosida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik ta’minotini yaratish texnologiyalari. Keys-stadi ta’lim metodini turli holatlarni o‘rganishda qo‘llash – hayotdan olingan odatdagi vaziyatlarni o‘rganishni tashkil etish yoki sun’iy yaratilgan vaziyatlarga asoslangan holda ta’lim oluvchilardan tegishli muammolarning maqsadga muvofiq yechimlarini izlashni talab qilishga qaratilgan ta’lim jarayonidan iborat. Bu metod ta’lim oluvchilarga mavzuga tegishli hayotiy vaziyatni tashxis qilish, farazlarni ifodalash, muammolarni aniqlash, qo‘shimcha axborotlarni yig‘ish, farazlarga aniqlik kiritish va muammolarni echish hamda ularni bajarishning aniq bosqichlarini loyihalash bo‘yicha amaliy faoliyatlarini modellashtirish imkonini beradi. Muayyan hayotiy vaziyatlarga bag‘ishlangan keyslardan foydalanish ta’lim jarayonini haqiqiy hayot bilan bog‘laydi. Keysni ko‘rib chiqishda ta’lim oluvchilar ta’lim olish jarayonini yaratadilar. Shu jarayondagi o‘zaro harakatda ularning haqiqiy fikr almashish holatlari kelib chiqadi. Keys ta’lim oluvchilarga tahlil qilish, qiyoslash yo‘llarini qidirish va muammoni echish erkinligini beradi. Fan bo‘yicha faoliyat yondashuvi asosidagi keysli o‘qitish texnologiyasida keys o‘zida quyidagilarni mujassamlashtiradi: Fanning tushuntiruv apparatini qatg‘iy tizimli (ko‘p qirrali) tahlili asosida, eng samarali keys tuziladi. Bu esa fundamental iboralar guruhini ajratish, materialni mantiqan va kompakt guruhlash imkoniyatini beradi. Keys - mustaqil 31o’quv fanining fundamental tushunchalari - muayyan hodisa, yoki qonun yoki bo’lim, yoki yirik bir mavzu, yoki o’zaro bog‘liq tushunchalar guruhi o’quv fanining bir yoki bir necha fundamental tushunchalarini o’rganishga (o’zlashtirishga) qaratilgan. tarkibiy birlik bo‘lgani uchun, bahzi hollarda, alohida o‘quvchilarga fanni to‘laligicha emas, balki faqatgina bir qator keyslarni tinglash imkoniyatini beradi. Bu esa iqtidorli o‘quvchilarning individual va mustaqil ishlarini optimal rejalash imkoniyatini tug‘diradi. Ushbu yondashuv keyslarni asosiy manbalari bo‘yicha tasniflashga asos bo‘lishi mumkin. Bu erda quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Birinchidan, u hayotda ko‘proq uchraydigan va mutaxassis o‘zining kasbiy faoliyatida duch keladigan tipovoy vaziyatlarni aks ettiradi. Ikkinchidan, ta’lim beruvchi keysda o‘quv topshiriqlari birinchi o‘rinda turadiki, bu unda aks etadigan hayotning ancha shartlilik elementiga ega bo‘lishini oldindan belgilaydi. Bu yerdagi vaziyat, muammo va syujet hayotda bo‘ladigani kabi tus kasb etadi. Ular 32hayotiy keyslar – mutlaqo real hayotiy vaziyatlarni aks ettiradi; kabinetdagi keyslar – keysolog modellashtirgan amaliy vaziyatni o’z ichiga oladi; ilmiy-tadqiqotchilik keyslari – tadqiqotchilik faoliyatini amalga oshirishga yo’naltirilgan. Hayotiy keysning asosiy vazifasi hayotiy vaziyatni batafsil va to ’ liq aks ettirishdan iborat . O ’ z mohiyatiga ko ’ ra , bunday keys vaziyatning amaliy , ya ’ ni « harakatdagi » modelini yaratadi . Bunda bunday keysning o ’ quv maqsadi ta ’ lim oluvchilar treningi , ushbu vaziyatdagi bilimlar , qobiliyatlar va fe ’ l - atvor ( qarorlar qabul qilish ) ko ’ nikmalarini mustahkamlashdan iborat bo ’ ladi . Bunday keyslar maksimal ko ’ rgazmali va batafsil bo ’ lishi kerak . Ularning asosiy mazmuni hayotni bilish va optimal faoliyatga doir qobiliyatlarni hosil qilishdir . Garchi har bir keys ta ’ lim beruvchi funkstiyani bajarsa - da , lekin ularning barcha qirralarining turli keyslarda aks etishi darajasi turlichadir . Ko ’ proq ta ’ lim beruvchi funkstiyani bajaradigan , hayotni biroz boshqacharoq aks etgiradigan keys kabinetdagi keys deyiladi . sun’iyligi bilan tavsiflanadi va eng muhim va haqiqiy hayotiy detallar konglomeratidan iborat bo‘ladi. Bunday keys vaziyatlardagi tipiklikni ko‘rishga imkon beradi va ta’lim oluvchida vaziyatni amaliyotdagi shunga o‘xshagan variantni qo‘llash orqali tahlil qilish qobiliyatini shakllantirib boradi. Keyslarni shakllantirishning ikkilamchi manbalarini ham ajratib ko‘rsatiladi. Ular bazaviy manbalardan hosil bo‘ladigan tusga egadir. Quyida ularga to‘xtalamiz. 33Ilmiy-tadqiqotchilik keysi uchun ham shunday xususiyatlar xosdir. Uning asosiy mazmuni shundaki, u vaziyat va undagi fe’l- atvor haqidagi yangi bilimni olish uchun model bo’lib xizmat qiladi. Uning ta’lim beruvchi funkstiyasi modellashtirish uslubini qo’llash orqali ilmiy tadqiqotchilik malakalarini shakllantirishdan iborat. Ushbu keys tadqiqotchilik modelini yaratish tamoyillari bo’yicha quriladi. Shuning uchun uni ko’proq magistraturada, mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimidagi ta’limda qo’llash ma’quldir. Xorijiy tajribalardan ko’rinib turganidek, mahsulotlari o’quvchilar uchun muayyan shaxsiy ahamiyat kasb etadigan korxonalar faoliyati ko’rib chiqilgan ida yoki axborot «mahalliy» materialga asoslanganida keyslar muhokamasi ancha mazmunli va qiziqarli kechadi. Lekin bu keyslarda faqat mamlakatdagi korxonalar tajribasi yoritilishi kerakligini bildirmaydi. Bunda u yoki boshqa sifati bilan milliy bozorda mavjud bo’ladigan korxonalar va tovarlar yoki xizmatlar nazarda tutilayapti. Agar o’quvchilar keyslarda bayon qilingan hodisalar bilan bog‘liq bo’lgan muhit va sohani yaxshi bilsalar, ular o’zlarini ancha ishonchliroq his etadilar. Ularning, masalan, amerikalik yoki boshqa xorijiy iste’molchilar fe’l- atvori va motivlarini muhokama qilishi ancha qiyin kechadi. O’qituvchi ham o’zi sub’ektini yaxshi biladigan keys muhokamasiga mohirona rahbarlik qiladi. Har qanday holda ham bunday keyslar muhokamasida korxona — keys ob’ekti vakilini taklif qilishdek noyob imkoniyat mavjud bo’ladi. Keyslarning syujetliligi bo‘yicha turlari. Syujet mavjudligiga qarab keyslar: syujetli va syujetsiz bo‘ladi. 34Statistik materialpar, bozor ahvoli haqidagi ma’lumotlar, korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy tavsifnomalari va shu kabilar keysga ilmiylik va oddiylik baxsh etadi. Bunda mazkur materiallar vaziyatni tashxis qilish vositasi rolini bajarishi, vaziyatni tushunish uchun juda muhim bo’lgan ko’rsatkichlar hisob-kitobi uchun axborot vazifasini o’tashi mumkin. Statistik materiallardan foydalanishda o’quvchi bu materiallarni idrok etishi, quyidagi kabi bir nechta savollarga javob berishi kerak: «Ushbu materiallar vaziyatni tavsiflashda qanday rol o’ynaydi?», «Materiallarning o’zidagi qaysi narsalar vaziyatni bevosita tavsiflaydi?», «Bunday tavsifnomalar qanday hisoblab chiqiladi yoki ajratib ko’rsatiladi?» va hokazo. Statistik materiallar keys matnida yoki ilovada joylashtiriladi. Ilmiy manbalar, publististika va badiiy adabiyot asarlari -bular ham keysni yozish uchun yana bir manbadir. U yoki boshqa muammoga bag‘ishlangan ilmiy maqolalar, monografiyalar va ilmiy hisobotlarni tahlil etish orqali ham keys uchun yaxshi materiallarni olish mumkin. Yaxshi ilmiy maqola odatda, kandaydir masalani teran tushuntirishi bilan tavsiflansa, ilmiy monografiya tadqiqot predmetining bir tizimli, har yumonlama tavsifnomasini beradi. Internet va uning resurslari – keyslar uchun tuganmas material manbaidir. Ushbu manba keng miqyosliligi, tezkorligi, qulayligi bilan ajralib turadi. Syujetli keys , od atda, bo’lib o’tgan voqealar haqidagi hikoyani, shaxslar va korxonalar harakatlarini o’z ichiga oladi. Vaziyat ob’ektiga qarab keyslar turlari. Vaziyat ob’ektiga qarab keyslar shartli ravishda uch guruhga bo‘linadi: Materialni bayon qilish usuliga ko‘ra keyslar turlari. Materiallarni etkazishning janrga xos xususiyatlariga qarab keys quyidagi turlardan biri shaklida taqdim etilishi mumkin: Kattaligiga qarab keyslar turlari. Keyslar kattaligiga qarab uch turli bo‘ladi: 35Shaxslarga oid keys, unda aniq sub’ektlar: menejerlar, siyosatchilar, rahbarlar amal qiladilar. Tashkiliy-institustional keys – uning ob’ekti institustional tizimlar: tashkilotlar, firmalar, kompaniyalar, korxonalar va ular bo’linmalari bo’lishi bilan farqlanadi. Ko’p ob’ektli keys – odatda bir nechta harakat qiluvchi ob’ektlarni o’z ichiga oladi. hikoya; esse; tahliliy yozishma; jurnalist tergovi; hisobot; ocherk; faktlar majmui; statistik materiallar majmui . xujjatlar va ishlab chiqarish namunalari majmui. qisqa(lo’nda)keys; O’rtacha miqdordagi keys; katta (uzun) keys. Keysning kattaligi uning hajmiga bog‘liq bo‘ladi va uni tahlil etish uchun zarur o‘quv vaqtini belgilaydi. O‘quv topshirig‘ini taqdim etish usuliga ko‘ra testlar turlari. Ushbu tasniflash asosiga ko‘ra keyslar ikki turda bo‘ladi: Didaktik maqsadlariga ko‘ra keyslar turlari. Ushbu tasniflash asosiga ko‘ra keyslarning besh turi farqlanadi: 36Qisqa keys – shuningdek «yevropacha», qisqa keys deb ham ataladi. Uning hajmi bir necha jumladan bir-ikki sahifagacha bo’ladi. Uning yechimi ikki soatlik amaliy mashg‘ulotning bir qismini band qilishga mo’ljallangan; O’rtacha miqdordagi keys – uning ko’rib chiqilishi odatda ikki soatlik mashg‘ulotni band qiladi; Katta keys («amerikacha», uzun) – o’nlab sahifalarni o’z ichiga oladi, bir necha amaliy mashg‘ulotlar davomida va hatto butun o’quv kursi mobaynida qo’llanilishi mumkin. Savolli keys – uning echilishida o’quvchilar vaziyat bayon qilinganidan keyin qo’yiladigan savollarga javob berishi kerak. Keys-topshiriq – keysni hal qilish jarayonida bajarilishi lozim bo’lgan vazifa yoki topshiriq, odatda vaziyat bayonigacha qo’yiladi. 37Muammo, yechim yoki konsepsiyani izohlovchi keys . Taniqli va muvaffaqiyat bilan ishlaydigan korxonalar (kompaniyalar)ning uzoq muddat davomidagi ish faoliyatini bayon qiladi (maqsadlari, strategiyalari, mahsulot modifikasiyalari, turli bozorlardagi ishi va boshqalar). Bunday keysning ta’limiy maqsadi – misol orqali o’qitish. Rejalashtiriladigan o’quv natijalari – to’g‘ri qabul qilingan qarorlarni eslab kolish, taniqli va muvaffaqiyat bilan ishlaydigan korxonalar va tarmoqlarning amaliyoti bilan tanishish. Treningli, o’quv fani, mavzu bo’yicha malaka va ko’nikmalar orttirishga mo’ljallangan keys. Uning ta’limiy maqsadi – o’quvchilarga biror-bir harakatlarni bajarish algoritmini o’rgatish. O’quvchi quyidagilarni o’rganishi kerak: muayyan model, formula, hisob-kitob algoritmini qo’llash, berilgan odatiy vaziyatda yagona to’g‘ri qarorni qabul qilish. Tahlil va baholashga o’rgatuvchi keys. Bunday keysda aniq vaqt davridagi vaziyat bayon qilingan, vaziyat sub’ekti oldida turgan muammolar aniqlangan va aniq ifodalangan bo’ladi.O’quvchi vaziyatni tushunishi, tahlil qilishi va baholashi, qo’yilgan muammo yuzasidan qaror qabul qilishi lozim. Muammoni ajratish va yechish, boshqaruvchilik qarorlari qabul qilishga o’rgatuvchi keys. Murakkab shaklda bayon qilingan vaziyatga ega. Muammo vaziyatga kiritiladi-yu, lekin aniq namoyon bo’lmaydi. U statistik ma’lumotlar, korxona hisobotlari, bo’linmalar rahbarlari nutqlari va shu kabilarda taqdim etilgan. O’quvchilar muammoni aniqlashi va ifodalashi, uni hal etish usullari va vositalarini ko’rsatishi kerak. Vaziyat sub’ekti rivojining yangi strategiyalari va yo’llari, yangicha baholash uslublari va shu kabilarni ishlab chiqishga rag‘batlantiruvchi keys. Bunday keysning o’ziga xos xususiyati shundaki, boshqaruvchilik muammosi korxona faoliyatining muayyan turiga, muayyan asosiy shart-sharoitlarga bog‘lab bayon qilinadi. O‘quvchidan vaziyat sub’ektini rivojlantirishning yangi strategiyasi va yo‘llarini topish talab qilinadi. Bunday keysdagi vaziyatda axborotning bir qismi bo‘lmasligi mumkin. Axborotga extiyojni aniqlash va uni topish – o‘quvchining yana bir vazifasidir. Keysni ishlab chiqish jarayonining o‘zi keysologning maqsadni faraz qilishidan boshlab to keysni ta’lim jarayoniga joriy etishgacha bo‘lgan jami harakatlarining muayyan izchillikda amalga oshirib borilishidan iborat. Keysni ishlab chiqish modelining umumiy sxemasi: 2.1.-rasm. Keysni ishlab chiqish modelining umumiy sxemasi Maqsadning qo‘yilishi. Keysni ishlab chiqishning ushbu birinchi bosqichi quyidagi harakatlarni o‘z ichiga oladi. Keysolog faoliyati mazmunini bosqichma-bosqich ko‘rib chiqamiz. 38 39keysning o’quv kursi tuzilmasidagi o’rnini belgilash; uning ta’limiy maqsadini ifodalash (o’quvchilarni tanishtirish, keys mavzusi bo’yicha haqidagi bilimlarni shakllantirish, chuqurlashtirish, o’rgatish, malakalarni orttirish, ko’nikmalarni rivojlantirish va hokazo); keysda o’quvchilarning ta’limdagi yutuqlari natijalari uchun «mas’uliyat zonasi»ni aniqlash; o’zlashtirilishi, kengaytirilishi, rivojlantirilishi lozim bo’lgan bilim, malaka va ko’nikmalar ro’yxati (… ni tahlil etadi, tuzadi (biznes-reja), ishlab chiqadi (marketing strategiyasi),… ga tayyorlik, ko’nikmani namoyon etadi va hokazo); yechimi o’quvchilarning mo’ljallangan o’quv natijalariga erishishini ta’minlaydigan pedagogik vazifalarning belgilanishi (… ni o’rgatish, … ni bir tizimga solish, … ni tushuntirish va hokazo). O’quvchi – keysologning aniq va bir xilda ifodalangan ta’limiy maqsadlari, o’quv natijalari va vazifalari vaziyatga doir mashqni «qurish» uchun asos bo’ladi. Muammoning ifodalanishi. Muammo qandaydir harakatlar qilish uchun etilgan zarurat bilan uni amalga oshirish uchun shart- sharoitlar etishmasligi o’rtasidagi ziddiyatning amal qilishi va ifodalanishi shaklidan iboratligi sababli muammoning ifodalanishi ana shu ziddiyatni belgilash, so’ngra uning asosiy tarkibiy qismlari – muammo tuzilmasini (kichik muammolarni) belgilashni nazarda tutadi. Keys dasturiy kartasining qurilishi. Keys dasturiy kartasining qurilishi keysni ishlab chiqishning eng muhim bosqichlaridan biri. Keysning dasturiy kartasi keys uchun axborot yig‘ish va vaziyatni bayon qilish uchun asos bo’ladigan asosiy masalalar (tezislar)ning tuzilmalangan ro’yxatidan iborat bo’ladi. Axborot yig‘ish usullari va vositalarining tanlanishi. Keys uchun axborot yig‘ish usullari sifatida quyidagilar tanlanishi mumkin: intervyu, suhbat, o‘rganish (arxiv xujjatlari, hisobotlarni),kuzatuv va hokazo. Quyidagilar axborot yig‘ish vositasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin: so‘rovnoma varag‘i, intervyu olish varag‘i, anketa, har xil jadvallar, me’yoriy xujjatlar, ilmiy maqola, monografiya, OAV materiallari va boshqa manbalar bilan ishlash usullari. Axborot yig‘ish. Keysga asos bo‘ladigan axborotlarni izlash va yig‘ish uni yozishdagi muhim muammodir. Quyidagilar axborot manbalari bo‘lishi mumkin. O‘quvchining hal qilishi uchun taklif etiladigan har qanday keysda uning maqsadi va topshirig‘i, savollari aniq ifadalangan bo‘lishi lozim. Ular topshiriqni hal etish uchun zarur va etarli axborot xajmini o‘z ichiga olishi kerak. 