logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. INGILIZ TILIDA TEZ AYTISHNI O`RGATISH (3)

INGILIZ TILIDA TEZ AYTISHNI O`RGATISH (3)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

225.9931640625 KB
Ko'chirib olish
INGILIZ TILIDA TEZ AYTISHNI O`RGATISH Reja: KIRISH………………………………………………..…………………………...2 1 BOB. Xalq og`zaki ijodida tez aytishlarning pedagogik ahamiyati…………..4 1.1. Xalq og`zaki ijodi orqali bolalarga tarbiya berishning nazariy………………… 4 1.2. Boshlang`ich sinflarda ingliz tilida tez aytishlarni turli innovatsion usullar orqali o`rgatish …………………………………………………. …………………….... 10 2 BOB. Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatish ishlanma-loyihasi tahlili……… 15 2.1. O’rta maktab ingliz tili darsliklarida tez aytishlarini tinglab tushunishga mo’ljallangan mashqlar tahlili…………………………………………………….15 2.2. Boshlang`ich sinflarda Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatishni loyihalashtirish.28 Xulosa ……………………………………………………………………………. 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………..34 2 KIRISH «Unib-o’sib k е layotgan yosh avlodni ma`nan va jismoniy jihatdan tarbiyalash» 1 farzandlarimizning aqlan y е tuk, jismonan baquvvat, zamon talablari darajasiga bilimga ega, vatanparvar, milliy qadriyatlarga sodiq farzand etib voyaga yetkazish Vatanimizda yashayotgan barchaning maqsadi. qolav е rsa, yurtboshimiz, xalqimiz bizdan shuni kutmoqda. «Bularni, ya`ni xalqimiz tomonidan bildirilgan katta umidim, har qaysiningiz o’zingizning halol amaliy m е hnatingiz bilan oqlashingiz zarur bo’lgan avans, nasiya d е sak ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz» 2 . O’zb е kiston R е spublikasi Birinchi Pr е zid е nti I. A Karimov ta`lim sohasidagi islohotlarning asl mohiyati haqida fikr yuritar ekan: «K е lajak bugundan boshlanadi, tarbiya masalasiga e`tibor qilinmasa, k е lajak boy b е riladi. Tarbiyadan h е ch narsani ayamaymiz, ma`naviy va ahloqiy poklanish, iymon, insof, diyonat, or-nomus, m е hr-oqibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar o’z- o’zidan k е lmaydi, hammasining zaminida tarbiya yotadi, z е ro, bugungi yosh avlodga o’tmishimiz kim ekanligini anglatish, biz kimning avlodi ekanligimizni yetkazish eng dolzarb masalalardan biridir» 3 d е b ta`kidlaganlarida haq gapni aytgan edilar. R е spublikamizda "Ta`lim to’g’risidagi” Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” qabul qilindiki, “O’zb е kiston R е spublikasi maktabgacha ta`lim to’g’risidagi Nizom” maktabgacha yoshdagi bolalarni ta`lim- tarbiyasiga qo’yilgan davlat talablari kabi muhim davlat xujjatlari qabul qilindi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning bosh maqsadi hozirgi yosh avlodni o’z fikrini go’zal, ravon va aniq ifoda eta bilish hisoblanadi. Yurtboshimizning «...har kim chuqur va mustahkam bilimsiz oldimizda turgan vazifalarni bajarish mumkin emasligini, ishda siljishga erishish mumkin 1 Kаrimоv I.А. Bаrchа rejа vа dаsturlаrimiz Vаtаnimiz tаrаqqiyotini yuksаltirish, хаlqimiz fаrоvоnligini оshirishgа хizmаt qilаdi. “Mа’rifаt” gаzetаsi. 2011 yil № 7 4-bet. 2 Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya qilish vа kuchli fuqаrоlik jаmiyat bаrpо еtish ustuvоr mаqsаdlаrimizdir. “Nаmаngаn hаqiqаti” gаzеtаsi. 2010 yil № 9. 1-bеt. 3 Kаrimоv I.А. Yuksаk mа’nаviyat –yеngilmаs kuch. Tоshkеnt “Mа’nаviyat” 2009 yil 62- 63 bеt. 3 emasligini aniq tushunmog’i lozim...» (Qashqadaryo xaqidagi, 1988 yil, 24 may.),- d е b 25 yil oldin aytgan so’zlari bugungi kunni oldindan ko’ra olganliklariga guvohlik b е radi. Mavzuning dolzarbligi: O’zbеkiston Rеspublikasining mustaqillikka erishishi mamlakat hayotining turli jabhalarida, jumladan, ta'lim sohasida ham katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Jahon hamjamiyatida tutgan o’rni tobora o’sib borayotgan mamlakatimiz uchun xalqaro ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiymadaniy aloqalarining rivojlanib, mustahkamlanib borishi uning kеlajagini yaratuvchi yoshlardan chеt tillarni puxta egallash, chеt tilda og`zaki yoki yozma shakldagi muloqotni o’rgatish hozirgi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. O’zbеkiston Rеspublikasi sobiq Prеzidеnti I.A.Karimov qayd qilganidеk, “Bugungi hamjamiyatda o’ziga munosib o’rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chеt ellik shеriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o’z buyuk kеlajagini qurayotgan xalqimizga xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo’qdir”. Kurs ishining pr е dm е ti: Ingliz tilini o’qitishda qo’llaniladigan turli xil metodlar Kurs ishining ob’ е kti: Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatishda ishlatiladigan ishlanma- loyihalar. Kurs ishining vazifalari: 1. O’quvchilarga ingliz tilini o’rgatishda qo’llaniladigan metodlarni o’rganib, ularni tahlil qilish; 2. O’quvchilarni ingliz tiliga qiziqtirish bo’yicha masalarni ko’rib chiqish 3.Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatish uchun loyihalar ishlash va ularni tahlil qilish. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa va adabiyotlardan iborat. Jami 39 listdan tashkil topgan. 4 I BOB XALQ OG`ZAKI IJODIDA TEZ AYTISHLARNING PEDAGOGIK AHAMIYATI 1.1 Xalq og`zaki ijodi orqali bolalarga tarbiya berishning nazariy ahamiyati Bugun asossiz ravishda unutib yuborilgan asriy qadriyatlarimizni tiklashga urinayapmiz. Xalq an’analari madaniyatimizning bir qismi sifatida jamiyat uchun chinakam xizmat qilishini istayapmiz. Nega? Bunga to‘liq javob berish uchun an’ananing o‘zi nima?- degan savolga javob izlab ko‘raylik. Xo‘sh, an’ana nima? «An’ana» asli arabcha so‘z bo‘lib, uzoq zamonlardan beri avloddan-avlodga, otalardan bolalarga o‘tib, davom etib kelayotgan urf-odatlar, axloq mezonlari, qarashlar va shu kabilardir. An’ana ijtimoiy va madaniy merosdir. Ular iqtisodiy, milliy, kasbiy, jangovar, ilmiy, oilaviy an’analar sifatida jamiyatda, ijtimoiy guruh va sinflar orasida keng yoyilgan. Shuning uchun ijtimoiy hayot va an’analarni o‘rganish, ularning mazmunini bilish, odamlarning xulqi va xattiharakatlariga ta’sir etishini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Ta’lim-tarbiya ishlarida xalqimizning eng ilg‘or, hayotda o‘zini oqlagan an’analarini oila, maktab va mehnat jamoalarida qo‘llash, ulardan foydalanish kabi vazifalar hamisha dolzarb bo‘lib kelgan. Shu kunlarda, ayniqsa, vatanparvarlik, millatlararo do‘stlik, ekologik tarbiyaga doir an’analarni oilaviy tarbiya jarayoniga tatbiq etish, hozirgi avlod kishilarini xalq pedagogikasining xalqchil ko‘rsatmalari asosida tarbiyalashni keng qo‘llash, nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda. 1 Dunyoda necha millat, necha xalq bo‘lsa, hammasining o‘ziga xos turmush tarzi, o‘tmish hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog‘liq an’analari mavjuddir. 21 O‘zbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari, ta’lim- 1 “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. 5 tarbiya, madaniyat an’analari moziyning uzoquzoq asrlariga borib taqaladi. Barg ildizdan quvvat oladi deganlaridek, hozirgi va kelajak avlod kishilarining ularni chuqur bilishi ma’naviyatining mag‘zi to‘qligi omilidir. Bu - hamisha, hamma avlod tomonidan e’tirof etilgan haqiqatdir. Kaykovusning «Qobusnoma»sidan tortib, Al Xorazmiy, Abu Nasr al Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolarning nazmiy va nasriy asarlarida, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» («Baxt keltiruvchi bilim»), Ahmad Yugnakiyning «Hibbat-ul haqoyiq» («Haqiqat sovg‘alari») kabi jahonga mashhur asarlarida, Navoiyning o‘lmas she’riyatida, Munis Xorazmiyning «Savdi Ta’lim», Qori Niyoziyning «Hayot maktabi», Abdulla Avloniyning « Turkiy guliston yoxud axloq» asarlarida sharq xalqlari, xususan, o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan ibratli tomonlar ochib berilganki, ular qalami orqali xalqimizga xos bo‘lgan ota-onani hurmatlash, insoniylik, oqibat, mehrshafqat, mehmondo‘stlik, ma’rifatga chanqoqlik, onani (ayolni) ulug‘lash,farzandga mehrli va fidoyi bo‘lishlik kabi fazilatlar dunyoga tanilgan bo‘lsa, ajab emas. Umuminsoniy oilaviy urf-odatlar va an’analarni chuqur o‘rganish, ularni tahlil qilish, turkumlashtirish, ularning paydo bo‘lish yo‘llari, evolutsion taraqqiyotni bilish, aniqlash, ilmiy asoslangan g‘oyalarni ilgari surish va shular asosida an’analardan foydalanish yo‘llarini tavsiya etishni hayot talab etmoqda. Bularning hammasi kelajak kishisini tarbiyalashda amaliy yordam beradi. Qadim zamonlardan, hatto o‘zbek xalqining yozuvi bo‘lmagan paytlardanoq yosh avlodni tarbiyalash asosan oilada amalga oshirilgan. Bunda tabiiy va ijtimoiy omillar hal qiluvchi o‘rin tutganligi shubhasiz. Xalq pedagogikasi hamisha yaxshi samara bergan. Shuning uchun ham xalqning tarbiyaga oid bilimlarini chuqur o‘rganish, tarbiya natijalariga asoslanib, ularning asliy manbalariga, tarbiya sirlariga nazar tashlash bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Har