KIChIK MAKTAB YoShIDAGI BOLALARDA IRODAVIY SIFATLARNING BILISh JARAYoNLARI RIVOJLANIShIGA TA’SIRI MUNDARIJA: Kirish ............................................................................................................... 3 I-bob. Umumiy va ijtimoiy psixologiyadagi zamonaviy tadqiqotlarda irodaviy sifatlarning ilmiy-nazariy talqini .................................................... 9 1.1 Irodiviy sifatlar – tadqiqot obyekti sifatida............................................ 9 1.2 Iroda haqida tushuncha va irodaviy akt strukturasi .............................. 13 Bob yuzasidan xulosa .............................................................................. 21 II bob . Ki ch ik maktab yoshidagi bolalarning emosional-irodaviy sifatlarini maktabga moslashuviga ta’sirini eksperimental tadqiq etish .............................................................................................................. . . 23 2.1. Kishining irodaviy fazilatlari va ularni shakllantirish . .......................... 23 2.2. Emosiyalarni o’rganish muhim muammo sifatida.............................. 26 2.3. Tadqiqot metodlarining talqini .............................................. ............ 30 2.4. Tajriba natijalar samaradorligini .......................................... ............. . 39 Bob yuzasidan xulosa …………………………………………………….. 44 Xulosa . ............................................................................................................ 45 Ilovalar …………………………………………………………………………. 47 Adabiyotlar ro’yxati . ..................................................................................... 61 1

Kirish Bit iruv malak av iy ishining dolzarbligi : O’sib kelayotgan yosh avlodda ijodiy faollikni va uning negizida yotuvchi qobiliyatlarni shakllantirish respublika matablari oldida turganeng muhim vazifalardan biridir. Chunki hozirgi maktabning asosiy vazifasi ta’lim metodlarini, o’quvchilarning fikrlashlarini taraqqiy ettirish usllarini takomillashtirishdir. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o’zining har bir nutq va ma’ruzalarida yuksak ma’naviyat kelajak poydevori ekanligini qayta-qayta ta’kidlamoqda. Jumladan u shunday deydi: “Taraqqiyot taqdirini ma’naviy jihatdan yetuk odamlar hal qiladi. Texnikaviy bilim, murakkab texnalogiyani egallash qobiliyati ma’naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan borishi kerak. Aqliy zakovat va ruhiy- ma’naviy salohiyat ma’rifatli kishining ikki qanotidir” 1 . Darhaqiqat, yosh avlodni ruhan sog’lom, ma’naviy barkomal yuksak ma’rifatli insonlar qilib tarbiyalash boshlang’ich sinflardayoq boshlandi. “...taraqqiy topgan mamalakatlar qatoriga ko’tarilish uchun harakat qilayotgan jamiyat, birinchi navbatda, bugun unib-o’sib kelayotgan farzandlarning har tamonlama barkamol avlod bo’lib hayotga kirib borishini o’zi uchun eng ulug’, kerak bo’lsa, eng muqaddas maqsad, deb biladi” 2 . Boshlang’ich maktabning asosiy vazifasi bola shaxsini maktabgacha davrga nisbatan yuqoriroq darajada kamol topishiga erishishdir. Aynan boshlang’ich sinfda o’quvchi oladigan bilim, ko’nikma va malakalarning poydevori qo’yiladi. Bu haqda yurtboshimiz bunday deganlar: “Esiki ta’limning eng yomon qusuri boshlang’ich ta’limga ikkinchi darajali ish deb qarayotganimizdir. Ochiq aytishimiz kerak: bilimi sayoz muallimlar ham birinchi sinfda dars beraveradi... Vaholanki, bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlang’iya sinflarga ega yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirib qo’yilishini oddiy mantiqning o’zi deb talab etadi”(1) Boshlang’ich sinf 1 Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Т.:Шарқ, 1998.8б 2 И.