40statistik materiallar, hisobotlar; vaziyat ob’ekti faoliyati haqidagi ma’lumotnomalar, axborotlar, prospektlar va boshqa ma’lumotlar; Internet; ommaviy axborot vositalari; korxonaning raqobatchilari, ularning ta’minotchilari va iste’molchilari, tarmoqdagi ekspertlar yoki turli investistion fondlar tahlilchilari bilan muloqot; o’quvchilarning o’quv va diplom loyihalari, magistrlik dissertastiyalari; ilmiy maqolalar, monografiyalar va boshqalar. Vaziyat. Vaziyat – keysning asosiy tuzilmaviy komponenti hisoblanadi. Keysda bayon qilingan vaziyat korxonaga shu paytda hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadigan parametrlar, o’zgaruvchan omillarning aniq turkumi shaklida ifodalanadi. Boshqacha aytganda, u vaziyat ob’ekti haqidagi relevant (muammoni hal etish uchun muhim) ma’lumotlar ro’yxatidan iborat bo’ladi. Vaziyat mazmuni o’quvchilarning kelgusidagi faoliyati uchun xos bo’lgan ishlab turgan korxonalar yoki modellashtirilgan korxonalarning hayotidagi real voqealarga asoslanadi. Keys mazmunini tashkil qiluvchi asosiy komponentlarining tarkibiy tuzilishini quyidagi 2.2-rasmda ko‘rinishida ifodalash mumkin: 2.2-rasm. Keys mazmunining tarkibiy tuzilishi 2.2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda keys texnologiyalardan foydalanishning zamonaviy usullari va vositalari. Keys mazmuni . Keyslardan ta'lim jarayonida foydalanish talabalarda quyidagi zaruriy sifatlarni shakllantiradi: Keys bilan ishlash texnologiyasi . O‘quv jarayonida keys bilan ishlash texnologiyasi: 41nazariya va amaliyot o'rtasida uzviy bog‘liqlikni shakllantiradi kritik fikrlash qobilyatini rivojlantiradi savol berish madaniyatini o'rgatadi vaziyatlarni hal etishda, unga ta'sir etuvchi omillarning mavjudligi va ularning ta'sirini e'tiborga olishga imkon beradi qabul qilingan qaror uchun ma'sullik hissini tarbiyalaydi boshqalar fikrini ham qabul qila olish malakasini shakllantiradi haqqoniy (ob'ektiv) bo'lishga o'rgatadi muammoli vaziyatni yangicha shakllantirishga yordam beradi. Yaxshi keys quyidagi talablarga javob berishi kerak: Materiallarni o‘quvchilarga berish barcha foydalanish mumkin bo‘lgan usullar bilan amalga oshiriladi; telekommunikastiya vositalari o‘quvchilar bilan o‘qituvchini muloqotini ta’minlash uchun, hamda ularga qo‘shimcha axborot resurslarini berish uchun qo‘llaniladi. Shuning uchun elektron pochta mavjud bo‘lishi shart. Seminarlar, konsultastiyalar Kunduzgi ko‘rinishdagi mashg‘ulotlarni (konsultastiyalarni) tashkil qilishga muhim rol ajratiladi, bir guruh uchun hamda bir kishi uchun (individual), maxsus tayyorlangan o‘qituvchi (tyutor) tomonidan o‘tkaziladi. Guruhdagi mashg‘ulotlar, konsultastiyalar va yakuniy attestastiya yoki imtihon kunduzgi mashg‘ulotlarni o‘tkazishga mo‘ljallangan ayditoriyada (sinfda) o‘tkaziladi. Odatda kirish seminari o‘tkaziladi, kunduzgi konsultastiyadar, xaftasiga 1 yoki 2 marta, yakuniy seminar va testlarni tyutorlar tekshiradi. O‘quv-metodik kompleksning tarkibiga kamida quyidagilar kirishi kerak: 42Keys materiallari bilan talabalarning individual mustaqil ishi (muammoni identifikatsiyalash; muhim muqobil, taklif yoki tavsiya etiladigan amallarni ta'riflash). Kichik guruhlarda muhim muammoni va uni hal qilishni moslashtirish bo'yicha ishlash. Umumiy munozarada kichik guruhlar natijalarini taqdimot va ekspertiza qilish (o’quv guruhi doirasida). Aniq qo’yilgan yaratish maqsadiga mos kelishi. Mos ravishda murakkablik darajasiga ega bo'lishi. U bilan ishlash vaqtiga dolzarb bo'lishi. Juda tez eskirishi kerak emas. Analitik fikrlashni rivojlantirish. UMK tarkibiga qo‘shimcha axborot resurslari kiritilishi mumkin: darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, ma’ruza matnlari, xrestomatiya va ma’lumotnomalar, lug‘atlar va boshqa materiallar. Keys-texnologiyada kompyuter va maxsus jihozlarga alohida talablar qo‘yilmaydi. Shuningdek talabara o‘quv materialini oladigan kommunikastiya kanallariga ham maxsus talablar qo‘yilmaydi. Keys-texnologiya o‘quvchilar internet resurslaridan foydalanish imkoniya- tiga ega bo‘lmaganda qo‘llaniladi. Internet/tarmoqli texnologiyada o‘quvchilar internetda joylashgan o‘quv materiallaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘qitish avtonom tarzda amalga oshiriladi. Vaqti-vaqti bilan o‘quvchilar o‘qituvchi bilan ma’lumot almashadi. Internet texnologiyaning muhim qismi – bu avtomatlashtirilgan elektron xizmatning mavjudligidir, uning yordamida masofadan turib uzluksiz ravishda o‘quvmetodik materiallarga ega 43O’quvchining semestr bo’yicha ishchi rejasi; Fanning ishchi dasturi (mazmuni, hajmi, o’rganish va o’qitish tartibi, kirish, konsultativ, nazorat va attestastiya larni o’tkizish jadvali); Fanni o’rganish bo’yicha va turli mashg‘ulot va attestastiyaga tayyorlanish bo’yicha metodik ko’rsatmalar; Fan bo’yicha o’quv qo’llanma, metodik va didaktik ravishda tayyorlangan; O’z-o’zini nazorat qilish va attestastiya uchun didaktik materiallari (vazifalar, nazorat ishlari, testlar to’plami); Fan bo’yicha praktikum (laboratoriya ishi) yoki amaliy qo’llanma – agar fan o’quv rejasida amaliy mashg‘ulotlar bo’lsa; Masofaviy ta’limni tashkil etish bo’yicha qo’llanma (o’quvchini mustqil ishini hisobga olgan holda). bo‘lish, o‘quv jarayoni haqida joriy axborotni olish, o‘qituvchi-maslahatchilar bilan (off- line) muloqot qilish imkoniyati va shu kabilardir. On-line ro‘yxatga olish, o‘qitish va test o‘tkazish yo‘lga qo‘yiladi. O‘qituvchi bilan vizual (ko‘z orqali) muloqot bo‘lmaydi. Hamma o‘quvchilar o‘quv muassasasi tomonidan ta’minlab berilgan yoki o‘zlarining multimedia vositalariga ega kompyuter hamda internetga kirish imkoniyatini beruvchi vositalarga ega bo‘lishi kerak. O‘quv jarayonini amalga oshirish uchun o‘quv muassasasi qyidagilarga ega bo‘lishi shart: O‘quv muammoli vaziyat (o‘quv keysi) tashkil etishning maqsadi audito- riyada aniq muammoli vaziyatni mavjud imkoniyatlar va tavakkallikni hisobga olgan holda muqobil yechimlarini muhokama qilish orqali qarorlar qabul qilish muhitini yaratishdan iboratdir. Keys usulini samarali qo‘llash o‘quv guruhiga muammoli vaziyatni muhokama qilish imkoniyatini berish orqali talabalarning anglash faoliyatini faollashtiradi, o‘z bilimi va g‘oyasini mujassamalashtirish, muhokama jarayoni va mazmunini kuzatish uchun sharoit yaratadi. 44Ta’lim beruvchi Web-sayt yoki portal; Xosting xizmatini ta’minlaydigan internet-ta’minlovchi (provayder) . Provayder server jihozlarini tunu-kun ishlashini va asosiy axborot-ta’lim resurslariga kirish imkoniyatini ta’minlab berishi kerak. O’z (korporativ) telekommunikastiya tarmoqlariga, uning yordamida foydalanuvchilarni ulanishi va axborot-ta’lim resurslaridan foydalanshi ta’minlanadi. Aloqa kanallarining a’lo o’tkazuvchanlik xususiyati; O’quvchilar bilan tezkor aloqa qilish uchun telefon kanallari bilan. Internet- texnologiyani ishlatish internetga chiqish erkin bo’lgandagina maqsadga muvofiqdir. Ma`lumki, o‘qitishning dastlabki bosqichlarida talabalar juda ham faol bo‘lmasdan o‘z fikrlarini ochiq bayon etishga qodir bo‘lmaydi. Bunday to‘siq talaba uchun qarashlari va fikrlarini guruh yoki o‘qituvchi tmonidan tanqidga uchrashi mumkinligidan xavfsiragan holda ma`lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Ko‘pincha shunday hollar bo‘ladiki, o‘qituvchi vaqtning tig‘izligi tufayli talabalar bilan suhbat-muloqat yoki to‘liq savol-javob o‘tkaza olmaydi. Ana shunday hollarda zamonaviy pedagogik texnologiya usulllaridan biri bo‘lgan keys usuli aynan qo‘l keladi. O‘qitish turlari KEYS- bu... 45 Ma`ruza  Amaliy mashqlar  Masofadan o’qitish  Ilmiy tadqiqotlar natijalari muhokamasi  Yozma nazorat ishi  Test o’tkazish  Loyihalash (turli sohalarda)  Ishbilarmonlik o’yini  Keys usuli  yechilishi zarur bo’lgan muammoni qamrab olgan haqiqiy vaziyat ifodasi;  o’quvchilar tomonidan muhokama qilinishi mumkin bo’lgan va odatda qaror qabul qiluvchi menejer nuqtai nazaridan bayon etilgan vaziyat;  auditoriyada mavjud imkoniyatlar va tavakkalni hisobga olgan vaziyat bo’yicha qaror qabul qilish muhitini tashkil qilish;  kelgusida aniq tadqiqotlar o’tkazish uchun manba. Keys usulining ijobiy jihatlari: Keys-stadini echish bo‘yicha individual ish yo‘riqnomasi 461. Muammoni shakllantirishga yordam beradi. 2. Aniq vaziyatni tahlil qilishga yordam beradi. 3. Aniq muammoni hal etishning turli usullariga oid munozara o’tkazish imkonini beradi. 4. Nazariy bilimlarni amaliyotga qo’llash imkoniyatini yaratadi. 5. Olingan natijalarni boshqa hollarga ham qo’llash uchun zamin bo’ladi. 6. Tashilot faoliyatining muhim bo’lgan o’zgarishlarini boshqarish imkoniyatini beradi. Keyslardan foydalanish usullari: Keyslar bilan ishlash tartibi  asosiy muammoni aniqlash;  turli omillarning asosiy muammoga ta`sir darajasini aniqlash;  asosiy va ikkinchi darajali omillarni ajratish;  muammoni hal etishning muqobil yo‘llarini ko‘rib chiqish;  maqbul echimni tanlash. 471. Avvalo, keys-stadi bilan tanishing. Muammoli vaziyat haqida tushuncha hosil qilish uchun bor bo‘lgan butun axborotni diqqat bilan o‘qib chiqing. O‘qish paytida vaziyatni tahlil qilishga harakat qiling. 2. Birinchi savolga javob bering. 3.Ma’lumotlarni yana bir marotaba diqqat bilan o‘qib chiqing. Siz uchun muhim bo‘lgan satrlarni quyidagi harflar yordamida belgilang: “ D” harfi – muammoni tasdiqlovchi dalillar, “ S” harfi – muammo sabablarini, “ O.O.Y.” harflari – muammoni oldini olish yo‘llari. 1. YAkka holda namoyish qilish. 2. Jamoa tomonidan namoyish etish. 3. Guruhlarda muhokama qilish va so’ngra auditoriyada muzokara o’tkazish. 4. Ishbilarmronlik o’yini. Keys muhokamasi tartibi Keys muhokama qilishni quyidagi ketma-ketlikda o‘tkazish lozim: 1. Keys mazmuni bilan shaxsan tanishish. 2. Kichik guruhlarda muhokama qilish («Sindikat» usuli). 3. Auditoriyada umumiy muhokama o‘tkazish. Keys muhokamasida e`tiborni quyidagi jihatlarga qaratish tavsiya etiladi:  qaralayotgan keysning asosiy maqsadini aniqlash;  keysdagi vaziyatni haqiqiy holatlar bilan taqqoslash imkoniyatini ko‘rib chiqish;  mumkin bo‘lgan «tuzoqlar»ni aniqlash, ya`ni ikkinchi darajali masalalarni muhokama qilish, noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish va h.k.:  auditoriya uchun tushunarsiz yoki noto‘g‘ri tushuniladigan ma`lumotlarni aniqlash;  keysda bayon etilgan muammoni yechishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ma`lumotni aniqlash;  keysdagi muammon echish uchun oraliq qadamlarni ilg‘ab olish;  muammoni hal etishning muqobil yo‘llarini belgilash;  keys muhokamasi vaqtini aniqlashtirish;  munozarani tugatish tartibini belgilash;  yakuniy izohlash va munozara natijasini xulosalash. Keysni yozishda zarur bo‘ladigan ma`lumotlar manbai: 1. Ommaviy matbuot vositalari. 2. Internet. 3. Ayrim korxona va tashkilotlar faoliyati to‘grisidagi axborot-tahliliy materiallar (hisobotlar, axborot nashrlari va boshqalar). 4. Aniq korxonalar yoki tashkilotlar, ularning tarkibiy bo‘linmalari faoliyat sohasini tadqiq qilish materiallari. Muammoli vaziyatlarni strategik boshqarish bosqichlari. 48 Keyslarni tuzishda strategik boshqarishning quyidagi asosiy bosqichlariga rioya etish lozim:  tashkilot vakolatini aniqlash;  maqsadlarni belgilash (strategik, oraliq va vazifaviy);  makro muhit tahlili;  mikro muhit tahlili;  ichki imkoniyatlar tahlili, mavjud nizoli vaziyatlarni aniqlashtirish;  asosiy muammoni ilg‘ab olish;  asosiy muammoni hal etishning muqobil yo‘llarini topish;  mavjud echimlarning ijobiy va salbiy jihatlarini baholash;  muammoni hal etishning maqbul variantini tanlash;  asosiy muammoni hal etish harakati va qabul qilingan variantni amalga oshirish rejasini tuzish. Yaponiyaning Kayzen usulidan foydalanish imkoniyatlari  muammoni bartaraf etish imokniyatlarin ko‘rib chiqish;  muammoni bartaraf etish imkoniyati bo‘lmaganida, muammoning salbiy ta`sirini qisman qisqartirish yo‘llarini qarab chiqish;  vaziyatni shunday o‘zgartirish lozimki, natijada muammonining salbiy ta`siri imkoni boricha kamaysin. 49 II-bob bo‘yicha xulosalar. Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimi bo‘g‘inidagi ta’lim muassasalari, shu jumladan, umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘qituvchilari oldida yangi muammolar, ya’ni o‘qitilayotgan fanning o‘zlashtirish sifatini oshirish vazifasi turibdi. Bu borada matematika fanini o‘qitishda ham turlicha uslublar qo‘llanilmoqda. Shulardan biri zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishdir. Kompyuter texnologiyalarining muhim yutuqlaridan biri multimedia komponentalaridan foydalanishni ta’minlovchi dasturiy vositalarning yaratilishi bo‘ldi. Ayniqsa o‘quv jarayonining amaliy ishlarini tashkil etishda bu dasturiy vositalar alohida ahamiyatga ega. 2-bobda o‘quv jarayonida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning zamonaviy keys texnologiya va vositalari bayon etilgan bolib, amaliy mashg‘ulotlarda innovatsiali yondoshuv va innovatsion texnologiyalardan foydalanish metodikasi yoritilgan . Hozirgi kunda amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda keys texnologiyalarining uslublarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish bo‘yicha pedagog kadrlar tayyorlashning sifatini ko‘tarishda talabalarni fanning zamonaviy yutuqlari bilan tanishish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa fan va texnika sohasidagi yangiliklarni o‘quv dasturlari mazmuniga tez kiritish talab etiladi va bu orqali zamonaviy bilimlarni keys texnologiyalari asosida shakllantirishga zamin hozirlanadi. Xullas, o‘quvchi-talabalarda bilim, malaka va ko‘nikmalar hosil qilish jarayonida amaliy mashg'ulotlar va seminarlardan foydalanish an'anaviy ishlarimizdan hisoblanadi. Ana shu mashg'ulotlarni samarali tashkil etish uchun maksimal ravishda talabani faol maqomga ko‘taradigan, uni o‘qituvchi bilan deyarli bir maqomga olib chi-qadigan ish – amaliy o‘yinlarni tashkil etish, intellektual treninglar chog'ida biyron bo‘lish, turli vaziyatlar, “keys – stadi” ni yechishda uning bilimi, dunyoqarashini ro‘yobga chiqarishga imkon beruvchi texnologik vositalar va usullardan foydalanishni hamda amaliyotda qo‘llashni bilish o‘qituvchilar uchun nihoyatda zarurdir. 50 III BOB. KEYS TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA INFORMATIKA FANIDAN AMALIY MASHG‘ULOTLARNI TASHKIL ETISHNING USLUBIY VA DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH 3.1. Informatika fanini o‘qitish samaradorligini oshirishda keys texnologiyalardan foydalanish . H ozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish soha-sidagi asosiy yo‘nalishlar- dan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan o‘qituvchilari dars mashg`ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo‘llash natijasida o‘quvchilar-ning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish , sog`lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Bu masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emostional sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum taksonomiyasi deb nomlanadi. (Taksonomiya — borliqning murakkab tuzilgan soha-larini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). U ta-fakkurni bilish qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi. Unga ko‘ra tafakkurning rivojlanishi bilish, tushu-nish, qo‘llash, taxlil, umumlashtirish, 'baholash darajalarida bo‘ladi. Shu har bir daraja quyidagi belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe’llar namunalari bilan ham ifodalanadi , jumladan: Bilish-dastlabki tafakkur darajasi bo‘lib, bunda o‘quvchi atamalarni ayta oladi, aniq qoidalar , tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: qaytara bilish, mustah-kamlay olish, axborotni etkaza olish , aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy olish, gapirib berish, takrorlash. Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo‘lganda esa, o‘quvchi faktlar, qoidalar, sxema, jadvallarni tushunadi. 51 Interfaol usullar ko‘p turli bo‘lib ularning hammasi ham har qanday progressiv usullar kabi eng avvalo, o‘qituvchidan mashg`ulot oldidan katta tayyorgarlik ko‘rishni talab qiladi. Shu mashg`ulotlarni tashkil qilishda interfaol darsning asosiy xususiyatlarini uning an’anaviy darsga nisbatan ayrim farqlarini ko‘rib chiqish orqali yaqqolroq idrok etish mumkin. Shu maqsadda quyidagi jadvalni keltiramiz. An’anaviy hamda interfaol dars orasidagi ayrim farqlar   Asosiy tushunchalar An’anaviy dars Interfaol dars 1 Qo‘llanish darajasi Barcha mavzular bo‘yicha ular uchun qulay bo‘lgan dars turlari shaklida qo‘lla- niladi. Ayrim mavzular bo‘yicha interfaol darsning qulay bo‘lgan turlari shaklida qo‘llaniladi. Boshqa mavzu- lar uchun an’anaviy dars qo‘llaniladi 2 Dars m aqsadi Dars mavzusi bo‘yicha bi- lim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish, mustahkamlash. Dars mavzusi bo‘yicha mustaqil fikrlash, xulosaga kelish, ularni bayon qilish, himoyalashga o‘rgatish. 3 O`qituvchining vazifalari va ish usullari Yangi mavzuni tushuntirish, mustaxkamlash, nazorat, topshiriqlar berish. O`quvchilarning mustaqil ishlashlarini va taqdimotlarini tashkil qilish , boshqarish, nazorat, yakuniy xulosalarni asoslab berish. 4 Darsga tayyor - garlikka talablar Dars rejasi, konspekt va didaktik vositalarni tayyorlash. Interfaol dars ishlanmasi, mustaqil ishlar uchun top- shiriqlar, tarqatma material- 52 lar, boshqa zarur vositalarni tayyorlash. 5 O`quvchilar tayyorgarligiga talablar Oldingi dars bo‘yicha vazifalarni bajarib kelish. Yangi dars mavzusi bo‘yi- cha asosiy tushuncha larni va dastlabki ma’lumotlar ni bilish. 6 O`quvchilarning Vazifalari va ish usullari O‘qituvchini tinglash va o‘zlashtirish, berilgan top- shiriqlarni bajarish. O`qituvchi bergan topshi- riqlarni bajarish bo‘yicha mustaqil fikrlash, o‘z fikr, xulosalarini boshqalarga so- lishtirish va yakuniy xulosa- ga kelish 7 Vaqt taqsimoti Dars vaqtining ko‘p qismi o‘qituvchining yangi mav- zuni tushuntirishi, tahlil qi- lishi, topshiriqlarni tushun- tirishi , o‘zlashtirishni nazo- rat qilishiga sarflanadi. Dars vaqtining ko‘p qismi o‘quvchilarning mustaqil topshiriqlarni bajarishi, fikr lmashishi, mushohada qi- lishi, o‘z xulosalarini bayon qilishi va himoyalashiga sarflanadi. 8 Darsning modul va algoritmlari Darsning modul va algo- ritmlardan har bir o‘qituvchi o‘zi qo‘llayotgan metodga muvofiq foydalanadi. Har bir dars oldindan tay - yorlangan modullar va algoritmlarga, loyihalarga muvofiq o‘tkaziladi. 9 O`quvchilar dan talab qilinadigan faollik darajasi O`qituvchi har tomonlama faol, o‘quvchilar diqqatni jamlash, tushunish, fikrlash, topshiriqlarni bajarish bo‘yicha faol. O`qituvchi ham, o‘quvchilar ham har tomonlama faol. hamkorlik, ham ijodkorlik shakllari: o‘qituvchi-o‘quvchi; 53 Muloqot shakllari: o‘qituvchi-guruh; o‘qituvchi-o‘quvchi; o‘quvchi-o‘quvchi; o‘quvchi-o‘qituvchi; guruh-o‘qituvchi; o‘quvchi-o‘quvchi; o‘quvchi-kichik guruh; kichik guruh-kichik guruh ; o‘quvchi-o‘qituvchi; kichik guruh-o‘qituvchi; guruh-o‘qituvchi. 10 Bilimlarni o‘z- lashtirishning asosiy usullari Muloqot, muhokama, mu- zokara, bahs, munozara, mulohaza, tahlil, mushohada , mutolaa va boshqalar. Muloqot, mutolaa, musho- hada,muhokama, muzokara, bahs, munozara, mulohaza, tahlil va boshqalar. 11 Mashg`ulot shakllari Ma’ruza, seminar, amaliy mashg`ulot, laboratoriya mashg`uloti, davra suhbati , bahs, munozara, konsultat- siya va boshqalar. Ma’ruza, guruh yoki juft bo‘lib ishlash, taqdimotlar, bahs, munozara, davra suhbati, amaliy ishlar va boshqalar. 12 K u tiladigan natija Mavzu bo‘yicha o`quvchi- larning bilim, ko‘nikma, m alakalarini o‘ zlashtirish - lari. Mavzu bo‘yicha o`quvchi- larning o`z fikr, xulosalarini shakllantirish, ularni mustaqil bilim olishga o`rgatish. . Ta’lim muassasalarida amalga oshirilayotgan informatika fanini o‘qitish samaradorligini oshirishga qaratilgan maqsadning ijobiy natija berishi bu yo‘lda bir qator pedagogik vazifalarning bajarilishini talab etadi. Bizning fikrimizcha, ular quyidagilardan iborat: 541. Ta’lim muassasalarida informatika fanini o‘qitishni davr talablari darajasida amalga oshirish imkonini beradigan ob’ektiv shartsharoitlarning yaratilishi (informatika fanini o‘qitish jarayonining zamonaviy o‘quv jihozlari, texnika vositalari, o‘quv-metodik adabiyotlar, fan dasturi, darslik, o‘quv hamda metodik qo‘llanmalar, shuningdek, ko‘rgazmali qurollar bilan ta’minlanishiga erishish). 2. Informatika fani o‘qituvchilarining mustaqil bilim va pedagogik mahoratlarini oshirib borishlari uchun sharoit yaratish. 3. Informatika fani o‘qituvchilariga zamonaviy pedagogik texnologiya nazariyasi mazmuni xususida ma’lumotlar berishga erishish. 4. Informatika fani o‘qituvchilarida informatika fanini o‘qitish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish borasidagi ko‘nikma va malakalarni shakllantirish. 5. O‘qituvchilarda informatika fanini o‘qitishni tashkil etishga nisbatan yangicha, texnologik yondashuvni rivojlantirish. 6. Oliy ta’lim muassasalarida erishilgan informatika fanini o‘qitish samaradorligining mavjud darajasini tahlil etish. Mutaxassis fazilatlari Keys-stadining usul va vositalari Mavhum sharoitlarda vaziyatni his etish va adekvat baholash, oqilona yechimlarni topish qobiliyati. Vaziyat sub’ektining fazilatlari va kamchiliklarini taqqoslash va baholash, vaziyatning rivojlanish mantiqini ajratib olish, muammoning oqilona yechimini izlash. Bir tizimli fikrlash, mulohazakorlik, bozor vaziyatidagi parametrlar va o‘zaro aloqalarni tushunish. Vaziyat xususida har tomonlama fikr yuritish, uni maqsadli tahlil etish, sub’ektlarni ularning tuzilmaviy- funkstional ifodasida yaxlitligicha idrok etish. Mustaqillik va tashabbuskorlik. Mavhumlik sharoitida vaziyatlar 55 tahlili, oqilona yechimni ishlab chiqishda o‘qituvchi tomonidan rag‘batlantiriladigan va qo‘llab- quvvatlanadigan mustaqillik va faollik. O‘zgarishlarga tayyorlik, moslashuvchanlik. Muntazam o‘zgarib turadigan vaziyatlarda optimal fe’l-atvorning ishlab chiqilishi. Amaliy yo‘nalganlik. Muammoli vaziyatning hal etilishida nisbatan amaliy natijaga erishish uchun doimiy izlanish. Axborotlar bilan ishlash mahorati. Doimiy ravishda asosiy axborotni izlash va tanlash, uni tuzilmalarga ajratish, yana qayta tuzilmalash, uni tahlil etish, tasniflash, bir taqdimot shaklidan boshkacha shaklga o‘tkazish, o‘zaro axborotlar almashish. Kommunikativlik,empatiya. Muammoli vaziyat yechimi va uning maqsadga muvofiq tarzda hal etilishini tanlash yuzasidan o‘z pozistiyasini har doim aniq bildirish, dalillash va o‘zining nuqtai nazarini himoya qilish; keys bilan guruh bo‘lib ishlash, munozaralar va o‘z fikrini o‘tkazish paytida jamoaning oshkora muloqot va axborot almashish, adolatli, konstruktiv va taktikali tanqidga hamda uni qabul qilishga, birgalikdagi faoliyatda ishonchga va hamfikrlilikka 56 asoslangan bahamjihat harakat. Muammoli, mantiqiy fikrlash. Muamoning izlanishi va ifodalanishi hamda uning asosiy tavsifnomalari belgilanishi, uni hal etish usullari va vositalarining asoslanishi. Konstruktivlik. Muammoni hal etish modelining ishlab chiqilishi, konstruktiv yechimlarning izlanishi va ifodalanishi. Nazokatlilik. Jamoaning o‘z fikrini o‘tkazish, munozaralar, guruh bo‘lib ishlashga asoslangan doimiy bahamjihat harakati. Ta ’ lim jarayoni samaradorligini oshirish , ta ’ lim oluvchilarning mustahkam nazariy bilim , faoliyat , ko ‘ nikma va malakalarini shakllanti - rish , ularni kasbiy mahoratga aylanishini ta ’ minlash maqsadida o ‘ quv - tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyadan foydalanish davr taqozosi hamda ijtimoiy zaruriyat sifatida kun tartibiga qo ‘ yilmoqda . Ta ’ lim - tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiya , shu jumladan , keys texnologiyasini tatbiq etish kadrlar tayyorlashga yo ‘ naltirilgan umumiy jarayon mazmunining sifat jihatdan o ‘ zgarishini ta ’ minlaydi . Keys texnologiyasidan foydalanish holatini o ‘ rganish , tahlil etish , ulardan samarali foydalanish metodikasini , mos uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqish zarur . Keys metodini amalga oshirish bosqichlari Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni 1-bosqich: Keys va uning axborot ta’minoti bilan yakka tartibdagi audio-vizual ish; vaziyat bilan tanishish; 57 tanishtirish axborotni umumlashtirish; axborot tahlili; muammolarni aniqlash 2-bosqich: Muammoli vaziyatni aniqlash - tirish va muammoli topshiriqni belgilash individual va guruhda ishlash; muammolarni dolzarblik iyerarxiyasini aniqlash; asosiy muammoli vaziyatni belgilash 3-bosqich: Muammoli topshiriq yechimini izlash, hal etish yo‘lla-rini ishlab chiqish individual va guruhda ishlash; muqobil yechim yo‘llarini ishlab chiqish; har bir yechimning imkoniyatlari va to‘siqlarni tahlil qilish; muqobil yechimlarni tanlash 4-bosqich: Muammoli topshiriq yechimini shakllantirish va asoslash yakka va guruhda ishlash; muqobil variantlarni amalda qo‘llash imkoniyatlarini asoslash; ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash; yakuniy xulosa va vaziyat yechimining amaliy aspektlarini yoritish Informatika va axborot texnologiyalarini o‘rganishda keyslardan foydalanish ob’ektni tekshirishni tashkil qilishga o‘rganish, kirish va chiqish hujjatlari bilan ishlash, tushunish, yaratish, tahlil qilish va ularni qayta ishlashni bilish, shuningdek, strukturalanmagan axborotlar bilan ishlash - uni izlash, tekshirish, rasmiylashtirish va saqlash imkoniyatini beradi. Informatika darslarida foydalanadigan keys texnologiyasi usullariga misollar keltiramiz.. Informatika darslarida keys usuli ko‘plab muammolarni hal qilishga imkon beradi: axborot ob'ektlariga qiziqishni rivojlantirish, axborotni tashkil qilish va qayta ishlash, ma'lumotlarni uzatishda axborot texnologiyalari va kommunikativ ko‘nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy moslashuv va kasbiy yo‘nalishga hissa 58 qo‘shadi. Informatika o‘qitishda vaziyatli-rolli o‘yinlar usuli va keys usulidan foydalangan holda turli kasblarda zarur bo‘lgan o‘quvchilarning kompetentsiyalarini muvaffaqiyatli rivojlantirishga imkon beradi. 