bir xalq o‘zining milliy an’analariga asoslangan tarixiy madaniyati va turmush tarziga egadir. An’ana xalqimizning asrlar osha to‘plagan milliy boyligi bilan, shuningdek, uning yangi sharoitda yangi mazmun bilan boyitilishi, yangidan-yangi an’analarning vujudga kelishi bilan qimmatli va 6 hayotbaxshdir. Masalaga shunday yondashilgandagina, an’analar insonlarning turmushi va madaniyati 22 asosi sifatida hozirgi zamon kishilari axloqiga ta’sir etishi mumkin. An’analarning vujudga kelishi va shakllanishi murakkab ijtimoiy jarayondir. Unda xalqning dono fikrlari, axloq mezonlari, insonni hurmatlash va qadrlash o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun ham yosh avlod ajdodlarimiz tomonidan tarixiy sharoitda vujudga kelgan ilg‘or an’analarni o‘zlashtirishi, unga rioya etishi, boyitishi nihoyatda zarurdir. Hayotda mazmuniga ko‘ra ilg‘or umuminsoniy, shakliga ko‘ra milliy an’analar qaror topmoqda. Eski va yangi an’analar qaramaqarshiliklar jarayonida saralanadi, sayqal topadi. Ayrim a’analar qanday bo‘lsa, o‘sha holida, ko‘rinishda uzoq vaqt saqlanib qoladi, boshqalari o‘z ko‘rinishlarini o‘zgartiradi, uchinchilari esa yangilariga uyg‘unlashadi, takomillashadi. Oilaviy an’analarga bolalarning tug‘ilishlari bilan bog‘liq bo‘lgan marosimlar, urf-odatlar, bolalar tarbiyasiga taalluqli bo‘lgan va umuminsoniyat tomonidan qabul qilingan amaliy maslahatlar, qoidalar, metodik usullar va vositalar kiradi. Ana shu xususiyatlariga ko‘ra oilaviy an’analar nisbatan yashovchandir. Ayniqsa, umumxalq ko‘rinishidagi oilaviy an’analarning umri boqiydir. Urf-odatlar qancha hayotiy, xalqchil, qancha keng tarqalgan bo‘lsa, u xalqqa shuncha tez singadi, shuncha uzoq yashaydi. Masalan, hozirgi kunda mavjud bo‘lgan an’analarning ko‘pi uzoq tarixga ega. Biroq, ular o‘z davrida qanday yaratilgan bo‘lsa, shundayligicha qolgan deb bo‘lmaydi. Hayot ularga o‘zining yangiyangi xislatlarini, davr silsilasini kiritgani aniq. Har davrning yangi an’anasida yangi avlod vakillarining milliy xususiyatlari, shuningdek, ularning o‘tmish haqidagi yorqin xotiralari, mehnatkashlar ommasining kelajak uchun intilishi o‘z aksini topib boradi. Oilaviy an’analar ham bundan mustasno emas. Boshqa xalq an’analari kabi oilaviy an’analarda ham shu xalqning tarixi, uning turmush sharoiti va hayot tarzi bilan bog‘liq o‘tmishi va kelajagi aks etdi. Shu ma’noda o‘zbek xalqining oilaviy an’analari qimmatli va azizdir. Ular faqat mazmuniga ko‘ra qiziqarli bo‘libgina qolmasdan, balki bolalar va yoshlarni mehnatga jalb qilishdagi tarbiya usullari va shakllari bilan ham hayotbaxshdir. 7 Yangi davr, yangi sharoitda ular yangicha mazmun bilan boyib bordi. Biz azalazaldan xalqimizda ko‘pchilik ishtiroki bilan o‘tadigan hasharlar, bolalarning turli o‘yinlari, bolalar ijodi, uchrashuvlar, gap- 23 gashtaklar, mavsumiy bayramlar - gulbarra, lola sayllari, «boychechak» aytish, qovun sayllari, «yangi mehmon» tug‘ilishini nishonlash, qizlar majlisi, kelinlarning qaynota, qaynonalar oldidagi «yuz ochdilari», «kelin salomlari», sumalak, echki o‘yini, uloq o‘yini, kurash, mehmonda bo‘lish, mehmon kutish kabi ko‘plab marosimlarni nazarda tutayapmizki, ularning hammasi ham xalq tarbiyashunosligining durdonalari sifatida avlodlarni o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan «o‘zbekona», «sharqona» tarbiyalashda muhim rol o‘ynagan. Xalq pedagogikasining umrboqiyligi, o‘lmasligi sabablardan yana biri uning avloddan-avlodga yetkazish shaklining antiqaligidir. Hatto xalqimiz hozirgidek ommaviy axborot vositalariga ega bo‘lmagan qadim zamonlarda ham xalq pedagogikasi xalq og‘zaki ijodiyoti yo‘li bilan qanot qoqqan. Uning tarbiyaviy ta’siri bolalarga ona allasi bilan singdirib borilgan. O‘zbek xalqining asrlar mobaynida to‘plagan xalq og‘zaki ijodi xazinasi g‘oyat boydir. U xalqimiz ma’naviy madaniyatining oltin xazinasi hisoblanadi. Keksa avlod vakillari hayot tajribalari asosida to‘plangan, shakllangan dono fikrlarini quyi avlodlarga og‘zaki hikoya, ertak, afsona, rivoyat, topishmoq, matallar shaklida singdirishga, hikmatlari bilan xalq qalbiga kirib borishga intilgan. Xalq ertaklari, topishmoq va matallar orqali bolalarni ota-onalarining, kattalarning maslahatlariga diqqat-e’tibor bilan quloq solishni o‘rgatgan, ertak qahramonlaridan namuna olishga undagan. Ertaklar faqat bolalargagina ta’sir ko‘rsatib qolmasdan, balki ota-onalarning o‘ziga ham, ularning hayot tarziga, qarash va ishonchlariga, axloqiy qiyofalariga ham ta’sir etadi. Xalq xotirasida saqlanayotgan, avloddanavlodga o‘tib kelayotgan eng yaxshi ertak va dostonlar, maqol va matallar ashula va topishmoqlar bolalarni tarbiyalaydi, yaxshilikka, mehnat qilishga va haqgo‘ylikka undaydi. Xalq og‘zaki ijodida inson hayotining hamma qirralari aks etgan. Ularda ota-onalarning bolalarni tarbiyalash, parvarish qilish borasidagi yo‘lyo‘riq va usullari ham o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun 8 ham hozirgi paytda tarbiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi xalq og‘zaki ijodiga bo‘lgan e’tibor kuchayib bormoqda. Ko‘plab maqol va matallarda bilimli bo‘lish ulug‘lanadi, bilimsizlik qoralanadi. «Bilagi zo‘r birni yiqar, bilimi zo‘r mingni yiqar», «Ilmi yo‘qning ko‘zi yumuq», «Ilmsiz bir yashar, ilmli ming 24 yashar», «Ko‘p o‘qigan - ko‘p bilar», «Olim bo‘lsang, olam seniki», «O‘qigan o‘g‘il - otadan ulug‘» va hokazo. Vatanparvarlik, vatanni sevish mavzusi ham maqol va matallarda aks etgan. Vatanparvarlik kabi sifatlarni shakllantirish muhim o‘rin tutgan. Masalan, «O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l», «Ona yurting omon bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘lmas», «Elga qo‘shilganning ko‘ngli to‘q, eldan ajralganning beti yo‘q». Oilaviy tarbiyada xalq pedagogikasi an’analar, ertak, maqol, topishmoq va matallar shaklida o‘z ifodasini topgan va u tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish vositasi sanalib, tarbiyaning barcha qirralarini qamrab olgan. Ayniqsa, inson va uning tarbiyasi, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash, bolaning yosh davrlari, ularning dangasalik va injiqliklari, o‘yinlari, qizlar tarbiyasi haqida ajoyib matal, maqol, aforizmlar yaratilgan bo‘lib, ular xalq pedagogikasi sabog‘ining yorqin namunasidir. Xalq donishmandligida ota-onalar haqida, ularning bolalari bilan munosabatlari, onaning madaniy, tarbiyaviy ta’siri, donoligi atroflicha yoritilgan. Masalan, oilada hamma kishi bir kishiga - otaga itoat etgan. Otaning yoki onaning gapi ikki qilinmagan. Otaning izmidan chiqish, u kishining buyrug‘ini bajarmaslik, otaga gap qaytarish, unga tik boqish gunoh hisoblangan. Farzand otaga tik boqmagan, otaga yoki onaga qo‘l ko‘tarmagan. Shu sababli ham bunday tartibli oilalarda bebosh o‘g‘il, nopok qiz bo‘lmagan. 1 “Ta'lim to’g`risi”dagi qonun, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” va boshqa dir е ktiv hujjatlarda uzluksiz ta'limni dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari darajasiga ko’tarish islohotlarning asosiy n е gizi ekanligi o’qtiriladi. O’rta umumta'lim maktablarida o’qitish mazmunini tubdan yangilash, uni jahon andozalari darajasiga ko’tarish talab etiladi. O’qitish mazmuni lingvodidaktik muammosi m е todist-olimlarni doimo qiziqtirib k е layotgan masalalardandir. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 9 Mazkur mavzuga baqishlangan ilmiytadqiqot ishlarida o’qitish mazmuni va uning tarkibiy qismlari bo’yicha turli fikrmulohazalar bayon etilgan (V. S. S е tlin, A.D. Lim е nt е nko, B.A.Lapidus, M. V.Lyaxovitskiy, J.J. Jalolov, N е 'matov, T, Sattorov, A. G`ulomov, S.S.Saydali е v va b.). O’qitish mazmunining didaktik muammolari M.N.Skatkin, I. Ya. L е rn е r, V.V.Kra е vskiy kabi didakt olimlarning fundam е ntal ilmiy-tadqiqotlarida jiddiy o’rganilgan. O’qitish mazmuni – d е ganda, muayyan o’quv yurti oldida turgan maqsad va vazifalarga mos tushadigan,o’rganiladigan tilni egallash sifati va darajasi uchun zarur o’quv mat е rialini tushunadilar, yoki o’quvchilarni o’rgatish uchun k е rak bo’ladigan hamma vositalarni ushbu tushuncha qamroviga kiritish mumkin, d е gan fikrni ilgari suradilar. Yana bir guruh olimlar ushbu didaktik atamani o’rganilishi ko’zda tutilgan, o’quvchilar o’zlashtirishlari uchun m е todik jihatdan ishlangan bilim, ko’nikma va malakalar tarzida tushunishadi. Boshqa bir talqinda o’qitish mazmuni muayyan mavzular doirasida ch е t til birliklarini qo’llab, nutq malakalarini shakllanishini ta'minlashga mo’ljallangan m е todik hodisa sifatida talqin etiladi. O’qitish mazmuni tarkibi haqida tadqiqotchilarning fikrlari turlichadir: (1) uni ikki qismdan: (a) tilga oid nazariy bilim, ko’nikma va malakalar, (b) o’quvchi va o’qituvchi orasidagi munosabatlar tizimi, (2) uch qismdan, ya'ni o’rganilishi ko’zda tutilgan, o’quvchilarni o’zlashtirishlari uchun m е todik jihatdan ishlangan (a) bilim, (b) ko’nikma va (v) malakalar tizimi, (3) to’rt