logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. “KIMYO” FANIDA O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH

“KIMYO” FANIDA O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4295 KB
Ko'chirib olish
“KIMYO” FANIDA O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH MUNDARIJA Kirish. ………………………… … …………… ……… …………… …… 6 I BOB . VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURSLARDAN FOYLALANISHNING NAZARIY ASOSLARI……………………… 10 1.1 . Kimyo fanini o‘rganishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish……………………………………………………………….. 10 1.2. Simulyator dasturlari tahlili (xorijiy tajriba) .............. .................... ...... 13 1.3. Ta'lim jarayonida o'quvchilarning tayyor elektron darsliklar yordamida o'zi bajarganda pedagogning faoliyati 24 II BOB. “KIMYO” FANI O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH……………………………………………………… 33 2.1.Crocodile dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratish algoritmi 33 2.2. Crocodile dasturidan virtual laboratoriyalarda foydalanish ................. 35 2.3 Auto Play Media Studio dastur yordamida “Kimyo” fanida o‘qituvchilari uchun Crocodile dasturida virtual laboratoriyalarni tashkil etishni o‘rgatuvchi elektron resurs ishlab chiqish 53 III BOB . CROCODILE CHEMISTRY DASTURIY TA`MINOTDAN FOYDALANISHNING AMALIY AHAMIYATI 3.1. “ Kimyo ” fanidan Crocodile Chemistry dasturidan foydalanish bo`yicha dars ishlanmasi…………….... ..................................................... 3.2. “Kimyo” fanida o‘qituvchilari uchun Crocodile dasturida virtual laboratoriyalarni tashkil etishni o‘rgatuvchi elektron resurs ni sinovdan o`tkazish…………………….. ..... ................ ............................................... IV BOB . HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKALOGIYA 4 .1. 4.2. 4.3. Xulosa ....................................... .... ............................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ........................... ... ......................... Kirish Dunyo miqqiyosida kimyo fanini o’qitish jarayoniga yangi pedagogik va axborot kommunikatsion texnologiyalarni jadal sur`atlar bilan kirib kelishi natijasida kimyoviy bilimlarni o’rganishda juda katta yutuqlarga erishildi. Kimyoni o’qitishdagi yangi pedagogik va axborot kommunikatsion (kompyuter) texnologiyalarini qo’llashning mohiyati va talabi o’quvchilar (va talabalar) O’zbekiston Respublikasi uchun chuqur bilimli etuk mutaxassislar bo’lib etishishini ta minlashdir. Hozirgi paytda kimyo fanini o’qitishda, o’z-o’zini‟ nazorat qilish, “BBB metodi”, “Aqliy hujum”, “Insert”, “Sinkveyn”, “Venn diagrammasi” va kimyoviy o’yinlardan mashg’ulotlarda foydalanish uchun o`yin usullari yuqori samara bermoqda va o’quvchilarni dunyoqarash doirasini kengaytirmoqda. O’quvchilarni kimyoviy bilimlarni o’zlashtirish ko’nikmalarida masofadan o’qitish, on-line darsliklar, o’quv qo’llanmalar, muammoli ma’ruza matnlari, elektron darsliklar va virtual laboratoriya ishlaridan foydalanish yuqori samara beradi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida ta`limto’g’risidagi islohotlarning asosini shakllantiruvchi qator me’yoriy hujjatlar qabul qilingan va amalga oshirilib kelinmoqda. Bulardan O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining 2020-yil 23- sentabrdagi “Ta`lim to’g’risida”gi O‘RQ-637-son qonuni alohida o’rin tutadi. Bu qonundan kelib chiqadigan asosiy vazifa ta`lim samaradorligini oshirish va yangi pedagogik hamda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanib sifatli dars o’tishdir. Ilg’or pedagogik texnologiyalar dars berishning interfaol usullaridan foydalanib dars o’tishni taqozo qiladi. Bular munozara darslari muzokaralar, ishbilarmon o’yinlar, muammoli holatlarni, va keys stadilarni yechishdir. Ushbu usullar o’quvchilarni (yoshlarni) ijodiy fikrlash qobiliyatini va faolligini 6 oshirishda, kimyoni o’qitishdagi dolzarb muammolarni hal qilishning eng ma qul‟ yo’llarini topishda va ularni amaliyotga qo’llashda katta yordam beradi. Kimyo o’qituvchisi o’z pedagogik maxoratini oshirib, uni san’at darajasiga etkazib borishi kerak. Buning uchun o’qituvchi o’z bilim va ko’nikmalarini tinmay oshirib borishi kerak. O’z fikrini tushunarli, ko’rgazmali ifodalay bilishi jahon va mamlakatimiz hayotidagi voqealarga o’zining ijobiy munosabatini bildirish, ta`limberishga ijodiy yondashuvni rivojlantirib borishi uchun axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalib dars o’tishini taqozo qiladi. Yangi O‘zbekistonni barpo etishda malakali mutaxassislar tayyorlashga katta e`tibor berib kelinmoqda. Yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyordash bevosita ta`lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlash, yuqori sifatli o’quv adabiyotlar, darsliklar, elektron o’quv qo’llanmalar va ma ruza ‟ matnlarini yaratish, elektron kutubxonalar tashkil etish bilan bog’liqdir. Zamonaviy bilimlar sari keng yo’l ochish, ta`limtizimini takomillashtirishda yangi axborot texnologiyalaridan unumli foydalanish hozirgi kunning talabiga aylandi. Keyingi yillarda Respublikamizda kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish borasida bir necha farmon va qonunlar ishlab chiqilmoqda. Respublikamizda axborot kommunikatsiya texnologiyalarini (AKT) rivojlantirish bo‘yicha qonunlar, farmonlar va qarorlar qabul qilingan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Axborot texnologiyalari sohasida ta'lim tizimini yanada takomillashtirish, ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish va ularni IT-industriya bilan integratsiya qilish chora tadbirlari to‘g‘risida” 2020 yil 6 oktyabrdagi PQ- 4851-son qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “«Raqamli O‘zbekiston —2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020 yil 5 oktyabrdagi PF-6079-son farmoni va boshqa hukumat qarorlari ishlab chiqilgan. 7 Mavzuning dolzarbligi Hozirgi zamon mutaxassislari, faoliyat doiralari qanday bo’lishidan qat`iy nazar, informatika bo’yicha keng ko`lamdagi bilimlarga, zamonaviy hisoblash texnikasi, informatsion aloqa va kommunikatsiya tizimlari, orgtexnika vositalari va ulardan foydalanish borasida yetarli malakalarga ega bo`lishlari hamda yangi informatsion texnika va texnologiya asoslari to’g’risidagi bilimlarni o’zlarida mujassamlashtirgan bo’lishlari lozim. O’zbekiston Respublikasining ta`lim to’g’risidagi qonuni, va Respublikamizning ta`lim to’g’risidagi olib borilayotgan siyosatidan kelib chiqqan holda o`qitishda AKTlaridan foydalanib dars o’tish va o’quvchilarni fikrlash qobiliyatini yanada rivojlantirish, qiziqishlarini oshirish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. BITIRUV MALAKAVIY ISHIning maqsadi Maktab o`qituvchilari uchun “kimyo” fanidan crocodile chemistry dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratishni o`rgatuvchi video darslar yaratish. Ishning vazifalari Ushbu Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi masalalarni echish rejalashtirildi: 1.Maktablarda Kimyo fanini o’qitishda qo’llaniladigan axborot kommunikatsion (kompyuter) texnologiyalar (AKT) tahlili; 2.Maktablarda kimyo fanini o’qitishda crocodile chemistry dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratishni o`rgatuvchi elektron resurs ishlab chiqish . 3.Yaratilgan dasturiy ta`minotni tajriba-sinovdan o`tkazish va ta`limda qo`llash. BITIRUV MALAKAVIY ISHI ob`ekti Ushbu ishni bajarishda Maktab o‘qituvchilari va o`quvchilari uchun “Kimyo” fanidan Crocodile chemistry dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratish hisoblanadi. 8 BITIRUV MALAKAVIY ISHIning predmeti Maktab o‘qituvchilari va o`quvchilari uchun “kimyo” fanidan crocodile chemistry dasturidan foydalanish bo`yicha dasturiy ta`minot yaratish jarayoni. BITIRUV MALAKAVIY ISHIning amaliy ahamiyati Maktab o`quvchilari uchun “Kimyo” fanidan Crocodile Chemistry dasturidan foydalanib o’qitish nisbatan yangi mavzu bo’lib, biz bu dasturdan foydalanib dars o`ta oladigan Kimyo o`qituvchisini uchratmadik. Shuning uchun bu ishni ahamiyati nihoyat katta hisoblanadi va maktab kimyo o’qituvchilarini yana bitta mavzuni AKTlaridan foydalanib o`tish metodikasi va video darsliklar bilan qurollantiradi . 9 I BOB . CROCODILE CHEMISTRY DASTURIDAN FOYDALANIB VIRTUAL LABORATORIYA YARATISH TEXNOLOGIYASI 1.1. Kimyo fanini o‘rganishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish Kimyo fanini o‘rganishda xam zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchi uchun juda katta imkoniyatlarni beradi. Xozirda mavjud dasturlar molekulani fazoviy joylanishidan tortib, uni tashkil qiluvchi atomlarni oralidagi valent boglanishlar, ularni fazoda xosil qilgan burchaklari, boglarning o‘zaro ta’sirlari va xakazo ma’lumotlarni berish imkonini beradi. Kimyoda IKT dan foydalanishni 1 rasmda ko‘rsatilgan sxemadan ko‘rishimiz mumkin.Kompyuter Bilimlarni test asosida nazorat qilish Ilmiy proyektlar Uyga vazifalarni bajarish O’z -o’zini nazorat qilish Yangi materiallar ni o’rganish Prezentasiy a qilish Amaliy ishlar O’tilgan materiallar ni umumlashti rish Amaliy mashg’ulotl arni bajarish 1 - rasm Kimyo fanida kompyuterning qo‘llanilish yo‘nalishlari . 10 Informatsion texnologiyadan foydalanish kimga nima beradi degan savolga quyidagicha javob berishimiz mumkin: O’quvchiga: - Masofaviy ta’lim olish; - Dunyo informatsion resursiga ulanish imkoniyatini; - O’rganayotgan faniga qiziqishni ortishiga; - Informatsion muxitda amaliy ko’nInterfaol kompyuter model alarga ega bo’lishga; O’qituvchiga; - O’quv protsesini amalga oshirish uchun kerakli informatsiyaga tez va oson yangi yo’llar bilan tushish; - Mexnat unumdorligini oshishi; - Mutaxasisligi bo’yicha IKT dan foydalanish ko’nInterfaol kompyuter model asini ortishi; - Mexnat faoliyatini xarakterini o’zgarishi; - Dunyo informatsion resursiga ulanish imkoniyatini; Amaliyotdan ma’lumki kimyo darslarini kompyuter texnologiyasi ishtirokida amalga oshirish o’quvchilarda o’z bilimlarini tekshirib borish, u yoki bu element strukturasi bilan tanishish, molekula strukturasini detallari bilan tanishish, turli kimyoviy protseslar dinamikasini o’rganish imkonini beradi. Kimyoviy modellar Dunyoni o’rganishda uni kuzatish uning ustida turli tajribalar o’tkazishdan tashqari yana bir narsa modellashtirish asosiy o’rinda turadi. Kuzatishning asosiy maqsadlaridan biri tajribalar orasidagi qonuniyatni o’rganishdan iboratdir. Shunday tajribalar borki ularni tabiatda kuzatib va o’rganib bo’lmaydi. Shuning uchun ularni amalga oshirish uchun laboratoriya sharoitida 11 kerakli asbob uskunalar yordamida sharoit xosil qilinadi va ularni amalga oshiriladi. Tajriba o’tkazish mobaynida ularnining modellari yaratiladi. Modelga ajriba uchun kuzatilishi kerak bo’lgan voqea xodisani faqat asosiy parametrlarigina ko’chiriladi. Kimyoda modellashtirishni shartli ravishda ikkiga bo’lish mumkin: 1) materialli 2) belgilardan foydalanib 2- rasm .Kimyoda ishlatiladigan modellar turlari. Materialli modellarni kimyogarlar juda ko‘p ko‘rgazmali qurol sifatida ishlatishadi. Bular atom, molekula, kristallar, kimyoviy ishlab chiqarish(zavod uskkunalari) ni tashkil qiladi. ATom modelini tushinitrishda ko‘pchilik xollarda yer va oy (vodorod atomini tushinitirishda), quyosh sistemasini boshqa o‘zida ko‘proq elektron tutgan moddalarni tushuntirishda ishlatiladi. Molekula modelini yasashda juda ko‘p xollarda sterjen(asosan sim) va turli rangdagi sharlardan foydalaniladi. Sharlar o‘zoro simlar ishtirokida valentliklariga mos ravishda birlashtiriladi. Ularni birlashtirishda asosan valent bog‘larninng 12 joylashish burchaklariga aloxi da e’tibor beriladi. Simlardan foydalanilganda molekula yadrolari orasidagi masofalar taxminan tanlaniladi. Dreding modeli – bu modellarnda yasashda valent bog‘lar burchaklariga va atomlar orasidagi masofaga aloxida e’tibor beriladi. Yadro markazlari sifatida shariklardan foydalanilmasdan faqat sterjenlarni birlashtiruvchi burchaklardan iborat bo‘ladi xolos. Yarimsferik modellar – (uning yana bir nomi Styuart – Brigleb modeli) bu modellar qirqilgan shariklardan tashkil qilingan bo‘lib, Modelda ular o‘zoro qirqilgan tekisliklar yordamida birlashtiriladi. Lekin ko‘pincha bu ko‘rinish yadrolar xaqidagi tasavurlarni to‘la bermaydi. 3- rasm .Molequla modellari. A) Metan modeli, b) etilen v) aloxida shar sigmenti Kristallarni modellari shar va sterjenlardan iborat bo‘lib, ular yordamida kristal ichida joylashgan atomlarni turli rangdagi sharchalar orqali ko‘rsatiladi. Ammo, ko‘pchilik xollarda kimyogarlar belgili modelardan foydalanishadi. Bunda elementlarni simvollar yordamida tasvirlash, reaksiya tenglamalari ni simvollar orqali tasvirlashni nazarda tutiladi. 13 Kimyoviy formula – bu kimyodaagi asosiy belgili model xisoblanadi. U: aniq bir moddani, ayni moddani eng kichik zarrachasini(moddani tashkil qilgan molekulalarning formulasini) tasvirlaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan modellarning barchasi modda modelini kompyuterda ifodalashda keng qo‘llaniladi. 1.2. Simulyator dasturlari tahlili (xorijiy tajriba) O‘quv jarayonida modellardan foydalanish yangi usul emas. Qadim- qadimdan o‘quv-o‘rganish mobaynida modellardan foydalanib kelingan. Simulyatorlar o‘quv jarayoning qariyb barcha jabhalarida: boshlang‘ich ta’limdan boshlab oliy o‘quv yurtlarigacha qo‘llanilishi mumkin. Keyingi vaqtlarda xattoki meditsina sohasida ham simulyatorlardan foydalanilmoqda. Simulyatorlardan foydalanishning asosiy sabablaridan biri ularning real ob’ektlarga nisbatan juda ham arzon alternativa ekanligidadir. Simulyatorlar esa shunday haqiqiy asbob- uskuna va jihozlarsiz virtual holatda biror bir fizik jarayonni modellashtirish hamda virtual laboratoriya ishlarini o‘tkazishga imkoniyat yaratadi. Bu o‘z-o‘zidan nafaqat katta miqdorda mablag‘lar tejalishiga, balki ularga umuman ehtiyoj ham tug‘dirmaydi. Simulyatorlarning qariyb hech qanday moliyaviy mablag‘lar talab etmasligi ma’lum tadqiqotlarni talabalar tomonidan yuzlab, kerak bo‘lsa minglab marotaba qayta-qayta amalga oshirishga imkoniyat yaratadi. Simulyatorlardan foydalanishning yana bir afzallik tomoni ularning xavfsiz ekanligidadir. Ba’zi tadqiqotlarni amalga oshirish inson hayoti uchun xavf tug‘diradi, masalan, yadro fizikasiga oid bo‘lgan hodisalarni o‘rganish. Bunday tadqiqot katta miqdorda moliyaviy xarajat talab etibgina qolmasdan, tadqiqotni olib boruvchilar uchun hayotiga xavf ham tug‘diradi. Simulyatorlardan foydalanish jarayonida talabalar ma’ruza vaqtida o‘rgangan bilimlarini virtual bo‘lsada hayotga tadbiq qiladilar. Ushbu tadqiqotlar jarayonida 14 bilimlarini yanada mustahkamlash bilan bir qatorda nazariya hamda hayotiy tadbiqotlarning rivojlanishiga bevosita xissa qo‘shadilar. Bundan tashqari o‘sha simulyatorlarning ham yanada rivojlanishiga, yanada haqiqiy hayotiy tadqiqotlarga yaqin natijalar beradigan darajaga chiqarishda o‘z xissalarini qo‘shishlari mumkin. Bu o‘z o‘rnida talabalarni faqatgina “tinglovchi” vazifasida qolmasdan, bevosita ilmiy-tadqiqot ishlarida qatnashuvchilarga aylantiradi. Bu esa o‘z navbatida talabalarda o‘qish va tadqiqotlarga bo‘lgan qiziqishlarini yanada ortishiga olib keladi. Tabiiy fanlar yo‘nalishida 2001 yildagi Nobel mukofotining laureati K. Viman tomonidan «Physics Education Technology» (PhET) sayti yaratilgan. PhET saytida har xil mavzularga oid modellar mavjud bo‘lib, ular Java va Macromedia flash dasturlarida yaratilgan. 4-rasm. PhET dasturining umumiy ko‘rinishi. PhET saytida taqdim etilayotgan modellar Open Sourse bo‘lib, xohlagan foydalanuvchi bepul foydalanishi mumkin. PhET dagi modellar soni 100 dan ortiq bo‘lib ular fizika, matematika, kimyo fanlariga oid namoyish tajribalarini o‘tkazish, virtual laboratoriya ishlarini tashkillashtirish va modellashtirish 15 imkoniyatiga ega. Bu PhET dasturi O‘zbekiston davlat ta’lim standartlariga va o‘quv muassasalarida qo‘llanilayotgan adabiyotlariga mos keladi. PhET dasturini http://phet.colorado.edu saytidan ko‘chirib olishingiz mumkin. PhET dasturidagi modellardan fizika, matematika, ximiya va biologiya fanlaridan dars mashg‘ulotlarida namoyish tajribalari sifatida, virtual laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkillashtirishda keng foydalanish mumkin. Xususan fizika faniiga oid 90 dan ortiq modellar mavjud; Biologiya faniga oid 10 dan ortiq modellar mavjud; Matematika faniga oid 7 ta model mavjud; Ximiya faniga oid 20 dan ortiq modellar mavjud. Dasturda keltirilgan modellarni faqat ingiliz tilida emas. Balki 50 dan ortiq tilga tarjimalarini topish mumkin, xususan o‘zbek tilida 1 ta model tarjima qilingan. Agar siz dasturda keltirilgan modellarni o‘zbek tiliga tarjima qilishni hoxlasangiz, xech qanday qiyinchiliksiz bu niyatingizni amalga oshirishingiz mumkin. Buning uchun dasturning rasmiy saytida “Translated Sims” bandi mavjud bo‘lib, u erga kirib maxsus qaydnomani tuldirgan holda tegishli modelni tanlab o‘zbek tiliga tarjima qilishingiz mumkin. PhET dasturida har xil fanlar kesimidagi modellarning ko‘rinishini qo‘yidagi rasmda ko‘rishingiz mumkin: 16 5-rasm. PHET dasturida mavjud modellarning ko‘rinishi 17 6-rasm. PHET dasturining “Elektr va magnitezm” bo‘limiga oid modellar 7-rasm. PHET dasturida mavjud modellarning ko‘rinishi PHET dasturining rasmiy http://phet.colorado.edu saytining “O‘qituvchilar uchun” bandida har bir model uchun metodik ko‘rsatmalar (virutal laboratoriya ishlari, namoyish tajribalari va boshq.) keltirilgan. O‘qituvchi xech qanday qiyinchiliksiz qo‘yidagi qidiruv fil ь tri orqali (5-rasm) mavzuga oid dars ishlanasini yoki metodik ko‘rsatmalarni, ta’lim turi kesimida pdf yoki doc formatlarida ko‘chirib olishi mumkin. Crocodile Clips Ltd simulyatorlaribilan ishlash. Crocodile Clips Ltd o‘zining yaratgan dasturlarini hozirda uy sharoitida ( home licence ) o‘qituvchi va o‘quvchilar (talabalar) bepul foydalanishlari uchun imkoniyat yaratdi. SHuni ta’kidlab o‘tamizki, hozirda Crocodile kompaniyasi dasturiy ta’minotlarini Yenka nomi bilan takomillashtirilgan holda yaratildi. Hozirda bu 18 dasturlar Yenka nomi bilan chiqmoqda, lekin dasturlarning ishlashi Crocodile dagidan farq qilmaydi. Keling, endi shu dasturiy ta’minotlar bilan tanishib chiqsak. Fizika fanida Crocodile Physics dastur muhitidan foydalanish. Crocodile Physics dasturi xaqida. Crocodile Physics dasturi fizik jarayonlarni modellashtirish va fizikaning mexanika, Elektr zanjirlar, Optika va To‘lqin hodisalari bo‘limlariga oid tajribalar yaratish va kuzatish imkoniyatini beruvchi dasturdir. Bu kuchli dastur fizik hodisalarni kuzatish, tajribalar o‘tkazish va turli murakkablik darajasidagi jarayonlarni modellashtirish imkoniyatini beradi. Ushbu dastur Crocodile Clips Ltd tomonida 1994 yildan beri takomillashtirilib kelinmoqda. Dasturdan masala echishda, virtual laboratoriya ishlarini va namoyish tajribalarini tashkillashtirishda keng foydalansa bo‘ladi. Dastur fizikaning barcha bo‘limlari bilan ishlash, jarayonlarni chuqur o‘rganish imkoniyatini yaratadi. 8-rasm. Crocodile Physics dastur muhitining ishchi stoli 19 9-rasm. Crocodile Physics dastur muhitida yaratilgan model. Dasturning o‘ziga xos xususiyatlari: Fizik hodisalarni namoyish etuvchi optimal dastur, 50 dan ortiq qadamma - qadam o‘rgatuvchi darslar, 150 dan ortiq fizikaning bo‘limlariga oid tayyor modellar, fizik jarayonlarni komp ь yuterda modelashtirish imkoniyati, mustaqil modellashtirish imkoniyatini beruvchi sodda interfeys, Er sharoitida o‘tkazish qiyin bo‘lgan tajribalarni amalga oshirish va kuzatish, dasturning kuchli instrumentariyasi, tajribada qatnashayotgan fizik kattaliklarning qiymatini juda yaxshi aniqlik bilan hisoblash imkoniyatini beradi, fizik hodisada qatnashayotgan fizik kattalik bilan boshqa fizik kattaliklar o‘rtasidagi grafikli bog‘lanishni hosil qilish, yaratilgan modellarni saqlash va qog‘ozga chop etish mumkin. Crocodile Technology dasturiy haqida Bu dasturdan o‘rta maktab o‘quvchi va o‘qituvchilari, litsey, kollej talabalari va oliy ta’lim muassasalarining talaba, professor-o‘qituvchilari «Elektr», “Elektrotexnika”, “Sxemotexnika”, “Elektr zanjirlar nazariyasi“ fanlarida qo‘shimcha pedagogik dastariy vosita sifatida keng foydalanishlari mumkin. 20 10 -rasm. model Dastur elektron konstruktor bo‘lib, u monitor ekranida elektr sxemalarini yig‘ish jarayonini xuddi haqiqiy tajribadagi singari imitatsiya qilish, elektr kattaliklarni mulьtimetrda (3 o‘lchovli), ampermetr va volьtmetrlarda o‘lchash imkoniyatini beradi. 11-rasm. model Masalan, dasturda: Mikroprotsessorlarni dasturlash va robototexnikaga oid modellarning 3D ko‘rinishda simulyasiyalashtirish mumkin. Konstruktor detallarining tasviri va o‘lchov asboblarining sxematik va haqiqiy ko‘rinishda berilgan; Qarshilikdan oqib o‘tayotgan tok quvvatining qiymati berilgan nominaldan ortib ketsa, qarshilik (portlab) kuyadi, bu esa ekranda uning rangi o‘zgarib qoraygan detal ь ko‘rinishiga o‘tishi bilan ko‘rsatiladi; 21 Lampochka va elektr isitgich asboblari quvvatning nominal qiymatida yorqinlashadi, agar ulardagi quvvat ishchi qiymatidan ortib ketsa kuyadi va bu asbob ekranda qorayib qoladi. Xuddi shuningdek ekranda boshqa detallardagi fizikaviy kattaliklarning o‘zgarishi imitatsiya qilinadi; Ko‘pgina jarayonlar va ularning natijalari tovushli effektlar orqali ifodalanadi. Bularning barchasi, talaba o‘zi yo‘l qo‘ygan xatolarini ko‘rishi, muvaffaqiyatsiz bajarilgan tajribaning sabablarini aniqlashni o‘rganishi va elektr sxemalarini tajribani haqiqiy qurilmalarda bajarishdan oldin tahlil qilish ko‘nikmalarini hosil qilish imkonini beradi. Bu dastur, kasbi kim bo‘lishidan qat’i nazar foydalanuvchini izlanuvchanlikka, ijodiy fikr yuritishga, ish natijalarini tahlil qilishga o‘rgatadi. Dastur imkoniyatlari juda keng bo‘lib, undan amaliy mashg‘ulotlarda (ya’ni masalalar echishda) ayniqsa, virtual laboratoriya ishlarini bajarishda keng foydalanish mumkin. Crocodile Chemistry dasturi haqida. Crocodile Chemistry dasturi orqali Mendeleev jadvalida mavjud barcha elementlarning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarini o‘rganish mumkin. Odatda kimyoviy reaksiyalar ruy berish vaqtida reaksiyaga qatnashayotgan molekulalarning boshqa molekulaga aylanish jarayonini (molekulyar darajada) kuzatish iloji yo‘q. Lekin, bu dastur orqali kimyoviy moddani boshqa moddalar bilan reaksiyaga kirishish jarayonida molekulalarning dinamikasini kuzatish mumkin bo‘ladi. Bu dastur orqali kimyoviy jarayonlarni modellashtirish, turli reaksiyalarni o‘tkazish va, eng asosiysi, buni xavfsiz amalga oshirish mumkin. Bu dasturdan o‘rta-maxsus va oliy o‘quv yurtlarida kimyo fanini o‘qitishda keng foydalanish mumkin. 22 1 2 -rasm. Tajriba jarayoni Dastur orqali ixtiyoriy shakldagi idishlardan foydalanib, turli reaktivlarni o‘zaro aralashtirib kimyoviy reaksiyani ko‘zatish mumkin. Kimyoviy reaksiya vaqtida reaktivlarning rangi, moddalar ulushini, kimyoviy reaksiya formulalarni maxsus oynada ko‘rish imkoniyati dasturning kuchli pedagogik qurol sifatida foydalanish imkoniyatini beradi. Crocodile Chemistry dasturining bunday imkoniyatlari kimyo fanini o‘qitishda inqilobiy o‘zgarishga sabab bo‘ldi. 13-rasm. Crocodile Chemistry dastur muhitida yaratilgan kimyoviy reaksiya jarayoni. Crocodile ICT dasturi haqida. 23 Crocodile ICT dasturi, Evropa mamlakatlarida Informatika fanini o‘qitishda juda yaxshi samara bermoqda. Bu dastur yordamida informatikada dasturlash jarayonini, aniqroq qilib aytganda algoritmlash bo‘limini o‘quvchiga aniqroq etkazib berish mumkin. 1 4 -rasm. blok sxema Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlashni o‘qitishda juda qo‘l keladigan Crocodile ICT ning oddiy interfeysi va blok sxemalari yordamida yaratilayotgan dastur orqali har bir buyruqni animatsiya ko‘rinishda tasvirlash mumkin. 1 5 -rasm. blok sxema Bundan tashqari, blok sxemalarda biror bir shart bajarilganda odam personajlariga 30 dan ortiq harakat turlarini (salta olish, qarsak chalish, o‘ngga yoki chapga harakatlanishi, ularning yuzlarida emotsional o‘zgarishlarni, ma’lum bir so‘zlarni gapirishlari va hakazo) bajartirish mumkin. Dasturning bunday 24 imkoniyati o‘quvchining (talabaning) darsdan zerikishining, e’tibori pasayishining oldini oladi. Bu esa ma’lum ma’noda ta’lim samaradorligiga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Xush bu dasturlarni qaerdan qanday qilib olish mumkin? Buning uchun siz quyidagi ko‘rsatmalarni bajaring. 1.Internet brauzerga http://www.yenka.com saytini tering. 2. http://www.yenka.com sayti orqali Ruyhatdan o‘ting 3.Ro‘yhatdan o‘tganingizdan keyin o‘quv muassasalari uchun uy sharoitida foydalanish bepul hisoblanadi. Bunda siz uchun maxsus kod beriladi. 4.Saytning Downloads bandidan ( http://yenka.com/file/YK/3.0.1/Yenka_3_0_1_Setup.exe ) 61 M hajmdagi dasturni kompyuteringizga ko‘chirib oling. 5.Ruyhatdan o‘tganingizdan keyin berilgan kodni terib, dasturni ishga tushiring Shuningdek, Crocodile Clips Ltd umuman litsenziya talab qilmaydigan (Free software) dasturlari ham mavjud. Bu dasturlar Crocodile Science Player va Crocodile ICT Player hisoblanadi. Bu dasturlarni http://www.crocodile-clips.com/en/Downloads/ murojatidan ko‘chirib olishingiz mumkin. 1.3. Ta'lim jarayonida o'quvchilarning tayyor elektron darsliklar yordamida o'zi bajarganda pedagogning faoliyati Hozirgi zamon talablariga binoan oliy o'quv yurtlari oldida turgan eng muhim vazifalardan biri jahon standartlari talablariga javob bera oladigan bilimli, zukko va raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlashdan iboratdir. O'quv jarayoni texnologik tayyorgarligining o'zagi bo'lib, o'qitish jarayoni hisoblanadi. Shuning uchun «Texnologiya»ni o'qitish jarayoniga joriy etish pedagogik texnologiyaning vazifalaridan biri hisoblanadi. 25 O'qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo'llash o'qitish jarayonini yagona shaklga keltirish va yuqori samaradorlikka erishishga imkoniyat yaratadi. Ilmiy texnikaviy taraqqiyotning jadal sur'atlarda rivojlanayotgan hozirgi davrida o'qitishning an'anaviy texnologiyalari shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar bilan intensiv ravishda almashinish jarayonlari kuzatilmoqda. An'anaviy o'qitish usullarida talaba ob'ekt hisoblanib, o'qituvchi unga tajriba uzatadigan bo'lsa, noan'anaviy dars o'tishda esa quyidagicha bo'ladi. Ya'ni zamonaviy noan'anaviy o'qitishda ko'proq talabaga o'quv faoliyatining sub'eki sifatida o'z-o'zini boshqaradigan va o'zini namoyish etishga intilayotgan shaxs sifatida murojaat qilinadi. Buning uchun o'quv bilim faoliyatini tashkil qilishga o'qitishning faol usullarnidan foydalaniladi. Zamon talabiga javob beradigan kadrlarni tayyorlash uchun o'qitish jarayoni didaktik jarayonga aylanmog'i lozim. Boshqacha qilib aytganda, ilg'or pedagogik texnologiyalar yordamida, talabaning aqliy zakovatini, erkin fikrlashini, mustaqil faoliyat ko'rsatishini ta'minlash zarur. O'qituvchi o'tayotgan darsi sifatli va samarali bo'lib, o'quv maqsadiga erishishi uchun faol o'qitish usullari, ya'ni dars jarayonida o'tayotgan mavzusi va o'quv maqsadiga mos qilib olishi kerak, dars davomida va dars yakunida qo'llanilgan usullar dars maqsadiga erishishi yo'lida xizmat qilishi kerak. Yangi noan'anaviy usullar bilan dars o'tish guruh talabalariga quyidagicha, ya'ni: -Erkin va mustaqil fikrlashga; -Jamoa ichida o'zini bemalol tutishga; -Bilim doirasini kengaytirishga; -Jamoat ishlarida aktiv qatnashishga; -Nutqini va muomila madaniyatini o'stirishga; -O'z fikrini erkin, mazmunli bayon etishga ta'sir etadi. Bu usullar yana shunisi bilan afzalki, talaba o'z fikrini yorita olmasa yonidagilar yordamlashadi, o'qituvchi to'ldiradi, talaba ko'p tanbeh eshitmaydi. Biz 26 o'z darsimizga bu usullarni qo'llashdan oldin guruh talabalariga har bir usulni qanday olib borish, boshlash va mohiyatini tushuntirishimiz kerak. Har bir usulni to'liq va aniq chiqishi uchun beradigan savolimiz aniq va bir maqsadga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Interfaol o'qitish usullarining turlari: Aqliy hujumi usuli. Bu usul muammoni mustaqil tushunish va echishga ta'lim oluvchilarni motivasiyasini uyg'otishdir. Kichik guruhlarda ishlash usuli. Bunda guruhlar bilim darajasiga qarab, aralash va o'zaro do'stlar (dugonalar) bilan tuzilishi mumkin. Bunda o'qituvchi qaysi usul optimal natijani bersa o'sha guruhlarni tuzib ishlashi lozim. Rolli o'yinlar usuli. Ishbilarmonlik, yoki roli (vaziyatli) o'yinlar – muammoli vazifaning bir turidir. Faqat bu o'rinda, matnli material o'rniga o'quvchilar tomonidan rollar o'ynaladigan hayotiy vaziyat sahnalashtiriladi. Namoyish usuli. Bunda ko'rgazmali plakatlardan, kartoyakalardan, magnitafondan, lingafon kabinetlardan hamda televizor-videomagnitofondan keng foydalanishi mumkin. Bunda bilim, malakalar osongina ko'nikmaga aylanadi. Unda o'quvchi ko'radi, eshitadi va kerakli ma'lumotlarni yozib olishi mumkin. Bu uch a'zoning aktiv faolligi dars samaradorligini oshiradi. Loyihalash usuli. Bu usul bilim va malakalarni, tahlil qilish va baholashni nazarda tutuvchi ta'limning majmuaviy usulini amalga oshiradi. Loyiha usulida o'quvchilar rejalashtirishda, tashkil qilishda, tekshirishda, tahlil qilishda va bajarilgan ishning natijalarini baholashda ko'proq ishtirok etadilar. Tadqiqot usuli. Ta'lim oluvchilarning ayrim tadqiqot ishlarni, ya'ni diplom va kurs loyihalari, bitiruv ishlarini ilmiy asoslangan holda mustaqil bajarishlari, ularni yozish va qo'yilgan maqsad va natijalarni tahlil qilishlari tadqiqot usulidir. Kitob bilan ishlash usuli. Ushbu usul ta'lim oluvchilarning o'quv materialini mustaqil o'zlashtirishini, o'z-o'zini tekshiruv malakalarini, berilgan matnning 27 mazmunini to'liq va ongli ravishda bayon eta bilishiga qaratilgan usuldir. Disskusiya, bahs-munozara usuli. O'quv guruhini ikki komandaga bo'lgan holda, biror mavzu bo'yicha o'zaro bahs, fikr almashinuv tarzida o'tkaziladi. Leksiya usuli. Leksiyani malakali lektor o'qiydi, leksiya eshitgan talabalarga shu mavzu haqida tushuncha hosil bo'ladi va talabalar disskusiyaga oson kirishadilar. Individual (amaliy) usul. Ta'lim oluvchilar faoliyatida olingan bilimlarini amaliy vazifani echishga qaratadilar. Nazariy olingan bilimlarni amaliyotga tadbiq qilishdir. Konferensiya, matbuot konferensiyasi usuli. Bunda talabalar olib borgan ilmiy-amaliy ishlarini bayon qilib, doklad so'ngida mazkur tadqiqotning natijasi analiz-sintez qilinadi. Anketa usuli. Bunda talabalarga savollar majmuasi berilib, unga javob olinadi. Bunda talabaning bilimini, layoqatini sinash, temperamenti aniqlash va boshqa kerakli ma'lumotlarni olish mumkin. Suhbat usuli, davra suhbati usuli. Ta'lim oluvchilar davra stolida o'tirib, bir- birlarining savollariga konvert orqali javob yozishadi. Bu o'qitish va o'qishning dialogik, savol-javob usulidir. Suhbat individual va guruh shaklida o'tkazilishi mumkin. Boshqalarni o'qitish usuli. Bu usulda ta'lim oluvchilar qo'yilgan muammo bo'yicha bir-birlariga axborotlar va ma'lumotlarni o'rgatadilar. Pinbord (inglizcha, pin–mustahkamlash, bord– doska) usuli. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda munozara, yoki o'quv suhbati amaliy usul bilan bog'lanib ketadi. Ta'lim oluvchilar axborotlari, ma'lumotlari doskada tartib bilan joylashtiriladi. Video proektor bilan ishlash, multimediya usuli. Bunda o'tiladigan mavzu video proektor, kompyuter va uning kerakli texnik vositalaridan unumli 28 foydalaniladi. Trening (mashq) usuli. Bu usul natijasida talabalarning bilim, ko'nikma va malakasi shakllantiriladi. Monitoring (tahlil qilish) usuli. O'tilayotgan mavzuni boshidan uni yorituvchi va unga yo'naltiruvchi bir qancha savollar o'rtaga tashlanadi. Hamma savollarga berilgan barcha javoblar tahlil qilinib, mavzuning mazmuni va maqsadi ochiladi. Lektor tizimida o'tish usuli. Bu esa masofadan turib o'qitishda juda qo'l keladi hamda malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida uni qo'llasak zamonaviy etuk kadrlarga ta'lim berishda juda ko'p har tomonlama qulayliklar keltirib chiqaradi. Buning natijasida ma'lum bir uzrli sabablarga ko'ra malaka oshirish o'quv yurtlariga kela olmagan tinglovchilar ham malaka oshirish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Muammoli dars o'tish usuli. Dars mavzusi o'qituvchi yordamida yoritilayotganida o'rtaga savollar tashlanadi va javoblardan foydalanib dars kerakli ma'lumotlar yordamida bayon qilinadi. Tur usuli. Bu usul asosan talabalarni biroz jonlantirish maqsadida darsni boshi va oxirida qo'llaniladi. Bu usullar noan'anaviy usullar bo'lib, keyingi o'n yilliklarda ta'lim jarayoniga kirib keldi. Dasturlashtirilgan o'qitish – bu dasturlashtirilgan o'quv materialining o'qituvchi vosita yordamida boshqaradigan o'zlashtirishdir. Bu vosita EHM, dasturlashtirilgan darslik, kinotrenajer va boshqalar, bo'lishi mumkin. Dasturlashtirilgan o'kuv materiali o'quv axborotini bir necha uncha katta bo'lmagan bo'laklaridan («kadrlar», «fayllar», «qadamlar») iborat bo'lib, ma'lum ketma- ketlikda taqdim etiladi. Uqitishning bu turi 50-yillarning boshlarida paydo bo'ldi va amerikalik psixolog B.Skannerning nomi bilan bog'liq. Dasturlashtirilgan o'qitish texnologiyasi qo'yidagi tamoyillarga ajraladi: 29 -Boshqaruvchi tuzilmalarning ma'lum darajasidagi ierarxiyasi qo'yidagi mas'uliyatli vaziyatlarda pedagog tizimni boshqaradi: fandan umumiy yo'nalishni belgilash, fanga munosabat, individual erdam va tuzatishlar kiritish; -Pedagog va talabaga zarur bo'lgan tezkor teskari aloqa, biriga o'quv materialini tushunish uchun ikkinchisiga tuzatishlar kiritish uchun; Teskari aloqa ikki xil shaklda amalga oshiriladi. Ichki va tashqi ko'rinishda. Ichki teskari aloqa – talabaning o'zi tomonidan bajariladigan, o'quv materialining o'zlashtirilishini muttasil tahlil qilib borish. Tashqi teskari aloqa – pedagog yoki boshqaruvchi – o'qituvchi qurilma tomonidan o'quv materialining talaba tomonidan o'zlashtirilishini muttasil baholab borish; -O'quv materialini qadamlab beruvchi texnologik jarayon asosida ishlab chiqilgan o'qituvchi dasturlar. Bu esa, o'quv materiali dasturda alohida mustaqil, ammo o'zaro bog'liq qismlar ko'rinishida shakllanishini anglatadi. Qadam o'zaro bog'lik uchta zvenodan iborat: Axborot, teskari aloqa elementi va nazorat izchil qadamli o'quv amallari yig'indisi o'qituvchi dasturni - dasturlashtirilgan o'qitish asosini tashkil etadi; -O'qitishning individualligini turli xil vaqtda bo'lsa ham, o'quv materialining to'la o'zlashtirilishi ta'minlanadi. Chunki o'qitish, sur'ati, o'quv materialining har bir talaba tomonidan o'zlashtirilishi individualdir; -O'qituvchi (o'rgatuvchi) vositalardan foydalanish. Dasturlashtirilgan o'qitish texnologiyasining xususiyati shundaki, o'quv materiali talabalar tomonidan nazorat topshiriqlarini o'z ichiga olgan uncha katta bo'lmagan bloklar bo'yicha o'zlashtiriladi; O'quv axborotining keyingi bloki oldingi blok o'zlashtirilganidan so'ng beriladi. Agar nazorat, o'quv axboroti blokini o'zlashtirilmaganligini ko'rsatsa, uni o'rganish takrorlanadi Qadamli dasturlar o'qitishni algoritmlash –o'quv algoritmlarini tuzishga olib keldi. Algoritm mustaqil o'qitish vositasi yoki 30 dasturlashtirilgan o'qitishning bir qismi ham bo'lishi mumkin. O'qitishdagi dasturlash g'oyasining turli xil ko'rinishi, o'qitishning bloki va modulli tizimlari hisoblanadi. Kompyuterlashtirilgan o'qitish texnologiyasi -bu kompyuterdan foydalanishga asoslangan o'qitishdir. O'qitishning kompyuter texnologiyasi yangi informasion texnologiyalarning bir turidir. Informasion texnologiyalarda bundan tashqari boshqa informasion vositalar (televidenie, video va boshqalar) ishlatilishi mumkin. Kompyuter texnologiyalar dasturlashtirilgan o'qitish g'oyalarini rivojlantiradi, zamonaviy kompyuterlar va telekommunikasiyalarning yirik imkoniyatlari bilan bog'liq bo'lgan o'qitishning mutlaqo yangi hali tasdiq qilinmagan texnologik variantlarini ochib beradi. Telekommunikasion tizimlar, shu jumladan kompyuterlar hozirgi zamon ilmiy-texnik taraqqiyotning mahsuli hisoblanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning ilmiy-texnik axborotning ko'chkisimon o'sishi bilan belgilanadi. Talabalarning individual qobiliyatlarini hisobga olib, imkoni boricha maksimal darajadagi axborotni o'zlashtirish faqat kompyuterlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Mazkur o'qitish texnologiyasini amalga oshirish uchun quyidagi axborotlar kompyuterga kiritiladi: berilganlar axborot banki- bu darsliklar, o'quv qo'llanmalariga kiritilmagan axborotlarni kiritish, tizimlash, saqlash va uzatish texnologiyalari; bilimlar axborot banki – bu berilgan mavzu bo'yicha etarli axborotlarini o'z ichiga olgan axborot tizimlari. Ya'ni o'qitishning kompyuter texnologiyasi asosida o'quv jarayonini jadallashtirish va samaradorligini maksimal darajada oshirishga erishishi mumkin. O'qitishning kompyuter texnologiyasi, kompyuterning inson individual qobiliyatlariga mosligiga tayanadi. O'qitish jarayonini optimal darajada tezkor boshqarish imkoniyati mavjudligi, bu o'qitishning turining universal muloqoti ko'rinishida ekanligi, psixologik qulayliklari, o'qitishning cheklanmaganligi bilan ajralib turadi. O'qitishning kompyuter texnologiyasi mazmun jihatdan, kompyuter 31 xotirasiga kiritilgan pedagogik dasturiy vositalar bilan farqlanadi. Dasturiy vositalar mavzu, bo'lim yoki butun o'quv fani bo'yicha tuzilishi mumkin va u o'quv materiali o'zlashtirilishi diagnostikasi baholashni va monitoringini o'z ichiga oladi. O'qitishning kompyuter texnologiyasi samaradorligi dasturiy vositalarning ishlab chiqilish darajasi bilan bir qatorda o'quv jarayonini va ishchi o'rinlarini to'g'ri tashkil etilganiga bog'liq bo'ladi. Kompyuterda o'qitish texnologiyasida quyidagilar zarur bulib hisoblanadi: o'qitish; muttasil ravishda kompyuter yordamida diagnostik testlar o'tkazish; o'quv maqsadlariga erishilganligini baholash. O'qitishning kompyuterli texnologiyasida o'qitish siklining qayta takrorlanishi eng samarali ta'minlanadi. Bu o'qitish texnologiyasida pedagogning funksiyasi qo'yidagilardan iborat bo'ladi: dasturiy vositalarni tayyorlash; o'quv jarayonining (o'quv jarayoni grafigi, diagnostika, nazorat) guruh, fan darajasida tashkil etish; ishchi o'rinlarini tashkil etish, yo'l-yo'riqlar berish, tarmokni boshqarish; talabalar bilan muloqotda bo'lish, individual o'qitishni ta'minlash. Lektor tizimida axborot texnologiyalari. Hozirgi paytda auditoriyada o'qitishda zamonaviy kompyuter texnologiyalarining barcha turlaridan foydalanish imkoniyatlarini beruvchi dastur “Lektor tizimi” usuli mavjud. Bu esa masofadan turib o'qitishda juda qo'l keladi hamda malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida uni qo'llasak zamonaviy etuk kadrlarga ta'lim berishda juda ko'p har tomonlama qulayliklar keltirib chiqaradi. Buning natijasida ma'lum bir uzrli sabablarga ko'ra malaka oshirish o'quv yurtlariga kela olmagan tinglovchilar ham malaka oshirish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Fan va texnika jadal sur'atlar bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda o'quvchi va o'qituvchining mehnat unumdorligini oshirish, ya'ni o'quv-tarbiya jarayonini intensivlashtirish hamda malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida zamonaviy texnik, didaktik vositalardan foydalanish muammosi pedagogika fanining asosiy vazifalaridan biri bo'lib kelmoqda. Fan- 32 texnikaning rivojlanishi tufayli o'quvchilarga berilishi zarur bo'lgan axborot miqdori nihoyat darajada ko'payib bormoqda. Bu axborotni o'quvchilarga an'anaviy usul va vositalar yordamida etkazib berish esa murakkablashmoqda. Buning uchun o'qituvchi kadrlar etarlicha bilim, yuqori salohiyatga ega bo'lishlari lozim. Shularni nazarda tutgan holda o'qituvchilar didaktik vositalar majmuasidan unumli foydalanishlari, dars jarayonida konkret uslubiy va texnik imkoniyatlarga tayanishlari, ulardan ma'ruzalarda, seminarlarda, amaliy mashg'ulotlarda va laboratoriya ishlarida keng miqyosda foydalanishlari shart. Malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida didaktikaning barcha prinsiplari texnika vositalaridan foydalanilganda tashkil qilingan ta'lim-tarbiya jarayonida yuqori samara berishi ko'zda tutilsa, bu jarayonda pedagog-olimlarning izlanishlari ta'lim kompleksini didaktik vositalar yordamida boyitishi kerak bo'ladi. Shuni nazarda tutgan holda, didaktikaning quyidagi masalalarini hal qilishga erishish mumkinligini ko'rsatdi, bular quyidagilardir: -ta'limning ilmiylik va sistemaligini ta'minlash; -ko'rgazmalilikni oshirish; -tinglovchilarning bilim olishga ishtiyoqini oshirish; -o'quv materialini o'rganish va o'zlashtirish sur'atini tezlashtirish; ta'limni individuallashtirish; -bilimlarning o'zlashtirilishini nazorat qilish sistemasini amalga oshirish; -ma'lumotni uzatish va tinglovchi tomonidan qayta ishlash sur'atini oshirish; -tinglovchilarning darsga bo'lgan e'tiborini kuchaytirish; -tinglovchilarda mustaqil bilim olish malaka va ko'nikmalarni hosil qilish. Ta'lim beruvchi texnika vositalari (kompyuterlar, elektron darsliklar, Internet tizimi va boshqalar) – o'quv informasiyasi (axboroti) bo'yicha tinglovchilar tamonidan o'zlashtirilishi kerak bo'lgan ma'lumotlarni etkazib beruvchi texnik vositalardir. Axborot beruvchi texnika vositalariga turli elektromexanik asboblar, 33 mashg'ulotda demonstrasiya qilinuvchi jarayonlarni ko'rsata oluvchi demonstrasion ossillograflar va uning o'lchov asboblari, shuningdek magnitafon, televizor, kinoproektor, dioproektor, kodoskopni hamda shunga o'xshash kombinasiyalangan televizion va videomagnitafon apparatlariga ega bo'lgan tovushli kinoni kiritish mumkin. O'quv jarayonlarida barcha fanlarni o'qitish uchun videoproektor deb ataluvchi qurilma mavjud bo'lib, bu qurilma yordamida foydalanuvchining kompyuter ekranidagi tasvir katta ekranga o'tkaziladi va kursni eshituvchilarga to'g'ridan-to'g'ri ko'rinib turadi, ularning bilim olish imkoniyatini kengaytiradi. Yuqoridagilardan tashqari, biz “Lektor” tizimining quyidagi imkoniyatlariga ega bo'lamiz: -Kompyuter ekranida proektlab turib va shu paytda kompyuterni to'la nazorat qilib turish; -Biz nima chizsak va yozsak bir vaqtda hammasini yozib borish. “Lektor” sensorlari va elektron ruchkadan foydalanib, biz ekrandagi funksiyalarni boshqarishimiz, xuddi shu ishlarni sichqoncha yordamida xam bajarishimiz mumkin; -Bir xujjatda audio, grafika va matn malumotlarni birlashtira olish; -“Lektor” multimedia hujjatlarini oson almashtirish imkoniyati. Multimedia imkoniyatlaridan foydalanib, prezentasiyalar hosil qilish (ovoz, videolarni yozish va h.k.) 34 II BOB. “KIMYO” FANI O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH 2.1. Crocodile dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratish Bugun O'zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga katta e'tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga jamiyatda, mutaxassis tayyorlashga qo'yiladigan talablar, uning professional malakasi, shaxsiy va ijtimoiy fazilatlariga bog`liq bo`ladi. Ta'lim jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini (AKT) keng joriy etish oliy va o'rta ta'limning milliy tizimini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlaridan biridir. Bu ilm-fanni va ijtimoiy hayotning barcha sohalarini keng informatizatsiyalash va kompyuterlashtirishga bog'liq. Bugungi kunda mamlakatimizda bir qator tegishli normativ hujjatlar ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Elektron o'quv resurslarini rivojlantirish faol amalga oshirilmoqda. Shu bois, mavzu bo'yicha o'qitish, xususan, kimyo amaliyotida AKTdan foydalanishning yangi shakllari, usullari va vositalarini qidirish zarurati tug'ildi. Bu muammoni hal qilishda ko'plab kimyogar, metodistlar va amaliy o'qituvchilar ish bilan band. Natijada ta'lim maqsadlari uchun kimyo uchun dasturiy mahsulotlarning keng doirasi paydo bo'ldi. Biroq, kimyo fani o'qituvchisi har doim o'qituvchi, uning psixopedagogik darajasi va mavzu-uslubiy tayyorlash, kompyuter savodxonligi, Kimyo fanida AKTdan foydalanish sifat va samaradorligiga bog'liq bo'lsa-da, ularning amaliy foydalanish uchun tayyor emas. Oliy pedagogik ta'lim vazifalaridan biri maktab ta'limini axborotlashtirish sharoitida ishlash uchun bo'lajak kimyo o'qituvchilarini uslubiy tayyorlash tizimini yaratish va amalga oshirish uchun bo'lishi kerak. Shunday qilib, bugungi kunda maktab kimyoviy ma'lumotlarini axborotlashtirishning deyarli barcha yo'nalishlari faol rivojlanmoqda, ammo kelajakdagi kimyo o'qituvchining bunday ish uchun metodik tayyorgarligi 35 muammosi deyarli aniqlanmagan bo'lib, bu ilmiy konferentsiyalar, seminarlar materiallari va jurnal nashrlarida o`z aksini topgan. 16 - rasm kimyoviy moddalar 36 17-rasm. kimyoviy brobirkalar 37 18-rasm. qismli kristallanish laboratoriyasi 2.2. Crocodile dasturidan virtual laboratoriyalarda foydalanish Crocodile Chimistry dasturi Kimyo fanidan laboratoriyalarni virtual tarzda bajarishga mo’ljallangan dasturiy ta’minot bo’lib, ushbu dasturda kimyoviy tajribalarni o’tkazishga kerak bo’ladigan deyarli barcha virtual jihozlar mavjud. Deamak ushbu dastur windows muhitida ishlashga mo’ljallangan kompyuter ilovasi hisoblanadi. Dasturning ko’rinishi qo’yidagicha 38 19-rasm dastur iconkasi Dasturni ishga tushiramiz va dastur interfeysini ko’rishimiz mumkin. 20-rasm dasturning ishga tushish jarayoni Crocodile Chimistry dasturi ishga tushgacha dastlab quyidagicha diolog oynasi chiqadi. 39 21-rasm welcome diolog oynasi Bunda foydalanuvchiga yangi loyiha(virtual laboratoriya) yaratish, mavjud lohiyani ishga tushirish yoki qurilma internet tarmog’iga ulangan bo’lsa, ushbu dasturni qandayishlatish haqida dasturning rasmiy web saytiga o’tish mumkin. 40 22-rasm dasturning umumiy interfeysi Dasturing yuqori qismida standart komponentalar bo’limini ko’rishimiz mumkin. 23-rasm komponentalar bo’limi Bu yerdagi tugmalar quyidagicha vazifalarni bajaradi. 1) Yangi lohiyani yaratish 2) Mavjudidini ochish 3) Saqlash 4) Mashtabni o’zgartirish 5) Tahrirlash 6) Kimyoviy jarayonlarni to’xtatish va davom ettrish (harakatdagi molekula va atomlarni kuzatish uchun) Barcha windows muhitida bu deyarli bir xil 41 24-rasm mundarijalar bo’limi Ushbu bo’limda laboratoriyalar mavzulashtirligan holatda klassifikatsiyalangan “virtual laboratoriya xonalari” mavjud. Demak bo’limlar: 1. Tanishish 2. Materiallar turlari (moddalar tarkibi) 3. Miqdorlar va darajalar (modaning miqdori, ulushi) 4. Reaksiyalar nisbati 5. Energiya ajralib chiqishi yoki yutilishi 6. Suv va aralashmalar 42 7. Oksid, kislota va tuzlar 8. Elektrokimyo 9. Vaqtga oid tajribalar bo’limi 10. Qoyalar va metallar 11. Moddalar tabiati 12. Online content(laboratoriya)lar 13. My content (foydalanuvchi o’z contentlarini qo’shish uchun) Demak Content bo’limida qaysidir tajribani bajarishga mo’ljallangan faqat zarur jihozlar bilan ta’minlangan “laboratoriya” desak keying bo’lim har qanday kimyoviy tajribani amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan jihozlar manbai desak bo’ladi. 25-rasm parts library (kutubxona qismi) jihozlar bo’limi Bu yerdan har qanday jihozni har qanday moddani istalgancha topish mumkin. Faqat uni kerakli joyda ishlata olsangiz bo’ldi  Demak bu bo’limdan istalgan kerakli jihozni olib istalgan kimyoviy rayasiyani amalga oshirish imkoniyati bor ekan. Bo’limlar bilan tanishsak 43 26-rasm Chemicals bo’limi. Bu yerda barcha kimyoviy moddalar sinflarga bo’lingan holatda mavjud Demak moddalar: 1. Metallar 2. Kislotalar 3. Ishqorlar 4. Oksidlar 5. Xloridlar 6. Sulfid kislatalar 7. Carbonatlar 8. Nitrat kislotalar 9. Sulfat kislotalar 10. Tuzli aralashmalar 11. Aralashmalar 12. Gazlar Bo’limlari va usha bo’limlarga oid moddalardan tashkil topgan. 27-rasm Equipment bo’limi. 1. Aparatlar 2. Elektrokimyoviy jihozlar 3. O’lchagichlar 4. Ogohlantiruv signallari 5. To’xtatuvchilar Bo’limlari mavjud. Bu bo’limlarda kimyo laboratoriyasi uchun kerakli bo’lgan jihozlar mavjud. 44 28-rasm Glassware bo’limi bu yerda turli shaklga va hajmga ega bo’lgan shisha probirkalarni topish mumkin. 1. Standart 2. Ma’lum o’lchovga ega bo’lgan Moddaning turi bo’g’lanish darajasiga qarab kerakli probirka tanlanadi. 29-rasm Indicators (belgilar bo’limi) Bunda natijalarni ko’rsatish uchun foydalaniladiladigan belgilardan foydalaniladi. 1. Diagrammalar 45 2. Qog’ozlar 3. Yechimlar Ichidagi jihozlar esa quyidagilari Va so’ngi Presentation bo’limi 46 Bu yerda natijalarni ko’rsatish uchun grafik, izohlar yozish uchun text, reaksiyani boshlash, to’xtatish, qayta ishlatish uchun ishlatiladigan tugmalar. 30-rasm. Properties bo’limi Ushbu bo’limda har bir jihozning xususiyatini ko’rish o’zgartirish mumkin bo’lgan bo’limdir. Crocodile Chimistry dastur afzalliklari 47 1. Laboratoruya virtual bo’lganligi uchun istalgancha tajriba bajarish mumkin. 2. Xato qilsa to’g’rilash imkoni mavjud. 3. Qaysidir jihozning sinib qolishi yaroqsizlanishi degan muammo yo’q 4. Deyarli barcha moddalar topiladi 5. Moddalarning formulalarini ko’rish mumkin 6. Molekulalar harakatini kuzatish mumkin. 7. Molekula tarkibidagi atomlar soni va ularning harakat intensivligini ko’rish mumkin. 8. Bajarilgan laboratoriya ishini loyiha sifatida saqlab qo’yish mumkin. 9. Jarayonni qayta ko’rish imkoniyati mavjud. 10. Harakatdagi jarayonni to’xtatib ko’rish mumkin. Xullas nazariy bilimlarni amaliyotda mustahkamlashni istagan o’quvchilar uchun ajoyib “virtual laboratoriya”  48 Crocodile Chimistry dasturida virtual laboratoriya ishlariga namunalar 31-rasm. Classifying Materials bo’limidan Atomic animations bo’limiga kirib ko’ramiz. 32-rasm.Idishning ichidagi molekulalar harakati. 49 Hozir ushbu idish bum bo’sh lekin shunga qaramasdan azot va kislorod atomlari harakatini ko’rishimiz mumkin. Chunki havoda 70% azot 20% larcha kislorod va boshqa moddalar mavjud bo’ladi. Chap yon tomonda turgan moddalarni idishga solish orqali ularning tarkibi molekulari tarkibi va ularning harakatini ko’rishimiz mumkin. Maqsad moddalar tarkibini bilish u haqida tasavvurga ega bo’lish. 33-rasm.Vodorod oksidi. 1 mol 34-rasm. Vodorod va Xlorid ionlaridan tarkib topganini va ularning hajmi ya’ni Clorid ionining hajmi Vodorod ionidan bir necha barobar kata ekanini ko’rishimiz mumkin. NaOH + HCI → CI 50 H → Vodorod OH → Gidrooksid (Vodorod va Kislorod) CI → Xlorid ioni 51 Elements and Components bo’limi ni ko’rsak. 35-rasm.Bu yerda ikkita idish va ichidagi modda tarkibi (ya’ni havoning tarkibi) ko’rinib turibdi. Chap yon tomonida esa moddalar. Ushbu “virtual labarotoriya xona” sida kristall moddalar tarkibini ko’rishimiz mumkin. 52 36-rasm. Copper coin – mis tanga Rock salt – tosh tuz(dengizdan olinmagan) Copper – mis Sodium ion – Natriy ioni Chloride ion – xlorid ioni Ionic, covalent and metallic (conductivlik) bo’limini ko’rsak Bu yerda elektr tokini o’tkazuvchi metllar kovalent bog’langanlikka tekshirishimiz mumkin. 37-rasm. Elektr manbai va idish orqali agar tok o’tsa lampochka yonishi kerak. Chap tomondagi moddalarni kovalentlikka tekshirishimiz mumkin. Iodine – yod moddasini idishga solamiz. 53 38-rasm. Lampochka yonmadi demak yod moddasi elektr tokini o’tkazmasligini bildik. Idishni bo’shatamiz. 39-rasm. va Karbon moddasini solib ko’ramiz. 54 40-rasm. Demak Karbon moddasi elektr tokini o’tkazuvchanlik xususiyati mavjud ekan. Keying bo’lim “Ionic, covalent and metallic (melting point)” erish nuqtasi. Ushbu bo’limda moddalarning necha gradusda erishini aniqlash mumkin. 55 41-rasm. Kumush solindi va harorat 50 gradus Selse da erimas ekan haroratni ko’taramiz. 42-rasm. Hatto 500 gradusda ham erimas ekan isitgich pechimiz esa bundan yuqori harorat chiqara olmaydi. Endi yod moddasini erish haroratini o’rganaylik. 56 43-rasm. Demak 190 gradus da erirkan Modda tarkibining haroratga bog’liqligini o’rganamiz. 44-rasm.-tajriba jarayoni 20 gradus Selse da suvning molekulalar joylashishi Kristal shaklda ekan 57 45-rasm. 50 gradus Selseda amorif (tartibsiz) holatda bo’lar ekan 46-rasm. 150 gradus Selseda esa bug’lanish jarayoni bo’ladi va suv bug’lanib tugaydi. 58 47-rasm. Tempratura o`zgarishi 59 2.3. Auto Play Media Studio dastur yordamida “Kimyo” fanida o‘qituvchilari uchun Crocodile dasturida virtual laboratoriyalarni tashkil etishni o‘rgatuvchi elektron resurs ishlab chiqish XXI asr texnika rivoji yuksak darajada ekanligini hisobga olgan holda, ta’lim sohasida turli dasturlar orqali juda ko’plab elektron darsliklar, qo’llanmalar yaratilmoqda. Elektron darsliklar bugungi kunda sezilarli darajada o’z samarasini ko’rsatmoqda, boshqacha so’z bilan aytganda zamon talabiga aylanib ulgurgan. Shuningdek, yosh avlodning texnikaga qiziqishi va texnikani yaxshi bilishi elektron darslikka bo’lgan ehtiyojni yanada ortishiga sabab bo’lmoqda. Qiziqishni to’g’ri yo’nalishga boshlash esa beqiyos yutuqlarga olib kelishi barchamizga sir emas. Men ham shu sohaga qiziquvchi sifatida o’zimning loyihamni tatbiq etishni taklif etaman. Mening loyiham Maktab o`quvchilari uchun “kimyo” fanidan Crocodile chemistry dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratish deb nomlangan bo’lib, o’z nomidan ma’lumki, bu dastur Kimyo fanini laboratoriya mashg`ulotlarini o’rgatadigan dastur hisoblanadi. Ushbu elektron darslik “AutoPlay Media Studio8” dasturidan foydalanilgan holda yaratilgan. 60 48-rasm. Dastlabki ko`rinishi 49-rasm. Mundarija fragmenti 61 50-rasm. Video darslar fragmenti 62 III BOB . CROCODILE CHEMISTRY DASTURIY TA`MINOTDAN FOYDALANISHNING AMALIY AHAMIYATI 3.1. “ Kimyo ” fanidan Crocodile Chemistry dasturidan foydalanish bo`yicha dars ishlanmasi Sana________________________ Sinf Mavzu: 3§ Modda va uning xossalari. Darsning maqsadi: Ta’limiy: O’quvchilarga moddalar va ularning xossalari haqida batafsil ma’lumot berish va ularni qanday aniqlash usullari haqida nazariy va amaliy ma’lumot berish. F.K.1- Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasini shakllantirish Tarbiyaviy – ushbu mavzu orqali o’quvchilar ongini ona Vatanga, tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash. T.K.5- Milliy va umummadaniy kompetensiyasini shakllantirish Rivojlantiruvchi – o’quvchilarning qattiq modda, suyuq moddalarning o’zaro farqlari haqidagi tushunchalarini mustahkamlash. T.K.3 -O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasini shakllantirish Dars jihozi: moddalar namunalari. Dars turi: yangi tushuncha va bilimlar beruvchi Dars usuli: an’anaviy. I Tashkiliy qism a) salomlashish b) davomadni aniqlash d) siyosiy daqiqa II O’tgan mavzuni mustahkamlash Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O‘tilgan mavzuni esga solish;uyga vazifani so`rash 10 daqiqa 3 Yangi mavzuni yoritish: 15 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa 5 Darsga yakun yasash va baholash 5 daqiqa 63 6 Uyga vazifa 2 daqiqa III Yangi mavzu bayoni IV Mustahkamlash “Tushunchalar tahlili” usuli orqali Tushuncha turi Tushuncha taxlili Modda va uning xossalari  Qattiq  Suyuq  Gaz  Fizik xossasi  Kimyoviy xossasi  Rangi  Hidi V Baholash. Dars davomida faol ishtirok etgan o’quvchilar individual tarzda baholanadi. 64 VI Uyga vazifa darslikning 9-10-betlaridagi 3-§ni konspekt qilib kelish Tasdiqlayman: O’TIBDO’________________________ Sana_________________________ Sinf Mavzu: 2-amaliy mashg’ulot. Laboratoriya shtativi, spirt lampa, gaz gorelkalari, elektr isitgich bilan ishlash usullari. Alanganing tuzilishi. Darsning maqsadi: Ta’limiy – o’quvchilarga maktab kimyo xonasida mavjud bo’lgan jihozlar (probirkalar, shtativ, tarozi, ariometr, qizdirish asboblari, filtr qog’oz, pipetka va boshqalar) ning ishlatish qoidalari va alanganing tuzilishi haqida tushuncha berish. F.K.1- Kimyoviy jarayon , hodisalarni kuzatish , tushunish va tushuntirish kompetensiyasini shakllantirish F.K.3- Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasini shakllantirish Tarbiyaviy – ushbu mavzu orqali o’quvchilar ongini ona tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash. T.K.4- Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasini shakllantirish T.K.5- Milliy va umummadaniy kompetensiyasini shakllantirish Rivojlantiruvchi – o’quvchilarning jihozlar bilan ishlash, spirt lampasi yoki quruq yoqilg’ini yoqish va o’chirish ko’nikmalarini mustahkamlash. T.K.3 -O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasini shakllantirish Dars jihozi: probirkalar, shtativ, tarozi, ariometr, qizdirish asboblari, filtr qog’oz, pipetka, xavfsizlik qoidasi plakatlari. Dars turi : yangi tushuncha va bilimlar beruvchi Dars usuli: an’anaviy. I.Tashkiliy qism a) salomlashish b) davomadni aniqlash d) siyosiy daqiqa Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 65 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O‘tilgan mavzuni esga solish;uyga vazifani so`rash 10 daqiqa 3 Yangi mavzuni yoritish: 15 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa 5 Darsga yakun yasash va baholash 5 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa II O’tgan mavzuni mustahkamlash og’zaki savol-javob o’tkazish orqali 1. Tajribalarni iloji boricha qayerda olib borish lozim ? 2. Tajriba davomida termometr sinib qolsa qanday ishlar amalga oshiriladi? 3. Natriy metalini qayerda saqlanadi? III Yangi mavzu bayoni IV Mustahkamlash o’quvchilar bilan og’zaki savol javob o’tkazish orqali 66 1. Kimyo fani laboratoriya xonasida eng ko’p ishlatilatiladigan jihozni nomini ayting? 2. Laboratoriya shtativi necha qismdan iborat? 3. Shtativdan foydalanish qoidalarini aytib bering? 4. Spirt lampasi qanday yoqiladi va qanday qilib o’chiriladi? V Baholash. Dars davomida faol ishtirok etgan o’quvchilar individual tarzda baholanadi. VI Uyga vazifa rasm chizish . 3.2. “Kimyo” fanida o‘qituvchilari uchun Crocodile dasturida virtual laboratoriyalarni tashkil etishni o‘rgatuvchi elektron resurs ni sinovdan o `tkazish 67 IV BOB . HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKALOGIYA 4.1. Ish joyini to‘g‘ri tashkil qilinishi Ish joyini tashkil qilish bunda material va tayyor mahsulotlarni joylashtirish, ish joylarini iflos va keraksiz narsalar bilan to‘lib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik, yo‘llar, o‘tish joylari va ish joylarini to‘sib qo‘ymaslik. Transport vositalari, ko‘tarish kranlari va mexanizmlarni ishlatish qoidalari va boshqa yordamcht vositalardan foydalanish tartiblari. Baxtsiz hodisalar kelib chiqish mumkin bo‘lgan ish usullarini qo‘llashni taqiqlash va kasb kasalliklariga olib kelishi mumkin bo‘lgan sanoat zararli moddalari haqida tushuncha berish va ulardan saqlanish usullarini ko‘rsatish. Instruktaj o‘tkazayotganda avvalo odatdagi ish sharoitida ishchi o‘zini qanday tutishi kerakligi haqida ma’lumot beriladi. Lekin sanoat korxonalarida ba’zi bir haddan tashqari holatlar ham yuz berib qolishi mumkin. Masalan avariya, yong‘in va boshqa hollarda ishchi o‘zini qanday tutishi, tez harakat qilishi mahim ahamiyatga ega. Shuning uchun mana shunday holatlarda qanday harakat qilish kerakligi haqida ham ma’lumot berilishi kerak. Ish joyidagi instruktajni master yoki brigadir o‘tkazadi. Vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan instruktaj. Bu instruktajni o‘tkazish vaqtini fabrika, zavod kasaba uyushmasi komitetlari bilan kelishgan holda, sanoat korxonasining rahbari belgilaydi. Bu instruktajning mazmuni ish joyidagi instruktaj mazmuni bilan bir xil. Instruktajning kirish instruktaji singari hamma ishchilar ish staji, malakasi, razryadidan qat’iy nazar o‘tkazilishi shart. Rejadan tashqari instruktaj. Bu instruktaj texnologik jarayonning o‘zgarishi, yangi mashina va stanoklar kiritilishi va yangi materiallardan foydalanish natijasida ish sharoitining o‘zgarishi sababli ishchilarning xavfsizligini saqlash uchun bilimlari etishmasligi sezilganda 68 o‘tkazilishi mumkin. Bundan tashqari bu instruktaj ba’zi bir ishchilar xavfli ish usullaridan foydalanayotganligi sezilsa, mehnat intizomi yoki xavfsizlik texnikasi qoidalari buzilsa yoki ishchi ishlayotgan joyidan biror- bir sabab bilan (masalan kasallik, ta’til) uzilish ro‘y bersa, shuningdek ish joylarida kasb kasalliklari va baxtsiz hodisalar yuz bersa o‘tkazilishi mumkin. Shu sanoat korxonasiga o‘xshash korxonada avariya sababli baxtsiz hodisa ro‘y berganligi haqida xabar eshitilgandan keyin ham, plandan tashqari instruktaj o‘tkaziladi. Kundalik instruktaj. Naryad-dopusk bilan bajariladigan xavfli ishlar uchun ish boshlashdan oldin o‘tkaziladi. Bu instruktaj o‘tkazilganligi haqidagi ma’lumot naryad-dopuskka yozib qo‘yiladi. Ish joyini tashkil qilishga kirishishdan oldin, bitiruv ishida, programmalar qanday maqsad uchun ishlab chiqilayotgani va qayerda ishlatilishi , ishlab chiqarish, ko‘rsatilishi lozim. Bu esa kompyuterda ishlashda paydo bo‘ladigan barcha xavflarni yaxshi baholashni ta’minlaydi. SHundan so‘nggina kompyuter sinflariga bog‘liq bo‘lgan masalalar hamda ularni joylashtirish, bir kompyuter uchun maydonni aniqlash, ish joyini inventarlar bilan ta’minlash zarur. Displeylar bilan ishlaydigan operatorni ish maromini yo`lga qo`yish mexdat xavfsizligini va charchashni kamaytirishni oldini oladi. Ish kuni mobaynida ishchining ishlash qobiliyati birdan o`zining eng katta qiymatiga erisha olmaydi. Operatorning displey bilan ishlaganda ish maromi xar 2 soatda yarim soat dam olishi yoki 1 soatda 15 minut dam olib turishi l ozim. Bu kiska-kiska dam olish ish qobiliyatini yaxsxilash va charchashni oldini oladi. Bundan tashqari, operator va mashina o`rtasidagi masofa, shu masofaga binoan ekrandagi yozuvlarni kattaligi, ekran yorkinligi ham shular jumlasidandir. Ko`z va ekran oraligi 60-80 sm, kattaligi esa 3-4 mm, optimal kenglik va balandlik 3:4, belgi orasidagi masofa esa uning bo`yidan 15-20 % bo`lishi kerak Operatorning kompyuterda ishlash paytidagi talab 69 Ish joyiini ratsional rejalashtirish, yoritish, operator bajarilishi lozim bo‘lgan ishga to‘g‘ri keladigan xizmat qilish sistemasidir. Ish joyida xavfsizlikni ta’minlash va mehnat sharoitidagi ish muhitini tashkil qilish, ish rivojiga yo‘llanma hisoblanadi. Ish joyini ratsional tashkil qilish moddiy sarfni kamaytirmagan xolda ham, sezilarli darajada mehnat unumdorligini oshiriladi. Operator ish joyida mehnat unumdorligi darajasiga ta’sir etadigan ishlab chiqarishda boshkaruvchi barcha qismlar ishining sifati va murakkabligi tekshiriladi. Ish joyini va texnologiyani rivojlantirishi, ortiqcha xarakatlarni yuqotishi, ortiqcha operatsiyaga xujjatlarni qidirish, spravka, adreslar operator ish vaqti sarfi bo‘lmasligini ta’minlashi zarur. Ish joyida xar doim, ishni uzluksiz olib borishi uchun kerak bo‘lgan narsalar etarli bo‘lishi, lekin xech qanday ortiqcha narsa bo‘lmasligi lozim. 4.2. Ishlab chiqarishdagi jarohatlanishni keltirib chiqaruvchi holat va sabablarni aniqlash Mеhnat muhofazasining asosiy vazifalaridan biri ishlovchilarning mеhnat havfsizligini ta'minlashdir. Zamonaviy agrosanoat ishlab chiqarishi muntazam yangi tеxnikalar, mikrobiologik va kimyoviy moddalar еtkazib bеrishni, chorva mollarini katta komplеkslarga va mayda fеrmеrlik xo`jaliklariga birlashtirishni, ish jarayonlarining yiriklashuvini, dеhqonchilikdagi ishlarni brigada va oilaviy pudrat asosida bajarishni, ayrim mеhnat turlarini hamda vostialarini o`zgartirib borishni o`z ichiga oladi. Mеhnat havfsizligi – mеhnat sharoitining shunday holatiki, unda ishlovchilarga xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining ta'siri istisno qilingan. Ishlab chiqarish sharoitida insonga jarohat еtkazilishi bu fizikaviy va kimyoviy xavfli ishlab chiqarish omillari borligini bildiradi. 70 Fizikaviy xavfli ishlab chiqarish omillari – bu harakatdagi mashinalar,uskunalarning harakatdagi elеmеntlarining to`silmaganligi, qo`zg`aluvchi buyum, matеriallar, uskuna va matеriallari ustki qismining qismining yuqori yoki past haroratda bo`lishi, elеktr tarmoqlarining xavfli kuchlanishi. yuqori bosimdagi havo va gazning portlagandagi enеrgiyasi va boshqalar. Kimyoviy xavfli ishlab chikarish omillari – odam organizmiga o`yuvchi, zaharli va qichitadigan moddalarning ta'sir qilishi bilan ifodalanadi. Muayyan xavfli ishlab chiqarish omillarning kеlib chiqishi tеxnologik jarayon, uskuna konstruktsiyasi va ishni tashkil qilinganlik darajasiga bog`liq bo`ladi. Xavfli ishlab chiqarish omillarining kеlib chiqish xususiyatiga qarab, ko`rinib turgan va ko`rinmaydiganlarga bo`lish mumkin. Ko`rinib turgan, xavfli, tashqi bеlgilari bilan yaqqol ifodalanadi: masalan, mashinaning harakatlanuvchi qismlari, alanga, ko`tarilib va osilib turgan yuk. Ko`rinmaydigan xavfli mashinalar, mеxanizmlar, moslamalar va asboblarda yashirin nuqsonlarning borligiga bog`liqdir. Yashirin xavfni, shuningdеk ish doirasining tiqishtirilganligi va ivirsiganligi, asbob, moslamalarni o`z maqsadida foydalanmaganligi, uzilgan elеktr simlari, mxodimlarning noto`g`ri va xato harakatlari va boshqalar tug`dirishi mumkin. Ishchilarni xavfli va zararli ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan dastlabki matеriallar, yarim mahsulotlar va chiqindi ishlab chiqarilishi bilan bеvosita aloqasini yo`qotish, xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari mavjud joylarni komplеks avtomatlashtirish hamda mеxanizatsiyalash, tеxnologik jarayonlarda nazorat va boshqarish tizimini o`rnatish darkor. Bu ishlovchilarning himoyasini va ishlab chiqarish jarayonlarining avariya holatda o`chirilishini ta'minlaydi. Ishlab chiqarish chiqindilarini o`z vaqtida zararsizlantirish va chiqarib tashlash, ular xavfli va zararli ishlab chiqarishning oldini olishga yordam bеradi. 71 Tеxnologik jarayonlarga qo`yiladigan xavfsizlik talablari tеxnologik hujjatlarda ko`rsatilgan bo`lishi shart. Ish joyidan tashqarida bajarayotganda xonalarni va maydonlarni tanlashga katta e'tibor qaratmoq kеrak. Shuningdеk, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonlarining xavfsizligini, uskunalarni to`g`ri joylashtirish va ish joylarini oqilona tashkil qilish bilangina ta'minlash mumkin. Matеriallarni, tayyor mahsulotni va ishlab chiqarish chiqindilarini saqlaganda, xavfli ishlab chiqarish omillarining sodir bo`lishidan himoyalanish kеrak. Ishlab chiqarishda ishlashga ruxsat etilgan shaxslarning fizik imkoniyatlarini va mеhnat xususiyatlarini hisobga olish shart. Xizmat qiluvchi xodimlar bajarayotgan ishlariga muvofiq mеhnat xavfsizligi bo`yicha kasbiy tayyorgarlikdan o`tgan bo`lishi lozim. Mеhnat xavfsizligini ta'minlashning tеxnik vositalari. Har qanday xo`jalikka, korxonalarga еtkazib bеriladigan har qanday qishloq xo`jaligi mashinasi, agrеgati, mеxanizm iva uskunalari baxtsiz hodisalarning oldini oladigan zamonaviy himoya vositalari bilan jihozlanadi. Mеhnat xavfsizligi to`siq, tormoz, blokirovka, saqlash qurilmalari, signalizatsiya, shaxsiy himoyalanish vositalarini ishlatish, shuningdеk ularning yaxshi ishlashini nazorat qilish bilan ta'minlanadi. To`siq qurilmalar. Xavfli zonalarni himoyalash uchun oddiy, ishonchli va arzon to`siq qurilmalar kеng ko`lamda ishlatilmoqda. To`siq qurilmalar insonni xavfdan himoyalash uchun xizmat qiladi. Ular qanday maqsadga mo`ljallanganiga qarab har xil tuzilmali bo`ladi. Shunga ko`ra to`siqlar doimiy yoki vaqtinchalik bo`lishi mumkin. Masalan, traktor orqa ko`prigining, tasmali uzatmalar qutisining korpuslari doimiy to`suvchi qurilmalardir. Doimiy to`siqlarning afzalligi shundaki, agrеgat ishlayotganda ishchi xavfli zonaga kira olmaydi. Doimiy to`siqlar siljuvchan va qo`zg`almas bo`ladi. Siljuvchan to`siqlarni to`siqlarning olib qo`yish yoki chеkkaga surib qo`yish mumkin. Vaqtinchalik to`siqlar korxona, sеx, uchastka tеrritoriyasidagi ishlarni bajarish vaqtida ishlatiladi. Ularga misol sifatida 72 muhofaza ekranlari, mеtall shchitlar, parda va boshqalarni kеltirish mumkin. Sеxda payvandlash ishlarini bajarishda atrofdagilarni elеktr yoyning ravshan shu'lasi ta'siridan muhofaza qilishda, qurilish maydonchalari, transhеyalarni to`sishda, boshqa еr ishlarini bajarishda vaqtinchalik to`siqlar ishlatiladi. Himoya to`siqlari panjara, to`rlardan iborat. Agar mеxanizm ishini ko`z bilan kuzatib turish zarur bo`lsa, bunday hollarda to`siq shaffof matеrial (organik shisha, sеlluloid va boshq.)dan tayyorlanadi. Himoya qurilmalari. Mashina va uskunalarga qo`yiladigan mavjud talablarga muvofiq har bir mashina, traktor yoki agrеgatda avariya holatidagi ish rеjimiga mo`ljallangan himoya qurilmalari bo`lmasa, bunday mashina ishga yaroqli emas dеb hisoblanadi. Himoya qurilmalarining ishlashini nazorat qilish paramеtri (zo`riqish, bosim, harorat va h.k.) ruxsat etiladigan chеgaradan chiqqanida avtomatik to`xtaydi. Barcha himoya qurilmalari to`rt guruhga bo`linadi: - mеxanik zo`riqishlaridan saqlovchilar (turli xil muftalar, kеsilib kеtadigan boltlar, shtiftlar va b.); - mashina qismlarining bеlgilangan gabaritdan chiqishini saqlovchilar (yuk ko`tarish mеxanizmlarining chеtki uzib-ulagichlari, ular mashinaning ish organi yoki mеxanizmning siljishini chеklab turadi); - bosim yoki haroratning ko`tarilib kеtishidan saqlovchilar (konstruktsiyasi turlicha bo`lgan klapanlar, ular idishdagi bosim ortib kеtganida, traktorning gidrosistеmasida moy, avtomobil va traktorning tormozlash sistеmasida havo, ug`ning harorati, qozon qurilmasida suv ko`payib kеtganda ochiladi va h.k.) ; - elеktr tok kuchining ruxsat etiladigan chеgaradan ortib kеtishidan saqlovchilar (elеktr tarmoqlaridagi eruvchan saqlagichlar, avtomatik uzib- ulagichlar, buzilgan elеktr uskuna, asbob va boshqalarni tarmoqdan uzib qo`yadi). 73 Tormozlash qurilmalari. Mashina va uskunalarning harakatlanayotgan (aylanayotgan) elеmеntlarini tеz va asta-sеkin to`xtatish uchun tormozlash qurilmalari ishlatiladi. Bunlan tashqari, ular mashinalarni qiyaliklarda tutib turish, ko`tarilgan yukning o`z-o`zidan pastga tushib kеtishidan saqlash maqsadlarida ham ishlatiladi. Blokirovka qurilmalari. Blokirovka – bu mеxanizmlarni yoki ularning qismlarini muayyan holatda ishonchli mahkamlashni ta'minlaydigan vositalardir. Mashina, mеxanizmda blokirovka qurilmalarining va boshqa saqlagich vositalarning bo`lishi ishlovchining xavfsizligini ta'minlay olmaydigan hollarda qo`llaniladi. Harakati bo`yicha quydagi turdagi signalizatsiyalardan foydalaniladi: yorug`lik, ovozli, rangli, va bеlgi o`rnatish. Yorug`lik signalizatsiyalari transport vositalarida xavfsizlik vositasi sifatida kеng foydalaniladi. Ular oldindan va orqadan kеlayotgan transportdan ogohlantiradi. Shu maqsadda transportvositalari har xil signalizatsiya yoritish asboblari: faralar, o`lchamlarini, burilishni ko`rsatuvchi chiroqlar, stop-signallar bilan jihozlanadi. Standartda quyidagi signal ranglarini va vazifalarini bеlgilaydi: qizil – «man etish», «stop», «yaqqol xavflilik», sariq - «diqqat», «mumkin bo`lgan xavf to`g`risida ogohlantirish», yashil – «xavfsiz», «ruxsat etiladi», «yo`l ochiq», ko`k – «informatsiya». Oxirgi vaqtlarda ishchi kiyimi va korjomalarini bo`yash muammosiga juda katta e'tibor bеrilmoqda. An'anaviy qora va to`q ko`k ranglarni boshqa och ranglar bilan almashtiriladi. Xavfli doirada ishlovchi odamning kiyimi ish joyidan kеskin ajralib turishi maqsadga muvofiqdir. Ochiq havoda ishlaganda to`q sariq rangdagi kiyim maqsadga muvofiqdir. Bunday kiyimlarni tеmir yo`llarni ta'mirlayotgan va yo`l qurilishi ishlarida ishlayotgan ishchilar kiyadi. 74 Avtomatik ulash qurilmalari traktorni tirkama yoki osma mashinalar bilan avtomatik ulashni ta'minlab bеradi. Avtomatik ulashlarni kеng miqyosda ishlab chiqarishga tadbiq etilishi mashinalarni agrеgatlashda sodir bo`ladigan jarohatlanishlarni butunlay yo`qotadi. Masofadan turib kuzatish va boshqarish shu sharoitlarda olib boriladiki, opеratorni ish doirasida xavfsizlik nuqtai nazardan yoki tеxnologik sabablarga ko`ra mumkinmasligi, shungdеk ishlab chiqarishni komplеks mеxanizatsiyalash va avtomatlashtirish sharoitida samarasizdir. Masofadan kuzatish maxsus datchiklar, signalizatorlar, tеlеekranlar va nazorat-o`lchov asboblari orqali olib boriladi. Masofadan turib boshqarish tizimlari, elеktron-mashinalarida bajariladi . 4.3. Ekologiya huquqi tushunchasi 1. Ekologiya huquqining tushunchasi Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik turli yo`nalish va shakllarda uzoq vaqt davomida amalga oshirilib kelinmoqda. Asrlar davomida insoniyat tabiat qonuniyatlariga moslashib, o`zining turli ehtiyojlarini qondirish uchun tabiatdan foydalanib, unga ta'sir o`tkazmoqda. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, jamiyat a'zolari ongining tobora takomillashishi, yangi mehnat qurollarining ixtiro etilishi o`z navbatida, insonning turli ehtiyojlarining rivojlanishiga olib keldi. Inson o`z ehtiyoj-larini qondirish uchun tabiiy resurslardan foydalanib salbiy ta'sir ko`rsata boshladi. Jamiyat a'zolarining tabiatdan foydalanish bo`yicha ehtiyojlari-ning oshishi, tabiiy resurslardan foydalanish qurollari, ya'ni texnikaviy vositalarning takomillashishiga olib keldi. 2. Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida paydo bo`ladi-gan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishni o`rganuvchi fandir. Ekologiya huquqi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasining mustaqil huquq 75 tizimida o`z o`rni va salohiyatiga ega bo`lgan alohida yo`nalish va xususiyatlarga ega bo`lgan huquq sohasi hisoblanadi. 3. Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida o`zaro ta'sirlar natijasida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishni o`rganuvchi fan va huquq tizimining alohida sohasi sifatida o`z rivojlanish tarixiga egadir. 4. Shuni alohida ta'kidlash joizki, XX asrning 20-yillarigacha bosib o`tilgan boy tarixiy evolyutsion jarayonda tabiatdan foydalanish, uni asrab-avaylash bilan bog`liq umummajburiy ahamiyatga ega bo`lgan qoida-talablar o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, birinchidan, ushbu qoida-talablar alohida maxsus tizimga ega bo`lmay, mulk bilan bog`liq qoidalar tizimida rivojlangan, ikkinchidan, tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni asrab-avaylash qoida- talablari aholining madaniyati va turmush tarziga singib ketganligi o`z navbatida huquqiy munosabatlarni rivojlantirishga hizmat qilgan. 5. Bugungi kunda tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar uchta quyidagi asosiy yo`nalishlarda paydo bo`ladi: 1. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog`liq ekologik - huquqiy munosabatlar; 2. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog`liq ekolo-gik-huquqiy munosabatlar; 3. Aholini ekologik xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan ekolo-gik-huquqiy munosabatlar. 76 Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Ushbu dastur kimyo fanini astoyidil o’rganishni xohlagan, elementlarning kimyoviy xossalarini o’rganish uchun, ularning tarkibini ko’rish uchun, ajoyib virtual laboratoriya hisoblanadi. Afzalligi shundan iboratki har kim ham xato qiladi. Agar haqiqiy laboratoriyada o’quvchi biror jiddiy xatoga yul qo’ysa portlash o’t chiqish holatlari kuzatilishi va natijada ham moddiy tomondan laboratoriya xonasi va uning jihozlariga jiddiy zarar yetishi bundan tashqari laboratoriyani bajaruvchi o’quvchi sog’lig’iga ham jiddiy zarar yetishi mumkin. Lekin Crocodile Chimistry dasturida bu ishlarni bemalol qilib ko’rish va xatto qanday holatada portlash yoki olov chiqish jarayonini bemalol qo’rqmasdan sinab ko’rish va bunga ishonch hosil qilish mumkin. Bu dastur windows muhitida ishlaydigan unchalik kata hajmga ega bo’lmagan dastur hisoblanadi. Dasturda qilingan laboratoriyalarni .cxc fayl kengaytmasi bilan saqlab qo’yish mumkin. Istalgan paytda saqlangan faylni ishga tushirib ko’rish mumkin bo’ladi. • Kimyo fanini o’zlashtirishni yaxshilash omili o’quv mashg’ulotlarida o’quvchilarni mustaqil ta’limni tashkil etish, mavjud resurslaridan oqilona foydalanish hamda kompyuter o’yinlari va Internet–kafe faoliyatini tartibga solish zarur. • Axborot - kommunikatsiya va Internet texnologiyalari yutuqlaridan oqilona va maqsadli foydalanish. • Axborot - kommunikatsiya texnologiyalaridan va axborot lardan foydalanish madaniyatini va muhitini shakllantirish . • Internet tarmog‘ida yoshlarga, ularning qiziqishlariga va intilishlariga, axborot extiyojlariga hamda yutuqlariga yo’naltirilgan elektron manbalarni tashkil etish. 77 Demak, avvalambor o’quvchi kimyo fanini yaxshilab o’qib o’rganib chiqishi, o’rgangan bilimlarini mustahkamlash uchun laboratoriya bajarishi kerak bo’ladi. Laboratoriyani bajarish uchun esa aynan ushbu dastur yordam beradi. 78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. O'zbekiston Respublikasining «ta'lim to'g'risida»gi Qonuni. – Toshkent, 2020 yil. 2. Azizxujaeva N.N. O'qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi – Toshkent, 2000 3. Ziyomuhammedov Abdullaeva B.Sh. Ilg'or pedagogik texnologiya: Nazariya va amaliyot «Ma'naviyat asoslari» darsi asosida ishlangan uslubiy qo'llanma.-Toshkent, Abu Ali Ibn Sino nomli tibbiyot nashriyoti, 2001 4. Nishonaliv U., Tolipov U., Ikki shaxs faoliyati uygunlashganidagina ta'lim tarbiyadan ko'zlangan maqsadga erishiladi.-«Ma'rifat» gazetasi, 2000 yil 19 aprel. 5. Pedagogik ensiklopediya. – T. : O'qituvchi nashriyoti, 2010y.. 6. Raximov B. “Bo'lajak o'qituvchilarda kasbiy madaniy munosabatlarni shakllanishi. ” P.f.n. ilmiy darj.olish.uchun disst.-T.: 2005. 7. Qurbonov Sh. “KHK o'qituvchilarining kasbiy mahoratini oshirishning pedagogik asoslari . P.f.n. ilmiy darjasini olish uchun disserta t siya.-T.: 2004. 8. I.R. ASQAROV, N.X. TO‘XTABOYEV, K.G‘. G‘OPIROV Kimyo 7-sinf o’quvchilari uchun darslik. 9. Introduction to Health and Safety at Work. Phil Hughes, Ed Ferrett. The Boulevard, Langford Lane, Kidlington, Oxford OX5 1GB, UK. ISBN: 978-0-08- 097070-7. 2011/ p-636/ 10. Fundamentals of General Ecology, Life Safety and Environment Protection. Mark D Goldfein, Alexei V Ivanov, Nikolaj Kozhevnikov, V Kozhevnikov. Nova Science Publishers, Inc. p-96. (April 25, 2013). 11. Экология и безопасность жизнедеятельности: Учеб. пособие для вузов/ Д.А. Кривошеин, Л.А.Муравей, Н.Н. Роева и др.; Под ред. Л.А. Муравья. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. - 447 с. 79 12. Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги ва экология менежменти (чизмалар, тушунчалар, фактлар ва рақамларда): дарслик / А.Нигматов, Ш.Мухамедов , Н.Хасанова. – Т.: Наврўз. 2014. – 199 б. 13. http://crocodile-chemistry.software.informer.com/ 14. www.google.com 15. http://www.sumdog.com/en/Crocodile/ 16. www.gov.uz 17. www.ziyonet.uz 18. www.ref.uz 19. www.intuit.ru ; 20. www.yahoo.com ; 21. www.citforum.ru 80

“KIMYO” FANIDA O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH MUNDARIJA Kirish. ………………………… … …………… ……… …………… …… 6 I BOB . VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURSLARDAN FOYLALANISHNING NAZARIY ASOSLARI……………………… 10 1.1 . Kimyo fanini o‘rganishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish……………………………………………………………….. 10 1.2. Simulyator dasturlari tahlili (xorijiy tajriba) .............. .................... ...... 13 1.3. Ta'lim jarayonida o'quvchilarning tayyor elektron darsliklar yordamida o'zi bajarganda pedagogning faoliyati 24 II BOB. “KIMYO” FANI O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH……………………………………………………… 33 2.1.Crocodile dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratish algoritmi 33 2.2. Crocodile dasturidan virtual laboratoriyalarda foydalanish ................. 35 2.3 Auto Play Media Studio dastur yordamida “Kimyo” fanida o‘qituvchilari uchun Crocodile dasturida virtual laboratoriyalarni tashkil etishni o‘rgatuvchi elektron resurs ishlab chiqish 53 III BOB . CROCODILE CHEMISTRY DASTURIY TA`MINOTDAN FOYDALANISHNING AMALIY AHAMIYATI 3.1. “ Kimyo ” fanidan Crocodile Chemistry dasturidan foydalanish bo`yicha dars ishlanmasi…………….... ..................................................... 3.2. “Kimyo” fanida o‘qituvchilari uchun Crocodile dasturida virtual laboratoriyalarni tashkil etishni o‘rgatuvchi elektron resurs ni sinovdan o`tkazish…………………….. ..... ................ ............................................... IV BOB . HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKALOGIYA 4 .1. 4.2. 4.3. Xulosa ....................................... .... ............................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ........................... ... .........................

Kirish Dunyo miqqiyosida kimyo fanini o’qitish jarayoniga yangi pedagogik va axborot kommunikatsion texnologiyalarni jadal sur`atlar bilan kirib kelishi natijasida kimyoviy bilimlarni o’rganishda juda katta yutuqlarga erishildi. Kimyoni o’qitishdagi yangi pedagogik va axborot kommunikatsion (kompyuter) texnologiyalarini qo’llashning mohiyati va talabi o’quvchilar (va talabalar) O’zbekiston Respublikasi uchun chuqur bilimli etuk mutaxassislar bo’lib etishishini ta minlashdir. Hozirgi paytda kimyo fanini o’qitishda, o’z-o’zini‟ nazorat qilish, “BBB metodi”, “Aqliy hujum”, “Insert”, “Sinkveyn”, “Venn diagrammasi” va kimyoviy o’yinlardan mashg’ulotlarda foydalanish uchun o`yin usullari yuqori samara bermoqda va o’quvchilarni dunyoqarash doirasini kengaytirmoqda. O’quvchilarni kimyoviy bilimlarni o’zlashtirish ko’nikmalarida masofadan o’qitish, on-line darsliklar, o’quv qo’llanmalar, muammoli ma’ruza matnlari, elektron darsliklar va virtual laboratoriya ishlaridan foydalanish yuqori samara beradi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida ta`limto’g’risidagi islohotlarning asosini shakllantiruvchi qator me’yoriy hujjatlar qabul qilingan va amalga oshirilib kelinmoqda. Bulardan O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining 2020-yil 23- sentabrdagi “Ta`lim to’g’risida”gi O‘RQ-637-son qonuni alohida o’rin tutadi. Bu qonundan kelib chiqadigan asosiy vazifa ta`lim samaradorligini oshirish va yangi pedagogik hamda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanib sifatli dars o’tishdir. Ilg’or pedagogik texnologiyalar dars berishning interfaol usullaridan foydalanib dars o’tishni taqozo qiladi. Bular munozara darslari muzokaralar, ishbilarmon o’yinlar, muammoli holatlarni, va keys stadilarni yechishdir. Ushbu usullar o’quvchilarni (yoshlarni) ijodiy fikrlash qobiliyatini va faolligini 6

oshirishda, kimyoni o’qitishdagi dolzarb muammolarni hal qilishning eng ma qul‟ yo’llarini topishda va ularni amaliyotga qo’llashda katta yordam beradi. Kimyo o’qituvchisi o’z pedagogik maxoratini oshirib, uni san’at darajasiga etkazib borishi kerak. Buning uchun o’qituvchi o’z bilim va ko’nikmalarini tinmay oshirib borishi kerak. O’z fikrini tushunarli, ko’rgazmali ifodalay bilishi jahon va mamlakatimiz hayotidagi voqealarga o’zining ijobiy munosabatini bildirish, ta`limberishga ijodiy yondashuvni rivojlantirib borishi uchun axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalib dars o’tishini taqozo qiladi. Yangi O‘zbekistonni barpo etishda malakali mutaxassislar tayyorlashga katta e`tibor berib kelinmoqda. Yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyordash bevosita ta`lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlash, yuqori sifatli o’quv adabiyotlar, darsliklar, elektron o’quv qo’llanmalar va ma ruza ‟ matnlarini yaratish, elektron kutubxonalar tashkil etish bilan bog’liqdir. Zamonaviy bilimlar sari keng yo’l ochish, ta`limtizimini takomillashtirishda yangi axborot texnologiyalaridan unumli foydalanish hozirgi kunning talabiga aylandi. Keyingi yillarda Respublikamizda kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish borasida bir necha farmon va qonunlar ishlab chiqilmoqda. Respublikamizda axborot kommunikatsiya texnologiyalarini (AKT) rivojlantirish bo‘yicha qonunlar, farmonlar va qarorlar qabul qilingan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Axborot texnologiyalari sohasida ta'lim tizimini yanada takomillashtirish, ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish va ularni IT-industriya bilan integratsiya qilish chora tadbirlari to‘g‘risida” 2020 yil 6 oktyabrdagi PQ- 4851-son qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “«Raqamli O‘zbekiston —2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020 yil 5 oktyabrdagi PF-6079-son farmoni va boshqa hukumat qarorlari ishlab chiqilgan. 7

Mavzuning dolzarbligi Hozirgi zamon mutaxassislari, faoliyat doiralari qanday bo’lishidan qat`iy nazar, informatika bo’yicha keng ko`lamdagi bilimlarga, zamonaviy hisoblash texnikasi, informatsion aloqa va kommunikatsiya tizimlari, orgtexnika vositalari va ulardan foydalanish borasida yetarli malakalarga ega bo`lishlari hamda yangi informatsion texnika va texnologiya asoslari to’g’risidagi bilimlarni o’zlarida mujassamlashtirgan bo’lishlari lozim. O’zbekiston Respublikasining ta`lim to’g’risidagi qonuni, va Respublikamizning ta`lim to’g’risidagi olib borilayotgan siyosatidan kelib chiqqan holda o`qitishda AKTlaridan foydalanib dars o’tish va o’quvchilarni fikrlash qobiliyatini yanada rivojlantirish, qiziqishlarini oshirish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. BITIRUV MALAKAVIY ISHIning maqsadi Maktab o`qituvchilari uchun “kimyo” fanidan crocodile chemistry dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratishni o`rgatuvchi video darslar yaratish. Ishning vazifalari Ushbu Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi masalalarni echish rejalashtirildi: 1.Maktablarda Kimyo fanini o’qitishda qo’llaniladigan axborot kommunikatsion (kompyuter) texnologiyalar (AKT) tahlili; 2.Maktablarda kimyo fanini o’qitishda crocodile chemistry dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratishni o`rgatuvchi elektron resurs ishlab chiqish . 3.Yaratilgan dasturiy ta`minotni tajriba-sinovdan o`tkazish va ta`limda qo`llash. BITIRUV MALAKAVIY ISHI ob`ekti Ushbu ishni bajarishda Maktab o‘qituvchilari va o`quvchilari uchun “Kimyo” fanidan Crocodile chemistry dasturidan foydalanib virtual laboratoriya yaratish hisoblanadi. 8

BITIRUV MALAKAVIY ISHIning predmeti Maktab o‘qituvchilari va o`quvchilari uchun “kimyo” fanidan crocodile chemistry dasturidan foydalanish bo`yicha dasturiy ta`minot yaratish jarayoni. BITIRUV MALAKAVIY ISHIning amaliy ahamiyati Maktab o`quvchilari uchun “Kimyo” fanidan Crocodile Chemistry dasturidan foydalanib o’qitish nisbatan yangi mavzu bo’lib, biz bu dasturdan foydalanib dars o`ta oladigan Kimyo o`qituvchisini uchratmadik. Shuning uchun bu ishni ahamiyati nihoyat katta hisoblanadi va maktab kimyo o’qituvchilarini yana bitta mavzuni AKTlaridan foydalanib o`tish metodikasi va video darsliklar bilan qurollantiradi . 9

O'xshashlar

Ms Word menyularini sozlash lotin kirill dasturi va abbyy lingvo x64 dastur yorlig'i ni wordga qo'shish. Matnni orfografik, statik xatoliklari bilan ishlash
Avtosalon sodda elektron ilovasini ishlab chiqish
”San’at asari” uchun dastur loyihasini ishlab chiqish
Informatika fanini o‘qitish jarayonida virtual laboratoriyalardan foydalanish uslubiy va dasturiy taʼminotini yaratish
BOSHLANG‘ICH SINFLAR UCHUN TALAFFUZ MASHQLARI TIZIMINI ISHLAB CHIQISH USULLARI