1-misol. Masalan, talabalar mavzularni o‘zlashtirganlarida: matn muharriri, elektron jadvallar va kompyuter qurilmasi, siz vaziyatli rolli o‘yinda darsni keys usuli yordamida o‘tkazishingiz mumkin. Misol . Elektron jadvallarni o‘rganishda siz kvartirani ta'mirlash holatini ko‘rib chiqishingiz mumkin. Har bir guruh ma'lum bir fuqarodan ichki bezatish ishlarini bajarish talabi bilan buyurtma oladi. Guruhlar a’zolari qurilish sohasida turli kasblar vakillari: suvoqchi, bo‘yoqchi, kafelchi. Jamoa kvartiradagi barcha xonalarni ta'mirlash uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini hisoblashi kerak. Ishda quyidagilar bo‘lishi mumkin:  Materiallar narxi;  Hudud bilan kvartiraning tartibi, deraza va eshiklarni belgilash, devorlarning balandligi;  mijozning xohish-istaklari, har bir xona uchun ta'mirlash narxini hisoblash uchun jadval shabloni.  Shartnomaning elektron matni. Misol. Grafik muharrirlar va CAD Compass, AutoCAD 3D modellash dasturlarida siz keys usuli yordamida vaziyatli rolli o‘yinda dars o‘tkazishingiz va 59Ushbu darsning maqsadlari :  Kompyuter qurilmasi haqidagi bilimlarni takrorlash va mustahkamlash;  So'z va elektron jadval protsessorida ishlash ko'nikmalarini mustahkamlash;  Talabalarni marketolog va buxgalter kasbining bilim va ko'nikmalarini amaliyotda qo'llash bilan tanishtirish;  Talabalarni to‘g‘ri muloqot qilishga va umumiy natija uchun ishlashga o‘rgatish. konstruktorlik byurosida yuzaga keladigan vaziyatlarni ko‘rib chiqishingiz mumkin. Ishda quyidagilar bo‘lishi mumkin :  Konstruktorlik byurosining vazifalari ;  Konstruktor va texnologning mehnat majburiyatlari;  Mavjud mebel to‘plami uchun aksessuarlar to‘plamini ishlab chiqish bo‘yicha texnik topshiriqlar (o‘lchamlari, vazni);  yoki ma'lum bir uslubda ishlab chiqilgan xonalarda deraza va eshiklar uchun armatura to‘plamini ishlab chiqish uchun texnik topshiriq (o‘lchovlar, vazn);  individual komplekt yoki komplektning narxini hisoblash;  Mebel yoki interyer fotosuratlari bilan grafik fayllar. Talabalarni konstruktorlik byurosining vazifalari va mutaxassislarning vazifalari bilan tanishtirib, shuni ta'kidlash kerakki, dizaynerlar badiiy did, chizmachilik mahorati va muhandislik-texnologik bilimlarga ega bo‘lishi kerak. Shunda ularning loyihalari amalga oshadi. Misol. Keysdagi asosiy muammo Axborot tushunchasi va axborot o‘lchov birliklari. EHM tarixi. Sanoq sistemalari va ular ustida amallarni bajarib ishlatilayotgan EHM tiliga o‘girib o‘sha axborotlarni uning xotirasiga kiritish, qayta ishlash, saqlash va uzatish. Muammoli vaziyatni yechish yo‘llari 1. Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishamiz. Avvalo keys bilan tanishib chiqamiz. Bunda axborot tushunchasi bilan tanishamiz. Jamiyatda faoliyat ko‘rsatayotgan ixtiyoriy inson o‘z hayoti mobaynida turli xil hodisa va voqyeliklarni boshidan o‘tkazadi. Mana shu bo‘layotgan jarayon inson uchun axborot hisoblanadi. Masalan haydovchi o‘z mashinasining dvigateli ovozi o‘zgarsa, u darhol mashinasida nosozlik borligini sezadi, ana shu hodisa haydovchi uchun axborot hisoblanadi, o‘tmishda allomalarimiz qoldirgan yozma manbalar ham biz uchun axborot hisoblanadi, yoki buyuk musavvirlar qoldirgan ijod namunalari ham axborot hisoblanadi. Axborotlar 60 berilishiga ko‘ra matnli, grafikli va tasvirli ko‘rinishda bo‘ladi. “Matnli, grafikli va tasvirli ko‘rinishdagi axborotlarni EHM xotirasiga kiritish ” haqida tushuncha hosil qilish uchun sanoq sistemalar ustida bajariladigan amallarni bajarish tartibini o‘qib o‘rganib chiqamiz. Muammoni yechish darajasini aniqlaymiz. Hozirgi paytda insoniyat hayotida juda ko‘p yangiliklar paydo bo‘layotganligi uchun uni inson ongida saqlash imkoni bo‘lmaganligi uchun bu axborotlarni kiritib, saqlab, qayta ishlab, iste’molchilarga yetkazadigan EH mashinalarga ehtiyoj tug‘ildi. Axborotlar berilishiga ko‘ra matnli, grafikli va tasvirli bo‘lganligi uchun ularni yagona mashina tiliga o‘girish muammosi paydo bo‘ladi. Chunki ishlab chiqilgan EHMlar turli sanoq sistemalarda ishlashga mo‘ljallangan. Buning uchun talabalar bir sanoq sistemadan boshqa bir sanoq sitemaga o‘tish qoidalarini bilishlari kerak bo‘ladi. V a hokazo… 2. Berilgan vaziyat bilan tanishamiz. Ma’lumotlarni yanada diqqat bilan o‘qib chiqib, biz uchun muhim bo‘lgan misol yechish algotitmlarini tagiga chizib olamiz. Bir o‘lchov birlikdan boshqasi kelib chiqishini o‘rganib boramiz, va bir sanoq sistemadan boshqasiga utish algoritmlarini diqqat bilan yozib olamiz. Keysdagi muhim amallarni tagiga chizib qo‘yamiz. Vaziyat tavsifida berilgan asosiy tushuncha va algoritmlarga diqqatimizni jalb qilamiz: - O‘lchov birliklar; - kompyuter avlodlari ; - Sanoq sistemalar; - birinchi avlod ; - Butun sonlarni b.s.s.b.o‘; - ikinchi avlod; - Kasr sonlarni b.s.s.b.o‘; - uchinchi va to‘rtinchi avlod EHMlar; 3. Muammoli vaziyatning tahlili. Muammoli vaziyatni tahlil qilishga harakat qilamiz. Kerakli muommolarni ajratib olamiz. 1. O‘lchov birliklar. 61 2. Sanoq sistemalar. 3. Butun sonlarni b.s.s.b.o‘. 4. Kasr sonlarni b.s.s.b.o‘. O‘qib o‘rganiladigan materialni aniqlaymiz. 1. kompyuter avlodlari . 2. birinchi avlod. 3. ikinchi avlod. 4. uchinchi va to‘rtinchi avlod EHMlar. Mazkur holatda qabul qilinishi mumkin bo‘lgan muammoning barcha yechimlarini topamiz: Muammoli vaziyat Muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablari Vaziyatdan chiqib ke tish h arakatlari Sanoq sistemalar ustida amallar EHMlar turli sanoq sistemalarda ishlagani uchun bir sanoq sistemadan boshqasiga o‘tkazish kerak bo‘ladi. Bir sanoq sistemadan boshqasiga o‘tishning barcha algoritmlarini qo‘llab ixtiyoriy shunga doir topshiriqni bajaradilar. 4. O‘tkazilgan tahlillar va natijalar Muammoli vaziyatni tahlil qilish – misolning ko‘rinishi aniqlangandan so‘ng, muammoning asosiy qirralariga e’tibor qaratib, muammoli vaziyatning hamma tomonlarini tahlil qilishga harakat qilamiz. Muammoning yechimini aniq variantlardan tanlab olib, “T - sxema” jadvalini to‘ ldiramiz. Qanday ko‘rinishdagi misollarni avval o‘nlik sanoq sistemasiga o‘tkazib, keyin Qanday ko‘rinishdagi misollarni to‘g‘ridan to‘g‘ri 2, 3, 5, 8 lik sanoq 62 boshqasiga o‘tkazamiz? sistemalarga o‘tkazish mumkin?  O‘nlik sanoq sistemasidan boshqa barcha sonlarni bir sanoq sistemadan boshqasiga o‘tkazish uchun avval o‘nlikka keyin esa boshqa sanoq sistemasiga o‘tkaziladi.  O‘nlik sanoq sistemasidagi ixtiyoriy sonni boshqa bir sanoq sistemaga o‘tkazish uchun o‘sha sistema asosiga ketma ket bo‘linish jarayonida o‘tiladi Yakuniy xulosa Axborot o‘lchov birliklarini bilgan barcha talabalar hozirgi zamonda internetdan olayotgan ma’lumotlari qancha sahifada ekanini darhol bilishadi va shunga yarasha xarajat qilishadi bu esa tejamkor bo‘lishga olib keladi. Sanoq sistemalari ustida amallar bajarishnio‘rgangan talaba ixtyoriy sanoq sitemada ishlashga mo‘ljallangan kompyuterlarga xoxlaganma’lumotlarini kiritadilar, qayta ishlaydilar, saqlaydilar va uzatadilar. Muammoli vaziyatlarni hal etish bo‘yicha amaliy mashg‘ulotda o‘qitish texnologiyasi Ta’lim texnologiyasining modeli Mavzu 1 Axborot tushunchasi va axborot o‘lchov birliklari. EHM tarixi. Sanoq sistemalari va ular ustida amallar. Vaqt 80 minut Talabalarning soni 22 kishi Mashg‘ulot shakli Axborot tushunchasi va axborot o‘lchov birliklari. EHM tarixi. Sanoq sistemalari va ular ustida amallar mavzusi bo‘yicha seminar mashg‘uloti (keys stadi) 1. Quyidagi savollar muhokamasi  Axborot tushunchasi va uning o‘lchov birliklari haqida tushuncha  EHM avlodlari tarixi 63 Mashg‘ulot rejasi  Axborotlarning berilish turlari va ularni EHM larga kiritish  Sanoq sistemalari va ular ustida amallar J: A) Butun sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tkazish B) Kasr sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tkazish 2. Keys ni kichik guruhlarda yechish, natijalar asosida taqdim qilish. 3. Guruhlarning ishlash faoliyati va maqsadga erishganlik natijalarini baholash va xulosa chiqarish. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Axborot va uning o‘lchov birliklarini o‘rgatish, EHM avlodlarini tanishtirish va sanoq sistemalari ustida amallar bajarishni o‘rgatish. Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyati natijalari 1.Axborot va uning o‘lchov birliklari tushunchalari beriladi. 2. EHM avlodlari tasniflab beriladi va ajratiladi . 3. S anoq sistemalari ustida amallar bajarish tartibi tushuntiriladi. 4. Har bir reja asosida tushunchalar xulosasi tuziladi. - Axborot tushunchasi va axborot o‘lchov birliklarini sanab o‘tadilar. - EHM tarixini ayta oladilar va avlodlarini tasniflaydilar. -Butun va kasr sonlarni bir sanoq sistemadan boshqasiga o‘tkaza oladilar. O‘qitish usullari Keys stadii usuli, savol javoblar O‘qitish shakllari Mashg‘ulotda frontal vaindividual ishlash, guruhlarda ishlash O‘qitish vositalari Keys uslubiy ko‘rsatmalar, proyektor O‘qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta’minlangan guruhlar 64 bilan ishlashga mo‘ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Mustaqil o‘rganish uchun savollar beriladi, uy vazifasi uchn slaydlar tayyorlaydi. Amaliy mashg‘ulotning texnologik xaritasi Ish jarayonlari vaqti Faoliyatning mazmuni o‘qituvchi talaba Tayyorlov bosqichi Mavzuni, vaziyat mazmunini aniqlaydi, informasion ta’minotga tayyorgarlik ko‘radi, “keys - stadi”ni rasmiylashtiradi, keysni ko‘paytirish muammosini hal etadi. Mustaqil ravishda tayyorgarlik ko‘rishni, tavsiya etilgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganishni tavsiya etadi Tinglaydilar I - bosqich. Mavzuga kirish (10 daqiqa) 1.1. O‘quv mashg‘uloti mavzusi, maqsadi, vazifalari va o‘quv faoliyati natijalarini aytadi, dolzarbligi va ahamiyatiga to‘xtalib o‘tadi. Hozirgi paytda insoniyat hayotiga informasion texnologiyalarning kirib kelishi, insonga katta amaliy ko‘mak berishini yaxshi biladi. Lekin bugungi kunda hamma ham bu texnologiyalarni hamma ham o‘z sohalarida unumli qo‘llay olmaydilar. Shuning uchun ham prezidentimiz tomonidan 2006 yilda xalq xo‘jaligining barcha sohalarini kompyuterlashtirish to‘g‘risida farmon chiqarildi va shundan keyin barcha sohalarda katta o‘zgarishlar amalga Tinglaydilar 65 oshirildi, ya’ni Respublikamiz xalq xo‘jaligining barcha sohalari hodimlari kompyuter savodxonligini o‘zlashtirib, internetdan shu sohaga oid yangiliklardan xabardor bo‘lishib kelmoqdalar. Bu esa davlatimiz rivojiga o‘lkan hissalar qo‘shib kelmoqda. 1.2. Mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilimlarini faollashtirish maqsadida blis – so‘rov o‘tkazadi (1-ilova) Savollarga javob Bildiradi 1.3. “Keys - stadi” vazifasi va uning jamiyat taraqqiyoti rivojlanishiga asos bo‘luvchi ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashdagi o‘rnini aniqlaydi. Amaliy mashg‘ulotning ish tartibi va natijalarni baholash mezonlari bilan tanishtiradi. Keys mazmuni bilan yanada yaqinroq tanishib chiqishlari uchun talabalarga materiallarni tarqatib chiqadi Tanishadilar II - bosqich. Asosiy (60 daqiqa) 2.1. Keysda bor bo‘lgan materiallarni muhokama qilishni tashkillashtiradi, diqqatni keys bilan ishlash qoidalariga, muammoni yechish algoritmiga va vazifani aniqlashtirishga qaratadi Muhokama qiladilar 2.2. Mustaqil ravishda uyda yozib kelingan vaziyat tahlilini o‘tkazishni taklif qilad Vaziyatni mustaqil ravishda tahlil qiladilar 2.3. Talabalarni 3 ta kichik guruhlarga ajratadi. Mavzu bo‘yicha tayyorlangan topshiriqlarni “Muammoli vaziyat” uslubidan foydalanilgan holda tarqatadi (2- Guruhlarga ajraladi, yozib oladilar, topshiriqlar ustida ishlaydilar 66 ilova) 2.4. Kichik guruhlarda keys bilan yakka tartibda bajarilgan ishlar natijalarini muhokama qilishni tashkillashtiradi. Guruhlarga topshiriqlarni bajarish uchun yordam beradi, qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalanishga imkon yaratadi. Diqqatlarini kutiladigan natijaga jalb qiladi Faol qatnashadilar 2. 5 . Har bir guruh topshiriqlarni vatman- qog‘ozlarga tushirib, taqdimotini o‘tka- zishda yordam beradi, izoh beradi, bilimlarini umumlashtiradi, xulosalarga alohida e’tibor beradi. Topshiriqlarni ng bajarilishi qay darajada to‘g‘ri ekanligini diqqat bilan tinglaydi Jamoa bo‘lib baja- rilgan ishning taq- dimotini o‘tkazadi-lar, baxs-munozara yuritadilar, qo‘- shimchalar qiladilar, baholaydilar, xulosa chiqaradilar 2.6. Talabalarning fikrlarini umumlash-tirib bo‘lgach, o‘qituvchi jamiyat taraqqiyoti rivojlanishiga asos bo‘luvchi ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashdagi muammolar jamiyatda ma’naviy bo‘shliq hosil bo‘lishiga hamda ma’naviy qashshoqlikka olib keladi, - deb fikrini davom ettiradi. Shu sababli ushbu muammodan kelib chiqqan holda har bir guruhga “T - sxema” jadvalidan foydalanilgan holda “Qanday insonni biz ma’naviy barkamol va komil inson deb hisoblaymiz?”, “Qanday insonni esa Tinglaydilar. Guruhlarda berilgan topshiriqni bajaradilar. Taqdimotini o‘tkazadilar. Mavzu bo‘yicha yakuniy xulosa chiqaradilar 67 ma’naviy qashshoq inson deb hisoblaymiz?” – deb savol bilan murojaat qiladi (3- ilova) 2.6. Talabalarning taqdimotda ko‘rsatilgan fikrlarini umumlashtiradi Tinglaydilar III - bosqich. Yakuniy (10 daqiqa ) 3.1. Ish yakunlarini chiqaradi. Bugungi mavzu dolzarb ekanligiga to‘xtalib o‘tadi. Ma’naviy barkamol va komil inson - milliy va umuminsoniy ma’naviy qadriyatlarni chuqur egallagan va unga amal qilgan, adabiyot, sanat, falsafa, huquqqa doir chuqur bilimga ega bo‘lgan, jamiyatda mavjud barcha qonun-qoidalarni, axloq normalarini mukammal o‘zlashtirgan, diniy bilimlarni chuqur o‘zlashtirgan, unga to‘la amal qiladigan, o‘z kasbini yaxshi egallagan, ma’naviy jihatdan yetuk shaxsdir. Shu sababli har bir inson ma’naviy yetuklik darajasiga intilishi, olgan bilimlarini amaliyotda tatbiq etishlari lozim ekanligini ta’kidlaydi. Faol talabalarni baholash mezonlari orqali rag‘batlantiradi Eshitadi. Aniqlaydi 3.2. Tavsiya etilgan muammo yechimlariga izoh beradi. Yana bir bor “Keys - stadi”ning ahamiyatiga atroflicha to‘xtalib o‘tadi Tinglaydilar 1 - Ilova Blis-so‘rov savol va javoblari № Savol Javob 68 1. 