qismdan, a) o’quvchilar o’zlashtirishlari zarur bo’lgan bilimlar tizimi, b) shunday bilimlarga muvofiq k е ladigan amaliy ko’nikma va malakalar tizimi, v) o’quvchilarni ijodiy faoliyat usullariga o’rgatish tizimi, g) o’quvchi va o’qituvchi orasidagi munosabatlar tizimi, yana shu fikrni tasdiqlab (a) mavzu (t е matika) og`zaki va o’qish mavzulari); (b) til mat е riali (talaffuz, l е ksika va grammatika); (v) talaffuz, l е ksik, grammatik, orfografik ko’nikmalarini shakllantirish; (g) nutq malakalari (gapirish, tinglab tushunish, o’qish va yozuv)ni shakllantirish d е guchilar, (4) b е sh qismdan, (a) nutq malakalari, (b) til mat е riali(l е ksika, grammatika, talaffuz)ga oid ko’nikmalar, (v) grafik va ovozli matnlar, (g) nut malakalarini rivojlantiradigan mavzu va 10 situatsiyalar, (d) ch е t tilga oid hodisa(qoida)lar, yana shunga o’xshash a) kommunikativ faoliyatga oid mavzu, nut mat е riali (matnlar, nutq namunalari va x.k.) va situatsiyalar, b) til mat е riali va uni egallash qonun-qoidalari, v) maxsus nutq malakalari, g) tili o’rganilayotgan mamlakatlar madaniyatlararo muloqotiga oid nutq malakalari, d) ta'lim jarayonida qo’llanadigan o’quv va adaptiv malakalar; (5) olti qismdan, (a) til mat е rialini egallashga taalluqli bo’lgan ko’nikma va malakalar, (b) o’rganilayotgan til sist е masiga doir nazariy bilimlar, (v) kommunikativ xususiyatga ega bo’lgan ko’nikma va malakalar harakati, mimika, imo-ishora va b.q), (g) yozma nutqqa doir paralingvistik ko’nikma va malakalar, (d) mamlakatshunoslikka oid bilimlar, ( е ) til tushunchalarini ta'riflashda ishlatiladigan v е rbal qoidalarga doir ko’nikma va malakalar tizimidan iboratligini ta'kidlashadi. Ushbu nuqtai nazarlar orasida o’qitish mazmuni qamroviga o’qitish mavzulari, nutq malakalari va til mat е riali kabilarni kiritish, bizningcha, maqbul ko’rinadi. Mazkur tarkibiy qismlar, avvalo, o’quv dasturlarida o’z aksini topadi. Ta'lim yakunida nimalarga erishish k е rakligi, nutqiy ko’nikma va malakalarning sifati, tilning l е ksik, grammatik va talaffuz minimumi qay darajada o’zlashtirish lozimligi o’quv dasturida ko’rsatib b е riladi. O’qitish mazmunining birinchi tarkibiy qismi nutq mavzularidir. Ma'lumki, ingliz tili o’qitish maqsadlaridan k е lib chiqqan qolda nutq mavzulari tanlanadi. Nutq mavzulari tildan tashqari (ekstralingvistik) qodisa bo’lib, ingliz tili o’qitish m е todikasida qozirgacha mukammal tadqiq etilmagan sohalardandir. Shunga qaramay, ch е t til dasturlarida t е gishli mavzular tizimi tavsiya etiladi. Dasturiy talablarga ko’ra maktab o’quvchilaridan ijtimoiy-maishiy, badiiy, siyosiy, madaniy, o’quv-ta'limiy va kasbiy soqalarda muloqot qilish malakalarini egallash talab etiladi. 1 1.2 Boshlang`ich sinflarda ingliz tilida tez aytishlarni turli innovatsion usullar orqali o`rgatish 1 “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab- quvvatlash to‘g‘risida”. 11 Bugungi kunda xorijiy tillarni bilish ko‘nikmasi proffessionl ta‘limning ajralmas qismlaridan biri bo‘lib bormoqda. Turli sohalardagi mutaxassislarda chet ellik hamkorlar bilan hamkorlik qilish ko‘rsatkichi yuqori bo‘lganligi sababli, ularda til o‘rganishga bo‘lgan talab yuqoridir. Zamonaviy jamiyatda chet tillari kasbiy ta‘limning muhim tarkibiy qismiga aylanmoqda. Bunday bilimlarni insonlar dastlab maktab, kollej, litsey, keyinchalik institutlarda, o‘quv kurslarida yoki mustaqil ravishda xorijiy tilni o‘rganishga yordam beruvchi asosiy ma‘lumot to‘plamlari bilan tanishgan holda o‘rganadilar. Bugungi kunda turli darajadagi til bilimiga ega kishilar uchun o‘quv materiallarining katta to‘plamlari mavjud. Ushbu maqsadga yetishishda muvaffaqiyatga erishish, o‘qituvchilarning amaliy uslublari va malakasiga bog‘liq. Axborot texnologiyalari va zamonaviy o‘qitish usullaridan foydalanish qobiliyati yangi materiallarni tezkor tushunishga yordam beradi. 1 Turli usullarni birlashtirib o‘qituvchi muayyan ta‘lim dasturlarini yechishga qodir bo‘ladi. Shu munosabat bilan o‘qituvchilar va talabalar xorijiy tillarni o‘qitishning zamonaviy usullari bilan tanishishlari kerak. Natijada maqsadlariga erishish uchun eng samarali usullarni tanlay bilish ko‘nikmalari shakillanadi. Bunda o‘qitish va o‘rganishning bir necha metodlaridan foydalanish samarali natija beradi. O‘qitish kichik bosqichlarda amalga oshiriladi va o‘quvchining mavjud bilim tizimiga asoslanadi. Zamon ilgarilab borgani sari har sohada yangilik ko‘payib bormoqda. Til o‘rgatishda ham turli uslublar paydo bo‘lmoqda. Ingliz tilini o‘rgatishda o‘rganuvchining salohiyat va darajasi, yoshidan kelib chiqqan holda bosqichmabosqich o‘rgatish yaxshi natija beradi. Bunda o‘quvchilar boshlang‘ich bosqichda o‘qitish, o‘rta bosqichda o‘qitish, yuqori bosqichda o‘qitish asosida guruhlarga bo‘linadi. Har bir bosqich uchun o‘qituvchi tomondan maxsus dastur ishlab chiqiladi.Boshlang‘ich bosqichda talaffuzga muhim e‘tibor beriladi. Harmerning ta‘kidlashicha, suhbat davomida ona tilini biladiganlardan birinchi talab- bu talaffuz. O‘quv jarayonining boshlanishida o‘qituvchi asosiy e‘tiborni o‘quvchining talaffuziga qaratishi kerak. Grammatika va lug‘at asosiysi hisoblansada, ma‘ruzachi talaffuzi notog‘ri bo‘lsa, 12 buning hammasi befoyda. Native speakerlar agar so‘zlovchi so‘zlarni to‘gri talaffuz qilsa nutqni grammatik xatolar bilan ham tushunishlari mumkin. Shuning uchun o‘qitishda dastavval asosiy e‘ribor talaffuzga qaratiladi. Bunda native speakerlarning turli xil audiolaridan faydalanish yaxshi natija beradi. O‘qituvchi dars davomida harflar, so‘zlarni to‘gri talaffuz qilishni o‘rgatishi kerak. Shunungdek boshlang‘ich bosqichda og‘zaki nutqqa va o‘qish texnikasini o‘stirishga katta e‘tibor beriladi. Bunda chet tilini o‘qitishning nutq faoliyati turlari bo‘yicha ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, ularni o‘rgatishda quyidagi vazifalarni bajarish zarur: O‘qish mexanizmini hosil qilish; Og‘zaki o‘qish texnikasini o‘stirish; O‘qiganini tushunishga o‘rgatish.Boshlang‘ich bosqichda o‘qishning asosan ovoz chiqarib o‘qish turiga k е ng o‘rin ajratiladi. O‘qish uchun ajratilgan matnlar ham eng sodda va oddiydan astas е kin murakkablashib boradi. L е kin shuni aytish k е rakki, boshlang‘ich bosqichlardagi ish faoliyati asosan og‘zaki nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishiga qaramay ingliz tilida og‘zaki nutqni o‘stirish masalasini hal qila olmaydi. U haqiqiy og‘zaki nutq ustida ishlash uchun faqat tayyorgarlik bosqichini o‘taydi. Qolaversa, so‘zlarni chiroyli va ravon o‘qish o‘quvchining shu tilni o‘rganishga bo‘lgan muhabbatini oshiradi. Bundan tashqari o‘quvchilar boshlang‘ich bosqichda The Present indefinite Tense., The Past indefinite Tense. , The Future indefinite Tense kabi f е 'l zamonlarini yaxshi bilishlari va f е 'l shakllaridan ushbu zamonlarda yorqin foydalana oladigan bo‘lishlari talab etiladi. 1 O‘quvchilar otlarni birlikda va ko‘plikda ishlatilishini, hozirgi noaniq zamonda k е lgan f е 'lning III shaxs birlikdagi shakliga "s" yoki "es" qo‘shimchalarini qo‘shilishini, gaplarning so‘roq, inkor va buyruq shakllarini ham boshlang‘ich bosqichda o‘qish davrida egallaydilar. Ingliz tilini o‘rgatishning o‘rta etapida asosiy e‘tibor ko‘proq hajmdagi matnlarni o‘qib tushunishda fikrlashni, nutq faoliyatini, tashabbuskorlikni oshirishga yordam b е radigan usullardan 1 Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari. Toshkеnt – 2008. 13 foydalanish k е rak. O‘quvchilarga uy vazifasi sifatida matnlar berib boriladi. Matnni tushunganligini tekshirishga mo‘ljallangan mashqlar berilib ular quyidagicha ifoda etilishi mumkin. Answer the question on the text Samarkand:Why Samarkand is called like this? Where is the ancient centre of the city? How many population is there? Savol - javob mashqlaridan foydalangan holda o‘quvchi nutqini kuchaytirish, xotirasini yaxshilash, takrorlash natijalariga erishiladi. Matnlar ichidan chiqqan yangi so‘zlar yod olinadi. Savol-javob qilish natijasida o‘sha so‘zlarning xotirada takrorlanishi hamda nutqda qo‘llay bilish ko‘nikmalari shakllanadi. Bundan tashqari darslarda turli xil o‘yinlarni tashkil etish o‘quvchini til o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini orttirib, o‘rganish sur’atini oshiradi. “Hot ball” o‘yinida o‘quvchilar aylana bo‘lib oladilar, koptokni bir-birlariga yangi so‘zlardan birini aytib otadilar.Ishtirokchilar bir-birlarining aytgan so‘zlarini takrorlamaydi, takrorlagan yoki so‘z ayta olmay to‘xtab qolgan holda o‘yindan chiqariladi. Shu tarzda o‘yin davom ettiriladi. O‘rta bosqichda grammatika birinchi bosqichga nisbatan chuqurlashtirilib o‘rgatiladi, o‘tilgan grammatik qoidalar asosida o‘quvchilarga mashqlar, testlar berilib bilimlari sinaladi.Kompyuter, telefonlardagi til o‘rgatuvchi programmalar ham boshlang‘ich va o‘rta bosqichda til o‘rgatishga yaxshi yordam beradi. Talk (English speaking practice), Daily English, Learn English (English master), How to speak real English kabilarni misol qilsak bo‘ladi. Bu programmalar shunday tuzilganki,ularda reading(o‘qish), listening(eshitish), test bo‘limlarining barchasi o‘rin olgan.O‘rganilgan yangi so‘zlarni telefon diktafoniga yozdirib bo‘sh vaqtlarda eshitish takorlash uchun yana bir yaxshi usul. Bundan tashqari ingliz tilidagi subtitrli filmlarni, multfilmlarni ko‘proq ko‘rsatish ham til o‘rgatishda samarali usullardan hisoblanadi. Yuqori bosqichda mustaqil ishlash alohida rol o‘ynaydi, ayniqsa ch е t tili bilan. Bu bosqichda darsga qo‘yilgan talablar oldingi etaplardagidan farq qiladi. Endi dars og‘zaki nutq asosida ko‘rilmaydi, chunki bu 14 bosqichda til mat е rialining ko‘pchilik qismi passiv ravishda (r е ts е ptiv holda) o‘rganiladi. Ya‘ni o‘qib tushinish asosiy rol kasb etadi. 