BILISH JARAYONLARINING BUZILISHI
![BILISH JARAYONLARINING BUZILISHI
Reja:
1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif
2. Asosiy bilisli jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o'ziga xosligi
3. Bilish jarayonlarining potologiyasi
Sezgi va idrokdagi buzilishlar.
Xotira patologiyasi.
Tafakkur taraqqiyotidagi buzilishlar.
Nutq faoliyati buzilishlari.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_1.png)
![1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif
Bilish muammosi qadim zamonlardan beri kishilik dunyosini
qiziqtirib keladi, ammo u bugungi kunda fan va texnikaning ri~ vojlanishi
tufayli yanada dolzarb masalaga aylanib qoldi. Shu boisdan, bilish nazariyasi
falsafa, tarix, filologiya, kibernetika, pedagogika, psixologiya kabi fanlarning
tadqiqot predmetiga aylanib, ularning har qaysisi o'zining mohiyatidan kelib
chiqib, uning u yoki bu jabhalarini o'rganadi.
Boshqa fanlardan farqli o'laroq, psixologiya fani insonning onto-
genezida bilishning vujudga kelishi, uning o'ziga xos psixologik
mexanizmlari, unda ehtiyoj, motiv, emotsiya va irodaning o'rni, tanishish
zarurat hisoblangan obyektning notanishligi, ko'rinishi hamda materiallar
mazmunining ahamiyatini tekshiradi.
Bizningcha, obyektiv dunyo to'g'risidagi ma'lumotlar, fan asos-lari
bo'yicha axborotlar, ijtimoiy va individual tajribalar, shaxslararo munosabat
va muomala o'rnatish, muayyan faoliyatni tashkil qilish va uni boshqarish
o'zini o'zi anglashga taalluqli tarkibiy qismlar bilan qurollanishga, ijod va
yangilik yaratishga qaratilgan murakkab, iyerarxik hamda integral
xususiyatli, faqat insoniyatgagina xos bo'l-gan, aqliy va jismoniy negizga
quriluvchi intilish va faollikning majmuasi bilish deb ataladi.
Bilishning psixologik bosqichlari, darajalari, ko'lami, kengligi,
chuqurligi, to'liqligi, aniqligi, yaqqolligi, ifodalanish shakllari va vositalari,
barqarorligi, mustaqilligi va uning ijtimoiy psixologik mexanizmlari
to'g'risida ma'lumotlar sharhlanadi.
Bizni qurshab turgan obyektiv borliqni bilish xususiyatiga oid jahon
psixologiyasi fanida ko'plab ilmiy nazariyalar, mustaqil kon-sepsiyalar,
o'xshash qarashlar, puxta pozitsiyalar, xilma-xil yonda shishlar mavjud,
ammo shunga qaramasdan, bu asnoda bilishning filogenetik qonuniyatlari,
taraqqiyot bosqichlari, ularning bunyodkor mexanizmlari, muayyan o'ziga](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_2.png)
![xoslik, ulardagi barqarorlikni ta'min-lovchi shart-sharoitlar,
harakatlantiruvchi kuchlar, obyektiv va subyektiv omillarning ta'sirchanlik
imkoniyati rang-barangligi tufayli onitogenetik davrning xususiyatlari
to'g'risida mulohaza yuritishning o'zi yetarlidir.
Inson shaxs bo'lib shakllanishida va rivojlanishida bilish jarayon lari
asosiy funksiyani bajaradi. Bilish jarayonlari qadim zamonlardan beri
olimlarning diqqat markazida boigan muammolardan biri bo'lib kelgan.
Insonning ontogenezida bilish jarayonini amalga oshiruvchi, uni yuzaga
keitiruvchi asosiy manbalar mavjud bo'lib, bizningcha, ular taxminan
quyidagilardan iborat:
1) tug'ma instinktlar;
2) shartsiz reflekslar;
3) shartli reflekslar;
4) ideomotor harakatlar;
5) predmetli harakatlar;
6) taqlid yoki imitatsiya;
7) tajriba;
8) mashq;
9) ko ' nikma , malaka , odat ( ularni o ' zlashtirish imkoniyati va
egallash vaziyati );
10) refleksiya (xulq va ongli boshqarish).