А.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 17 йилиллигига бағишланган тантанали мааросимдаги маърузаси. 2009й 2

o’quvchisini maktabda har tomonlama rivojlanishining manbai bo’lib faoliyatning ikki turi xizmat qiladi. Birinchisi – bu bolaning kelgusidagi hayoti uchun nihoyatda zarur bo’lgan bilimlar va ko’nikmalarni egallashdan iborat bo’lgan o’quv faoliyati bo’lsa, ikkinchisi bola o’z imkoniyatlarini hayotda mustaqil foydalana oladigan ijodiy faoliyatidir. Tan olish kerakki, bugungi kunda boshlang’ich maktabda asosan o’quv faoliyatigaasosiy e’tibor qaratiladi. Lekin bog’chadan kelgan har qanday bola ham maktabga tez moslashib ketavermaydi. Maktabga moslashishning asosiy faktorlaridan biri bolaning xissiy-irodaviy sferasidir. Irodaga zo’r berish, o’z xissiyotlarini boshqarish har qanday bolada ham birday shakllanmaydi va ifodalanmaydi. Bu o’rinda o’qituvchi va ota-onalarning hamkorlikdagi faoliyati nihoyatda muhim. Fikrimizcha, maktabgacha yoshidagi bolalarning maktab hayotiga tez moslashishi, maktabda muvoffaqiyatlio’qishi o’qishi qator omillarga bog’liq. Bu omillar g’arb, rus, o’zbek psixologlari tamonidan e’tirof etilgan va tadqiqot predmeti sifatida tanlangan. Lekin izlanishlar tahlili shuni ko’rsatadiki, xanuzgacha kichik matab yoshidagi bolalarning maktabda muvoffaqiyatli o’qishlarining asosiy omillaridan biri psixologik omilga kiruvchi irodaviy sifatlar va xissiyotlar yetarlicha mahalliy muhitda tadqiq etilmagan. Aynan shu muammoning psixologik jihatlarini taxlil qilish tadqiqotning asosini tashkil etadi. Psixologlar didaktlar, metodistlar tomonidan ushba muammoga doir qator izlanishlar olib borilgan. Biz o’z navbatida ushbu muammoga yangi qarashlar nuqtai nazaridan izlanishlarni davoi ettirmoqchimiz. Bizningcha, mavzuning dolzarbligi tubandagi omillar bilan ham tasdiqlanishi mumkin. 1. «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi»ni amalga oshirishda ta’sir o’tkazishning usullarini kichi maktab yoshidagi bolalarga tadbiq etish; o’qituvchilarning kasbiy mahoratini oshirishda psixologik bilimlar va psixokorreksion metodikalar bilan qurollantirish; 2. Komil inson muammosi ko’p jihatdan irodaviy sifatlar, xissiy barqarorlik va o’z-o’zini boshqarishga bog’liq; 3

3. Irodaviy baquvvat, xissiy barqaror bo’lgan shaxsgina mustaqil fikrlay oladi, jamiyatda o’z o’rnini topadi. Aynan shunday bog’liqlik tadqiqot dolzarbligi bilvan bevosita bog’liq; 4. Xissiy-irodaviy sifatlarning yosh xususiyatlari va jinsiy tafovutlarini xisobga olish, ularning mexanizm va qonuniyatlarini ochish; 5. Xissiy-irodaviy sifatlarni ta’lim-tarbiya jarayonaga bog’liqligini tadqiq etish orqali yosh davrlari va pedagogik psixologiyani yangi nazariy bilimlar bilan boyitish. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Hozirgacha soha mutaxassisilaridan ko’pchiligi bola shaxsining bilish jarayonlari shakllanishi irodaviy sifatlarning rivojlanganlik muammolarining ma’lum darajadagi qirralarini o’z izlanishlari orqali o’rganganlar.jumladan chet el psixolog olimlari E.Torndayk, U.Mak-Dugall, U.Kennedi, R.Vudvords, A.Maslou, G.Olportlar, U.Djeymslar, hamdo’stlik mamlakatlari olimlaridan B.Ananyev, L.Vigotiskiy, L.Zankov, D.Elkonin, L.Bojovich, V.Aseyev, A.Zaprojes, P.Galperin, Matyuxina, N.Talizina, V.Selivanov, V.Ivannikovlar bolaning o’quv faoliyatini o’rgangan bo’lsalar. Ayni paytda, o’zbek olimlari tamonidan ham qisman bo’lsada mazkur muammoga dahldor tadqoqotlar olib borilmoqda. Jumladan, psixologlaridan E.G’oziyev, M.Davletshin, V.Tokareva, Z.Nishonova, S.M.Yo’ldosheva, M.Rasulova, T.Mustafaqulov, R.Sunnatova, M.Maqsudova, A.Kabilova, F.Xaydarov, G.Bagdalova, N.Jo’rayevalar o’z tadqiqot ishlarida kichik maktab yoshidagi bolalarni o’qish motivlari, qiziqishlari, o’z-o’ziga baho berish xususiyatlari, o’quv faoliyatiga bo’lgan munosabatlari o’rganilgan. Shuningdek, J. S. Iskenderovning “Pedagogika kolleji o’quvchilarida xarakterning intellektual va irodaviy xususiyatlarini shakllantirish” mavzusidagi ilmiy-tadqiqod ishida kollej o’quvchilari faoliyatida xarakterning intellektual va irodaviy sifatlari shakllanishining o’rtacha-umumiy va qiyosiy-tipik ko’rsatkichlari milliy muhitda o’rgangan. Biroq, kichik maktab yoshidagi bolalarning psixologik jarayonlari va xissiy-irodaviy sifatlarning rivojlanishi muammolarini tadqiq etishga qaratilgan bir qancha ishlar mavjud bo’lsada, bevosita kichik maktab yoshidagi bolalarda bilash 4

jarayonlari rivojlanishida irodaviy sifatlarning ta’sirini o’rganish bo’yicha maxsus tadqiqotishlari olib borilmagan. Shuning tuchun “Kichik maktab yoshidagi bolalarda irodaviy sifatlarning bilish jarayonlari rivojlanishiga ta’siri”, deb nomlangan mavzu tanlangan. Dissertasiya ishining ilmiy- tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Mazkur tadqiqot ishi O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi»i talablariga muvofiq maktab talimi tizimida ustivor yo’nalishlardan biri hisoblanib kichik maktab yoshidagi o’qkvchilarining xissiy-irodavimy sifatlarini maktab ta’limi samaradorligiga ta’sirini o’rganish muammolari ustida faoliyat yuritayotgan Toshkent davlat pedagogika universiteti hamda Samarqand viloyati pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari hamda « Barkamol avlod yili» Davlat dasturi doirasida amalga oshiriladigan ishlar bilan o’zaro aloqador. Tadqiqotning maqsadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda irodaviy sifatlarning bilish jarayonlari rivojlanishiga ta’siri mexanizmlarini o’rganish, ularning yosh, jins tafovutlarini aniqlashdir. Tadqiqot vazifalari: 1. Muammoning psixologik-pedagogik tadqiqotlarda o’rganilganligi bo’yicha adabiyotlar tahlili; 2. Kichik maktab yoshi o’quvchilarini bilish jarayonlari va irodaviy xususiyatlarini yoritish; 3. Kichik maktab yoshi o’quvchilarini bilish jarayonlari va irodaviy xususiyatlarini rivojlantirish samaradorligini ta’minlashga yo’naltirilgan psixologik trening dasturini ishlab chiqish va tatbiq etish 4.Psixokorreksion usullar yordamida kichik maktab yoshidagi bolalarning xissiy- irodaviy sifatlarini rivojlantirish. 5. Kichik maktab yoshidagi bolaning xissiy-irodaviy sifatlarini o’quv motivasiyasiga bog’liqligini o’rganish. 4. Tavsiyalar ishlab chiqish. 5