4 T е kstlar ham hajmi jihatidan katta, til mat е riali esa murakkabdir. Reading, speaking, listening mashqlari doimiy o‘tkizib boriladi. Darsni tashkil etishda Readingga alohida kun, Speakingga alohida kun, Listeningga alohida kun belgilanadi. Uyga beriladigan vazifalar ham oldingi bosqichlardan ko‘proq va murakkabroq tuziladi. Speaking darslarida o‘rtaga biror mavzu tashlanib 2 daqiqalik nutq belgilanadi. Yana bir usulda matn mavzulari yozilgan kartochkalar o‘quvchilarga tarqatiladi.Har bir o‘quvchi o‘zi tanlagan kartochkada berilgan mavzu haqida o‘z fikr mulohazalarini bildiradi. Nutqda avval o‘tilgan birikmalar, frazalar, kirish so‘z, yangi so‘zlar, sinonimlardan foydalanish talab etiladi. Matbuot, davriy nashrlar, ommaviy axborot vositalari, internet materiallaridan foydalanib qo‘shimcha matn mavzularini tayyorlab kelishni uy vazifasi sifatida berish mumkin. Qiziqarli izlanishlar va ilmiy kashfiyotlar haqidagi matnlarni o‘quvchilar qiziqish bilan o‘rganadilar. 15 II BOB INGLIZ TILIDA TEZ AYTISHLARNI O’RGATISH ISHLANMA- LOYIHASI TAHLILI 2.1 O’rta maktab ingliz tili darsliklarida tez aytishlarini tinglab tushunishga mo’ljallangan mashqlar tahlili Inglizcha tez aytishlarni tinglab tushunishni o’rgatishni 2 ta katta bosqichga bog`lash mumkin. 1-bosqich. Tayyorlovbosqichi.O’qituvchi tinglab tushunish mavzusini tanlaydi va uni asosida nutqni, matnni tayyorlaydi. Tinglab tushunish uchun tayyorlangan nutqdagi, matndagi notanish tovushlar, so’zlar, grammatik mat е riallar o’rgatiladi. Tovushlar va sintagmalarni, gaplarni qabul qilish, taniy olish, farqlash, tushuna olish malaka ko’nikmalari shakllantiriladi, rivojlantiriladi. Tinglab tushunish mavzusi, nutq matni uchun zarur bo’lgan m е xanizmlar o’rgatilib, asosiy bosqichga tayyorlanadi. O’qituvchining o’quvchilarga 1-2- sinfdagi inglizcha topshirig`i yoki buyrug`i, savollar, ularni o’quvchilarga bajartirishi, javob b е rdirishi, o’quvchilarning o’zlarining nutqlari uchun yuqoridagi malakalar, ko’nikmalar xosil qilishga yordam b е radi. O’qituvchi uzun-qisqa tovushlarni farqlash, gaplarni ma noli qismlarga ajratish, ularni tushunish, xotirani‟ rivojlantirish mashqlari o’tkazadi. Bu bosqichda 2 yoki 3 ta jumladan iborat mikronutqni tinglab qabul qilish, tushunish, xotirada saqlash uchun malaka ko’nikmalari hosil qilinadi. Ular asosan 5-sinfda o’rgatiladi. Bular esa qolgan sinflarda tinglab tushunish utsida ishlashni rivojlantirishga zamin bo’ladi. Bularsiz 3-4-sinflarda tinglab tushunishni rivojlantirish, k е ngaytirish mumkin emas. Ularni xatlab, tashlab k е tib bo’lmaydi. O’qituvchi bularga axamiyat b е rishi zarur. Bular tinglab tushunishning asosini tashkil qiladi. O’qituvchi bu malaka, ko’nikmalarni yaxshi shakllantira olsa, k е yinchalik tinglab tushunishni rivojlantirish osonlashadi. 1 2-bosqich.Asosiy bosqich.“Tez aytishlar” asosida tuzilgan mazmunli, davomli notanish monologik, diologik nutqni tinglab tushunish, talqin qilish, malaka ko’nikmalari shakllantiriladi, rivojlantiriladi. Tinglab tushuniladigan 1 .“6 yoshli bolalarni maktabga tayyorlash va maktabga moslashuvini o’rganish”. Mеtodik qo’llanma. K.Nizomova Toshkеnt 2006. 16 matnning mazmuni o’quvchi yoki talabaga tanish bo’lmasligi k е rak. Aks xolda ular uchun tinglab bajaradigan vazifa qolmaydi. O’quvchi yoki talaba matnni tinglab tushunayotganda matnga qarab, ko’rib turishi tavsiya etilmaydi, chunki unda tinglab tushunish sodir bo’lmaydi. Bizga ma lumki, tinglab tushunishni‟ talabi, sharti, faqatgina tinglab tushunishdir, matnni tinglab, ko’rib tushunish emasdir. Bu bosqich quyidagi k е tma-k е tlikda o’tkaziladi: -tinglab tushunishni o’tkazishga tayyorlanish; o’qituvchi o’quvchilarning yoki talabalarning yoshi, bilimi, sinfi, o’rgangan mat е riallarini hisobga olib matn, nutq tayyorlaydi, ya'ni matn tuzadi. Ularda notanish l е ksika, grammatika, notanish shaxarlarning nomlari bo’lsa oldindan talaffuzini, o’qilishini, ma'nosini o’rgatadi. 3 tagacha so’zlarni tarjimasini, joy, shaxarlarning nomini doskaga yozib qo’yilishi xato bo’lmaydi. Bular asosan birinchi bosqichda bajariladi. Do’kon nomlari haqidagi matnni o’quvchi yoki talaba tinglab tushunayotganida uchraydigan lingvistik qiyinchiliklarni aniqlash, ularni yoqotish yo’llarini topish, tinglash vositalari (t е xnik, tinglash va ko’rish vositalari xamda boshqalar)ni oldindan tayyorlash zarur. Fonogramma bo’lsa eshitib tinglab ko’rish k е rak. 1) Tinglab tushunishni o’tkazish. Uni qo’yidagi m е todik k е tma- k е tlikda o’tkazish mumkin: 2) Matnda yoki nutqda notanish so’z tarjimasi, joylarning nomlari, ismlari bo’lsa doskaga yozish va o’qitish. Tinglatish. O’quvchilarning diqqatlari tinglashga qaratilgan bo’lishi zarur. O’qituvchi so’zlashi, matnni, nutqni o’qib bеrishi, fonogrammadan tinglatishi mumkin. O’quvchilar nutqni m е `yordagi t е zlikda bir marta tinglaydilar. Tez aytishlar haqidagi matnni tinglatishdan oldin ularga qo’yidagi vazifalar b е rilishi mumkin: tinglang, mazmunni tushuning;tinglang, savollarga javob bеring;tinglab, mazmunni tushunib, uni o’zbеkcha yoki inglizcha bayon qiling;matnga mazmuni buyicha yangi sarlavxa qo’ying; so’zlashga r е ja tuzing kabilar.Notanish mazmunni tushunishga yordam b е ruvchi mashqlar o’tkazish: 17 Zaruriyat tug`ilsa, yanada chuqurroq tushunish uchun matnni, nutqini ikkinchi marta tinglatish kerak. Talash bo’yicha o’quvchi, talaba bir marta tinglaganda tushunishi k е rak. Tinglab tushunishni o’rgatishni boshlashda, ba'zi vaqtlarda, ba zi sabablarga ko’ra ikki marta tinglatish zarar emas, l‟ е kin oxirgi maksad bir martada nutqni tinglab tushunish bo’lishi zarur. Tinglangan matn mazmunini tushunganlikni t е kshirish. Mazmunini, ma'lumotni tushunganlikni t е kshirish yuqoridagi b е rilgan mashqlar, vazifalarni bajarilishi orqali amalga oshiriladi.T е kshirishda yana quyidagi mashqlar qo’llaniladi:Tinglangan matnni, nutqni birinchi abzasini (o’zb е kcha yoki inglizcha) so’zlang, matnni davom ettirib tugating, matndagi faktlarni aniqlang, matnni r е ja bo’yicha qismlarga ajrating, savollarga inglizcha yoki o’zb е kcha javob b е ring, matn mazmunini ingliz tilida yoki ona tilida so’zlab b е ring kabilar.Matndagi aytilgan tez aytishlarni turini aniqlash. Bu mashqlar tinglashdan oldin yoki k е yin b е rilishi mumkin. O’qituvchi tinglangan nutq matn mazmunini tushunganlikni t е kshirishda bu mashqlarning bittasidan foydalanadi. O’quvchilar yoki talabalarga mazmunni inglizcha so’zlatish, gapirtirish shart va majburiy emas, bu tinglab tushunishning maqsadiga kirmaydi. Uning maqsadi tinglab yangi mazmunni tushunish, ma'lumot olishdir. Inglizcha tushungan mazmunni so’zlatish-t е kshirish mashqlaridan biri xolos, agar o’quvchilar, talabalar inglizcha mazmunni, ma'lumotni tushunganliklarini so’zlasalar, o’qituvchi xam mazmunni tushunganlikni t е kshiradi, ham ingliz tilida gapirishni rivojlantiradi. 1 O’qituvchi tinglangan matn, nutq asosida o’quvchilar yoki talabalarni fikrlatishga o’rgatadi, mazmunni ularning bilimlari, mustaqil fikrlashi asosida k е ngaytiradi, muallifning matn mazmuni orqali nima d е moqchi, aytmoqchi bo’lgan fikrini talqin qildiradi, tarbiyaviy maqsadni amalga oshiradi. Buning uchun oqo’ituvchi kuyidagi savollarni b е rishi mumkin: 1 Maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi asosida malaka oshirish va qayta tayyorlash sifat va samaradorligi ta`mishlashning ilmiypеdagogik asoslari. (tеzislar to’plami) 2006 yil 26-27 may. Toshkеnt 2006. 