Bilish jarayonining mohiyati va o'ziga xosligini vujudga keitiruv chi
asosiy psixologik negizlari tariqasida:
1) ehtiyoj; J
2) motiv (motivatsiya);
3) mayl; 4)moyilIik;](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_3.png)
![5) qiziqish;
6) ustanovka;
7) tug'ma, tabiiy alomatlar;
8) faollik;
9) ruhiy holatlarning barqarorligi;
10) obyektiv va subyektiv xususiyatli funksiyalar xizmat qilishi
mumkin.
2. Asosiy bilisli jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o'ziga
xosligi
Diqqat va uning turlari, xususiyatlari. Diqqat - kishi 'faoliyati -ning
barcha turlari, eng avvalo, mehnat va o'quv faoliyati samarador-ligining
muhim va zarur sharti. Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati
uning tanlaydigan, yo'naltirilgan shakldaligidan iborat. Tevarak atrofdagi
olamning ko'plab ta'sirlari orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi,
nimanidir faraz qiladi, nima haqidadir fikr yuritadi, o'ylaydi. Ongning bu
xossasini uning diqqat kabi xususiyati bilan o'zaro bogiiq, deb hisoblaydilar.
Diqqat individning emotsional, aqliy yoki harakatlantiruvchi fabltigi
darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo 'naltirilganligi
va hir narsaga qaratilganligidir.
Diqqatni ma'lum obyektga qaratish uchun irodaviy kuch, g'ayrat
sarflash zarurati ishga tushayotgan paytda, binobarin, qiyinchiliklar paydo
bo'lganida, bilishga oid qiziqish susayganida va, shuningdek to'siqlar mavjud
bo'lgan kezlarda aniq-ravshan namoyon boiadi.
Hosil bo'lish xususiyatiga va amal qilish usullariga ko'ra diqqat-ning
ikkita asosiy tori mavjud:
1) ixtiyorsiz diqqat;
2) ixtiyoriy diqqat.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_4.png)
![Ixtiyorsiz diqqat kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan
mustasno tarzda hosil boiadi va qoilab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz diqqatning
paydo boiishi jismoniy, psixofiziologik va psixik omiliar bilan belgilanadi.
Individning ehtiyojlariga muvofiq keladigan, uning uchun ahamiyatiga ega
boigan qo'zg'atuvchilar ixtiyorsiz diqqatni qo'zg'aydi. Ixtiyorsiz diqqatda
bevosita qiziqishning o'rni benihoya kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli,
hissiyotga boy, zavqli bo'lsa, diqqatning uzoq vaqt mobaynida to'planib
turishini taqozo etadi. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo'nalganligiga
ham bogiiqdir.
11) Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solina-
digan diqqat-e'tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil
boiadi. Ixtiyoriy diqqat agar kishi faoliyati jarayonida o'z oldiga maium bir
vazifa qo'ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab chiqqan boisa yuz
beradi.
Ixtiyoriy diqqat diqqatning oliy turi sifatida mehnat jarayonida tarkib
topadi. Ixtiyoriy diqqatning vazifasi psixik jarayonlarning ke-chishini
boshqarib turishdan iborat.
Kishi aynan ana shot ixtiyoriy diqqatning mavjudligi tufayli xotira*-
dan o'zi uchun zarur maiumotlarni faol tarzda, tanlab «ajratib olish»ga, to'g'ri
qarorlar qabul qilishga, faoliyat jarayonida paydo bo'ladigan vazifalarni
amalga oshirishga layoqatli boiadi.
Diqqatni kuchli qo'zg'atuvchilar baland ovoz, yorqin nur va bo'yoq,
kuchli hid jalb etadi.
Diqqatning taqsimlanishi ikki va undan ko'proq faoliyat turlari-ning
(bir qancha harakatlarning) bir vaqtning o'zida muvaffaqiyatli bajarish
imkoniyati bilan bogiiq xususiyat. Diqqatning yuksak daraja-da taqsimlanishi
- ko'pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatliligining muqarrar](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_5.png)
![shartlaridan biridir. Masalan, operatorlar, ko'plab dastgohlarda ishlovchilar,
transport haydovchilari va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi.