2. 3. 2 - I lova 1 - topshiriq “Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ ldiring Muammoli vaziyat turi Muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablari Vaziyatdan chiqib ke tish harakatlari 4 -misol. O‘quv predmeti: Informatika va axborot texnologiyalari Mavzu: EHM arxitekturasi. Qurilmalar vazifasi va ishlash prinsipi. Keysning asosiy maqsadi: Kompyuter qurilmalari va ularni ishlatishdagi ba’zi muammolarni hal qila olishni o‘rganish. Disklar yaratish texnologiyalari borasidagi bilimlarni tizimlashtirish; disklarning difraksiyasi xaqidagi bilimlarni mustaxkamlash. O‘quv faoliyatidan kutiladigan natijalar:  kompyuter qurilmalarining hayotda qo‘llanilishini ko‘rsatib berish;  kompyuter qurilmalari oid muammolarning kelib chiqishi va sabablariniyoritib berish;  muammoli vazifalarni echishda nazariy bilimlarini qo‘lla sh;  muammoni aniqlab, uni hal qilishda echim top ish. Ushbu keysni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun oldindan talabalar quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lmoqlari zarur: Talaba bilishi kerak: 69 - Axborot va uning xususiyatlari, kompyuter turlari, xisoblash texnikasi - ning davrlari, kompyuter avlodlari, kompyuter qurilmalari, ularning ishlash prinsipi. Talaba amalga oshirishi kerak: -mavzuni mustaqil o‘rganadi; muammoning mohiyatini aniqlashtiradi; g‘oyalarni ilgari suradi; ma’lumotlarni tanqidiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqib, mustaqil qaror qabul qilishni o‘rganadi; o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lib, mantiqiy xulosa chiqaradi; o‘quv ma’lumotlar bilan mustaqil ishlaydi; ma’lumotlarni taqqoslaydi, tahlil qiladi va umumlashtiradi; Talaba ega bo‘lmog‘i kerak: -kommunikativ ko‘nikmalarga; taqdimot ko‘nikmalariga; hamkorlikdagi ishlar ko‘nikmalariga; muammoli holatlar tahlil qilish ko‘nikmalariga. Manbalardan foydalanish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Informatika. Akademik S.S.G‘ulomov umumiy taxriri ostida. Toshkent. – TDIU, 2007 2. Internet manbalari. Texnologik xususiyatlardan kelib chiqqan holda keysning tavsifnomasi: Ushbu keysning asosiy manbai kabinetli, lavhali bo‘lib, hayotiy vaziyatlar asosida bayon etilgan. Keysning asosiy ob’ekti shaxsga yo‘nalti-rilgandir. Bu tashkiliy institutsional keys bo‘lib, ma’lumotlar vaziyatlar va savollar asosida tuzilgan. Hajmi o‘rtacha, tizimlashtirilgan bo‘lib, treningga mo‘ljallangan o‘quv mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalar hosil qilishga qaratilgan. Didaktik maqsadlarga ko‘ra keys muammolarni taqdim qilishga, ularni hal etishga, tahlil qilish va baholashga qaratilgan. Ushbu keysdan “Informatika va axborot texnologiyalari” fanida foydalanish mumkin. KEYS: 70 Vaziyat: Ispan olimlari optik disklarning soxtaligini tekshirish - ning oddiy va arzon usulini izlab topishdi. Soxta CD disk bilan litsen-ziyali diskni tashqi ko‘rinishidan ajratib bo‘lmaydi.Ularni qanday ajratish mumkin? Vaziyatni bosqichma – bosqich tahlil qilish va hal etish bo‘yicha talabalarga uslubiy ko‘rsatmalar Talabalarga yo‘riqnoma Ish bosqichlari Maslahatlar va tavsiyanomalar. 1. Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishish Keys bilan tanishing. Keys materialini o‘qib, holatni darhol tahlil qilishga harakat qilmang, uslubiy va axborot materiallari bilan tanishing. 2. Berilgan vaziyat bilan tanishish Vaziyatni diqqat bilan o‘rganing. Sizga muhim bo‘lgan abzatslarni ajrating.Vaziyatda ifodalangan faktlarni sanab o‘ting, sizga ma’lum bo‘lgan vamuammoni echish uchun aniqlanishi lozim bo‘lgan faktlarni aniqlang. 3. Muammoli vaziyatni tahlil qilish Asosiy muammo va kichik muammolarga diqqatingiz - ni jalb qiling. Asosiy muammo: O‘zingizni ispan olimlari o‘rniga qo‘ying va bu ikki disk o‘rtasidagi farqni tushuntirib bering. Quyidagi savollarga javob berishga harakat qiling. 1. Kompyuterning asosiy qurilmalari qaysilar? 2. Kompyuterning atrof qurilmalari qaysilar? Asosiy muammo nimaga qaratilganini aniqlang. Muammoning asosiy mazmunini ajratib oling. Muammoli vaziyatni tahlil qilish – ob’ektning holatini aniqlang, asosiy qirralariga e’tibor qarating, muammoli vaziyatning hamma tomonlarini tahlil qiling. 4. Muammoli vaziyat - ni echish usul va vositalarini tanlash Ushbu vaziyatdan chiqib ketish harakatlarni izlab topish maqsadida quyida taqdim etilgan “Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldirishga kirishing. Muammoni echish uchun 71 hamda asoslash barcha vaziyatlarni ko‘rib chiqing, muqobil vaziyatni yarating. Muammoning echimini aniq variantlardan tanlab oling, muammoning aniq echimini toping. Jadvalni to‘ldiring. Keys bilan ishlash natijalarini yozma shaklda ilova eting “ Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldiring Vaziyatdagi muammolar turi Muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablari To‘ldirilgan jadval (o‘qituvchi oldindan to‘ldiradi – talaba qo‘liga berilmaydi) Muammolivaziyat Muammolivaziyatning kelib chiqish sabablari O‘zingizni ispan olimlari o‘rniga qo‘ying va bu ikki disk o‘rtasidagi farqni tushuntirib bering. Bu ikki disk tashqi ko‘rinishidagi farqning yo‘qligida. To‘ldirilgan jadval (o‘qituvchi oldindan to‘ldiradi – talaba qo‘liga berilmaydi) Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari Disk sirtiga lazer nuri tushirilganda difraksiyaning mavjudligi olimlarga ikki disk o‘rtasidagi farqni tushunishga yordam berdi. “ Muammoli vaziyat” jadvalining yakuniy ko‘rinishi Muammoli vaziyat Muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablari Vaziyatdan chiqib k etish h arakatlari O‘zingizni ispan olimlari o‘rniga qo‘ying va bu ikki disk o‘rtasidagi farqni tushuntirib bering. Bu ikki disk tashqi ko‘rinishidagi farqning yo‘qligida. Disk sirtiga lazer nuri tushirilganda difraksiyaning mavjudligi olimlarga ikki disk o‘rtasidagi farqni tushunishga yordam berdi. Auditoriyada bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari Guruhlar ro‘yxati Guruh faol Ma’lumotlar ko‘rgazmali taqdim etildimak.4 b Javoblar to‘liq va aniq berildi Jami mak.10 b 72 mak. 1 b mak.5 b 1 2 3 8-10 ball – a’lo, 6- 8 ball – yaxshi, 4- 6 ball – qoniqarli 3.2. Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil qilishning dasturiy va uslubiy ta’minotini ishlab chiqish. “Informatika va axborot texnologiyalar i ” fanidan “Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel” mavzusi bo‘yicha KEYS – TEXNOLOGIYa 1. Keysning maqsadi: Keysning ta’lim maqsadi: O‘quvchilarga MS Excel elektron jadvalining asosiy imkoniyatlari haqida tushuncha berish, iqtisodiy masalalarni yechishda MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish. Rejalashtirilgan o‘quv natijalari: O‘quvchilar MS Excel elektron jadvali haqida umumiy tushunchaga ega bo‘ladilar, MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan iqtisodiy masalalarni yechishda foydalanishni o‘rganadilar. 2. O‘quvchilar keysni muvaffaqiyatli yechishlari uchun quyidagi tayanch bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari lozim: a) iqtisodiyot nazariyasi, informatika, oliy matematika, algoritm asoslari va algoritmik tillar, axborot texnologiyalari va tizimlari fanlaridan yetarli bilimlarga ega bo‘lishlari kerak; b) obyektni iqtisodiy tahlil qilish va matematik ta’minotni ishlab chiqish; v) komyuter, amaliy dasturlarning funksional imkoniyatlarini bilishi lozim; g) MS Excel elektron dasturining imkoniyatlarini bilishilari kerak; 73 3. Keysning tipologik belgilari: Ushbu keys kabinetli keyslar turkumiga mansub: u korxona ma’lumotlari asosida tuzilgan, ish haqi va xodimlar to‘g‘risidagi normativ hujjatlarga asoslangan. Keys syujetsiz, keysdagi xolat hozirgi zamonga to‘g‘ri keladi. Keys obyekti: korxona buxgalteriya xisobi bo‘limi ish haqi hisoblovchi buxgalterning ishi. Keys qisqa, strukturalashgan. O‘quv topshiriqni keys-topshiriq yordamida tasvirlanadi. Keysning didaktik maqsadi o‘quvchilarga MS Excel elektron jadvali haqida umumiy tushuncha berish, MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan iqtisodiy masalalarni yechishda foydalanishni o‘rgatishdan iborat. 4. Keys uchun axborot yig‘ish yo‘llari : muloqat, xujjatlarni o‘rganish,. 5. Axborot yig‘ish vositalari : hujjatlar, jadvallar, ma’lumotnomalar, me’yoriy huquqiy xujjatlar. 6. Axborot manbalari: 1. Banklarning kredit berish bo‘yicha boshlang‘ich ma’lumotlari. Kirish O‘zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, rivojlanishning yangi, yuqori bosqichiga ko‘tarildi. Shu borada zamonaviy kompyuter texnologiyalarining ishlab chiqarishga, iqtisodga, biznesga va o‘qitish jarayoniga tadbiqi tobora kengaymoqda. Hozirgi vaqtga kelib har bir mutahassis o‘z mehnat faoliyatida kompyuterlardan unumli foydalana bilishi zarur bo‘lib qoldi. Microsoft Excel – universal jadval muxarriri bulib, unda jadvallar kiritish, ular bilan ishlash uchun kulay imkoniyatlar yaratib berilgan. Bu jadval muxarririda boshka formatda yaratilgan fayllarni import kilish imkoni bilan bir katorda uzida yaratilgan jadvallarni Office ning boshka muxarrirlariga, Web saxifa kurinishida va boshka kurinishlarga eksport kilish imkoni xam mavjud. Vaziyat. 74 Korxona biznes reja ishlab chiqdi. Biznes rejani amalga oshirish uchun korxonaga qo‘shimcha mablag‘ talab etiladi. Muammo shundan iboratki, mavjud banklarning kredit berish shartlari asosida eng optimal bankni tanlash lozim. Topshiriq: Boshlang‘ich ma’lumotlar asosida Microsoft Excel dasturida tahlil qilinib, kredit olish bo‘yicha eng optimal bank tanlansin. Muhokama uchun savollar: 1. MS Excel nima maksadda ishlatiladi? 2. MS Excel dasturi yordamida jadvallar ustida kanday amallarni bajarish mumkin? 3. Jadvalni formatlash deganda nimani tushunish lozim? 4. Funksiyalar bilan ishlashni tavsiflab bering? 5. Formulalar yaratishni namoyish kiling? Mavjud banklarning kredit berish shartlari to‘g‘risida ma’lumot. № Bank nomi Berish foizi Rasmiylashtirish to‘lovi (so‘m) Stavka (yillik) Muddat (oy) 1 1-bank 96% 20000 21% 12 2 2-bank 95% 25000 19% 12 3 3-bank 94% 20000 16% 12 4 4-bank 93% 30000 15% 12 I. O‘quvchi uchun uslubiy ko‘rsatma Muammo Boshlang‘ich ma’lumotlar asosida topshiriq Microsoft Excel dasturida taxlil qilinib, kredit olish bo‘yicha eng optimal bankni tanlash. Vazifa :  Barcha banklar bo‘yicha kredit olishni baholovchi ko‘rsatkichlar aniqlansin va optimal bank tanlansin.;  Barcha banklar bo‘yicha aniqlangan ko‘rsatkichlar diagrammalar ko‘rinishida ifodalansin; 75  Optimal bankdan 10 mln so‘m kredit olinishi uchun qancha miqdorda kredit hajmi rasmiylashtirilishi lozim. Yuqoridagi vaziyatda aniqlangan kreditni oylar bo‘yicha qaytarish jadvali tayyorlansin. Yechish algoritmi Aniqlanishi lozim bo‘lgan ko‘rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 1-jadval(ming so‘ mda) № Bank nomi Kredit hajmi Berish foizi Rasmiy ish to‘lovi Stavka (yillik) Muddat (oy) Olindi Oylik to‘lov To‘lash foizi 1 1- bank 15000 96% 20 21% 12 2 2- bank 15000 95% 25 19% 12 3 3- bank 15000 94% 20 16% 12 4 4- bank 15000 93% 30 15% 12 Olindi ko‘rsatkichi quyidagicha topiladi. Olindi = Kredit hajmi * Berish foizi - Rasmiy-sh to‘lovi Oylik to‘lov ko‘rsatkichini topish uchun Excel ning ПЛТ funksiyasidan foydalanamiz. Oylik to‘lov = ПЛТ(Oylik stavka;Muddat;-Kredit hajmi) To‘lash foizi ko‘rsatkichini topish uchun to‘lanadigan Oylik to‘lov ni Olindi ga bo‘lamiz. Bu shuni bildiradiki biz olgan pulimizga nisbatan qanchalik pul to‘lashimizni bildiradi. Bu foiz qaysi bankda kichik bo‘lsa shu bank optimal bank hisoblanadi. 1. Yuqoridagi jadvalning barcha ko‘rsatkichlari hisoblangandan Bank nomi va To‘lash foizi ko‘rsatkichlariga ustunli diagramma tuziladi. 76 2. Optimal bank tanlangandan keyin, Shu bank bo‘yicha Olindi 10 mln bo‘lishini aniqlash uchun Excel ning Поиск решении... prosedurasidan foydalaniladi. 3. Aniqlangan Kredit hajmi bo‘yicha oylar bo‘yicha kreditni qaytarish jadvali tayyorlanadi. 2-jadval Oylar Asosiy to‘lov Foiz Qoldiq Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr Asosiy to‘lov : Kredit hajmini 12 ga b o‘ lib topiladi. H ar bir oy bo‘yicha Foiz oldingi oyning Qoldiq summasi bo‘yicha hisoblanadi. H bir oy bo‘yicha qoldiq oldingi oydagi qoldiqdan Asosiy to‘lovni ayirib tashlab hisoblanadi. Vaziyatni tahlil qilish varaqasi Tahlil bosqichining nomi Tahlil bosqichining mazmuni Baholash mezonlar i 1. Joriy vaziyatni tahlil qilish 1.Vaziyatning aniq holatini anglagan holda zaruriy ma’lumotlarni to‘play olish. 2. Vujudga kelgan vaziyatni hal etish uchun nazariy bilimlarga tayanib, qilinishi lozim 5 ball 5 ball 77 bo‘lgan vazifalarni bir tizimga keltirish. 2. Muammoning shakllanishi Muammoning asosiy xususiyatlar:  Korxonani rivojlantirish maqsadida biznes reja tuzilishi.  Biznes rejaga asosan kredit olish uchun bank tanlash muammosi.  Bank tanlangandan keyin kreditni qaytarilish hisobini yuritish 5 ball 3. Vaziyatda nazarda tutilgan holatlarning analitik ko‘rinishi  Barcha banklar bo‘yicha kredit olishni baholovchi ko‘rsatkichlar aniqlansin va optimal bank tanlansin. ;  Barcha banklar bo‘yicha aniqlangan ko‘rsatkichlar diagrammalar ko‘rinishida ifodalansin;  Optimal bankdan 10 mln so‘m kredit olinishi uchun qancha miqdorda kredit hajmi rasmiylashtirilishi lozim.  