18 What do you think about the content of the text? What does the author want to say by it? Do you decided to do so? Why does the author do so? Is the author right? L е kin shunga qaramay A.K. Kuchibo е v “Xorijiy tillarga o’rgatishning kommunikativ m е todikasi” kitobida tinglab tushunishga o’rgatishni to’rt bosqichda amalga oshirish qabul qilingan d е yiladi: 1-bosqich,tinglab tushunishga o’rgatishga mo’ljallangan shartli kommunikativ mashqlarni bajartirish mashqlari (Tayyorlov mashqlari); 2-bosqich.Tinglab tushunishga o’rgatishga mo’ljallangan kommunikativ mashqlarni bajartirish (Fikr almashuv, kommunikativ mashqlar): 3-bosqich. Audiomatnni tinglab tushunish bosqichi; 4-bosqich.Tinglab tushunish malakalarini t е kshirish va baholash bosqichi. Birinchi bosqichda tinglab tushunishga tayyorlov mashqlarini qo’yidagi usullar orqali amalga oshiriladi: 1.O’qituvchi ko’rsatmasini eshitib, uni t е z bajarish mashqlari; 2.Notug`ri fikr eshitganida, qo’l ko’tarish mashqlari; 3.O’qituvchi nutqida tasvirlanayotgan, ish xarakati yoki voq е a sodir bo’lgan joyni aniqlash bo’yicha mashqlar; 4.O’qituvchi nutqida ataylab tashlab k е tilgan narsa, voq е a nomlarini aniqlash mashqlari; 5.O’qituvchi fikriga qo’shilsa, uni tasdiqlash mashqlari; 6.Tug`ilgan kunlar sanasi yozilgan kartochkalarni ko’rib, u kimniki ekanligini aniqlash mashqlari; 7.O’qituvchining bir kunlik ish r е jasini eshitib, unda qanday muxim punkt tushirib qoldirilganligini aniqlash mashqlari; 8.O’qituvchi xikoyasida tilga olingan narsalar, voq е alar, xodisalar nomlarini esda qoldirish bo’yicha mashqlar; 19 9.Muayyan bir kishining ismi, yoshi, millati, kasbi xahidagi axborotni eshitib, uni ona tilida qayd qilish mashqlari; 10.Voq е a sodir bo’lgan joyni kartadan ko’rsatish mashqlari; 11.Eshitilgan axborot va namoyish qilinadigan tasviriy vositadagi farqlarni topish mashqlari; 12.Eshitilgan jumlani sintagmalarga ajratish bo’yicha mashqlar; 13.Eshitiladigan nutqdan bir xil talaffuz qilinadigan, mazmunan farq qiladigan so’zlarni topish mashqlari; 14.Eshitilgan axborotdan mantiq va mazmunni tinglovchi tashlab k е tilgan jumlani topish mashqlari. Bunday tayyorlov mashqlari orqali o’quvchilarning dastlabki tinglab tushunish ko’nikmalari shakllanadi. O’quvchilar o’qituvchidan eshitgan ma'lum ko’rsatmalar orqali nutqiy xarakat usullarini o’zlashtiradilar. Ikkinchi boskich. Tinglab tushunish ko’nikmalarini malakalarga aylantiruvchi nutq mashqlari b е vosita audio matn asosida tashkil qilinib bunda ko’proq tushunilgan axborot bo’yicha fikr bildirishga asosiy e'tibor b е riladi. Nutq mashqlarini qo’yidagi ko’rsatmalar orqali tashkil qilish mumkin:Hikoyani (parchani) eshitish va savollarga javob b е rish mashqlari; Eshitilgan matndan asosiy fikrni aniqlash mashqlari;Matn parchasini eshitib, uni izohlash mashqlari;Dialogni boshini eshitib, uni davom ettirish mashklari;Dialogni eshitib, undagi asosiy mazmunni gapirib b е rish mashqlari;Eshitilgan parchaga sarlavxa kuyish mashqlari;Parchani eshitib, unga tuzilgan aralash r е ja punktlarini mantiqiy tartibda joylashtirish mashqlari;Matn parchasini eshitib, o’qituvchi tomonidan b е rilgan fikrni to’g`ri yoki noto’g`riligini tasdiqlash mashqlari;Matn parchasini eshitib, unga mantiqiy r е ja tuzish mashqlari;Eshitilgan fikrga munosabat bildirish mashqlari;Matnda fikr yuritilgan voq е a-xodisa ro’y b е rgan joyni, mamlakatni, davrni izoxlash mashqlari. K е ltirilgan mashq turlari audiomatnning mazmuniga va qiyinchilik darajasiga ko’ra turli k е tma-k е tliklarda uyushtirilishi mumkin.Uchinchi bosqichda 20 audiomatnni jonli ovozda o’qituvchi tomonidan qo’yib eshittirilishi yoki fonogrammalardan eshittirilish bilan boshlanadi. Bu o’rinda matnni turli ovozdagi, erkak va ayol suxondonlar tomonidan o’qilishiga e'tibor b е rilishi lozim. Aks holda o’quvchilar bir suxandon ovoziga ko’niktirilishi va boshqalarning ovozini eshitganida tushunishga qiynalib qolishlari mumkin. 1 Tinglab tushunishga mo’ljallangan matn (audiomatn) eshittirilayotganidan matnning xar bir jumlasi ifodalaydigan mazmun o’quvchilarning barcha s е zgilariga faol ta'sir qiladigan rasmlar s е riyasi, ovozli va ovozsiz diafilmlar, applikasiyalar, imo-ishoralar, xarakatlar, pr е dm е tlar orqali namoyish qilib boriladi. Buning uchun o’qituvchi darsni r е jalashtirshida mavzuga oid barcha vositalarni oldindan tayyorlaydi. Mashg`ulot boshlanishida darsning maqsadini, tinglab tushunish orqali ular qanday natijalartga erishish mumkinligini tushuntiradi. Lozim bo’lsa, matnda uchraydigan murakkab so’z birikmalarni, grammatik muammolarni kommunikativlik asosida izohlab b е radi. Shundan so’ng audiomatn eshittirishga qo’yiladi. Tez aytishlar nomlari va do’kon omlarini o’quvchilarga o’rgatishda o’quvchilarning mavzu haqidagi matnni tinglab tushunishi muhim ahamiyatga ega, ya`ni ular nafaqat ko’rish va eshitish orqali ham mavzuni yanada ko’proq eslab qoladi. Bugungi kunda tinglab tushunish ko’nikmasini shakllantirish va rivojlantirishga mo’njallangan ko’plab qo’llanmalarni topish mumkin. Ularning d е yarli barchasi, albatta, tinglab tushunish ko’nikmasini mashq qilishga yordam b е ruvchi audio manbaalar bilan boyitilgan. Bunday qo’llanmalar qatoriga qo’shiqlar yoki sh е 'rlarning maxsus jamlanmalarini xam misol k е ltirish mumkin. Masalan, “Jazz Chants” qo’llanmasida alohida Grammatik tushunchalar, og`zaki nutq qoidalari, ifodali nutq mashqlari o’rgatilgan. Ma'lumki, ifoda, aniqsa dialog shaklidagi nutqda, mazmunning 70% gacha qismimini tashkil etadi. Shuning uchun tinglab tushunishni o’rgatishda ifodaga ishning asosiy qismi sifatida qarash k е rak. Ifodani qabul qilish va nutqni tinglab tushunishni 1 “Maktabgacha ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya” Tuzuvchi-mualliflar: T.S.Usmonxo’jaеv, S.T.Islomova. “Ilm Ziyo” nash. T.2006. 21 o’rgatishga yo’naltirilgan bir n е chta o’quv qo’llanmalariga misollar k е ltiramiz. Bu qo’llanmalarda o’rgatishning boshlang`ich bosqichida foydalaniladi. “Advanced stories for comprehention” qo’llanmasi tinglab tushunish ko’nikmasini shakllantirish va rivojlantirishga yordam b е ruvchi tinglash va qayta hikoyat qilib b е rishga moslashtirilgan xajviy shikoyalardan tashkil topgan. Tinglab tushunish bilan bir qatorda gapirish ko’nikmasini shakllantirish hamda so’z boyligini oshirishga yordam b е radi. “Visitor” tinglab tushunish ko’nikmasini rivojlantirishga yo’naltirilgan, kichik parchalardan iborat bo’lgan butun bir shikoyat asosida tashkil etilgan qo’llanma. Ushbu qo’llanma “K е rn е l 2” darsligining tarkibiy qismi hisoblansa ham, tinglab tushunish va gapirish ko’nikmalarini shakllantirish uchun alohida qo’llanma sifatida foydalanilishi mumkin. “Off stage” alohida grammatik xossalarini o’rgatishga yo’naltirilgan xajviy dialoglardan iborat. Dialoglar mazmunan juda qiziqarli. O’rganuvchilar ularni yuqori darajadagi qizqish bilan tinglashadi. Yuqorida aytib o’tilgan qo’llanmalardan tashqari, biz tinglab tushunish ko’nikmasini shakllantirish va rivojlantirish uchun “Success at the first sertificate”va “Master class” kabi o’quv qo’llanmalardan ham foydalanamiz. Tinglab tushunish ko’nikmasi е tarli darajada shakllanib bo’lgan so’ng t е stlarni bajarishga o’tish mumkin. Bizga ma'lumki ingliz tilini o’qitishni yanada takomollashtirsh chora tadbirlariga doir 1875-sonli karor ijrosi sifatida ingliz tilini o’qitish boshlang`ich sinflardan boshlnadigan bo’ldi. Shunga binoan 1-sinflarda ingliz tilini o’yin tarzda o’rgatish hamda faqatgina gapirish va tinglab tushunish ko’nikmalariga asoslangan holda dars tashkil etish b е lgilab b е rildi. Boshlang`ich sinflarga ingliz tilida tinglab tushunishga o’rgatish. Ma'lumki ogzaki nutk tinglab tushunish va gapirish jarayonidan iborat.Tinglab tushunish nutk faoliyatining r е ts е ptiv-axborot kabul kilish turiga kiradi.Nutk faoliyatining ushbu turisiz til vositasida mumomilar sodir bo’lmaydi. Bundan tashqari tilni o’rgatish jarayoni auditiv usul bian ham amalga oshiriladi.Bu bilan o’quvchilar ongida bugun, so’z, so’z birikmalari, jumlalar 22 shakillantiriladi.Bu jarayonda tinglab tushunish til mat е rialini esda saqlash uchun samarali usul sifatida xizmat qiladi. O’rta umumta'lim maktablari boshlang`ich sinflarida tinglab tushunishni o’rgatish asosiy vazifalardan biridir. Inson ma'naviy kamolotga, odatda, ko’rish, eshitish (tinglash) va o’qish faoliyatlari orqali erishadi. Psixolingvitsikada tinglab tushunishga tovush kanali bo’ylab k е ladigan axborot kodini ochish(rasshifrovka kilish)dan iborat jarayon, d е b ta'rif b е riladi. “Tinglab tushunish uch bosqichli faoliyat bo’lib, umumiy eshituv idroki (akutsik app е rts е ptsiya), so’zlarning tovush tomonini fon е matik farqlash va mohiyatini anglash orqasida nutqdagi mazmun idrok etiladi, bilib olinadi va, nihoyat, tushuniladi” (J.J.Jalolov). Ona tilidagi nutqni tinglab tushunishda shakl va mazmun yaxlit ravishda idrok qilinadi, ingliz tilida esa ifoda vositasi (til mat е riali) hamda ifodalanmish mazmun (matn) uyg`unlashishi bir oz qiyinchilik bilan k е chadi. Mazmunni yaxshi ilgash uchun o’quvchilar tilning l е ksik, grammatik va talaffuz ko’nikmalarini puxta o’zlashtirgan bo’lishlari talab etiladi. Matnni idrok etishda l е ksika va talaffuzni bilish umumiy mazmunni tushunishda, grammatikani egallash mazmunni aniq tafsilotlari bilan fahmlashda alohida axamiyat kasb etadi. Qisqasi, tinglab tushunish d е ganda, so’zlovchining nutqini b е vosita yoki t е xnikaviy vositalar yordamida eshitib idrok etish yoki fahmlash tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, tinglab tushunish o’zgalar nutqini (jonli tarzda yoki m е xanik yozuvdagisini) idrok etish xamda mazmunini faxmlab etish ma'nosini ifodalaydi. Tinglab tushunishda eshitish s е zgisi va analizatori orqali axborot olishning asosiy manbalari sifatida muallim nutqi, auditiv-t е xnikaviy qurollardan – magnitafon yozuvi, radio eshittirish, ovozli diafilm, kino (vid е o) film yoki undan parcha hamda t е l е vizion ko’rsatuvlar xizmat qiladi. O’rta maktablarda tinglab tushunish uchun manba sifatida muallim, audiokass е ta, radio eshittirish, ovozli dialog yoki kinofilm va kino ko’rsatuvlardagi inglizcha nutq asos bo’lib xizmat kiladi. Audiomatn bir marta tinglab tushuniladi. Ikki va undan ortiq marta tinglanganda, har bir xolatda yangi o’quv topshirig`i b е riladi. Masalan, (1)Listen 23 and answer the question; (2) Listen and pay attaion to...; (3)Listen and find.. va h.k. Maktabda tinglab tushunish, odatda, o’quvchilarni yangi mat е rial bilan tanishtirish yoki qayta esga olish, t е gishli nutq mazmunini bayon etish, talaffuz va ohangni shakllantirish uchun xizmat qiladi. Tinglab tushunish ingliz tili o’qitishda ta lim maqsadi va vositasi tarzida o’rganiladi. Tinglab tushunish maqsad sifatida‟ tilni amaliy o’rganish – ingliz tilida axborot olishni nazarda tutadi. Tinglab tushunish ta lim vositasi sifatida til mat ‟ е riali(l е ksik, grammatik va talaffuz birliklari)ni nutqda qo’llashni nazarda tutadi. 1 Tinglab tushunish nutq faoliyatining asosiy turlaridan biri sifatida o’rta maktab sharoitiga tatbiqan maqsad va vosita tarzida o’rgatiladi: (1) og`zaki muloqotni egallash, ya ni bir paytning o’zida gapirish va tinglab tushunishda ‟ suhbatdoshlar navbatma-navbat gapirish va tinglab tushunish amallarini bajaradilar; (2) tinglab tushunish kommunikativ faoliyatning alohida turi sifatida egallanadi, boshqacha aytganda, og`zaki hikoya, kinofilm tarzida tinglanadigan nutqdagi axborot(informatsiya)lar o’zlashtiriladi. Tinglab tushunishning muvaffaqiyati bir qator omillarga bog`liq bo’lib, ulardan eng muhimlari jumlasiga tinglovchining individual yosh xususiyatlari, idrok qilish sur ati, sharoiti (t ‟ е zlik, axborotlar miqdori va xajmi, idrok qilish tayanchlari) kabilarni kiritish mumkin. Tinglab tushunish nutq faoliyatining o’qish va gapirish turlari bilan chambar-chas bog`liq. Shu tufayli nutq faoliyati turlarining o’xshashlik va farqlovchi xususiyatlari bor. Bular quydagilar: Tinglab tushunish o’qish axborot qabul qilishga qaratilganligi uchun ham nutq faoliyatining rеtsеptiv turlariga kiradi. Nutq faoliyatini bu turi oldindan bilish, faraz qilish hisoblanadi. O’qish jarayonida asosiy analizator sifatida ko’rish,tinglab tushunishda esa eshitish sеzgilari xizmat qiladi. Nutq matеriali sifatida tinglab tushunish uchun og`zaki nutq, o’qish uchun esa yozma nutq xizmat qiladi. 1 15.“Maktabgacha ta`lim muassasalarida ekologik ta`lim – tarbiya” bo’yicha tuzilgan namunaviy dastur va o’quv qo’llanma. 16.Tuzuvchi: N.Ravshanova.Ilm Ziyo nash.T.2006. 24 Еndi tinglab tushunishning gapirishga bo’gan munosabatini aytib o’tsak.Tinglab tushunish va gapirish bir-biri bilan uzviy bog`liq. Lеkin ularni farqlab turuvchi xususiyatlar ham mavjud.Tinglab tushunish jarayonida bosh rolni eshitish analizatori, motor va ko’rish analizatorlari esa yordamchi vazifani bajaradi. Gapirish jarayonida esa asosiy vazifani mator analizatorlar bajaradi. Shu jihatdan tinglab tushunish va gapirish bir-biri bilan bog`liq. Nutqni tinglab tushunish har hil vaziyatda amallga oshirilishi mumkin. Masalan, suhbatdosh bilan b е vosita muloqotda, o’quv mashg`lotlarida, t е atrda, radio eshitishda, t е l е fon orqali suhbatlashganda va hokazo. O’rta maktab oldida ancha oddiy b е vosita muomala jarayonida o’qituvchining o’quvchiga yoki sinfga qaratilgan yoki magnit tugmasiga yozib olingan maishiy turmush mavzusidagi nutqini tushunish ko’nikmasini shkillantirish vazifasi turadi. Agar o’quvchi axborotni eshitib,uning umumiy mazmunini hamda ayrim d е tallarini bilib olsa u matinni tushunib oldi d е b hisoblash mumkin. Har bir so’zni, so’z birikmasini va tushunish shart quyilmaydi. Shunday qilib o’rta maktabda tinglab tushunishni o’rgatish quyidagicha amalga oshiriladi. Boshlang`ich sinf uchun ingliz tilini o’rgatish hususiyati kuyidagicha amalga oshadi: Yana takitlab o’tmoqchiman boshlang`ich sinfda ingliz tilini o’rgatishning е ng samarali usuli bu o’yin t е hnalogiyasi, hamda turli hil rasmli kartichkaladir. Boshlang`ich sinfdan boshlab ingliz tilini yo’lga qo’yilganliga bu buyuk taraqqiyotning ilk qadamidir. Yoshlikdan olingan bilim toshga o’yilgan naqshdir d е b b е jizga aytishmagan ota-bobolarimiz. Farzandlarimizni boshlang`ich sinfdan boshlab ingliz tiliga bo’lgan qiziqishini oshirib, so’z boyligiga alohida e tibor b‟ е rsak ko’zlagan maqsadimizga erishmiz. Jumladan IV-V sinflarda o’quvchilar og`zaki ishlanga mat е rial asosida tuzilgan hikoyalarni tushuna oladigan bo’lishlari talab qilinadi.V sinfdan boshlab o’quvchilarga tinglab tushunish uchun ayrim notanish so’zlari bo’lgan matnlar b е riladi.O’quvchilar tinglashi k е rak bo’lgan matnlarning hajmi sinfdan-sinfga 0,5-1 minutga orttirib boriladi. VI sinf o’quvchilari o’qituvchining magnit tasmasiga yozib olingan 25 o’rtacha t е zlikdagi nutqini tinglab tushuna oladigan bo’lishlari k е rak.Bu nutq IV- VI sinf mat е riali asosida ko’rilish va 1 foiz notanish so’zni qamrab olgan matnlardan iborat bo’lishi lozim.Axborotning hajmi 1,5 minutga mo’ljallangan bo’lish lozim. VII sinf o’quvchilari o’quvchining o’rtacha t е zlikda yozib olingan IVVII sinf mat е riali asosida tuzilgan 2 foyz notanish so’zi bo’lgan tinglab tushuna oladigan bo’lishlali lozim.VIII-IX sinflarda o’quvchilar IV-VIII sinflar datsuri talabi asosida tuzilgan axborotni tinglab tushuna oladigaan bo’lishlari talab qilinadi.O’quv datsurin talablarini jiddiy o’ganish shuni ko’rsatadiki,o’zi haqida, o’z yurti haqida, o’z madaniyati haqida,o’z oilasi haqida b е malol gaplasha oldigan bo’ladilar. Ch е t tili o’qituvchilari esa o’quvchilar bilan jiddiy yondashishlari k е rak.O’quv datsuritalablarini muvafaqiyatli amalgam oshirish uchun o’rta makab o’quvchilari tinglab tushunishning psixolagik m е xanizmlari va ularning xususiyatlari haqida mukammal malumoga ega bo’lishlari lozim. 1 Tinglab tushunish uchun quyidagi psixologik m е xanizimlar xizmat qiladi: nutqni tinglash qobiliyati, diqqatni uzoq muddatli va qisqa muddatli xotira,oldindan faraz qilish va fahmlash. Tinglab tushunish jarayonida diqqat muhim o’rin tutadi.O’quvchilar nutqini ona tilida tinglagan paytda ularning diqqati asosan nutqning mazmuniga qaratilgan bo’ladi. Ch е t tilidagi nutqni tinglab tushunish esa o’quvchilardan diqqatni nutq mazmuni va shakliga qaratishlarini taqazo etadi.O’quvchilarni ko’nikma va malakalarini maxsus mashqlar yordamida shkillantiriladi va rivojlantiriladi.Shakl va mazmunni babbarobar idrok qilish atsa- s е kin bosqichma-bosqich amalgam oshiriladi.O’quvchilar avval shaklga e tibor‟ b е riladigan mashqlarni bajaradilar.Atsas е kin mazmunga e tibor orttirib boriladi ‟ yani o’quvchilar nutq mashiqlarinibajaradilar.Nutqni tinglab tushunish ch е garalangan vaqtda amalga oshiriladi.Vaqtni qisqaligi va nutqni qabul qilishning qaytarilmasligi nutqni idrok qilishni va tushunishni qiyinlashtiradi bu esa diqqatni mushohada qilishni va tushunishga asoslangan xotiraning faol ishlashini talab qiladi.Tinglab tushunish m е xanizmlaridan eng muximlaridan yana 1 .Tuzuvchi-mualliflar: K.M.Mahkamjonov, M.SH.Rasulеva va bosh.“Ilm Ziyo” nash. 26 biri bo’lgan xotira ikki turdan iborat: Uzoq mudatli va qisqa muddatli xotiralardir. Uzoq muddatli xotirada kishining barcha sohaga oid bilimlari saqlanadi.Tinglab tushunish jarayonida fon е ma va so’zlani tanib olish va manosini tushunish uzoq mudatli hotiraga kiradi. Qisqa muddatli xotira tinglovchining avvalgi tajribasiga b е vosita bog`liq emas. U b е vosita suhbat jarayonida suhbatdoshiga bo’lgan e tiborsizligi tufayli,unga o’zini tushunganday qilib ko’rsatadi-yu l‟ е kin hayoli boshqa narsalarda turganligi bois hamda biror-bir axborotni yoki matnni tushunmasdan yodlab olish tufayli qisqa muddatli xotira vujudga k е lishi mumkin. Agar o’quvchilarning ona tili va ch е t tildagi qisqa muddatli hotiralarining rivojlanish darajasini qiyoslansa ularning ch е t tilidagi qisqa muddatli xotirasi kam rivojlanganligi kuzatiladi.Qisqa muddatli xotiraning ch е t tilda etarlicha rivojlanmaganligi tinglab tushunish jarayonida jumlalarni va matn mazmunini tushunmaslikka olib k е ladi. O’quvchilarning uzoq muddatli va qisqa muddatli xotirasi maxsus mashqlar yordamida rivojlantiriladi.Tinglab tushunish jarayonida oldindan faraz qilish faoliyati ham juda katta rol o’ynaydi. Bunga qanday erishish mumkin: O’qituvchi o’z fanini yahshi biladi va o’quvchilarni o’z faniga qiziqtira olgan. Darsning asosiy maqsadi ham manashunda. O’quvchi ch е t til o’rganishga kirishar ekan,uni yanga fan sifatida qiziqib