Diqqatning ko'chishi maium obyektning bir faoliyatdan ikkinchi bir
faoliyatga, bir obyektdan ikkinchi bir obyektga, bir harakatdan ikkinchi bir
harakatga o'tishida namoyon boiadi. Diqqatning ko'chi shi yo ongli ravishdagi
xulq-atvorga, faoliyatning talablariga yoki o'zgarib ketayotgan shart-
sharoitlarga muvofiq tarzda yangi faoliyatga kirishish zaruratiga bogiiq
boiadi.
Faqat obyektlar va jarayonlar o'zgarib, faoliyat esa uzoq vaqt da-
vomida o'zgarmasdan qolgan hollarda diqqatning barqarorligi doirasi-da
uning ko'chishi yuz beradi. Bunday ko'chish uzoq davom etadigan ish paytida
charchashning oldini oladi va shu bilan diqqatning barqarorligini oshiradi.
Lekin bu tez-tez takrorlanavermasligi lozim, aks holda salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin.
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. Parishonxo-
tirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga
layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez boiinib turishida na moyon
boiishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko'rinishi ko'pincha ish qobiliyati
susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlik-ning sabablaridan biri
hisoblanadi. Parishonxotirlikni keltirib chiqa-ruvchi sabablar nimalardan
iborat? Parishonxotirlik shaxsning barqa-ror xislati sifatida ixtiyoriy diqqat
sustligining ko'rsatkichi hisoblanadi va u noto'g'ri tarbiya natijasida boiishi
mumkin. Bunday pari shonxotirlikka qarshi, avvalo, shaxsda irodaviy
fazilatlarni shakllan-tirish yo'Ii bilan kurash olib borish kerak.
Tevarak atrofdagi olamning boyligi haqida, tovushlar va ranglar,
hidlar va harorat, miqdor va ko'plab boshqa* narsalar to'g'risida biz sezgi
organlari tufayli bilamiz. Kishi sezgi a'zolari yordamida tashqi va ichki
muhitning holati haqida rang-barang axborot olib turadi.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_6.png)
![Sezgi haqida tushuncha. Sezgi oddiy psixik jarayon bo'lib, u moddiy
olamdagi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlari aksidan, shuningdek
moddiy qo'zg'atuvchilar tegishli retseptorlarga bevosita ta'sir etgan miqdorda
organizmda hosil bo'ladigan ichki holatlardan tarkib topadi. Materiya sezgi
organlarimizga ta'sir etib sezgi hosil qiladi. Sezgi a'zolari axborotni qabul
qilib oladi, saralaydi, jamlaydi va miyaga yetkazib beradi.
Sezgi a'zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan ya-gona
yo'lidir. Sezgilar mohiyatiga ko'ra obyektiv olamning subyektiv obrazidir.
Lekin sezgilarning hosil boiishi uchun organizm moddiy qo'zg'atuvchining
tegishli ta'siriga berilishi kifoya qilmaydi, balki organizmningo'zi ham
qandaydir ish bajarishi lozim.
Kishining hayoti va faoliyatida sezgilarning ahamiyati juda katta,
negaki, ular bizning olam haqidagi va o'zimiz to'g'rimizdagi bilimla-rimiz
manbai hisoblanadi. Inson tevarak atrofdagi olam haqida ha-misha axborot
olib turishi kerak.
Sezgilarning Arastu tomonidan alohida ajratib ko'rsatilgan turlari
mavjud:
1) ko'rish;
2) eshitish;
3) hid bilish;
4) badanning tegishi orqali sezish;
5) ta'm bilish.
Sezgilar ma'lum bir qo'zg'atuvchining muayyan retseptorga ta'si-ri
natijasida hosil boigani uchun ham sezgilarning tasnifi ularni hosil qiladigan
qo'zg'atuvchilarning va ana shu qo'zg'atuvchilar ta'sir qiladigan
retseptorlarning xususiyatlariga asoslanadi.
12) Aks etish xususiyatiga va retseptorlarning joylashgan o'rniga qa-
rab sezgilar, odatda, uch guruhga ajratiladi:](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_7.png)
![1) tashqi muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks
ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bo'lgan ekstrotsep-tiv
sezgilar;
2) tananing ichki a'zolarida va to'qimalarida 'joylashgan hamda ichki
a'zolarning holatini aks ettiradigan retseptorlarga ega bo'lgan interotseptiv
sezgilar;
3) retseptorlari mushaklarda va paylarda o'rnashgan propriotsep-tiv
sezgilar; ular gavdamizning harakati va hblati haqida axborot berib turadi.
Ekstrotseptivlarni ikki guruhga - aloqa bog'laydigan kontakt va distant
retseptorlarga ajratamiz. Aloqa bog'laydigan reseptorlar ularga ta'sir qiladigan
obyektlar bilan bevosita aloqa bog'lagan paytda qo'zg'aydi; badanning tegishi
orqali sezish, ta'm bilish retseptorlari shular jumlasidandir. Distant reseptorlar
uzoqdagi obyektdan keladi gan qo'zg'atishdan ta'sirlanadi; distant
retseptorlarga ko'rish, eshitish, hid bilish retseptorlari kiradi.
Sezgilar muayyan payt davomida retseptorga ta'sir o'tkazayotgan
qo'zg'atuvchining o'ziga xos quvvatining asab jarayonlari quvvatiga aylanishi
natijasida hosil bo'ladi. Sezgi a'zolari faqat moslashuvchan-lik, ijro qilish
funksiyalarini bajaribgina qolmasdan, balki axborot olish jarayonlarida
bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog'langan.
Sezgi asab tizimining u yoki bu qo'zg'atuvchidan ta'sirlanuvchi
reaksiyalari tarzida hosil bo'ladi va har qanday psixik hodisa kabi refiektorlik
xususiyatiga egadir.
Analizator uch qismdan tarkib topadi:
1) tashqi quvvatni asab jarayoniga o'tkazadigan maxsus trans-
formator hisoblangan periferik bo'limi (retseptor);](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_8.png)
![2) analizatorning periferik boiimini markaziy analizator bilan
bog'laydigan yoilarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va
efferent (markazdan qochuvchi) asablar;
3) analizatorning periferik bo'limlaridan keladigan asab signallari-
ning qayta ishlanishi sodir bo'ladigan qobiq osti va qobiq (miyaning
o'zi bilan tugaydigan) bo'limi ri.
13) Har bir analizatorlarning qobiq bo'limida retseptor hujayralarning
asosiy qismi jamlangan o'zak, ya'ni markaziy qism va qobiqning turli
joylarida u yoki bu miqdorda o'rnashgan tarqoq hujayra qismlaridan
tarkib topgan tashqi qismi bo'ladi.
Analizator asab jarayonlarining yoxud reflektor yoyining butun yo'li
rnanbai va eng muhirn qismini tashkil etadi. Reflektor yoyi retseptordan,
ta'sirotni miyaga olib boruvchi asab yoilari va effektor-dan tarkib topgandir.
Shunday qilib, sensor (emotsional) va motor (harakat) qismlarning
uyg'unlashuvi tufayli sensor (analizator) apparat reseptor ta'sir qilayotgan
qo'zg'atuvchilarning obyektiv xususiyatlarini aynan aks ettiradi va shularning
xususiyatlariga o'xshab qoladi.
Adaptatsiya yoxud moslashuv sezgi organlari sezgirligining
qo'zg'atuvchi ta'siri ostida o'zgarishi demakdir.
Bu hodisaning uch xil turini alohida ko'rsatish mumkin:
- qo'zg'atuvchining uzoq muddat davomida ta'sir etishi jara-yonida
sezgining tamomila yo'qolib qolishiga o'xshaydi. Doimiy qo'zg'atuvchilar
ta'sir qilgan taqdirda, sezgi yo'qolib qolish xu-susiyatiga ega. Masalan,
terming ustiga qo'yilgan yengilgina yuk tez-dayoq sezilmaydigan bo'lib
qoladi. Hid bilish sezgilari atrof muhitga yoqimsiz hid yoyilganidan keyin
ko'p o'tmay batamom yo'qolib qolishi ham oddiy bir hodisadir;
-adaptatsiya kuchli qo'zg'atuvchining ta'siri ostida sezgining zaiflashib
qolishidir. Masalan: sovuq qo'zg'atuvchi hosil qiladigan sezgining jadalligi](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_9.png)
![qo'lni sovuq suvga solganda susayadi. Biz yarim qorong'i xonadan yaxshi
yoritilgan joyga chiqqanimizda, oldiniga ko'zlarimiz qamashadi va tevarak
atrofdagi biron-bir narsaning farqi-ga yeta olmaydigan bo'lib qolamiz, bir
muncha vaqt o'tgandan keyin esa ko'rish analizatorlarining sezuvchanligi
keskin susayib, biz odatdagidek ko'ra boshlaymiz;
-kuchsiz qo'zg'atuvchining ta'siri ostida sezgirlikning ortishi ham
adaptatsiya deb ataladi.
Analizator sezuvchanligining boshqa sezgi a'zolarining qo'z-g'alishi
ta'siri ostida o'zgarishi sezgilarning o'zaro munosabati deb ataladi.
Sezgilarning o'zaro munosabati xuddi adaptatsiya kabi ikkita bir-biriga
qarama-qarshi jarayonda: sezuvchanlikning ortishi va pasayishida namoyon
bo'ladi. Bu o'rinda umumiy qonuniyat shundan iboratki, analizatorning o'zaro
munosabatlarida kuchsizlari analizator-larning sezuvchanligini oshiradi,
kuchlilari esa susaytiradi.
3. Bilish jarayonlarining potologiyasi
Sezgilarning buzilishi analizatorlar perifirik bo`limlarining faoliyati
izdan chiqqanida hammadan ko`p ma`lum bo`ladi. Sezgilarning buzilishi
juda xilma-xildir bular:
Giperesteziya (o`ta ta`sirchanlik), gipesteziya (kam ta`sirchanlik),
anesteziya (sezuvchanlikning yo`qolishi), paresteziya (lovullash, sanchib
og`rish, tortishish).
Bunday buzilishlar nerv tolalarining xususan tomir innervasiyasining
organik va funksional buzilishlarida ro`y berishi mumkin. Sezgilar orasida
eng ko`p azob beradigani og`riqdir. Og`riq shakllanishida qobiq,
shuningdek qobiqosti xosilalari ishtirok etadi.
Og`riqning signal ahamiyati-xavf solayotgan kasallikni
ogoxlantirishdir.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_10.png)
![Ayrim patologik xolatlarda ayniqsa, psixik va asab kasalliklarida
idrok qilish akti buzilishi mumkin.
Murakkab bilish jarayonlarining buzilishi agnoziyalar deb ataladi.
Kurish, eshitish va taktik agnoziyalar farqlanadi. Ular tomir kasalliklari,
travmalar, shish jarayoni va boshqa patologik xolatlarda bosh miya
qobig`ining lokal shikastlanishida paydo bo`ladi.
Bosh miya organik shikastlanganda, kam xolllarda esa
zaxarlanishlarda va somatik kasalliklarda derealizatsiya tipidagi idrok
buzilish ro`y berishi mumkin.
Bu murakkab patologik xolat bo`lib, bunda ongning o`ziga xos
buzilishi bilan boruvchi idrok buzilishi kuzatiladi. Turli kasalliklarda
xotiraning ayrim jarayonlari; esda saqlash, esga tushirish buzilishi mumkin.
Buzilishning eng ko`p uchraydigan turlari gipomneziya, amneziya va
paramneziya.
Gipomneziya -xotiraning pasayishi bo`lib, charchash vaqtida og`ir
kasallikdan so`ng paydo bo`ladi. Kishi sog`aygach xotira joyiga keladi.
To`liq amneziya (qandaydir vaqt orasida ro`y bergan voqealar esdan
chiqib qoladi) Qarilikdagi psixozlarda, miyaning og`ir shikastlanishida,
karbon oksidi bilan zaxarlanganda kuzatiladi.
Amneziyalarni-retrograd va anteregrad turlari bor.
Retrograd -kasallik, shikastlanishdan oldin bo`lgan voqealar esdan
chiqib ketadi.
Anteregrad amneziya-kasallikdan keyin bo`lgan voqealar esda
qolmaydi.
Paramneziya (esga tushurishning buzilishi).
Paramneziyaning konfabulyasiya va soxta reminissensiya turlari
farqlanadi.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_11.png)
![Konfabulyasiya -xaqiqatda bo`lmagan voqea va faktlar xotirada
nomoyon bo`lib, bemorlar atrofidagilarni aldash istagisiz amalga oshiradilar.
(alkogolizmli bemorlar, psixozlarga uchraydi).
Soxta reminissensiya (noto`g`ri xotiralar) konfabulyasiyadan
barqarorligi bilan farq qiladi.
Tafakkurning asosiy tasniflari quyidagilar:
1. Sur`at, tezlik
2. Izchillik (grammatik va mantiiqiy)
3. Sobitqadamlik.
4. Samaradorlik.
Tafakkurning buzilishi faqat bosh miyaning organik shikastlanishida
va psixik bemorlarda emas balki bir qator samatik kasalliklarda ham
uchraydi.
Aql buzilishining asosiy formalari oligofreniya (aqlning tug`ma
o`smay qolganligi) va demensiya (ortirilgan aqliy zaiflik) dir.
Oligofreniya turli darajada ifodalanadi. U og`irlik darajasi jixatidan
debillik, imbesillik, idiotiyaga bo`linadi.
Debillik - oligofreniyaning yengil darajasi. Debillikda maxsus
maktabda ta`lim oluvchilarni ayrim qobliyatlari saqlanib qoladi.
Umumlashtirish va abstraksiyalash qobliyati pasaygan bo`ladi.
Debillar tashabbussiz bo`lib jismoniy mexnatga qobil bo`ladi.
Imbesillik -aqli zaiflikning o`rta darajasi. Imbesillning nutqi
kambag`al va duduqlanib gapiradi. Amalda ularni o`qitib bo`lmaydi.
Idiotiya - Aqli zaiflikning og`ir darajasidir. Bunda bemorlar psixikasi
va nutqi amalda butunlay yo`q bo`ladi.
Demensiya - orttirilgan aqli zaiflik, globar (yalpi, bir-biriga o`tgan) va
uchoqli (lakunar) aqli zaiflikka bo`linadi.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_12.png)
![Yalpi aqli zaiflikda aqLiy qobiliyat qo`pol ravishda buziladi Xotira
keskin buziladi. Globar demensiya bosh miyaning og`ir shikastlanishi, insult,
gipertoniya, keksa yoshda avj olishi mumkin.
Lakunar (qisman) aqli zaiflikda aql qisman izdan chiqadi, biroq fikriy
jarayonlar sekinlashadi xotira pasayadi. Lakunar zaiflik qarilik oldidan og`ir
somatik kasalliklarda uchraydi.
Nutq inson hayotida qanday ahamiyatga ega?
Nutq - til vositalaridan foydalanadigan o`ziga xos insoniy faoliyat
normasidir. Til esa kishilarning bir-birlari bilan muomala qilish vositasidir.
Nutq odatda tovush, ovoz bilan talaffuz etiladi; ba`zan odam
tovushsiz nutq, shivirlashdan foydalanadi.
Gohida esa ovoz nerv tizimining funksional kamchiliklari tufayli
vaqtincha yo`qolib qoladi. Nutqning shu tariqa izdan chiqishi afoniyalar deb
ataladi.
Yozuv layoqatining buzilishi agrafiya deyiladi. Bu ko`proq bosh miya
turli bo`limlari: optik zona, nutq zonasi, xarakat zonasidagi o`choqli
shikastlar munosabati bilan kelib chiqadi.
Yozish layoqatining o`ziga xos tarzda buzilishi klinikada «yozuv
spazmi» deb ataladigan bo`ldi.
Nutq buzilishi afaziya deyiladi. Odatda afaziya bosh miya
qobig`ininng nutq zonalari kasallik tufayli o`choqli, lokal shikastlanishi
tufayli sodir bo`ladi. Nutq yagona funksional sistema bo`lib, uning barcha
tomonlari bir-biri bilan bog`liqdir.
Afaziyalarning bir necha turlari ajratib ko`rsatiladiki ularda ko`pgina
umumiy va bir-biridan farq qiladigan hususiyatlar bo`ladi.
Afaziyalar motor, sensor, amnestik, semantik afaziyalarga ajratiladi.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_13.png)
![Motor afaziya-so`zlarni talaffuz qilishga qobiliyatsizlik yoki bu
qobiliyatning sezilarli ravishda pasayishidir. Bemorlar bir necha so`z yoki
bo`g`inlarnigina ayta oladilar.
Bunday buzilish chap yarimsharning peshona burmasining quyi
bo`lagi shikastlangan o`choqda bo`ladi –Brok markazi.
Sensor afaziyada kasal o`ziga qarata aytilgan nutqni yaxshi tushuna
olmasligi bilan bir qatorda uning mustaqil nutqi izdan chiqadi, lekin eshituv
layoqati bir qator saqlanib qolgan bo`ladi. Sensor afaziya bilan og`rigan
bemorlarda motor afaziya bilan og`rigan bemorlarga nisbatano`zlariga
qaratilgan nutqni tushinish ko`proq yomonlashgan bo`ladi. Sensor afaziya
uchun nutq beqarorligi xarakterlidir.
Amnestik afaziyada asosiy yomonlashuv predmetlarning normalarini
unutib qo`yishdan iborat bo`ladi. (Nutq uchun yetakchi bo`lgan yarim
sharning orqa bo`yin qismi shikastlangan bo`ladi) Bemor suratda
tasvirlanagan qilichni miltiq deb ataydi.](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_14.png)
![Adabiyotlar
1. www.google.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.ref.uz](/data/documents/28d7a2cf-1c95-4516-a17d-124292eea012/page_15.png)
BILISH JARAYONLARINING BUZILISHI Reja: 1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif 2. Asosiy bilisli jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o'ziga xosligi 3. Bilish jarayonlarining potologiyasi Sezgi va idrokdagi buzilishlar. Xotira patologiyasi. Tafakkur taraqqiyotidagi buzilishlar. Nutq faoliyati buzilishlari.
1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif Bilish muammosi qadim zamonlardan beri kishilik dunyosini qiziqtirib keladi, ammo u bugungi kunda fan va texnikaning ri~ vojlanishi tufayli yanada dolzarb masalaga aylanib qoldi. Shu boisdan, bilish nazariyasi falsafa, tarix, filologiya, kibernetika, pedagogika, psixologiya kabi fanlarning tadqiqot predmetiga aylanib, ularning har qaysisi o'zining mohiyatidan kelib chiqib, uning u yoki bu jabhalarini o'rganadi. Boshqa fanlardan farqli o'laroq, psixologiya fani insonning onto- genezida bilishning vujudga kelishi, uning o'ziga xos psixologik mexanizmlari, unda ehtiyoj, motiv, emotsiya va irodaning o'rni, tanishish zarurat hisoblangan obyektning notanishligi, ko'rinishi hamda materiallar mazmunining ahamiyatini tekshiradi. Bizningcha, obyektiv dunyo to'g'risidagi ma'lumotlar, fan asos-lari bo'yicha axborotlar, ijtimoiy va individual tajribalar, shaxslararo munosabat va muomala o'rnatish, muayyan faoliyatni tashkil qilish va uni boshqarish o'zini o'zi anglashga taalluqli tarkibiy qismlar bilan qurollanishga, ijod va yangilik yaratishga qaratilgan murakkab, iyerarxik hamda integral xususiyatli, faqat insoniyatgagina xos bo'l-gan, aqliy va jismoniy negizga quriluvchi intilish va faollikning majmuasi bilish deb ataladi. Bilishning psixologik bosqichlari, darajalari, ko'lami, kengligi, chuqurligi, to'liqligi, aniqligi, yaqqolligi, ifodalanish shakllari va vositalari, barqarorligi, mustaqilligi va uning ijtimoiy psixologik mexanizmlari to'g'risida ma'lumotlar sharhlanadi. Bizni qurshab turgan obyektiv borliqni bilish xususiyatiga oid jahon psixologiyasi fanida ko'plab ilmiy nazariyalar, mustaqil kon-sepsiyalar, o'xshash qarashlar, puxta pozitsiyalar, xilma-xil yonda shishlar mavjud, ammo shunga qaramasdan, bu asnoda bilishning filogenetik qonuniyatlari, taraqqiyot bosqichlari, ularning bunyodkor mexanizmlari, muayyan o'ziga
xoslik, ulardagi barqarorlikni ta'min-lovchi shart-sharoitlar, harakatlantiruvchi kuchlar, obyektiv va subyektiv omillarning ta'sirchanlik imkoniyati rang-barangligi tufayli onitogenetik davrning xususiyatlari to'g'risida mulohaza yuritishning o'zi yetarlidir. Inson shaxs bo'lib shakllanishida va rivojlanishida bilish jarayon lari asosiy funksiyani bajaradi. Bilish jarayonlari qadim zamonlardan beri olimlarning diqqat markazida boigan muammolardan biri bo'lib kelgan. Insonning ontogenezida bilish jarayonini amalga oshiruvchi, uni yuzaga keitiruvchi asosiy manbalar mavjud bo'lib, bizningcha, ular taxminan quyidagilardan iborat: 1) tug'ma instinktlar; 2) shartsiz reflekslar; 3) shartli reflekslar; 4) ideomotor harakatlar; 5) predmetli harakatlar; 6) taqlid yoki imitatsiya; 7) tajriba; 8) mashq; 9) ko ' nikma , malaka , odat ( ularni o ' zlashtirish imkoniyati va egallash vaziyati ); 10) refleksiya (xulq va ongli boshqarish). Bilish jarayonining mohiyati va o'ziga xosligini vujudga keitiruv chi asosiy psixologik negizlari tariqasida: 1) ehtiyoj; J 2) motiv (motivatsiya); 3) mayl; 4)moyilIik;
5) qiziqish; 6) ustanovka; 7) tug'ma, tabiiy alomatlar; 8) faollik; 9) ruhiy holatlarning barqarorligi; 10) obyektiv va subyektiv xususiyatli funksiyalar xizmat qilishi mumkin. 2. Asosiy bilisli jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o'ziga xosligi Diqqat va uning turlari, xususiyatlari. Diqqat - kishi 'faoliyati -ning barcha turlari, eng avvalo, mehnat va o'quv faoliyati samarador-ligining muhim va zarur sharti. Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlaydigan, yo'naltirilgan shakldaligidan iborat. Tevarak atrofdagi olamning ko'plab ta'sirlari orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadir fikr yuritadi, o'ylaydi. Ongning bu xossasini uning diqqat kabi xususiyati bilan o'zaro bogiiq, deb hisoblaydilar. Diqqat individning emotsional, aqliy yoki harakatlantiruvchi fabltigi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo 'naltirilganligi va hir narsaga qaratilganligidir. Diqqatni ma'lum obyektga qaratish uchun irodaviy kuch, g'ayrat sarflash zarurati ishga tushayotgan paytda, binobarin, qiyinchiliklar paydo bo'lganida, bilishga oid qiziqish susayganida va, shuningdek to'siqlar mavjud bo'lgan kezlarda aniq-ravshan namoyon boiadi. Hosil bo'lish xususiyatiga va amal qilish usullariga ko'ra diqqat-ning ikkita asosiy tori mavjud: 1) ixtiyorsiz diqqat; 2) ixtiyoriy diqqat.
Ixtiyorsiz diqqat kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan mustasno tarzda hosil boiadi va qoilab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz diqqatning paydo boiishi jismoniy, psixofiziologik va psixik omiliar bilan belgilanadi. Individning ehtiyojlariga muvofiq keladigan, uning uchun ahamiyatiga ega boigan qo'zg'atuvchilar ixtiyorsiz diqqatni qo'zg'aydi. Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning o'rni benihoya kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo'lsa, diqqatning uzoq vaqt mobaynida to'planib turishini taqozo etadi. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo'nalganligiga ham bogiiqdir. 11) Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solina- digan diqqat-e'tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil boiadi. Ixtiyoriy diqqat agar kishi faoliyati jarayonida o'z oldiga maium bir vazifa qo'ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab chiqqan boisa yuz beradi. Ixtiyoriy diqqat diqqatning oliy turi sifatida mehnat jarayonida tarkib topadi. Ixtiyoriy diqqatning vazifasi psixik jarayonlarning ke-chishini boshqarib turishdan iborat. Kishi aynan ana shot ixtiyoriy diqqatning mavjudligi tufayli xotira*- dan o'zi uchun zarur maiumotlarni faol tarzda, tanlab «ajratib olish»ga, to'g'ri qarorlar qabul qilishga, faoliyat jarayonida paydo bo'ladigan vazifalarni amalga oshirishga layoqatli boiadi. Diqqatni kuchli qo'zg'atuvchilar baland ovoz, yorqin nur va bo'yoq, kuchli hid jalb etadi. Diqqatning taqsimlanishi ikki va undan ko'proq faoliyat turlari-ning (bir qancha harakatlarning) bir vaqtning o'zida muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati bilan bogiiq xususiyat. Diqqatning yuksak daraja-da taqsimlanishi - ko'pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatliligining muqarrar