Yuqoridagi vaziyatda aniqlangan kreditni oylar bo‘yicha qaytarish jadvali tayyorlansin 30 ball Baholash ko‘ rsatkichlari va mezonlari Guruh Baho Baholash ko‘rsatkichlari va mezonlari Ma’lumotni to‘liq yoritishi Guruh ishtirokchi larining faolligi Ma’lumotning taqdim etilishi Jami Ball 1,0 0,5 0,5 2 1 2 78 3 Guruh ishlarini umumlashtiruvchi baho Guruh 1 2 3 Jami ball Baho 1 2 3 1,5 – 2 ball - «a’lo» 1,0 – 1,4 ball - «yaxshi» 0,5-0,9 ball - «qoniqarli» 0 – 0,4 ball - «qoniqarsiz». O‘quvchi uchun o‘quv uslubiy ma’lumot MS Excel da formula yozish. Excelda formula “=” belgisini yozish bilan boshlanadi. Formula yozishga misollar :  С 7 katagi B1 katagida yozilgan qiymatga teng bo‘lsa uni ikkinchi marta kiritib o‘tirmasdan S7 katagiga kursorni urnatib “=B1” deb kiritsak, Excel C7 katagi B1 katagi qiymatiga tengligini tushunadi va B1 katagidagi yozuvni takrorlaydi.  C10 katagida V10 katagining 25 foizini yozish kerak. C10 katagiga kursorni o‘rnatib “=B10*25/100” ni kiritsak, u B10 ning 25 foizini C10 katagiga yozadi. Keyinchalik C10 ning kiymatini uzgartirganda, avtomatik C10 ning qiymati ham mos ravishda uzgaradi. Shu tartibda ixtiyoriy matematik amallarni bajarish mumkin.  Yukoridagi misolda C10 katagida B10 katagining 25 foizini yozdik deylik. Endi, C11 ga V11 ning , C12 ga B12 ning to C20 ga B20 ning 25 foizini yozish kerak bulsa yukorida bir marta birinchisi uchun “=B10*25/100” deb yozish yetarli. Keyingilarini shu tartibda davom ettirish uchun C10 katagining tagidagi Q belgichasini sichkoncha orkali ushlab S20 gacha tortish yetarli. (Rasmga karang) 79 Excel ning standart funksiyalarini ishlatish Excel ning uzida standart matematik, moliyaviy, statistik va boshka formulalar urnatib kuyilgan. Ulardan foydalanish tartibi kuyidagicha: « Стандартная » panelidan knopkasi bosiladi va quyidagi oyna xosil buladi: Bu oynaning « Категория » bandidan kerakli mavzu tanlanadi, Funksiya bandidan esa kerakli funsiyani tanlab OK knopkasi bosiladi. Masalan « Категория » bandidan « Математические » ismi tanlanib, « Функция » bandidan esa «COS» funsiyasi tanlanib Ok knopkasi bosilsa, quyidagi oyna xosil bo‘ladi. Bu oynaning «chislo» kismiga xoxlagan sonning kosinusini xisoblash kerakligini yozamiz yoki knopkachani bosib kaysi katakda yozilgan son kosinusi xisoblanishi kerakligini kursatamiz. 80 Joriy (kursor urnatilgan) katakda yukoridagi funksiya javobi xisoblab yoziladi. Katakda funksiya javobi kurinadi. MS Excel dasturining yaxlitlash funksiyasi ОКРУГЛ(<son>;<kasr qismidagi o‘nlik belgilar soni>) – funksiya <son> ni belgilangan <kasr qismidagi o‘nlik belgilar soni> gacha yaxlitlaydi. Funksiyaning ikkinchi argumenti musbat (yaxlitlash verguldan o‘ng tarafda bajariladi) yoki manfiy (yaxlitlash verguldan chap tarafda bajariladi, kichik butun razryadlar 0 gacha yaxlitlanadi) bo‘lishi mumkin. Misol : ОКРУГЛ (512,4567;2)=512,46 ОКРУГЛ (512,4567;-2)=500 Yaxlitlash funksiyasi va ma’lumotlarni formatlash operasiyasi tashqi ko‘rinishdan bitta natijaga olib kelishi mumkin. Shunisi aniqki, formatlash operasiyasi (asboblar panelidagi tugmachalar yordamida) sonning faqat tashqi ko‘rinishini o‘zgartiradi xotirada esa o‘zgarish sodir bo‘lmaydi, yaxlitlaganda esa sonning tashqi ko‘rinishi bilan xotiradagi ko‘rinishi bir xil o‘zgaradi. III. Keysni bajarish bo‘yicha tavsiya qilinadigan variantlar 1 – vazifani bajarish. MS Excel da 1-jadvalni hosil qilamiz. H4 katagiga quyidagi formulani kiritamiz va uni H5,H6, H7 kataklariga ko‘chiramiz. =C4*D4-E4 I4 katagiga quyidagicha funksiyani kiritamiz va I5, I6, I7 kataklariga ko‘chiramiz. =ПЛТ(F4/12;G4;-C4) 81 J4:J7 kataklarini belgilaymiz, va Формат – Ячейки… oynasining Число bo‘limining Числовы форматы qismidan Процентный format turini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz. J4 katagiga quyidagi formulani kiritamiz va uni keyingi kataklarga ko‘chiramiz: =I4/H4 Natija esa quyidagicha bo‘ladi: Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 3-bank bo‘yicha kredit olish eng optimal variant hisoblanadi. Chunki Bu bank bo‘yicha To‘lash foizi ko‘rsatkichi eng kamdir. 2 – vazifani bajarish Ustunli diagramma qo‘yish uchun, avvalo jadvalning kerakli sohasi belgilanadi. Buning uchung B3:B7 kataklari belgilanadi, keyin esa klaviaturadan CTRL tugmasini bosib turgan holda sichqoncha bilan J3:J7 kataklari belgilanadi. Q uyidagi k o‘ rinishga ega b o‘ ladi. Keyin Вставка menyusidan Диаграмма ... oynasiga kiramiz. Quyidagi Oyna hosil bo‘ladi: 82 Rasmda ko‘rsatilgandek, kerakli diagramma tipini va ko‘rinishini tanlab tugmasini bosamiz. Keyingi oynadan yana tugmasini bosamiz. Quyidagi oyna hosil bo‘ladi: Bu oynadan diagrammaning parametrlarini kiritib, tugmasini bossak, quyidagi oxirgi oyna chiqadi: . Bu oynadan отдельном ga belgi qo‘yib ni bossak, alohida listda bizga kerakli bo‘lgan diagramma hosil qilinadi. 83 Bu diagrammadan ham ko‘rinib turibdiki biz uchun qulay bo‘lgan bank 3-bankdir. 3-vazifani bajarish. 1-vazifada aniqlangan jadvalda 3-bankning Olindi ko‘rsatkichini, ya’ni H6 katakni belgilaymiz va menyuning Сервис bo‘limidan Поиск решения... oynasiga kiramiz(agar bu bandi bo‘lmasa, Servis bo‘limidan Надстройки... oynasiga kirib Поиск решения ga belgi qo‘yamiz , shundan keyin bu band Сервис bo‘limida faollashadi) . Quyidagi oyna hosil bo‘ladi. Bu oynaning maydoniga H6 katak adresini kiritamiz, maydoniga nuqta qo‘yib 10000000 qiymatni kiritamiz, maydoniga esa, 3-bank bo‘yicha Kredit hajmi ni (C6) adresini kiritib tugmasini bosamiz. Keyingi chi qqan oynadan 84 Сохранить найденное решение ga nuqta qo‘yib, OK ni bosamiz. Natija quyidagicha bo‘ladi. Demak 10000000 so‘m kredit olish uchun 10659574 so‘m kredit rasmiylashtirish lozim bo‘ladi. 4-vazifani bajarish 1-jadval joylashgan listning o‘zida 2 jadvalni hosil qilamiz: Asociy to‘lovni topish uchun kredit xajmini 12 ga bo‘lib, chiqqan miqdorni barcha oylar bo‘yicha kiritamiz. Yanvar oyining Foizi boshlang‘ich bo‘yicha hisoblanadi: Yanvar Foizi( C 11 )= S3*F3/12 Yanvar Qoldiq( D 11 )= S3-S11 85 Qolgan oylarning foizi oldingi oyning qoldiq summasidan hisoblanadi. D12 quyidagi formula yoziladi va u qolgan ( D13: D22) kataklarga ko‘chiriladi: =E11*$F$6/12 Qolgan oylarning Qoldiq summalarini hisoblash uchun E12 katagiga quyidagi formulani kiritamiz va uni qolgan ( E12:E22) kataklarga ko‘chiramiz: =E11-C12 Natija quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: IV. Tajriba mashg‘ulotida “Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel” mavzusini o‘qitish texnologiyasi 4.1. Keys o‘qitish texnologiyasi modeli “Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel” mavzusini o‘qitish texnologiyasi 1. Keys o‘qitish texnologiyasi modeli Mavzu Elektron jadvallar tayyorlash dasturi Microsoft Excel Mashg‘ulot soati - 1 soat Talabalar soni: 25 kishi . O‘quv mashg‘uloti shakli Bilim va ko‘nikmalarni kengaytirish, chuqurlashtirish bo‘yicha tajriba Tajriba rejasi 1. O‘quv mashg‘ulotiga kirish 2. Bilimlarni faollashtirish 3. Keys bilan kichik guruxlarda ishlash 4. Natijalarni namoyish qilish 86 5. Eng to‘g‘ri va optimal variantni tanlash, baholash va muhokama qilish. 6. Xulosa. guruxlar va talabalar faoliyatini, o‘quv mashg‘ulotida erishilgan natijani baholash. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga MS Excel elektron jadvalining asosiy imkoniyatlari haqida tushuncha berish, iqtisodiy masalalarni yechishda MS Excel ning funksional va grafik imkoniyatlaridan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish O‘qituvchining vazifalari:  MS Excel elektron jadvali haqida umumiy tushuncha berish  Formulalardan foydalanishni o‘rgatish  MS Excel ning standart funksiyalarini keltirish  Diagrammalar tayyorlashni o‘rgatish O‘quv faoliyati natijalari :  MS Excel elektron jadvali haqida umumiy tushunchaga ega bo‘ladilar  Formulalardan foydalanishni o‘rganadilar  MS Excel ning standart funksiyalarini qo‘llashni bilib oladilar  Jadvallarga diagrammalr hosil qilishni o‘zlashtiradilar O‘qitish metodlari Keys-stadi, munozara , aqliy hujum O‘qitish vositalari Keys, tarqatma materiallar, kompyuter va namoyish texnikasi, slaydlar, O‘qitish shakli Individual, frontal, guruxlarda ishlash O‘qitish sharoitlari Guruxlar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan, kompyuter texnikasi, va zaruriy dasturlar bilan ta’minlangan o‘quv – amaliyot xonasi Monitoring va baholash Kuzatish, blis-so‘rov, taqdimot, savol javob, baholash 2. Texnologik xarita Ishlar bosqichi Faoliyat tuzilishi O‘qituvchi Talabalar Tayyorlov bosqichi ( 5 daqiqa) Keys-stadi maqsadini va uning kasbiy bilimlarni rivojlantirishga ta’sirini tushuntiradi. Keys materialini tarqatadi va vaziyatni taxlil qilish algoritmi bilan tanishtiradi (Talaba uchun uslubiy ko‘rsatmaga qarang). Eshitadilar Keysning mustaqil o‘rganadi 1-bosqich. O‘quv 1.1.Mashg‘ulot mavzusini, uning maqsadi, vazifalari va rejalashtirilgan o‘quv 87 mashg‘uloti ga kirish (10 daqiqa) faoliyati natijalarini gapiradi. 1.2.Mashg‘ulotda ishlash tartibi va baxolash mezonlari bilan tanishtiradi. 2 -bosqich Asosiy ( 25 - daqiqa ) 2.1.Bilimlarni faollashtirish maqsadida blis – so‘rov o‘tkazadi:  MS Excel nima maksadda ishlatiladi?  MS Excel dasturi yordamida jadvallar ustida kanday amallarni bajarish mumkin?  Jadvalni formatlash deganda nimani tushunish lozim?  Funksiyalar bilan ishlashni tavsiflab bering?  Formulalar yaratishni namoyish kiling? 2.2.Talabalarni kichik-guruxlarga ajratadi. Guruxda ishalash qoidalarini eslatadi. 2.3. Quyidagi topshiriqlarni beradi:  Banklar bo‘yicha kredit olishni baholovchi ko‘rsatkichlar aniqlansin;  Banklar bo‘yicha aniqlangan ko‘rsatkichlar ifodalash;  Optimal bankdan 10 mln so‘m kredit olinishi uchun qancha miqdorda kredit hajmi rasmiylashtirish.  Yuqoridagi vaziyatda aniqlangan kreditni oylar bo‘yicha qaytarish jadvali tayyorlash. 2.4. Kichik-guruxlar natijalarini guruxga taqdim qilish va keysni eng to‘g‘ri va optimal javobni aniqlash. 2.5. Xar bir gurux ishini taxlil qilish va xatolarni to‘g‘rilash. 2.6. Keysni yechishning o‘zining variantini tushuntirish. Savollarga javob beradilar Guruxlarga bo‘linishadi Keys materiali asosida keys yechish algorimti bo‘yicha xar bir topshiriqqa hisobot tayyorlashadi. Guruxlar o‘zlarining keys yechishlarini tayyorlashadi. Xar bir gurux o‘zining yechimini taqdim qiladi. 3.Bosqich Yakuniy- baxolash ( 5 daqiqa) 3.1. O‘quv faoliyati natijalarini umumlashtiradi, Xar bir gurux ish natijalarini e’lon qiladi. 3.2. Keys-stadining bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlashga katta ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Eshitadilar O‘zlarining fikrlarini bildirishadi 88 Yuqorida bayon etilganlarning natijasi sifatida Informatika fanida kreativ texnolgiyalar ” nomli elektron uslubiy qo‘llanma yaratildi. 3.3. Pedagogik tajriba, uning natijalari va tahlili O quvchilarga keys fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yo naltirilganʼ ʼ topshiriqlarni taqdim qilish natijasida informatika o qituvchisi ulardagi aniqlash, ʼ o rganish, tahlil qilish, baholash, rivojlantirish, umumlashtirish, ommalashtirish, ʼ yangilarini yaratish faoliyatiga alohida e tiborini qaratishi kerak. ʼ Tajriba-sinov ishlari jarayonida o quvchilardagi keys fikrlash qobiliyat- ʼ larini rivojlanganlik darajasini aniqlashning quyidagi mezonlari shakllantirildi (3.2-rasm). 89 Ushbu mezonlar asosida respondent o quvchilarda innovatsion metodlar vaʼ sifat masalalari yordamida o quvchilarning keys fikrlash qobiliyatlarini ʼ rivojlantirishga qaratilgan jarayon samaradorligini bir necha darajalar bo yicha ʼ baholash kvalimetrik jihatdan to g ri deb topildi hamda samaradorlik ʼ ʼ ko rsatkichlari «yuqori», «o rta», «past», darajalar bo yicha baholandi (3-jadval). ʼ ʼ ʼ 3.2-rasm. O‘quvchilarda keys fikrlashning rivojlanganlik darajasini belgilovchi mezonlar Har bir samaradorlik darajasining xususiyatidan kelib chiqib, quyidagi mezo nlar shakllantirildi: yuqori daraja – keys fikrlashga yunalganlik, moslashuvchanlik, fikrlashning ra- vonligi, ratsionalizatorlik ko‘nikmasining mavjudligi, mantiqiy fikrlash qobiliyat- larini rivojlanganlik sifatlarining shakllanganligi, sifat masalalarini yechish mala- kasining shakllanganligi; o‘rta daraja – keys fikrlashga nisbatan ongli munosabatning tarkib topganligi, keys fikrlashga oid nazariy bilimlarning o‘zlashtirilganligi, aktivlik, tashabbus- korlik, yaratuvchanlik ko‘nikmalarining shakllanganligi; past daraja – fikrlashga moyillikning yo‘qligi, passiv ishtirokning mavjudligi, o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan ishtiyoqning pastligi. 3-jadval O‘quvchilarda keys fikrlashning rivojlanganlik darajasi (miqdor ko‘rsatkichlarida) samaradorligi 90O‘quvchilarda keys fikrlashning rivojlanganlik darajasini belgilovchi mezonlar keys fikrlashga nisbatan motivatsiyani qaror topganligi Keys fikrlash ko’nikma- larining rivojlanganligi Keys fikrlash qobiliyatlari-ning shakllanganligi Amaliy keys fikrlash jarayonini tashkil etish Ixtisoslashgan (pedagogic) keys fikrlashning rivojlanganligi Guruhlar Oquvchilar soni O‘zlashtirish darajalari Yuqori O‘rta Quyi Tajriba sinfi 60 38 12 5 Nazorat sinfi 55 28 18 9 Yuqoridagi jadvallar asosida o‘qituvchilar tajribadan keyingi va tajribadan oldingi hamda o‘quvchilarning tajriba va nazorat sinflaridagi o‘zlashtirishlari samaradorligini ko‘rsatuvchi N 1 gipoteza va unga zid bo‘lgan N 0 gipoteza tanlandi. Bu ko‘rsatkichlarga mos diagrammalar quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ldi ( 3.4-rasm ): 3.4-rasm.   Nazorat   va   tajriba   guruhlarining   samaradorlik   natijalari. Olingan   natijalarga   asoslangan   holda   informatika   darslarida   o‘quvchilarda   keys fikrlash   qobiliyatlarini   rivojlantirish   darajasi   matematik   statistika   asosida   tahlil qilinib,   tajriba   yakunidagi   holat   uchun   topilgan   natijalardan   o‘rtacha   kvadratik   chetlanish,   tanlanma   dispersiya,   variatsiya   ko‘rsatkichlari,   Styudentning   tanlanma   mezoni,   mazkur   mezon   asosida   erkinlik   darajasi,   Pirsonning   muvofiqlik   kriteriysi   va   ishonchli   chetlanishlari   topildi.   Bular   4-jadvalda   o‘z   ifodasini   topgan: 4-jadval. Styudentning tanlanma mezoni, Pirsonning muvofiqlik kriteriysi va ishonchli chetlanishlar asosida Informatika darslarida o‘quvchilarda keys fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish tahlili K 2,44 2,02 0,4064 0.6596 1 1 12,35 1870,13 185,3 0.04 0,05 91 2,44 2,02 0,04664 0,669 3 5 3,31 122,45 9,99 0,17 0,2 Natijalardan tajribadan oldingi va keyingi ko‘rsatkichlar Neyman g‘oyasi asosida ishonchli intervallar topildi: Informatika darslarida o‘quvchilarning tajriba guruhlarida keys fikrlashning shakllanganlik ko‘rsatkichlari: 2,44-0,04 ≤ a x ≤ 2,44+0,04 2,40 ≤ a x ≤ 2,48 Nazorat guruhi uchun ishonchli interval: 2,02-0,05≤ a y ≤ 2,02+0,05 1,97≤ a y ≤2,07 O‘qituvchilarda tajriba yakunida: 2,44-0,17 ≤ a x ≤ 2,44+0,17 2,27 ≤ a x ≤ 2,61 Tajriba boshi uchun ishonchli interval: 2,01-0,2≤ a y ≤ 2,01+0,2 1,81≤ a y ≤2,21 Yuqoridagi natijalarga asoslanib tajriba sinov ishlarining sifat ko‘rsatkich- larini hisoblaymiz. O‘quvchilarda: Bizga ma’lum ga eng. Bundan sifat ko‘rsatgichlari: Olingan natijalardan informatika darslarida o‘quvchilarda keys fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish samaradorligini baholash mezoni birdan kattaligi va bilish darajasini baholash mezoni noldan kattaligini ko‘rish mumkin. Bundan ma’lumki, tajriba yakunidagi o‘zlashtirish tajriba boshidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkic hidan yuqori. Statistik tahlil natijasida baholar normal taqsimotga ega, deb hisoblandi. Bunday faraz o‘rinlidir, chunki normal taqsimotga yaqinlashish shartlari sodda 92 bo‘lib, ular bajarildi. Shunday qilib, tajriba guruhidagi o‘zlashtirishlar nazorat guruhidagi o‘zlashti- rishlardan yuqori ekan. Demak, informatika darslarida o‘quvchilarda keys fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning samaradorlik darajasini aniqlash bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari samaradorligi statistik tahlildan ma’lum bo‘ldi. 93 III- bob bo‘yicha xulosalar. Ta’limni texnologiyalashtirishning asosini, ta’lim jarayonini, uning sama- radorligini oshirish va ta’lim oluvchilarni, berilgan sharoitlarda va ajratilgan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o‘quv natijalarga erishishlarini kafolatlash maqsadida to‘liq boshqarish g‘oyasi tashkil etadi. Bunday yondashishning mohiyati, ta’lim jarayonini tizimlashtirishdan – uni, aniq rasmiylashtirilgan va detallari bo‘yicha aniq elementlarga bo‘lib tashlash yordamida maksimal shakllantirishdan iborat. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublar (innovasion pedagogik va axborot texnologiyalari)dan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnolo- giyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar talaba(yoki o‘quvchi)lar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv jarayonida talaba(yoki o‘quvchi) asosiy figuraga aylanadi 3-bob zamonaviy texnologiyalar asosida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish dasturiy ta’minotini yaratishga bag‘ishlangan bo‘lib, unda informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil qilishning zamonaviy dasturiy vositalari, innovatsion texnologiyalar asosida informatika fanini o‘qitish uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish algorit m lari va foydalanish samaradorligi keltirilgan. O‘qituvchining informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil qilish jarayonida innovasion yondashuvlarni qo‘llashdagi ta’lim samaradorligini aniq- lash ta’limni to‘g‘ri olib borayotganligi baholashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Shu sababli o‘qitishda innovasion yondashuvlarni qo‘llashning samaradorligini aniqlash kerak bo‘ladi. Ta’limda samaradorlikka erishish ham innovasion ta’limga 94 kirib, unda o‘qituvchining ta’lim usullari va vositalariga qo‘shgan ijodiy ulushi aniq sezilmog‘i lozim . 95 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR O‘quv maqsadlarini texnologik usulda loyixalashda bosh, yetakchi xolat to‘la-to‘kis aniqlangan, identifikasiyalashgan o‘quv maqsadlarini ishlab chiqishdan iborat. Bu maqsadlarining qanchalik darajada amalga oshgani va erishilgani xaqida fikr yuritish uchun ularni qat’iy va aniq ulchashmumkin bo‘lgan natija- topshiriqlarga aylantirish zarur. O‘quv jarayonini texnologiya asosida tashkil etishda nazorat topshiriqlarini ishlab chiqish, o‘qit ish maqsadlarini aniqlash bilan uzviy bog‘liq xolda amaga oshiriladi. Bu o‘z navbatida ta’lim texnologiyasini joriy etishning tamoyili, qoidalari, mexanizmlariga mos tushadi, erishish mumkin bo‘lgan pirovard natija oldindan belgilab qo‘yiladi. Shuning uchun o‘quv maqsadlari aniqlashtirigach, unga mos ravishda nazorat topshiriqlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Ilmiy manbalarni tahlil qilish hamda, amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish jarayonida kuzatish natijalari shuni ko‘rsatadiki, oliy ta’limni barcha ta’lim yo‘nalishlarida taxsil olayotgan talaba yoshlarga ta’lim berish va ularni bo‘lajak kasbiy faoliyatga tayyorlash ko‘pgina nazariy hamda amaliy muammolarni xal etishni taqoza etadi. Yuqoridagi fikrlardan zamonaviy pedagogik texnologiyalar ma’lum yangiliklar yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan ilmiy-nazariy va amaliy izlanish natijasi ekanligi ayon bo‘ladi. Bugungi kunda nazariy va amaliy jihatdan puxta asoslangan umumiy ishlanmalarning mavjud bo‘lishi alohida kasb etadi. Zero, umuman nazariy bazaga ega bo‘lmasdan turib, bu muammolarni hal etish mumkin emas. Shuning uchun ham bugungi kunda talabalar fundamental fanlar va aniq kasb sohasi doirasida nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lishi, kompyuter va telekomunikasion vositalardan foydalana olish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari zarur. Shuning uchun o‘rta maktablarda barcha fanlarni o‘qitishni takomillashtirishga ahamiyat berishi kerak bo‘ladi. Ushbu magistrlik ishi informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etish uslubiy ta’minotini yaratishga bag‘ishlangan bo‘lib, unda quyidagilar amalga oshirilgan: 96  ta’lim jarayonida informatika fanini keys texnologiyalar asosida o‘qitish- ning mazmuni va asosiy vazifalari yoritilgan;  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etish maqsadi, turlari, xususiyatlari bayon etilgan;  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etish usullari va vositalari keltirilgan;  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil qilishning uslubiy ta’minoti berilgan;  informatika fanidan mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil qilish va o‘tkazish uslubiyati ishlab chiqarilgan;  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil qilish uchun ditaktik materiallar tavsiya etilgan. Informatikadan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil qilish da interfaol usullar va multimedia vositalaridan foydalanilsa ta’lim oluvchilarda kompyuter bilan muomala madaniyati tezda shakllanib, kompyuterni mustaqil boshqara olish, o‘zining mutaxassislik sohalariga qo‘llashni o‘rganishi bilan birga, fanga oid bilim, ko‘nikma va malakalari yanada yuqori bo‘lishi ta’minlanadi. Informatikadan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida to‘g‘ri tashkil qilish yuqori natijaga olib keladi va talabalar uchun ham bugungi kun texnologiyasidan foydalanib dars o‘tish qiziqarli va tushunarli bo‘ladi. Axborot texnologiyasi vositalari bilan jixozlangan xonada bir vaqtning o‘zida ekran vositalari va tovushni eshittirish vositalaridan foydalangan holda o‘qitish jarayoni tashkil etilsa, shubxasiz, talabalar axborotni qiziqish bilan qabul qiladilar va uning ko‘p qismini eslab qoladilar. Darslarni interfaol usulda, multimedia vositalaridan foydalanib tashkil etish, darsda o‘quvchilar faolligini ta’minlash va oldindan belgilangan maqsadga erishishga qaratiladi. 97 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . 1. “ 2017—2021-yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. O‘zbekiston Prezidenti 2017 yil 7- fevral kungi farmoni. 2. “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 24 aprel 2017 yil. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni// Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.– T.: «Sharq» nashriyot–matbaa konserni, 1997. – B. 20–29. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 6 iyundagi 200- sonli «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish chora–tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori. 5. R. H. Ayupov, M.I. Azizova. “Informatsion texnologiyalar:Web-sahifalar yaratish va ularni boshqarish”Toshkent“Iqtisod-moliya”2010 6. A.A.Abduqodirov, R.R. Boqiev, M.E.Mamarajabov. Akademik litsey va Kasb-hunar kollejlarda “Informatika” fanidan takomillashtirilgan fan dasturi. 7. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. –T.: O‘z MU. 2003.- 66 b. 8. Ta’limda pedagogik texnologiyalar: muammolar, yechimlar. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari.- T.:1999.- 212 b. 9. Tolipov.O‘.Pedagogik texnologiyaning asosiy tamoyillari. //J.Xalq ta’limi. 2001.- №5. 111-114 bb. 10. Farberman B.L. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar.- T.: O‘z.R.FA.Fan. 2000.- 128 b. 11. Abduqodirov, A. G‘. Hayitov, R. R. Shodiyev «Axborot texnologiyalari» T., “O‘qituvchi”, 2002 y. 12. M.Aripov, A.Haydarov. Informatika asoslari.O‘quv qo‘llanma, Toshkent: O‘qituvchi, 2002. 432 b. 98 13. M.Aripov va boshqalar. Axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent: 2009. 368 b. 14. Yuldashev U.Yu., Boqiyev R.R., Zokirova F.M. Informatika o‘qitish metodikasi. Toshkent, “Talqin”, 2005 y. 15. M.Aripov, B.Begalov, U.Begimqulov, M.Mamarajabov. Axborot texno- logiyalari. O‘quv qo‘llanma- T.: «Noshir», 2009.-368 b. 16. Алексеева, Л. Н. Инновационные технологии как ресурс эксперимента/ Л. Н. Алексеева// Учитель. - 2004. - № 3. - с. 78. 17. Дебердеева, Т. Х. Новые ценности образования в условиях информационного общества/ Т. Х. Дебердеева// Инновации в образовании. - 2005. - № 3. – с. 79. 18. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учебное пособие. - М.: Народное образование, 1998. - 256 19. Батурин С.О. , Современные инновационные технологии в школьном образовании. http://www.sch130.nsc.ru/people/staff/sovet/BaturinSO_170308.rtf. 20. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. - М., 1995. 21. Дичковская И.М. Инновационные педагогические технологии. – К., 2004. 22. Молоков Ю.Г., Молокова А.В. Актуальные вопросы информатизации образования // Образовательные технологии: Сборник научных трудов. - Новосибирск, ИПСО РАО.-1997.- 1. с.77-81. 23. Никишина И.В. Инновационные педагогические технологии и орга- низация учебно-воспитательного и методического процессов в школе: Использование интерактивных форм и методов в процессе обучения учащихся и педагогов Изд. 1-е/ 2-е, стереотип. – Волгоград, - В помощь администрации школы, - 2008, 91 с. 24. Педагогика: учеб. / Л.П.Кривошенко [и др.]; под ред. Л.П.Кривошенко. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. – 432 с. 99 25. Сальникова Т.П. Педагогические технологии Уч.пос. – М.: - 2003 г. 26. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учебное пособие. - М.: Народное образование, 1998. - 256 с 27. Упрiление образовательным учреждением: Организационно- педагогические и прiовые аспекты: В вопросах и ответах - 208 с. 28. Апатова Н.В. Информационные технологии в школьном образовании. – М.: Просвещение-АСТ, 1994. – 362 с. 29. Булгакова Н.Н. Активизация учебно-познiательной деятельности младших школьников на уроках информатики // Сб. «Учебные технологии». – СПб.: НОВА, 2004. – 482 с. 30. Вербицкий А.А. Активное обучение в школе: контекстный подход. - М.: Просвещение, 1991. – 218 с. 31. Гин А.А. Приемы педагогической техники: Свобода выбора. Открытость. Деятельность. Обратная связь. Идеальность: Пособие для учителя. — М.: Вита-Пресс, 1999. 32. Головина Л.М. Активизация познiательной деятельности учащихся. – М.: Проспект, 2003. – 242 с. 33. Платонова Т.А. Роль мотивации в познiательной активности // Сб. «Активность личности в обучении». - М.: Педагогика, 1986. – 308 с. 34. Подковыров А.М. Педагогический опыт информатизации школьного образования // Материалы научно-практической конференции. – М.: Изд. МГУ, 2003. – 487 с. 35. Подластый И. Опираясь на закономерности // Народное образование. - 1991. – № З. 36. Попов М.В. Технология применения компьютера в учебном процессе // Сб. «Учебные технологии». – СПб.: НОВА, 2004. – 482 с. 37. Розенберг Н.М. Информационная культура в содержании общего образования // Советская педагогика. - 1989. - № 3. 100 38. Селевко Г.К. Педагогические технологии на основе информационно- коммуникационных средств. – М.: Народное образование, 2005. – 208 с. 39. Селевко Г.К. Педагогические технологии на основе эффективности упрiления и организации учебного процесса. Компьютерные (новые информационные) технологии обучения // Информатика и информационные технологии в образовании. - №12. – 2004. 40. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. – М.: Педагогика, 1980. – 268 с. 41. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 278 с. 42. Шеншев Л.В. Компьютерное обучение: прогресс или регресс? // Педагогика. – 1992. - № 11. 43. “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari”. 5-, 6-, 7-, 8-, 9-sinflar uchun darsliklar. 44. Yuldashev U.Yu., Boqiyev R.R., Zokirova F.M. Informatika o‘qitish 45. metodikasi. Toshkent, “Talqin”, 2005 46. Ziyomuhammadov B. Pedagogika. Oliy o‘quv yurtlari uchun qo‘llanma. - T.: «Turon- 1. Iqbol». 2006. 47. Inoyatov U.I., Muslimov N.A., Usmonboeva M., Inog‘omova D. Pedagogika: 1000 ta 2. savolga 1000 ta javob / Metodik qo‘llanma. - T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2012. 48. Mavlonova R. va boshqalar. Umumiy pedagogika. Darslik. - T.: «Navro‘z» nashri 3. yoti, 2016. 49. Pedagogik atamalar lug‘ati. – T.: «Fan», 2008. 4. 50. Toxtaxodjaeva M.X. va boshqalar. Pedagogika nazariyasi. OTM uchun darslik. – T.: 5. «Iqtisod-moliya», 2010. 51. Usmonboeva M., To‘raev A. Keys pedagogika asoslari. 6. o‘quv –uslubiy majmua. - T.:TDPU 2016 101 52. Usmonboeva M., To‘raev A. Keys pedagogika asosllari. - O‘UM. TDPU, 2016 7. . 53. Hasanboev J., To‘raqulov X., Haydarov M., Hasanboeva O., Usmanov N. Pedagogika 8. fanidan izohli lug‘at. – T.: «Fan va texnologiyalar», 2009. 54. Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative 9. thinking and problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. 55. Хуторской А.В. Развитие одаренности школьников: Методика продуктивного обучения: Пособие для учителя. - М., 2000. 56. Шамсутдинова Т.М. Развитие творческого мышления на уроках информатики //Информатика и образование. - 2001. - №5. - С.46. 57. Богомолова О. Б. Логические задачи. – М.: Бином. Лаборатория знаний, 2013. –277 с.: ил. 58. Зиновкина М. М., Утёмов В. В. Структура креативного урока по развитию творческой личности учащихся в педагогической системе НФТМ- ТРИЗ // Социально-антропологические проблемы информационного общества. Выпуск 1. – Концепт. – 2013. – ART 64054. – URL : http :// e - koncept . ru / teleconf /64054. html 59. Муштiинская И. В. Роль технологии развития критического мышления в формировании метакогнитивных умений учителя и ученика // Проблемы и перспективы развития образования: материалы II междунар. науч. конф. (г. Пермь, май 2012 г.). – Пермь: Меркурий, 2012. – С. 19–24. Internet saytlari : 1. www.nuu.uz - Informatika o‘qitish metodikasi kursidan distansi on kurs. O‘zbekiston Milliy univrsiteti. 2. www.bitpro.ru/ITO/index.html - «Informasionn ы ye texnologii v obrazovanii» konferensiya sayti . 3. www.tepkom.ru/users/ddt/articles - Avtorlar maqolasi . 4. www.inf.1september.ru - Informatika gazetasi sayti . 102 5. www.ugatu.ac.ru – turli fanlardan elektron darsliklar, informatika fanidan test savol l ar majmuasi va bosh q alar. 6. www.infomicer.net – Elektron darsliklar, ensiklopediyalar, multimedia materiallari va bosh q alar. 7. www.ziyonet.uz – O‘zbekiston Respublikasi Axborot-ta’lim tarmog‘i. 8. www.nuu.uz - Informatika o‘qitish metodikasi kursidan distansi on kurs. O‘zbekiston Milliy univrsiteti. 9. www.infomicer.net – Elektron darsliklar, ensiklopediyalar, multimedia materiallari va bosh q alar. 10. www.istedod.uz – Respublika Prezidenti huzuridagi “Iste’dod” jamg‘armasi portali. 11. www.istedod.uz – Respublika Prezidenti huzuridagi “Iste’dod” jamg‘armasi portali. 12. www.e-darslar.net - O‘zbek Internet foydalanuvchilari uchun onlayn, elektron darslar portali. 13. www.Intuit.ru - Rossiya Axborot Texnologiyalari Internet universitetining bepul o‘qish kurslari. 14. www.samdu.uz -Samarqand davlat universiteti ichki ta’lim portali. 103 Ilova 104

Informatika fanidan amaliy mashg’ulot - larni tashkil etishda keys texnologiyadan foydalanishning dasturiy va uslubiy ta’minoti Re’ja Kirish …………………………………………………………………………..…. 7 1- bob . Ta’lim tizimida keys texnologiyalaridan foydalanishning nazariy asoslari 1.1. Ta’lim tizimida keys texnologiyalari, u lar ning mazmuni va mohiyati …..…..12 1.2. Ta’lim jarayonida keys texnologiyalardan foydalanishning metodologik asoslari…………………………………………………………………………….24 I-bob bo‘yicha xulosalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … …….36 II-bob. Ta’lim tizimida amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etishning zamonaviy usullari va vositalari 2.1. Keys texnologiyalari asosida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik ta’minotini yaratish texnologiyalari… ………………………..…………37 2.2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda keys texnologiyalardan foydala- nishning zamonaviy usullari va vositalari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … ………… . . 47 II-bob bo‘yicha xulosalar . . . ……... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3- bob. Keys texnologiyalar asosida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish 3.1. Informatika fanini o‘qitish samaradorligini oshirishda keys texnologiyalardan foydalanish ………………………………………………………………………..57 3.2. Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil qilishning dasturiy va uslubiy ta’minotini ishlab chiqish… ……………..78 3.3. Tajriba sinov natijalari ………………………………………………………..94 III- bob bo‘yicha xulosalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . . . . . . 103 Ilova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi : Hozirgi jamiyat taraqiyotida zamonaviy axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya vositalaridan o‘qitish jarayonida foydalanish uning sifati va samaradorligini oshiradi, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchiga qulaylik yaratadi. Axborot telekommunikatsiya vositalari orqali ta’limni tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishning yangi – sifat bosqichiga o‘tilmoqda. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatidagi bog‘lanish aloqalar tubdan o‘zgaradi, ta’lim mazmuniga yangicha yondashuv paydo bo‘ldi. Har bir mashg‘ulotlarga u ma’ruza bo‘ladimi, amaliy mashg‘ulot bo‘ladimi, laboratoriya mashg‘uloti bo‘ladimi, seminar mashg‘uloti bo‘ladimi ularga tayyorlangan o‘quv materiallarining to‘liq o‘zgarishiga, teskari aloqa mohiyati jihatidan yangilanadi, ta’limga qushimcha va o‘zgarish kiritish zarur hollarda uni takrorlash imkoniyatlari oshadi. Informatika fani o‘quv mashg‘ulotlarni interfaol metodlardan foydalanib tashkil etish, o‘quvchi-o‘quvchilardagi bilim va ko‘nikmalarni, ularning fikrlash qobilyatini, hozir javoblilik darajasini o‘sishiga sababchi bo‘ladi. O‘qituvchi tomonidan rejalashtirilgan maqsadga, kafolotli natija erishish koeffetsenti oshadi. O‘quv mashg‘ulotlarni tashkil etishda uni olib borishda o‘qituvchi, asosan auditoriya holatidan, undagi o‘quv va texnik vositalarning barqarorligidan kelib chiqib mashg‘ulotni rejalashtirishi lozim. Ta’lim beruvchining o‘quv mashg‘uloti texnologik xaritasida quyidagilar aks etgan bo‘lishi lozim: o‘quv mashg‘uloti bosqichlari va vaqti; ta’lim beruvchi faoliyati; ta’lim oluvchi faoliyati. Respublikadagi shiddatli o‘zgarishlar ta’lim tizimiga ham jahon miqyosida keng yo‘l ochib bermoqda, jumladan, zamonaviy axborot texnologiyalarning tezkor rivojlanishi, global telekommunikatsion texnologiyalarning takomillashib borishi elektron ta’lim muhitida insonni ishga bo‘lgan munosabatini keys yondashuvini talab etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 avgustdagi PQ- 3775-sonli “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi Qarori, 2

2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» gi Farmoni, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 2909-son Qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriyhuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi [1,2,3]. Tadqiqotning ob’yekti: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etish uslubiyatini yaratish . Tadqiqotning predmeti : umumta’lim maktablarida i nformatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida o‘qitishda nazariyaning amaliyot bilan chambarchas bog‘liqligini ko‘rsatish va uslubiy va dasturiy ta’minotindan foydalanishi o‘rni va uslubiyatini ishlab chiqish. Tadqiqotning maqsadi: Ta’lim tizimidagi yangilanish jarayoni informatika va unga daxldor fanlarni o‘ziga xos usullar bilan o‘qitishni taqozo etmoqda. Zero, bo‘lajak mutaxassis, u qaysi sohada ishlashidan qat’iy nazar, o‘z vazifasini zamon talabi darajasida bajarish uchun axborotga ishlov beruvchi vositalarni, ularni ishlatish uslubiyotini bilish va ularda ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lish lozim. Binobarin, tub islohotlarni amalga oshirish, bozor munosabatlarini shakllantirish eng avvalo kadrlarning zamonaviy axborot texnologiyalarini qay darajada bilishlariga bog‘liq bo‘lib qoldi. Informatika fanining amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalari asosida tashkil etishning o‘quv-uslubiy ta’minotini yaratish texnologiyasini ishlab chiqish . Tadqiqot vazifalari :  Informatika fanining amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalar asosida tashkil etishda tanlangan mavzular va ularni ta’lim jarayoniga joriy etish holatini o‘rganish va tahlil qilish;  amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etishda keys texnologiyalardan foydalanish hamda ularga qo‘yiladigan asosiy talablarni ishlab chiqish; 3

 Informatika fani o‘qituvchilarini amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalar asosida tashkil etishdagi ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish bosqichlarini ishlab chiqish;  Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalar asosida tashkil etish uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etish jarayoni uchun yaratilgan uslubiy ta’minotining mavjudligi;  informatika fanining ba’zi amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalari asosida tashkil etishda tanlangan mavzular va ularni ta’lim jarayoniga joriy etish holatlarining o‘rganilganligi va tahlil qilinganligi;  informatika amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida t ashkil etishda uslubiy ishlanmalardan foydalanish hamda ularga qo‘yiladigan talablarning mavjudligi;  informatika fani o‘qituvchilarida amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etishdagi ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish;  k eys texnologiyalar asosida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning amaliy bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishi . Tadqiqot metodlari: tadqiqot mavzusiga oid adabiyotlar, ilmiy-metodik ishlar , electron axborot resurslar, uslubiy va dasturiy ishlanmalarni tahlil etish va yaratish, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida informatika va hisoblash texnikasi asoslari fanini takomillashtirilgan DTS, fan dasturlari, darsliklar, uslubiy qo‘llanmalar va tavsiyalarni o‘rganish, darslarni kuzatish va tahlil qilish, o‘quvchi va o‘qituvchilar bilan suhbatlar, so‘rovlar, anketa so‘rovnomalari o‘tkazish, pedagogik tajriba-sinov ishlarini o‘tkazish va natijalarni umumlashtirish. Tadqiqotning ishlanganlik darajasi: Respublikamiz ta’lim muasssalarida informatika va axborot texnologiyalari fanining DTS, dasturlari, mazmuni, o‘qitish metodikasi, darsliklari, elektron o‘quv materiallarni yaratish va ta’lim jarayoniga tatbiq etishda A.A.Abduqodirov, M.M.Aripov, U.E.Adamboev, R.Boqiev, 4

F.M.Zakirova, M.H.Lutfullaev, Sh.A.Nazirov, Sh.F.Madraximov, A.Toyloqov, U.Yu.Yuldashev va boshqalarning o‘quv-uslubiy ishlarini ta‘kidlab o‘tish mumkin Xorijiy tadqiqotlar tajribasida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish masalasi, F.Barron, D.Harrington, D.Wechsler, S.Thaler , E.Torrance va boshqalar ishlarida ko‘rib chiqilgan. Yuqorida keltirilganlarga ko‘ra, mamlakatimiz va xorijda ta’lim jarayonida innovatsiono‘qitishni rivojlantirishga alohida e’tibor berilayotganini ko‘ramiz[5]. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotda informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etish jarayoni uchun yaratilgan uslubiy ta’minotining dolzabligi va tatbiq etish zaruratini ilmiy jihatdan asoslab berilgan, informatika fanining amaliy mashg‘ulotlarini keys texnologiyalar asosida tashkil etishda tanlangan mavzular va ularni ta’lim jarayoniga joriy etish holati o‘rganilgan va tahlil qilingan, amaliy mashg‘ulotlarini taskil etishda keys texnologiyalaridan foydalanish hamda ularga qo‘yiladigan asosiy talablarni ishlab chiqilgan, informatika fani o‘qituvchilarini amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etishdagi ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish bosqichlarini ishlab chiqilgan, informatika fanidan o‘quvchilarning nazariy bilimlarini amaliy mashg‘ulotlarda rivojlantirish bosqichlarini ishlab chiqildan. Tadqiqot natijalaridan, informatika fanidagi amaliy mashg‘ulotlarni keys texnologiyalari asosida tashkil etishda, fan sohasida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini oshirishga, o‘quv jarayoni mazmunli va samarali bo‘lishini ta’minlashda foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi va tarkibi. dissertasiya kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. 1-bob ta’lim tizimida keys texnologiyalaridan foydalanishning nazariy asoslariga bag‘ishlangan bo‘lib,unda keys texnologiyalari, ularning mazmuni va mohiyati hamda keys texnologiyalardan foydalanishning metodologik asoslari, 5

O'xshashlar

Informatika fanini o‘rgatishda masofadan o‘qitishning zamonaviy vositalaridan foydalanish uslubiy va dasturiy taʼminotini yaratish
Informatika fanini o‘qitish jarayonida virtual laboratoriyalardan foydalanish uslubiy va dasturiy taʼminotini yaratish
Informatika va axborot texnologiyalari fanidan o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasi
MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH
Axborot texnologiyasi evolutsiyasi, axborot tizimlari