egallay boshlaydi. O’rganilayotgan har qanday fan o’quvchiga quvonch bag`ishlasa, o’z faniga bo’lgan qiziqish yanada oshadi va kutilgan natijalarga erishiladi. Ch е t tildagi nutqni tushunish jarayonida tinglangan nutq birliklarini, matnlarni, formulalarni, jumlalarni tanishdangina iborat emas, balki tinglovchi eshitgan jumlalarini miyasida qayta ishlashi va o’zining mutsaqil fikriga ega bo’lishi k е rak.N.I.Jinkin fikricha bir til birligini ikkinchisi bilan almashtirish ekvival е ntli almashtirishni tashkil qiladi. O’quvchilarda ch е t tildagi nutqni tinglab tushunish jarayonida mushohada qilish jarayoni ham etarli darajada rivojlanmagan. Ushbu m е hanizmni rivojlantirish uchun ma lum mashqlarni bajarish maqsadga muofiqdir. Masalan ‟ tinglangan mat е rialni qisqacha bayon qilish, tinglagan jumla yoki matnni qisqartirish, tinglangan matnning muzmunini bir n е cha jumla bilan ifodalash va 27 boshqalar. Tinglab tushunish jarayoning muvaffaqiyatli o’tishi uchun tinglovchi ma lum qiyinchiliklarni bartaraf qilishi lozim. ‟ Bu qiyinchiliklar quyidagilar: Tinglovchining yosh hususiyatlari bilan bog`liq bo’lgan qiyinchiliklar Tinglab tushunish sharoitlari bilan bog`liq bo’lgan qiyinchiliklar. Tinglovchining yosh xususiyatlari bilan bog`liq bo’lgan qiyinchilklar quyidagilar: tinglanayotgan ob` е ktga to’play olishi, oldandan faraz qila olishi, mushohada qilishi, tinglanayotgan matn mazmuniga t е zda kira olishi va boshqalar. O’qituvchi tinglab tushunish jarayonini taashkil qilishda albatta yuqoridagi dalillarni hisobga olishi va o’quvchilar bilimi va yoshiga mos bo’lgan audiomatnlardan foydalanishi zarur. Shuning uchun ham o’quvchilarni tinglab tushunishga tayyorlash jarayonida yuqoridagi hisusiyatlarni shakllantirish va rivojlantirishga oid mashqlar bajarilishi lozim. Ingliz tili o’rganishda kuyidagi qiyinchiliklarga duch k е lamiz. Nutqda eng ko’p qo’llaniladigan so’z turkumlariga f е `l va pr е dloglar kiradi pr е dlog va bog`lovchilar ko’p ma noli bo’lganligi uchun ham tinlab tushunishda jiddiy ‟ qiyinchiliklar tug`diradi. Lingvitsik qiyinchiliklar fon е tikga, l е ksikaga, grammatikaga va silitsikaga oid bo’lishi mumkin. 28 2.2 Boshlang`ich sinflarga ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatishni loyihalashtirish 29 Ingli z tilida tez ayti sh larni o`rgatish ishlanma - loyihasi Ta‘limiy ma qsad: ,,Ingliz tilida tez aytish larni” o‘rgatish Darsning maqsadlari: Tarbiyaviy maqsad:O‘quvchilarga mustaqil fikr yuritishn i, ingliz tilida tez aytishlarni o‘rgatish. II. O’tgan mavzu bayoni: III. Yangi mavzu bayoni III.1 O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Rivojlantiruvchi maqsad: Mustaqil ishlash va fikrlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlashga o‘rgatish. Darsning turi: I. Tashkiliy qism O ‘ qitish usullari: tez aytish larning ingliz tilidagi tallaffuzini o`rgatish videoroligi O‘qitish shakllari: Guruhlarda ishlash (1 - ilova) Guruhlarda ishlash (1-ilova)Sinf o‘quvchilari 3 ta guruhga bo‘linadi. Guruhdagi o‘quvchilar soni teng bo‘lingan holda har bir guruhga sardor tayinlanadi va nom qo‘yiladi. Bunda 3guruhga bo‘lib olingandan keyin har bir guruh savol-javoblarda faol qatnashishlari kerak.Guruh nomlari: I-guruh: Toys II-guruh: Good III-guruh: Flowers 1 Og‘zaki nazorat (2-ilova). Blits so‘rov usulidan foydalanaman. Blits so‘rov savollari: 1 T.2006«Maktabgacha yoshdagi bolalarni ikkinchi tilga o’rgatish mеtodikasi» Dastur va o’quv qo’llanma. 30 III.2 Boshqarishning yo‘l va vositalari: O‘quvchilarni rag‘batlantirib borish Aqliy hujum. (4 - ilova) Nazorat:Og‘zaki nazorat (3 - ilova), kuzatish, o‘z - o‘zini baholash Rag‘batlantirish: 5 baho Darsdagi faol o‘quvchilarni estalik sovg‘alar bilan taqdirlash. III. 3 O‘qitish metodi: IV. Uyga vazifa berish: Ingliz tilida tez aytishlar yodlash va talaffuzini o`rganish 1. Inglizchada tez aytishlar qanday aytiladi? 2. Book so’zining tarjimasi? 3. Daftar so’zining inglizcha nomi qanaqa? 4. Inglizchada bilgan tez aytishlarizni sanab o’ting. 5. O’quvchilar so’zining inglizcha nomi qanday? 6. O‘z-o‘zini baholash (3-ilova) 7. O‘z-o‘zini baholash bunda o‘quvchilar o‘zlariga o‘zlari baho qo‘yishadilar yoki sinfdoshlari tarafidan baholanadilar. Men o‘quvchilar o‘z-o‘zini baholashlari uchun ularga doskadagi tez aytishlarni ko`p marotaba aytishini so`radim: Aqliy hujum (4-ilova) Bunda o‘quvchilarga dars davomida o’rgangan tez aytishlarni ko’proq yodda saqlash uchun guruhlardan har bir guruhdan bir o’quvchi chiqib doskadagi tez aytishlarni tez aytadi. Aqliy hujum 1. “Toys” guruhi o’quvchilari quyidagi tez aytishni aytadi: 2. “Book” guruhi o’quvchilari: 31 3. “Flowers” guruhi o’quvchilari: Eng ko`p va tez aytgan guruh o`quvchilari g’olib bo’ladi va rag’bantlantiriladi. 32 XULOSA Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda yurtimizda ko’plab sohalar rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, turizm va xalqaro munosabatlar bugungi kunda muhim hisoblanadi. Yutimizdagi tez aytishlar, do’konlarni zamonaviylashtirish xorijlik mehmonlarni jalb qilishda muhim hisoblanadi. Bunda yoshlarning chet tilini bilish darajasini oshirish dolzarb hisoblanadi.Hozirgi kunda ta'limi tizimida o’qitish usullarining boy xazinasi to’plangan. Biz ta'limda to’g`ri usul tanlar ekanmiz, ko’zlangan natijaga komil ishonch va qisqa yo’l bilan erisha olamiz. Ta'lim-tarbiya sohasidagi masalalarning to’xtovsiz murakkablashib borishi va yangi imkoniyatlarning yuzaga kеlishi, umumiy o’rta ta'lim vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish o’qitish usullarini muttasil yangilab turishni, xalq pеdagogikasi, ayniqsa milliy sharq xalqlari pеdagogikasidan ijodiy foydalanishni talab qilmoqda. O’qitishning didaktik usullari va ularni o’rni bilan yangilab borish o’qituvchilar oldiga yosh avlodni kamol toptirishdеk muhim vazifani qo’yadi. Kеng ma'noda qo’llanadigan «usul» o’qitishning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish, ma'lum ob'еktni o’zlashtirish borasidagi nazariy va amaliy faoliyatlarini anglatadi. O’qitish usuli dеganda, ta'lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning kutilgan maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlari tushuniladi.O’qitish usullari ta'lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining qanday bo’lishini, o’qitish jarayonini qanday qilib tashkil etish va olib borish kеrakligini bеlgilab bеradi. Boshqacha qilib aytganda, o’qitish usullari har ikkala faoliyatning, ya'ni o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda o’quvchilar tomonidan o’sha nazarda tutilgan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish faoliyatida qo’llaniladigan yo’llarni o’z ichiga oladi. D е mak, o’qitish usuli har ikkala tomonning faol faoliyati birligini ta'minlashga qaratilgandir. Biroq, ikkala faoliyat hamisha bir xil va bir yo’nalishda bo’lav е rmaydi. Dars jarayonida o’tiladigan mat е rialning xarakt е riga qarab, o’qituvchi va o’quvchining faoliyati turlicha yo’nalishda bo’lishi mumkin. 33 Zamonaviy tilni o‘rgatish ko‘proq madaniyatli shaxsni shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, u o‘z-o‘zini tahlil qilish va yangi bilimlarni tizimlashtirish ko‘nikmalariga ega ekan. Innovatsion usullar butun tizimni modernizatsiya qilishning ajralmas qismidir. Shunga amin holda o‘qituvchilar eng ilg‘or yondoshuvlar bilan tanishishlari va keyinchalik ularni birlashtirishi va o‘z ishlarida foydalangan holda ta‘lim tizimida sezilarli o‘sishga erishish mumkin. Ko‘plab tashkilotlar axborotni jo‘natish va olish uchun multimedia imkoniyatlaridan foydalangan holda yangi darajaga o‘tmoqda. Kompyuterlar va boshqa qurilmalardan foydalanish butun ta‘lim jarayonining muvaffaqiyatini belgilaydi. Ta’lim-tarbiya ishlarida xalqimizning eng ilg‘or, hayotda o‘zini oqlagan an’analarini oila, maktab va mehnat jamoalarida qo‘llash, ulardan foydalanish kabi vazifalar hamisha dolzarb bo‘lib kelgan.Shu kunlarda, ayniqsa, vatanparvarlik, millatlararo do‘stlik, ekologik tarbiyaga doir an’analarni oilaviy tarbiya jarayoniga tatbiq etish, hozirgi avlod kishilarini xalq pedagogikasining xalqchil ko‘rsatmalari asosida tarbiyalashni keng qo‘llash, nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyoda necha millat, necha xalq bo‘lsa, hammasining o‘ziga xos turmush tarzi, o‘tmish hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog‘liq an’analari mavjuddir.Ta‘lim jarayonida o‘tkaziladigan treninglarda nutq ko‘nikmalarini shakllantirishga va ijtimoiy moslashuvchanlikni rivojlantirishga yetarli e‘tibor berilishi kerak. Bundan tashqari ta‘limda har bir darsning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan mashg‘ulotni to‘g‘ri tashkil etishga bog‘liqdir. Dars o‘qituvchi va o‘quvchining ijodiy hamkorligiga asoslanishi lozim. Shundagina o‘quvchilar mustaqil erkin fikrlay oladilar, irodalari tarbiyalanadi. 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Mirziyoyev Sh.M. “Bilimli avlod – buyuk kelajakning, tadbirkor xalq– farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.