Mav zu: Shaxsning bilish jaray onlari REJA: 1. Bilish jarayonlari va professional faoliyat. 2. Bilish jarayonlari. 3. Idrok va idrok qilish qonunlari. 4. Xotira va shaxs tajribasining boyligi. 5. Bilish jarayonlarini boshqarish usullari. Professional faoliyat shaxsdan juda ko`p bilimlarni hamda malakalarni talab qiladi. Nima uchun u yoki bu kasbni tanlaganini anglab yetgan shaxs (motivlar muammosi), endi o`z faoliyati va qobiliyatlarini boshqara bilishi va o`z ustida muttasil ishlab, malakalarini ort-tirib borishi shart. Professional bilimdonlik shu nuqtai nazardan shaxs umumiy madaniyatining shunday yo`nalishiki, unga faqat kasbiga taalluqli bo`lgan bilimlardan tashqari shu bilimlarning hosil bo`lish yo`llari va malakalarning takomillashuvini ta’minlovchi psixologik jarayonlar va xolatlarni bilishni ham taqozo etadi. Bu psixologiyada bilish jarayonlari va ularning mohiyatini va kechishini bilish demakdir. Ma’lumki, odamlar bir-birlaridan ko`p jihatlari bilan farq qiladilar. Masalan, ayrimlar ko`rgan-kechirganlarini juda yaxshi esda olib qolib, kerak vaqtda aniq esga tushira oladilar. Ba’zilar ko`zi bilan ko`rgan har qanday ob’ektni mayda detallarigacha bayon etish qobiliyatiga ega. Yana birlari eshitgan narsalari xususida aniqroq fikrlaydi, kimdir sodda, ravon tilga o`z his-kechinmalarini ayta olsa, boshqalar — har bir hikoyaga albatta, fantaziya elementlarini qo`shishga moyil bo`ladilar. Demak, odamlarning tashqi olamdan oladigan taasurotlari va ularni ongda tartiblashtirish qobiliyatlari har xil bo`larkan. Ikkinchi tomondan, shunday kasb-korlar borki, u shaxsdagi u yoki bu sifatlarning mukammalashib borishiga imkon beradi. Masalan, yirik avtomatik boshqaruv tizimlarida ishlaydigan operator o`z diqqatini har qanday mayda o`zgarishlarga ham qaratishga o`rgansa, konstruktor mavhum matematik hisob-kitoblarga usta bo`lib boradi. Iqtisodchi-moliyachi pulning har bir tiyinidan foyda olishga o`rgansa, shoir tabiatan barcha xodisa va voqealarni badiiy bo`yoqlarda, o`ziga xos idrok qilishga moyilligi oshadi. Demak, odamning tashqi olam xossa va xususiyatlarini ongida aks ettirishi uning iqtidori o`sishi va professional malakalari rivojlanganligiga bog`liq tarzda kechadi. Shuning uchun har ongning muhim aks ettirish shakllari bo`lmish bilish jarayonlari — idrok, sezgilar, xotira, diqqat, tafakkur, iroda va hissiyotlarning inson hayoti va professional o`sishidagi roliga to`xtab o`tamiz. Bu jarayonlar insonga juda yaqin va tanish. Chunki har birimiz ongimiz borligini, atrofdagi narsalar va xodisalarning ayrim alohida hamda yaxlit xususiyatlarini bilamiz. Bu narsa va xodisalar bizda har bir alohida sharoitda o`ziga xos hissiy-kechinmalarni keltirib chiqarishini ham bilamiz. Masalan, qorningiz och qolganda, yemishga bo`lgan talabingizni haqiqatan bor yoki yo`qligini birovlardan so`ramaysiz-ku? Yoki kitob mutoala qilayotgan shaxs shu kitobni rost bilan ham o`zi o`qiyotganligini boshqalardan

so`ramaydi. Bunday ishlar o`z-o`zidan tabiiy jarayonlarday kechaveradi. Faqat imtihon paytida kecha kechasi bilan mutoaala qilib, o`rganib chiqqan materialni nega hozir domla oldida eslay olmayotganligingiz sizni ko`proq qiziqtiradi va siz «Xotiram ustida ishlashim kerak» degan xulosaga kelasiz. Darhaqiqat, bilish jarayonlari ham ma’lum ma’noda boshqariladigan jarayonlar bo`lib, agar siz o`z imkoniyatlaringizni kengaytirish yoki iqtidor darajangizni orttirmoqchi bo`lsangiz, bu jarayonlarga oid ma’lum qoidalar va xususiyatlarni bilib olishingiz kerak. Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim alohida jarayonlardan iborat. Shuning uchun ham atrof-muhitni, o`zimizni bilishimizga imkon beruvchi ongni o`rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo`lib o`rgana boshlaganlar. Bu jarayonlar — sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Bu jarayonlar shu qadar bir-birlari bilan bog`liqki, birini ikkinchisiz tasavvur qilishning o`zi qiyin. Masalan, ko`rib idrok qilib turgan narsangizni fikrlamay ko`ringchi, uning mohiyatini bilasizmi? Diqqat bilan ko`rgan yoki o`qigan tekstingizni eslab qolasiz. Yoki biror narsa to`g`risida fikrlash uchun bizga bir vaqtda ham ilgarigi idrok obrazlari, ham eslab qolish mahoratimiz, ham ichki nutqimiz, irodamiz va diqqat kerak bo`ladi. Xattoki, tasodifan qo`limizga kirib ketgan zirapchaga bergan reaksiyamiz ham emotsiyalardan tashqari, o`sha narsaning bu yerda qanday paydo bo`lganligi kabi qator tafakkur jarayonlarini keltirib chiqaradi. Murakkab kompyuter texnikasi chiqqandan keyin odamning o`z psixik jarayonlariga qiziqishi yanada ortdi. Endi ma’lumotlarni qabul qilish (an’anaviy idrok deb ataluvchi jarayonga o`hshash), ularni qayta ishlash (tafakkurga o`xshash) va uni saqlash (xotira) haqida ko`p gapiradigan bo`lib qoldik. Lekin bu insondagi tabiiy jonli jarayonlar ahamiyati va tarbiyasi masalasini yanada yuqori ko`tardi. Psixologiya sohasida eksperimental ishlarning muvaffiqiyatli amalga oshirilishi aslida inson psixikasi kompyuterdan ko`ra murakkabligi va odam anglagan ma’lumotlaridan ko`proq narsalarni idrok qilib, qabul qilishini isbotladi. Masalan, maxsus asboblar yordamida aslida odam ko`rmayotgan, his qilmayotgan juda kuchsiz signallar ham fiziologik reaksiyalarni keltirib chiqarayotganligi qayd etildi. Masalan, shu narsa aniqlanganki, odam kino ko`rayotganda bir sekundda 24 kadrni idrok qiladi va biror tasvir ko`z o`ngida gavdalanadi. Psixologlar shunday eksperiment qilishdi: kunlarning birida o`ziga xos tasvir namoyon etildi. 24 ta kadr o`rniga 25 kadr berib, o`sha 25-kadrda «Koka-kola iching» degan yozuv berildi. Tabiiy, oddiy idrok bu bitta kadrni ilg`amaydi. Lekin kinoteatr bufetida ushbu ichimlikni ichish kadrdan keyin 18 foizga oshgan. Demak, aslida ong bu ma’lumotni qabul qilgan, lekin real anglash, oydinlashuv ro`y bermagan ekan. Analogik xolat xotiramizda ham tez-tez ro`y beradi. Kimnidir uchratib qolamizda, o`ylanamiz: qayerda ko`rgan ekanman? hech eslolmaysiz, lekin yuzi, ko`zi va boshqa sifatlari tanishday. Buni ham shunday izohlash lozimki, odam ko`rgan-kechirganlari aslida miyada saqlanadi, biz ong sohasiga ayrimlarinigina chiqara olamiz. Faqat, kasal bo`lib yoki biror narsadan qattiq tashvishga tushganimizda kallamizga har xil o`y-fikrlar kelaveradi. ¤shalar aslida bor narsalarning beixtiyor tiklanishi. Ongdagi ma’lumotlarning aslida miyamizdagilardan kamligining asosiy sababi — odam har qanday ma’lumotni saralab, tanlab qabul qiladi, o`zi uchun «ahamiyatsiz» deb

baholagan narsaga diqqat ham qilmaydi, esga tushirmaydi ham. U o`z ongida barcha mavjud ma’lumotni o`ziga xos tarzda qayta ishlaydi, o`zgartiradi. Shuning uchun ham har bir inson o`ziga xos va qaytarilmasdir-individualdir, deyiladi. Bilish jarayonlardagi individuallik sabablarini tushunish uchun eng muhim bilish jarayonlari bilan tanishamiz. Psixologlarning fikricha, inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fon da idrok qiladi. Figura — shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, ko`rish, eshitish va tuyish mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bo`lib, aniq ob’ektni ajratishga yordam beradi. Masalan, gavjum bozorda ketayotgan taqdirda ham o`z ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov o`sha tarafga qaraymiz. Ism — figura bo`lsa, bozordagi shovqin- fon rolini o`ynaydi. Boshqacha qilib aytganda, biz biror narsani idrok qilayotgan paytimizda uni albatta biror fondan ajratib olamiz. Masalan, gul bozorida aynan qip-qizil atirgul sizga yoqib qolib, o`shani xarid qilasiz, qolgan gullar fonday ongingiz aktiviga o`tmaydi. Shunday qilib, idrok — bu bilishimizning shunday shakliki, u borliqdagi ko`plab, xilma-xil predmet va xodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo`lgan ob’ektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks etishimizni ta’minlaydi. Ya’ni, idrokning asosida narsa va xodisaning yaxlitlashgan obrazi yotadiki, bu obraz boshqalaridan farq qiladi. Idrok o`ziga nisbatan soddaroq bo`lgan sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Masalan, olmaning shaklini, hidini, mazasini, rangini sezamiz, ya’ni alohida-alohida xossalar ongimizda aks etadi. Bu — sezgilarimizdir. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Lekin olimlar idrokni sezgilarning oddiygina, mexanik tarz-dagi birlashuvi, degan fikrga mutloq qarshilar. Chunki idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bo`lib, unda shaxsning u yoki bu ob’ektga shaxsiy munosabati va idrokdagi faolligi aks etadi. Masalan, buning isboti uchun ko`pincha Rubin figurasi tavsiya etiladi. Unda ikkita qora profil oq fonda berilgan. Bir qarashda ayrimlar bu rasmlarga qarab, «Bu — vaza» deb atasa, boshqalar uni bir-biriga qarab turgan ikki kishi yuzining yon tomondan ko`rinishi, deb ta’riflashi mumkin. Shunisi xarakterliki, birinchi marta shu rasmni ko`rgan odam uni yaxlit idrok qilib, nima ekanligini tushunishga xarakat qiladi, lekin biror figurani ko`rgach, ma’lum vaqtgacha boshqasini ko`rmay turadi. Agar shu idrok darajasi qolsa, ya’ni yana nimanidir ko`rishni xohlamasa, u ikkinchi figurani ko`rmasligi ham mumkin. Bu bizdagi idrok jarayonlarining faolligimizga, ob’ektga munosabatimizga bevosita bog`liqligini ko`rsatib turibdi. Ikkinchidan, idrok bizning kayfiyatimizga ham bog`liq. Tashvish bilan yo`lakchadan o`tib ketayotib, oyog`ingiz tagidagi narsa tugul, ro`paradagi odamni ham ko`rmay qolishingiz mumkin. Yoki san’at muzeyida tomosha qilib yurgan ikki kishi bir rasmda tamoman har xil narsalarni, elementlarni ko`rishi mumkin. Yaxshi kayfiyatda, yaxshi dustlar kompaniyasida iste’mol qilgan taom sizga juda mazaliday tuyuladi. Agar talaba biror fan predmetidan qarzdor bo`lib qolsa, och qoringa yegan shirin taomi ham «ta’timaydi», xatto nima yeganini ham unutib qo`yadi. Yomon kayfiyat ko`proq qora, nursiz ranglarni idrok qilishga moyil bo`lsa, yaxshi ko`tarinki kayfiyat, aksincha, hamma narsani eng yoqimli ranglarda «ko`radi». Bu yana bir bor idrokning oddiygina aks ettirish yoki bilish jarayoni emas, balki shaxsdagi faol ustanovkalarga bog`liq bo`lgan, mantiqan asoslangan ongli jarayon ekanligini isbotlaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, shaxs idrok qilishi jarayonlariga xos bo`lgan bir nechta qonuniyatlarni belgilaymiz:

A. Figura va fonning ilgarigi xarakatga bog`liqligi qonuni. Bu qonunning ma’nosi: odam ilgarigi tajribasida bo`lgan, bevosita to`qnash kelgan narsalarini idrok qilishga moyil bo`ladi. Agar biror predmetni u ilgari figura sifatida idrok qilgan bo`lsa, demak, keyingi safar ham uni aynan figuraday idrok qiladi, agar fon bo`lgan bo`lsa, tabiiy, fonday qabul qiladi. Bu qonunning hayotdagi o`rni chet davlatlarda borgan turistlar tajribasiga tayanib tushuntirilishi mumkin. ¤zbekistonliklar Yer kurrasining qaysi burchagida bo`lmasin, o`zbek do`ppisi yoki atlas ko`ylakni juda tez ilg`ab oladilar va suyunib ketadilar ham. Yonidagi sheriglari o`zbek bo`lsa ham, aynan do`ppili o`zbekni ko`rib, ko`zlari yashnab ketadi. Boshqa millat vakillari, masalan, nigeriyalik ham milliy ko`ylagida yurgan bo`lishi mumkin, lekin o`zbek turist uchun bu kiyim fon edi, fonligicha qoladi ham. B. Idrokning konstantliligi qonuni. Bu qonun ma’lum ma’noda oldingisiga bog`liq. Ya’ni bunda ham ilgarigi tajriba katta rol o`ynaydi. Ma’nosi: odam o`ziga tanish bo`lgan narsalarni o`sha xossa va xususiyatlar bilan o`zgarishsiz idrok qilishga moyildir. Masalan, samolyot ichida o`tirib yerga qaraganmisiz? Avtomobil yo`llari, ularda xarakat qilayotgan mashinalar kichkina ko`rinadi, lekin biz ularni hozir kichrayib qolga н , deb idrok qilmaymiz-ku? Aslida ko`z qorachig`imizdagi aks kichki н a bo`lsa-da, ular н i o`zimiz «to`g`rilab» alohida predmetlar sifatida idrok qilaveramiz. Bu o`ri н da bir et н ograf н i н g Afrikadagi kuzatishi xarakterli. U ku н lar н i н g birida pigmeylar deb ataluvchi qabila vakillarida н biri bila н quyuq o`rmo н da н chiqqa н (bu qabila н i н g umri qali н o`rmo н da o`tadi). Ro`parada yaylovda so н siz mollar podasi o`tlab yurga н bo`lga н . Et н ograf ular н i oddiy mollar podasi sifatida idrok qilga н , pigmey esa ular н i chumolilarga o`xshatib, ular н i н g ko`pligi va kichikligida н xayratla н ga н . Olimda idrok н i н g ko н sta н tligi н amoyo н bo`lga н bo`lsa, u н i н g sherigida u н i н g buzilga н ligi kuzatilga н . Demak, idrokimiz н i н g ko н sta н tligi, ya’ н i ilgarigi tajriba asosida н arsalar н i н g xossa va xususiyatlari н i o`zgartirmay, turg`u н xolda yaxlit tarzda idrok qilish xususiyati bizga tashqi muhitda to`g`ri moslashuvimiz, н arsalar du н yosida adashmasligimiz н i ta’mi н laydi. Ko н sta н tlik — «constanta» so`zida н oli н ga н bo`lib, o`zgarmas, doimiy dega н ma’ н o н i bildiradi. V. Kutishlar va taxmi н lar н i н g idrokka ta’siri. Ko`pi н cha biz н i н g idrokimiz ay н i paytda biz н imalar н i kutayotga н imizga bog`liq bo`lib qoladi. Biz o`zimiz kutga н da н ham ko`p paytlarda o`zimiz ko`rgimiz kelga н н arsalar н i ko`ramiz, eshitgimiz kelga н н arsa н i eshitamiz. Masala н , so н lar qatorida paydo bo`lga н V harfi uzoqda н albatta 13 so н iday idrok qili н adi, yoki aksi н cha harflar orasidagi 13 «V» ga juda o`xshaydi. Kechasi yolg`iz qolib kim н idir kutayotga н bo`lsa н giz, har qa н day juda seki н sharpa ham oyoq tovushlariga o`xshayveradi. Sog`i н ga н do`sti н gizga biror jihati bila н o`xshash bo`lga н odam н i ko`rsa н giz-chi? Shu н day qilib, i н so н idroki shaxsiy ma’ н o va ahamiyat kasb etga н ma’lumot vositasida o н gdagi bo`shliq н i to`ldirishga xarakat qiladi. Birov н i н g orqada н chaqirishi н i kutayotga н bo`lsa н giz, н egadir albatta, bosh harfi to`g`ri kelga н ism н i aytsa ham tezgi н ada o`sha tomo н ga o`girilib qaraysiz. Ay н a н shu н day xodisalar ba’za н idrokdagi xatoliklar н i н g kelib chiqishiga olib keladi. Amerikalik Dj. Begbi dega н olim stereoskop orqali amerikalik va meksikalik bolalarga shakli u н chalik a н iq bo`lmaga н slaydlar н i biri н -keti н ko`rsatga н . Amerikalik bolalar ular н i beysbol o`yi н i, oq sochli qiz

ifodala н ga н desalar, meksikalik bolalar ular н i buqalar ja н gi, qora sochli qiz, deb ta’riflaga н lar. Ko`pchilik bolalar esa ko`rsatilga н ikkita rasmda н faqat bittasi н i ko`rga н i н i e’tirof etga н lar. Demak, biz н i н g idrokimiz, u н i н g mazmu н i mada н iy va ma’ н aviy muhitga ham bog`liq bo`lib, bu kutishlar tizimida н kelib chiqarka н . G. O’zgarmas ma’lumot н i н g idrok qili н masligi qo н u н i. Bu qo н u нн i н g mohiyati shu н daki, mu н tazam ta’sir etuvchi ma’lumot o н gda uzoq ushlab turilmaydi. Masala н , o`tirga н i н gizda soat н i н g tikkilashi н i eshitga н misiz? ha, tovush eshitiladi, leki н ma’lum vaqt o`tga н da н so` н g go`yoki u yo`q bo`lib qolga н day — eshitilmaydi. Yoki eksperime н t sharoitida yolg`iz bitta н uqtadagi yorug`lik ma н bai ko`zga ta’sir etilib, ko`z ham shu н uqta bila н bir vaqtda xarakatga keltirib turilga н da, 1—3 seku н dda н so` н g odam yorug`lik ma н bai н i ko`rmay qo`yga н dek. Shu н ga o`xshash eksperime н tlar barcha idrok turlarida ham si н alga н . Past oha н gli kuy ham ma’lum vaqtda н keyi н eshitmaga н day his н i keltirib chiqarishi н i si н ab ko`rishi н giz mumki н . Nutq vositasida xadeb bir xil so`zlar н i qaytaraverish psixoterapevtik praktikada gip н otik xolat н i keltirib chiqaruvchi omil sifatida ishlatiladi. Chu н ki bir xil so`zlar xadeb qaytarilaversa, ular o`zi н i н g ma’ н o-mohiyati н i ham yo`qotadi. Masala н , ko`chalarda yuradiga н «folbi н lar» н i ko`rga н misiz? Ular avtomatik tarzda aytadiga н so`zlari aslida ular н i н g o`zlari uchu н umuma н ma’ н osi н i yo`qotga н («baxti н gda н ochaymi, taxti н gda н ochaymi?» va hokazo shu н ga o`xshash so`zlar). har qa н day harakat xadeb qaytarilaversa, «psixologik to`yi н ish» hodisasi ro`y beradi va xarakatlar avtomatlashib, u н i н g ayrim detallari umuma н o н g н azoratida н chiqadi. Masala н , mahoratli raqqosa har qanday raqsga ham chiroyli, jozibali harakatlar bila н o`yi н tushib ketaveradi. D. Anglanganlik qo н u н i. Idrok qilayotga н shaxs uchu н figura н i н g a н gla н ga н lgi, u н i н g zarurati va ma’ н osi katta ahamiyatga ega bo`ladi. Agar biz kuzatayotga н predmet, eshitayotga н н utq yoki his qilayotga н н arsamiz ma’ н osiz, tushu н arsiz, н oa н iq bo`lsa, biz juda tez charchaymiz va toliqamiz. Masala н , xitoy tili н i bilmaydiga н odam shu tilda so`zlashuvchilar orasiga tushib qolsa, psixologik jihatda н juda qiy н aladi. Ya’ н i, bizga barcha н arsalarda biror ma’ н o va mazmu н kerak. Odam odatda tushu н adiga н н arsasi н igi н a idrok qiladi. hattoki, ma’ruzachi н i н g bugu н tushu н tirayotga н ma’ruzasidagi faktlar siz н i н g tushu н chalari н giz va bilim doira н gizda н uzoq bo`lsa, professorga qarab o`tirga н bo`lsa н giz ham u н i н g gaplari qulog`i н gizga kirmaydi. Shu н day paytlarda «Nima deyapti o`zi?» deb qo`sh н imizda н so`rab qo`yamiz ham, zero ma’ruzasi o`sha biz uchu н qadrdo н bo`lga н o`zbek tilida gapirayotga н bo`lsa ham. Si н ab ko`rish uchu н o`rtog`i н gizga bir н echta so`zlarda н iborat qator н i beri н g. Ular orasida mazmu н a н bir-biriga bog`liq bo`lmaga н so`zlar, xattoki ma’ н osiz (teskarisiga yozilga н so`zlar) bo`lsi н . Oraga 2—4 ta ta н ish o`zbek tilidagi so`zlarda н aralashtiri н g. Bir daqiqa mobay н ida qarab, eslab qolga н i н i qaytarish н i so`rasa н giz, o`sha 2—4 ta so`zlarda н boshqalar н i deyarli «ko`rmaga н i н i н g» guvohi bo`lasiz. E. Taxmi н lar н i tekshirish jarayo н ida idrok qilish. Biz idrok jarayo н ida ilgarigi tajribaga taya н ga н imiz bila н ko`pi н cha adashamiz, ba’za н esa o`zimiz uchu н ya н giliklar ochib, tajriba н i ya н ada boyitamiz. Ilgarigi tajriba va kelajak н i bashorat qilish i н so н ga xos xususiyat bo`lib, biz н i н g sezgi orga н larimiz orqali keladiga н ma’lumotlar н i н g ko`lami va imko н iyatlari н i ya н ada oshiradi. Shu н uqtai н azarda н olib qaralga н da, idrok- tashqi muhit to`g`risidagi taxmi н larimiz н i isbot qilishga qaratilga н faol jarayo н dir. Biz bevosita idrokimiz «tagiga yetolmayotga н », «tushu н mayotga н » н arsalar н i bevosita his