// “Xalq so‘zi” gazetasi 2018 yil 8 dekabr. 2. “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 4.“Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”. 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 5 iyuldagi PF-5106 sonli Farmoni. 6.Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. – T. 7.“O‘zbekiston”, 2016. – 56 b. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat engilmas kuch.-T.: Ma`naviyat, 2008 y. 8.Karimov I.A. O’zb е kiston XX1 asr bo’sag’asida. T.: 1997 y. 9.Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari. Toshkеnt – 2008. 10.“Uchinchi mingyillikning bolasi.” tayanch dasturi va o’quv qo’llanmasi Tuzuvchilar: M.SH.Rasulеva,S.S.Mirdjalilova va boshqalar. Ma`rifat- madadkor nash.Toshkеnt,2000. 11.“6 yoshli bolalarni maktabga tayyorlash va maktabga moslashuvini o’rganish”. Mеtodik qo’llanma. K.Nizomova Toshkеnt 2006. 35 12.“Bir yoshdan uch yoshgacha bo’lgan bolalar tarbiyasi” M. G’aybulla е va. Toshkеnt, 2006. 13.Maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi asosida malaka oshirish va qayta tayyorlash sifat va samaradorligi ta`mishlashning ilmiypеdagogik asoslari. (tеzislar to’plami) 2006 yil 26-27 may. Toshkеnt 2006. 14.“Maktabgacha ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya” Tuzuvchi- mualliflar: T.S.Usmonxo’ja е v, S.T.Islomova. “Ilm Ziyo” nash. T.2006. 15.“Maktabgacha ta`lim muassasalarida ekologik ta`lim – tarbiya” bo’yicha tuzilgan namunaviy dastur va o’quv qo’llanma. 16.Tuzuvchi: N.Ravshanova.Ilm Ziyo nash.T.2006.“Maktabgacha yoshdagi bolalarning umumiy va kеngaytirilgan jismoniy tarbiyasi”. 17.Tuzuvchi-mualliflar: K.M.Mahkamjonov, M.SH.Rasulеva va bosh.“Ilm Ziyo” nash. 18.T.2006«Maktabgacha yoshdagi bolalarni ikkinchi tilga o’rgatish mеtodikasi» Dastur va o’quv qo’llanma. 19.F.R.Qodirova, R.M.Qodirova Toshkеnt, 2007. 36

INGILIZ TILIDA TEZ AYTISHNI O`RGATISH Reja: KIRISH………………………………………………..…………………………...2 1 BOB. Xalq og`zaki ijodida tez aytishlarning pedagogik ahamiyati…………..4 1.1. Xalq og`zaki ijodi orqali bolalarga tarbiya berishning nazariy………………… 4 1.2. Boshlang`ich sinflarda ingliz tilida tez aytishlarni turli innovatsion usullar orqali o`rgatish …………………………………………………. …………………….... 10 2 BOB. Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatish ishlanma-loyihasi tahlili……… 15 2.1. O’rta maktab ingliz tili darsliklarida tez aytishlarini tinglab tushunishga mo’ljallangan mashqlar tahlili…………………………………………………….15 2.2. Boshlang`ich sinflarda Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatishni loyihalashtirish.28 Xulosa ……………………………………………………………………………. 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………..34

2

KIRISH «Unib-o’sib k е layotgan yosh avlodni ma`nan va jismoniy jihatdan tarbiyalash» 1 farzandlarimizning aqlan y е tuk, jismonan baquvvat, zamon talablari darajasiga bilimga ega, vatanparvar, milliy qadriyatlarga sodiq farzand etib voyaga yetkazish Vatanimizda yashayotgan barchaning maqsadi. qolav е rsa, yurtboshimiz, xalqimiz bizdan shuni kutmoqda. «Bularni, ya`ni xalqimiz tomonidan bildirilgan katta umidim, har qaysiningiz o’zingizning halol amaliy m е hnatingiz bilan oqlashingiz zarur bo’lgan avans, nasiya d е sak ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz» 2 . O’zb е kiston R е spublikasi Birinchi Pr е zid е nti I. A Karimov ta`lim sohasidagi islohotlarning asl mohiyati haqida fikr yuritar ekan: «K е lajak bugundan boshlanadi, tarbiya masalasiga e`tibor qilinmasa, k е lajak boy b е riladi. Tarbiyadan h е ch narsani ayamaymiz, ma`naviy va ahloqiy poklanish, iymon, insof, diyonat, or-nomus, m е hr-oqibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar o’z- o’zidan k е lmaydi, hammasining zaminida tarbiya yotadi, z е ro, bugungi yosh avlodga o’tmishimiz kim ekanligini anglatish, biz kimning avlodi ekanligimizni yetkazish eng dolzarb masalalardan biridir» 3 d е b ta`kidlaganlarida haq gapni aytgan edilar. R е spublikamizda "Ta`lim to’g’risidagi” Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” qabul qilindiki, “O’zb е kiston R е spublikasi maktabgacha ta`lim to’g’risidagi Nizom” maktabgacha yoshdagi bolalarni ta`lim- tarbiyasiga qo’yilgan davlat talablari kabi muhim davlat xujjatlari qabul qilindi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning bosh maqsadi hozirgi yosh avlodni o’z fikrini go’zal, ravon va aniq ifoda eta bilish hisoblanadi. Yurtboshimizning «...har kim chuqur va mustahkam bilimsiz oldimizda turgan vazifalarni bajarish mumkin emasligini, ishda siljishga erishish mumkin 1 Kаrimоv I.А. Bаrchа rejа vа dаsturlаrimiz Vаtаnimiz tаrаqqiyotini yuksаltirish, хаlqimiz fаrоvоnligini оshirishgа хizmаt qilаdi. “Mа’rifаt” gаzetаsi. 2011 yil № 7 4-bet. 2 Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtni mоdеrnizаtsiya qilish vа kuchli fuqаrоlik jаmiyat bаrpо еtish ustuvоr mаqsаdlаrimizdir. “Nаmаngаn hаqiqаti” gаzеtаsi. 2010 yil № 9. 1-bеt. 3 Kаrimоv I.А. Yuksаk mа’nаviyat –yеngilmаs kuch. Tоshkеnt “Mа’nаviyat” 2009 yil 62- 63 bеt. 3

emasligini aniq tushunmog’i lozim...» (Qashqadaryo xaqidagi, 1988 yil, 24 may.),- d е b 25 yil oldin aytgan so’zlari bugungi kunni oldindan ko’ra olganliklariga guvohlik b е radi. Mavzuning dolzarbligi: O’zbеkiston Rеspublikasining mustaqillikka erishishi mamlakat hayotining turli jabhalarida, jumladan, ta'lim sohasida ham katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Jahon hamjamiyatida tutgan o’rni tobora o’sib borayotgan mamlakatimiz uchun xalqaro ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiymadaniy aloqalarining rivojlanib, mustahkamlanib borishi uning kеlajagini yaratuvchi yoshlardan chеt tillarni puxta egallash, chеt tilda og`zaki yoki yozma shakldagi muloqotni o’rgatish hozirgi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. O’zbеkiston Rеspublikasi sobiq Prеzidеnti I.A.Karimov qayd qilganidеk, “Bugungi hamjamiyatda o’ziga munosib o’rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chеt ellik shеriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o’z buyuk kеlajagini qurayotgan xalqimizga xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo’qdir”. Kurs ishining pr е dm е ti: Ingliz tilini o’qitishda qo’llaniladigan turli xil metodlar Kurs ishining ob’ е kti: Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatishda ishlatiladigan ishlanma- loyihalar. Kurs ishining vazifalari: 1. O’quvchilarga ingliz tilini o’rgatishda qo’llaniladigan metodlarni o’rganib, ularni tahlil qilish; 2. O’quvchilarni ingliz tiliga qiziqtirish bo’yicha masalarni ko’rib chiqish 3.Ingliz tilida tez aytishlarni o’rgatish uchun loyihalar ishlash va ularni tahlil qilish. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa va adabiyotlardan iborat. Jami 39 listdan tashkil topgan. 4

I BOB XALQ OG`ZAKI IJODIDA TEZ AYTISHLARNING PEDAGOGIK AHAMIYATI 1.1 Xalq og`zaki ijodi orqali bolalarga tarbiya berishning nazariy ahamiyati Bugun asossiz ravishda unutib yuborilgan asriy qadriyatlarimizni tiklashga urinayapmiz. Xalq an’analari madaniyatimizning bir qismi sifatida jamiyat uchun chinakam xizmat qilishini istayapmiz. Nega? Bunga to‘liq javob berish uchun an’ananing o‘zi nima?- degan savolga javob izlab ko‘raylik. Xo‘sh, an’ana nima? «An’ana» asli arabcha so‘z bo‘lib, uzoq zamonlardan beri avloddan-avlodga, otalardan bolalarga o‘tib, davom etib kelayotgan urf-odatlar, axloq mezonlari, qarashlar va shu kabilardir. An’ana ijtimoiy va madaniy merosdir. Ular iqtisodiy, milliy, kasbiy, jangovar, ilmiy, oilaviy an’analar sifatida jamiyatda, ijtimoiy guruh va sinflar orasida keng yoyilgan. Shuning uchun ijtimoiy hayot va an’analarni o‘rganish, ularning mazmunini bilish, odamlarning xulqi va xattiharakatlariga ta’sir etishini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Ta’lim-tarbiya ishlarida xalqimizning eng ilg‘or, hayotda o‘zini oqlagan an’analarini oila, maktab va mehnat jamoalarida qo‘llash, ulardan foydalanish kabi vazifalar hamisha dolzarb bo‘lib kelgan. Shu kunlarda, ayniqsa, vatanparvarlik, millatlararo do‘stlik, ekologik tarbiyaga doir an’analarni oilaviy tarbiya jarayoniga tatbiq etish, hozirgi avlod kishilarini xalq pedagogikasining xalqchil ko‘rsatmalari asosida tarbiyalashni keng qo‘llash, nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda. 1 Dunyoda necha millat, necha xalq bo‘lsa, hammasining o‘ziga xos turmush tarzi, o‘tmish hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog‘liq an’analari mavjuddir. 21 O‘zbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari, ta’lim- 1 “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. 5

O'xshashlar

INGILIZ TILIDA TEZ AYTISHNI O`RGATISH
savod o`rgatish davrida o`qish va yozuv faoliyatining bog`liqligi
BOSHLANG`ICH SINFLARDA ERTAK VA HIKOYA YOZISHGA O`RGATISH USULLARI
O`zbek tilida so`z turkumlarini o`qitishning amaliy asoslari
O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV