logo

Kitob do’koni ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

636.341796875 KB
“Kitob do’koni ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish”
Reja:
Kirish
Nazariy qism:
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
Asosiy qism:
2.1. “Kitob do’koni” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni 
shakllantirish
2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash
2.3. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish
2.4. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish
Xulosa Kirish
“Kitob   do’koni   ma’lumotlar   bazasini   loyihalashtirish”   tanlab   olingan.Bu
Kitob   do’koni   ma’lumotlar   bazasini   loyihalashdan   maqsad   xodimlarni   kitoblarni
tezkor   qidirib   topish,   ma’lumotlarni   saqlab   borish,   ro’yxatdan   o’tkazish,   qaysi
kitobni   kim   yozganligi,   kitobning   maydonlarga   foydalanuvchilar   tomonidan
ma’lumotlar   kiritiladi.Kitobga  bo’lgan  talabning  kuchaygani  sari   kitob  do’konlari
va kitob yetkazib beruvchi tashkilotning ishi og’irlashib bormoqda hamma  amallar
qo’lda   amalga   oshiriladi   tavsifi,   qachon   nashr   qilingani   haqidagi   ma’lumotlarni
ko’rsatadi.   Kitoblarni   kim   tomonidan   sotilgani   va   qachon   sotilgan,   nechta   kitob
sotilgani,  necha  pulga sotilgani  kabi   amallarni   bajaradi. Bu  ma’lumotlar   bazasida
xodimlar  bo’limi  bor  bunda     xodimning nechta kitob sotganligi, ismi   familyasi,
kasbi ,tug’ilgan yili, telefon nomeri,  E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga
foydalanuvchilar   tomonidan   ma’lumotlar   kiritiladi   .   Yana   Sotilgankitoblar
bo’limida   nechta   kitob   sotilgani   ,sotilgan   kitob   idsi   ,   sotilgan   sanasi,   kitob   narxi
kabi   maydonlari   mavjud.  Bu,   buyurtmalar   ham   shaxsan   to’g’ridan  to’g’ri   amalga
oshiriladi.   Yana   hujjatbozlikning   oshib   borishiga   sabab   bo’liyabti   .Har   safar
do’kon   egasi   qancha   kitob   sotganini   va     bazada   qancha   kitob   qolganini,   qancha
foyda   ko’rganini   bilish   uchun,bir   kunlab,   bazan   ikki   kunlab   vaqtini   ketkazadi.Bu
sohaga   Axborot   texnologiyalarini   kirib   kelishi   bilan   xodimlarning   ishi   ancha
yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib
ko’proq   mijoz   yig’shadi.Nashriyotlarga   borib   buyurtma   berib   kelishning   ham
hojati   yo’q.shundoq   o’tirgan   joyidan   ma’lumotlar   bazasiga   ulangan   telefoni   yoki
komputeri   orqali   buyurtma   berishi   va   yangi   mahsulotlar   bilan   tanishishi
mumkin.Nashriyotlarida   ishlaovchi   yuk   yetkazib   beruvchi   xodimar   do’kongacha
yetkazib   berishadi.Shu   kabi   qulayliklarni   yaratish   uchun   ma’lumotlar   bazalari   va
dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim. NAZARIY QISM
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
Insonning     kundalik   m е hnat   faoliyati   tashqi   muhit   to`g`risidagi   axborotlarni
qabul qilish va to`plash, turli masalalarni  е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni
aniqlash,   qayta   ishlash   kabi   amallarni   bajarish   bilan  bog`liq  bo`ladi.  Shu   sababli,
ham  yuqoridagi  amallar  majmuasi,  ularni  tatbiq etish  usullarini  vositalari  axborot
tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Axborot   tizimlarining   asosiy   maqsadi   foydalanuvchilarni   t е gishli   sohaga
taaluqli   bo`lgan   axborot   bilan   ta'minlashiga   qaratilgan.   E H Mlarning   yaratilishi
natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil  qilish imkoniyatlari
paydo bo`ldi.
Hozirgi   kunda   AATning   rivojlanishi   ikki   yo`nalishda   olib   borilmoqda.   Birinchi
yo`nalish   –   avtonom   fayllar   asosida     axboorot   tizimlarini   hosil   qilish.   Bunday
Atning imkoniyat  doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular  avtonom
fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan
dasturlar   majmuasidan   tashkil   topadi.   Bunday   tizimlar   quyidagi   kamchiliklarna
ega:
- ma'lumotlarning takrorlanishi;
- fayllarni yuritish murakkabligi;
- fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi;
- dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar.
Ikkinchi   yo`nalish   -   ma'lumotlar   bazasini   hosil   qilish.   Ma'lumotlar   bazasi
asosida   hosil   qilingan   AT   foydalanuvchilar   majmuasiga   xizmat   ko`rsatadi   va
yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda.
AATning   faoliyati   axborotlarni   to`plash   va   qayta   ishlash   bilan   bog`liq.
Tizimga   kiritilayotgan   va   foydalanuvchiga   b е rilayotgan   axborotlar   hujjatlar ko`rinishda   shakllanadi.   Shu   sababali   ham   hujjat   moddiy   ob' е kt   hisoblanadi   va
ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi.
AATda   axborot   manbai   sifatida   odamlar   va   t е xnik   vositalar   hisoblansa,
ist е 'molchi   sifatida   turli   foydalanuvchilarni   uch   guruhga   ajratish   mumkin:
tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar.
Foydalanuvchilarning   AAT   ga   murojaati   talab   asosida   amalga   oshiriladi.
Talab-mavsumlashtirilgan   xabar   bo`lib,   unda   t е gishli   ma'lumotlarni   qidirish
shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi.
Talablarni   qabul   qilish   va   kiritish,   ko`rsatilgan   amallarni   bajarish,   t е gishli
ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga   taqdim qilish har
qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi.
Hozir gi   kunda   AATlar   inson   faoliyatning   turli   sohalarida,   masalan,   halq
xo`jaligi   tarmoqlarini   boshqarishda,   ilmiy-tadqiqot   ishlari   boshqarishda,   ma'rif
sohasida   loyihalashtirishda   qo`llanilmoqda.   Bunda   quyidagi   ikki   usulning   biridan
foydalaniladi.
AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi
va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini
sotish   tizimlari   («Sir е na»,   «Ekspr е ss»),   talab   bo`yicha   t е gishli   hujjatlarni
tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi.
AAT   dan   yuqori   darajali   boshqarish   tizimining   tarkibiy   qismi   sifatida
foydalanish.   Bunda   hosil   qilingan   chiquvchi   ma'lumotlardan   tizimning   boshqa
el е m е ntlari   faoliyatida   ham   qo`llaniladi.   Bunday   AATga,   masalan,   axborot   -
o`qitish   tizimlari,   loyihalashtirishning   avtomatlashtirilgan   tizimlari,
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi.
Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga  ko`ra turkumlarga ajratish mumkin.
85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan. Hujjatli   axborot   qidirish   tizimi   (HAQT)   hujjatlashtirilgan   ma'lumotlarni
saqlash   va   qayta   ishlashni   amalga   oshiradi.   Kutubxona   faoliyatining
avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi.
Faktografik    axborot  qidirish  tizimi   (FAQT)   raqmli   va  mantli   ma'lumotlarni
saqlashda   va   qayta   ishlashda   qo`llaniladi.   Tashkil   qilinayotgan   AATning   asosiy
qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi.
Ma'lumotlarni   ishlash   usuliga   ko`ra   AAT   ikki   qismga:   axborot   -ma'lumotnoma
tizimi   (AMT)   va   ma'lumotlarni   ishlashning   avtomatlashtirilgan   tizimi   (MIAT)ga
bo`linadi.
        ATT
Insonning     kundalik   m е hnat   faoliyati   tashqi   muhit   to`g`risidagi   axborotlarni
qabul qilish va to`plash, turli masalalarni  е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni
aniqlash,   qayta   ishlash   kabi   amallarni   bajarish   bilan  bog`liq  bo`ladi.  Shu   sababli,
ham  yuqoridagi  amallar  majmuasi,  ularni  tatbiq etish  usullarini  vositalari  axborot
tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Axborot   tizimlarining   asosiy   maqsadi   foydalanuvchilarni   t е gishli   sohaga
taaluqli   bo`lgan   axborot   bilan   ta'minlashiga   qaratilgan.   E H Mlarning   yaratilishi
natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil  qilish imkoniyatlari
paydo bo`ldi.
Hozirgi   kunda   AATning   rivojlanishi   ikki   yo`nalishda   olib   borilmoqda.   Birinchi
yo`nalish   –   avtonom   fayllar   asosida     axboorot   tizimlarini   hosil   qilish.   Bunday HAQT Ma'lumotlarni sa qlash Ma'lumotlarni ishlash Ma'lumotlar 
intеgratsiyasi Taqsimlash
FAQT AMT MIAT AFAAT MB Lokal
Taqsimlangan Atning imkoniyat  doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular  avtonom
fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan
dasturlar   majmuasidan   tashkil   topadi.   Bunday   tizimlar   quyidagi   kamchiliklarna
ega:
- ma'lumotlarning takrorlanishi;
- fayllarni yuritish murakkabligi;
- fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi;
- dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar.
Ikkinchi   yo`nalish   -   ma'lumotlar   bazasini   hosil   qilish.   Ma'lumotlar   bazasi
asosida   hosil   qilingan   AT   foydalanuvchilar   majmuasiga   xizmat   ko`rsatadi   va
yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda.
AATning   faoliyati   axborotlarni   to`plash   va   qayta   ishlash   bilan   bog`liq.
Tizimga   kiritilayotgan   va   foydalanuvchiga   b е rilayotgan   axborotlar   hujjatlar
ko`rinishda   shakllanadi.   Shu   sababali   ham   hujjat   moddiy   ob' е kt   hisoblanadi   va
ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi.
AATda   axborot   manbai   sifatida   odamlar   va   t е xnik   vositalar   hisoblansa,
ist е 'molchi   sifatida   turli   foydalanuvchilarni   uch   guruhga   ajratish   mumkin:
tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar.
Foydalanuvchilarning   AAT   ga   murojaati   talab   asosida   amalga   oshiriladi.
Talab-mavsumlashtirilgan   xabar   bo`lib,   unda   t е gishli   ma'lumotlarni   qidirish
shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi.
Talablarni   qabul   qilish   va   kiritish,   ko`rsatilgan   amallarni   bajarish,   t е gishli
ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga   taqdim qilish har
qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi.
Hozir gi   kunda   AATlar   inson   faoliyatning   turli   sohalarida,   masalan,   halq
xo`jaligi   tarmoqlarini   boshqarishda,   ilmiy-tadqiqot   ishlari   boshqarishda,   ma'rif sohasida   loyihalashtirishda   qo`llanilmoqda.   Bunda   quyidagi   ikki   usulning   biridan
foydalaniladi.
AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi
va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini
sotish   tizimlari   («Sir е na»,   «Ekspr е ss»),   talab   bo`yicha   t е gishli   hujjatlarni
tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi.
AAT   dan   yuqori   darajali   boshqarish   tizimining   tarkibiy   qismi   sifatida
foydalanish.   Bunda   hosil   qilingan   chiquvchi   ma'lumotlardan   tizimning   boshqa
el е m е ntlari   faoliyatida   ham   qo`llaniladi.   Bunday   AATga,   masalan,   axborot   -
o`qitish   tizimlari,   loyihalashtirishning   avtomatlashtirilgan   tizimlari,
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi.
Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga  ko`ra turkumlarga ajratish mumkin.
85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan.
Hujjatli   axborot   qidirish   tizimi   (HAQT)   hujjatlashtirilgan   ma'lumotlarni
saqlash   va   qayta   ishlashni   amalga   oshiradi.   Kutubxona   faoliyatining
avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi.
Faktografik    axborot  qidirish  tizimi   (FAQT)   raqmli   va  mantli   ma'lumotlarni
saqlashda   va   qayta   ishlashda   qo`llaniladi.   Tashkil   qilinayotgan   AATning   asosiy
qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi.
Ma'lumotlarni   ishlash   usuliga   ko`ra   AAT   ikki   qismga:   axborot   -ma'lumotnoma
tizimi   (AMT)   va   ma'lumotlarni   ishlashning   avtomatlashtirilgan   tizimi   (MIAT)ga
bo`linadi.
ATT
HAQT Ma'lumotlarni sa qlash Ma'lumotlarni ishlash Ma'lumotlar 
intеgratsiyasi Taqsimlash
FAQT AMT MIAT AFAAT MB Lokal
Taqsimlangan  1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
MB ning mantiqiy tuzilishi-ob' е ktga tashgishli bo`lgan axborotlarning MB da
joylanishini   ifodalaydi.   Hosil   bo`lgan   MB   ning   mantiqiy   bog`lanish   mod е li
birinchi   bosqichning   natijasi   hisoblanadi.   Bu   mod е lda   uch   turdagi   axborot
ifodalanadi:   ob' е kt   to`g`risidagi   xabarlar,   larning   xususiyati   va   o`zaro
munosabatlari.   Har   bir   ob' е kt   mod е lda   yozuv   turlari   orqali   ko`rsatiladi.   Ularning
xususiyatlari-   yozuv   maydonlari   orqali   ifodalanadi,   munosabatlar   esa   -   yozuv   va
maydon   turlari   o`rtasidagi   aloqalar   yordamida   tasvirlanadi.   Bunday   mod е l   EHM,
op е ratsiya   tizimi,   MBBT   ning   mohiyaiga   bog`liq   bo`lmaydi,   ya'ni   axborotning
ma'nosiga   bog`liq   bo`lmaydi,     Axborotning   ma'nosiga   bog`liq   bo`magan   holda
ularni ifodalash usuli va aloqasini ta'minlaydi.
Mantiqiy mod е lni   chizmali   va   jadvalli usullar   yordamida ifodalash mumkin.
Chizmali usulda ma'lumotlar o`rtasidagi bog`lanish graflar yordamida tasvirlanadi.
Bunda   grafning   uchlari   yozuvlarni   ifodalaydi.   Graflarning   qirralari   yozuvlar
o`rtasidagi   aloqalarni   ko`rsatadi.   Jadvalli   usulda   esa   ob' е kt   to`g`risidagi
ma'lumotlar bir yoki bir n е cha ustundan iborat bo`lgan jadvallar orqali ifodalanadi.
Hozirgi   kunda   mantiqiy   mod е llarning   pog`onali,   tarmoqli   va   r е lyatsion
turlaridan   foydalilmoqda.   Shaxsiy   E?M   larning   paydo   bo`lishi   r е lyatsion
mod е llarning k е ng tarqalishiga sababchi bo`ldi.
Pog`onali   mod е l   chizmali   usul   asosida   tashkil   qilinadi.   Bunda   ma'lumot
yozuvlari grafning uchlarini ifodalaydi va har bir yozuv oldingi pog`ona uchlariga
bog`langan   bo`ladi.   Bunday   tuzilishidagi   MBdan   t е gishli   axborotlar   hamma   vaqt
bitta   yo`nalish   bo`yicha   qidiriladi   va   uning   joylashgan   o`rni   to`liq   ko`rsatiladi.
Masalan,   «Talaba»   to`g`risidagi   ma'lumotlarni   olish   uchun   «Fakult е t»,   «Kurs»,
«Guruh» yozuvlari ko`rsatilishi lozim.
Tarmoqli mod е l  ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. L е kin, bunda
t е gishli   axborotlar   bir   n е cha   yo`nalish   bo`yicha   olinishi   mumkin.   Masalan, «Talaba»   to`g`risidagi   ma'lumotlarni   olish   uchun   yuqoridagi   tasvirga   «Muallim-
fan» va «Fan-talaba» tarmoqli mod е li hosil bo`ladi (1-rasm).
R е lyatsion   mod е l   jadvalli   usul   asosida   tashkil   qilinadi.   Bunda   t е gishli
ma'lumotlar   jadvalning   ustun   va   qatorlarida   joylashadi.   Ustunlar   ma'lumotning
maydonlarini,   qarorlar   esa   yozuvlarni   ifodalaydi.   Bir   ustunda   ma'lum   sohaga
t е gishli   bo`lgan   bir   qancha   ma'lumotlar   joylashadi.   Qatorda   esa   ustunlarda
joylashgan   ma'lumotlar   ko`rsatiladi.   Ustun   va   qator   o`rtasidagi   bog`lanish
munosabat d е b ataladi.  Har  bir ustun, qator va munosabat o`z nomiga ega bo`ladi.
1-rasm. MBning tarmoqli mod е li
R е lyatsion mod е ldagi munosabatlar quyidagi talablar orqali hosil qilinadi:
-ustun va qator k е sishgan  е rda joylashgan ma'lumotlar el е m е ntar hisoblanadi;
-munosabatlarda ikkita bir xil qator bo`lmaydi;
-ustun va qatorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas.
R е lyatsion   mod е l   bir   n е cha   munosabatlardan   tashkil   topishi   mumkin.
Masalan, 2-rasmda ikki munosabadan tashkil topgan r е lyatsion ma'lumotlar bazasi
k е ltirilgan.  Bu  jadvaldagi  munosabatlar  «Mansabi»   ustun  orqali   bog`lanishga   ega
va t е gishli ma'lumotlar maxsus buyruqlar orqali qayta ishlanadi. Fakultеt
Dеkanat
Kafеdra Kurs
Muallim  Фан  Gurux
Talaba MB ni tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik
tuzilish   tashqi   xotiralarda   ma'lumotlarni   joylashtirish   usullari   va   vositalaridan
iborat bo`lib, uni natijasida ichki mod е l hosil qilinadi.
Ichki   mod е l ma'lumotning mantiqiy mod е lini tashuvchilarida aks ettiradi va
yozuvlarning joylanishi, aloqasi va tanlab olinishini ko`rsatadi. Ichki mod е l MBBT
orqali hosil qilinadi:
-ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini saqlash;
-tashqi xotiradan maksimal foydalanish;
-MB ni yuritish harajatlarini kamaytirish;
-ma'lumotni   qidirish   va   tanlash   jarayonlarining   t е zkorligini   oshirish   va
boshqalar
Xodim  Moliya
Ismi-sharifi Tug’ilgan
 Yili Telefon
raqami Mansabi Oylik
maoshi
Salimov A.A. 1970 458410 hisobchi 3500
Halimov B.T. 1969 792556 muhandis 3200
Jalilov A.S. 1969 599999 texnik 2900
2-rasm. R е lyatsion ma'lumotlar bazasining tuzilishi
Ma'lumki, bir algoritm bo`yicha turli tillar yordamida ekvival е nt dasturlarini
yaratish   mumkin.   Shunga   bog`liq   holda   bitta   mantiqiy   mod е l   orqali   bir   qancha
ichik (fizik)mod е llarni yaratish mumkin. L е kin yaratilgan mod е llardan biri optimal
bo`ladi. Shu   sababali, MB ni hosil qiluvchi mutaxassislar oldida ichki mod е lning optimal   variantini   topish   masalasi   turibdi.   Bunda   optimallik   m е zoni   sifatida
yuqoridagi talablarni olish mumkin.
Saqlanayotgan   ma'lumotlarning   tuzilishi,   ularni   qidirish   usullari   va
ifodalanish tillari fizik mod е llashtirishning asosiy vositalari hisoblanadi.
Ma'lumotlarning   tuzilishini   fayl   yozuvlar   ko`rinishida   tasvirlash   mumkin.
Bunday   holda   yozuvlar   maydonlardan,   ularning   joylanish   tartibidan,   turi   va
uzunligidan   iborat   bo`ladi.   Ma'lumotlarni   qidirish   vaqtini   kamaytirish   maqsadida
turli   qidirish   usullari   yaratilmoqda.   Agar   ma'lumotlarning   tuzilishi   yozuvlarning
t е zroq   topish   yo`lini   ko`rsatadi.   Shuning   uchun   ham,   MB   fizik   tashkil   qilishda
ikkita tamoyilga: ma'lumotlarning tuzilishi va qidirish usullari asosida MB ni hosil
qilishga rioya qilinadi.   Har   qanday MB  fizik tashkil  qilish natijasida fayllar hosil
qiladi.   Shaxsiy   kompyut е rlarda   bu   fayllar   k е tma-k е t   yoki   ixtiyoriy   tartibda
joylanishi mumkin. Bunday fayllarni bajarishda, ya'ni MBBT da chiziqli va zanjirli
ro`yxat, tartiblashmagan va tartiblashgan qidirish usullaridan  foydalaniladi.
Chiziqli   ro`yxat   - MBni fizik tashkil qilishning eng oddiy usuli hisoblanadi.
Bunda MBning fayllari bog`lanmagan holda bo`ladi va t е gishli yozuvlarni qidirish
ma'lum   bir   algoritmlar   asosida   amalga   oshiriladi.   Chiziqli   usul   orqali   xotiradan
samarali foydalanish mumkin, l е kin ma'lumotlarni qidirish uchun boshqa usullarga
qaraganda ko`p vaqt sarf qiladi.
Zanjirli   ro`yxat   usulida   hosil   qilingan   faylda   har   bir   yozuv   boshqa   yozuv
bilan  bog`langan   bo`ladi.   Bunda   aloqa   vositasi   sifatida   ko`rsatkichlar   ro`yxatidan
foydalaniladi.   Ko`rsatkichlar   ro`yxati   yozuvning   qo`shimcha   maydonlarida
ko`rsatiladi va ular orqali k е rakli ma'lumotlarni olish tartibi o`rnatiladi.
Ro`yxatga   kirish   uchun   ro`yxatning   boshlang`ich   manzilgohini   (RBM)
ko`rsatish   lozim.   Bu   manzilgoh   ro`yxat   sarlavhasida   (RS)   saqlanadi.   40-rasmda
zanjirli ro`yxatning chiziqli (a) va jadvalli (b) tasviri k е ltirilgan.
Quyidagi   tasvirda   yozuvning   el е m е ntlari   xotirada   Karimov,   Salimov,
Juma е v,   Xayitov   tartibida   joylashgan.   Ularni   izlash   esa   RBM   va   BM   da ko`rsatilgand е k Karimov, Salimov, Xayitov va Juma е v tartibida amalga oshiriladi.
Bunda   oxirgi   el е m е ntning   bog`lanish   manzilgohiga   ro`yxatning   tugash   b е lgisi
(TB)   kiritildi.   Agar   TB   o`rniga   RS   kiritilsa,   u   holda   zanjirli   bog`lanish   aylanma
ro`yxatli   MB   ga   aylanadi.   Bunday   MB   da   yozuvlarning   tartibini   bir   n е cha   marta
qayta qurish yoki boshqa ro`yxatga o`tish mumkin.
Ma'lumki,   MBning   yozuvlari   asosiy   maydon   bo`yicha   tartiblashgan   bo`ladi.
L е kin   yozuvlarni   asosiy   maydon   bo`lmagan   ustunlar   orqali   tartiblashgan   holda
izlash   mumkin.   Buning   uchun     tartiblashmagan   fayllar   hosil   qilinadi.   Ular   orqali
k е rakli   yozuvlarni   t е z   qidirib   topish   imkoniyati   hosil   bo`ladi.   4-chizmada
tartiblashmagan   fayl   k е ltirilgan.   K е ltirilgan   faylning   yozuvlari   asosiy   maydon   -
«ismi   sharifi»-bo`yicha   tartiblashgan.   Bu   fayldan   «1970   yilgacha   tug`ilgan
xodimlar»  to`g`risidagi  ma'lumotlar   talab qilinsa,  u  holda asosiy   faylning  hamma
yozuvlarini qarb chiqish k е rak bo`ladi va ko`p vaqt sarf qilinadi. Bu vazifani yana
ham   t е zroq   bajarish   uchun   asosiy   faylni   yordamchi   maydoncha     «tug`ilgan   yil»
bo`yicha   tartiblashtirish     lozim.   Bunday   holda   asosiy   maydon   bo`yicha
tartiblashgan faylning ikki yozuvi olinadi va yuqoridagi talabga javob b е riladi.
(a) RBM (b) RBM
BM                          BM                   BM                   BM RS 4
Salimov RS
Jumaеv 4:a .1
Xayitov Karimov  
Salimov
Jumaеv
XayitovKarimov 3-rasm. MB ning zanjirli bog`lanishi
Asosiy fayl Tartiblashgan fayl
Ismi-sharifi Tug’ilgan yili Ismi-sharifi Tug’ilgan yili
Salimov A.A. 1970 Jalilov   A . S . 1969
Halimov B.T. 1969 Salimov A.A. 1970
Jalilov A.S. 1969 Halimov B.T. 1969
4-rasm. Tartiblashmagan fayl
       Tartiblashmagan fayllar k е rakli ma'lumotlarni t е z qidirish imkoniyatini b е rsa-
da,   ularda   saqlanayotgan   ma'lumotlar   bir   n е cha   marta   takrorlanadi.   Natijada
xotiradan foydalanish samaradorligi kamayadi. Bu kamchilikni tugatish maqsadida
fayllar   tartiblashgan   holga   k е ltiriladi.   Bunday   holatlarda   yozuvlar   emas,   balki
ularning   joylashgan   manzilgohlari     saqlanadi.   K е rakli     ma'lumotlar   manzilgohlar
bo`yicha   qidiriladi   va   u   xotirada   kam   joyni   egallaydi.5-rasmda   tartiblashgan   fayl
k е ltirilgan. Bunda «tug`ilgan yil» maydoni I1 ind е ksga ega.
Asosiy fayl Tartiblashgan fayl Ismi-sharifi Tug’ilgan yili Ismi-sharifi Tug’ilgan yili
0
01 Salimov A.A. 1970 1969 002 ,  003
0
02 Halimov B.T. 1969 1970 001
0
03 Jalilov A.S. 1969 1976 004
0
04 Valiev   A.S. 1976 1976 004
5-rasm. Tartiblashgan fayl va ind е ks
Bunday   fayl   MBBT   orqali     avtomatik   tarzda   hosil   qilinadi.   T е gishli
ma'lumotlar manzilgoh  ind е kslarini izlash orqali chiqariladi.
MBBTning asosiy vazifalari va xususiyatlari.
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to`plamidan iborat bo`lib, ular
yordamida     MB   ni   hosil   qilish,   yuritish,   tahrirlash   va   boshqa   vazifalarni   bajarish
mumkin. Bunday tizim yordamida op е ratsiya tizimining ma'lumotlarini boshqarish
bo`yicha imkoniyatlari k е ngayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
-   fayllarni   boshqarish;   ya'ni   faylni   ochish,   nusxa   olish,   nomini   o`zgartirish
tuzilishini   o`zgartirish,   qayta   hosil   qilish,   tiklash,   hisobot   olish,   b е kitish   va
boshqalar; -   yozuvlarni   boshqarish,   ya'ni   yozuvlarni   o`qish,   kiritish,   tartiblashtirish,
o`chirish va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni   ta'kidlash   lozimki,   ma'lumotlarni   harflar   dastasi   yordamida   kiritish,
hisoblash,   takroriy   jarayonlarini   amalga   oshirish,   ma'lumotlarni   ko`rsatuv   oynasi
yoki   bosmaga   chiqarish   MBBT   ning   vazifalari   qatoriga   kirmaydi.   Bu   vazifalar
amaliy   dasturlar   yordamida   bajariladi.   Bunday   dasturlar   MBBTning   maxsus
dasturlash tillari orqali hosil qilinadi.
Yuqorida   k е ltirilgan   vazifalar   to`plami   MBBT   da   uch   turdagi   dasturlarning
bo`lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va
xizmat ko`rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur
xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar t е gishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni   turkumlashda   mantiqiy   tuzilish   asos   qilib   olingan.   Shuning   uchun
ham   tarmoqli,   pog`onali   va   r е lyatsion   MBBTlari   mavjud.   R е lyatsion   MBBT   lari
k е ng   tarqalgan   bo`lib,   ular   jumlasiga   dBase   III   Plus,   FoxBase,   Fox   Pro,   Clipper,
dBase IV, Paradox va boshqalar kiradi. 
MBBT ikki tartibda: int е rpr е tatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Int е rpr е tator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-k е tin
bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so`ngra mashinina tiliga aylantirib,
bajariladi.   T е gishli   amallar   bajarilgandan   k е yin,   ular   xotiradan   o`chiriladi,   tizim
qayta   ishlash   bosqichiga   o`tadi   va   k е yingi   buyruqni   bajarishaga
kirishadi.Int е rpritator tartibida «Exe» k е ngaytirmali fayl hosil qilinmaydi.. bunday
faylini   hosil   qilish  uchun  kapilyator  tartibida foydalaniladi.  Kompilyator   tartibida
buyruqlar b е vosita bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. Exe faylni hosil
qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo`ladi: boshlang`ich  dasturni nazorat qilish
va   uni   obj   turga   aylantirish;   matn   muharriri   yordamida   dasturni   exe   faylga
aylantirish. Exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo`lishi shart emas, Int е rpr е tator     tartibida   ishlaydigan   MBBT   ga   dBase   III   Plus,   FoxBase   va   Karat
kiradi, kompilyator tartibida Clipper, pan е l tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT   foydalanuvchi   bilan   ma'lumotlar   bazasi   o`rtasidagi   aloqani
ta'minlovchi   dastur   sifatida   ishtirok   etadi.   Uning   funksiyalari   m е nyu   va   dasturlar
ko`rinishida namoyon bo`ladi.
M е nyu   tartibi   MBBTning   funksiyalari   ekranda   tasvirlanadi.   Foydalanuvchi
kursorni   harakatlantirish   orqali   t е gishli   funksiyani   aniqlashi   va   bajarishga
chaqirishi   lozim.   Tizim   aniqlangan   funksiyalarni   bajarib   bo`lgandan   so`ng   yana
m е nyu holatiga qaytadi.
Dasturiy tartibda t е gishli buyruqlar  kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va 
bajarishga  chaqiriladi. Bu  holda MBBT int е rpritator tartibida ishlaydi va 
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish  talab qilinadi.
MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy  talablar bilan bir 
qatorda quyidagilar ham qo`yiladi:
- tilning to`liq bo`lishi;
- vazifalarni bajarish uchun t е gishli  vositalarning bo`lishi;
- aniqlangan ma'lumotlarni  to`liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratiladi.
 o`zgaruvchanlik;
 jarayonlilik;
 foydalanilayotgan mat е matik apparat va boshqalar.
MBBT dagi dasturlar t е gishli bo`yruqlarning  to`plamidan tashkil topadi. 
Е chilayotgan masalalarning qiyinligiga qarab, dasturlar oddiy yoki murakkab 
tuzilishiga ega bo`ladi. Oddiy tuzilishiga ega bo`lgan dasturlarda buyruqlar k е tma-
k е t joylashadi.Murakkab tuzilishli dasturlarda esa buyruqlar modullar holatida, 
ya'ni asosiy modul va quyi dasturlar to`plamidan iborat bo`ladi. Ma'lumotlar 
bazasini hosil qilishda modullik tamoyilidan foydalanish qulay va samaralidir. Kitob do’koni loyihasini tashkil etish.
Kitoblar, ayniqsa o'quv qo'llanmalariga kelsak, bu juda mashhur mahsulot. 
Shuning uchun, to'g'ri yondoshgan holda kitob ishi haqiqatan ham daromadli 
biznesga aylanishi mumkin. Ammo uni munosib darajaga etkazish uchun siz ko'p 
harakat qilishingiz kerak.
Tabiiyki, bunday savdoning afzalliklari bor. Avvaliga shuni ta'kidlash kerakki, 
kitoblar deyarli yaroqlilik muddati bo'lmagan mahsulotdir (hech bo'lmaganda 
badiiy adabiyot). Boshqa tomondan, bugungi kunda o'quv dasturlarida tez-tez 
o'zgarib turadigan o'quv qo'llanmalar talab qilinmaydi. Shu sababli, do'kon egasi 
doimiy o'zgarishlarni va ta'limdagi yangiliklarni kuzatib borishi kerak.
Ba'zi noshirlar kechiktirilgan to'lov xizmatini taklif qilishadi - egasi bir guruh 
kitoblarga buyurtma beradi va sotilganidan keyin ularga pul to'laydi. Bu foydalidir,
chunki u tovarlarni sotib olish uchun qo'shimcha xarajatlarni talab qilmaydi. 
Ommabop nashriyotlarning ish rejasiga qiziqing.
Kitob do'konining biznes-rejasi binolarni tanlashdan tortib to assortiment va 
mijozlarga xizmat ko'rsatishgacha bo'lgan barcha nuanslarni hisobga olishi kerak. ASOSIY QISM
2.1. “Kitob do’koni” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
“Kitobdukoni” - Kitob do’koni haqida umumiy malumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdKitobdukoni int(3) Kitob do’kni id raqami
Boshliq Varchar(45) Boshliqning ismi-
familyasi
Manzili   Varchar(45) Manzili
Telefonnomeri Varchar(45) Telefon nomeri
“Kitob” – Kitob haqidagi ma’lumotlarni o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdKitob int(3) Kitob id raqami
Kitobnomi Varchar(45) Kitob nomi
Manzili   Varchar(45) Manzili
“Bulim” – Bulim haqidagi umumiy ma’lumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdBulim int(3) Bulim id raqami
Bulimnomi Varchar(45) Bulim nomi
“Mijoz” – Mijoz haqidagi umumiy ma’lumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdMijoz int(3) Mijozni id raqami
FIO Varchar(45) Mijozning ismi-familyasi
Telefonnomeri Varchar(45) Telefon nomeri Email Varchar(45) Elaektron pochta
“Xodim” – Xodim haqidagi ma’lumotlarni  saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idXodim int(3) Xodimning id raqami
FIO Varchar(45) Xodimning ismi-
familyasi
Manzili   Varchar(45)  Xodimning manzili
Telefonnomeri Varchar(45) Telefon nomeri
Email Varchar(45) Elaektron pochta
“Narx” – Kitob narxi haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdNarx int(3) Narxning  id raqami
Summa Int(6) Bulim nomi
Jadvallarning o’zaro bog’lanishi Kitobdukoni va Bulim jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan.
Xodimlar va Kitob jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. Kitob va Mijoz jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan.
Kitob va Mijoz jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. 2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash
2.2.1. “Kitob do’koni” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
Ma'lumotlar   bazasida   jadvalni   yaratish   quyidagi   sintaksisga   ega   bo'lgan
CREATE TABLE  operatori tomonidan amalga oshiriladi:
CREATE TABLE jadval_nome(spec, …)
Bu   yerda   spec   turli   xil   sintaksislarga   ega.   Uning   eng  ko'p   ishlatiladigan   shakllari
quyida muhokama qilinadi.
1. Jadval ustunining tavsifi
Ustun_nomi ma'lumot_turi [NULL] Bu   erda   ustun_nomi   -   jadval   ustunining   nomi,   va   ma'lumotlar   turi   -   SQL
ma'lumotlar   turlarida   muhokama   qilingan   ma'lumot   turlaridan   biri   uchun
spetsifikatsiya.   Ixtiyoriy   NULL   kalit   so'z   ushbu   ustundagi   katakchalar   bo'sh
bo'lishi mumkinligini anglatadi (ya'ni, hech qanday qiymatga ega emas).
1 – jadval. “Kitobdukoni” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Kitobdukoni (
idKitobdukoni INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Boshliq VARCHAR(45) NOT NULL,
Manzili  VARCHAR(45) NOT NULL,
Telefonnomeri VARCHAR(45) NOT NULL
);
2 – jadval. “Kitob” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Kitob (
idKitob INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Kitobnomi  VARCHAR(45) NOT NULL
);
3 – jadval. “Bulim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Bulim (
idBulim INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Bulimnomi  VARCHAR(45) NOT NULL
); 4 – jadval. “Mijoz” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Mijoz (
idMijoz INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FIO  VARCHAR(45) NOT NULL,
Telefonnomeri  VARCHAR(45) NOT NULL,
Email VARCHAR(45) NOT NULL
);
5 – jadval. “Xodim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Xodim (
idXodim  INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FIO  VARCHAR(45) NOT NULL,
Tugilganyili VARCHAR(45) NOT NULL,
 Telefonnomeri  VARCHAR(45) NOT NULL,
Email VARCHAR(45) NOT NULL
);
6 – jadval. “Narx” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Narx (
idNarx INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Summa  VARCHAR(45) NOT NULL
);
           2.2.2. “Kitob do’koni” ma’lumotlar bazasining jadvallariga ma’lumot
qo’shish 
INSERT   operatori.   Jadvalga   ma’lumot   qo’shish.   Ma'lumotlar   bazasidagi   SQL
jadvaliga   satrlar   qo'shish   uchun   INSERT   INTO   so'zi   ishlatiladi.   Uning   asosiy
sintaktik shakllari quyida tavsiflanadi.
Barcha kataklarning qiymatlarini ro'yxatlash orqali qator qo'shish
INSERT INTO  jadval_nomi  VALUES ( qiymat , ...);
Bu   yerda   qiymat   satrdagi   yacheykaning   doimiy   qiymati.   Ro'yxatdagi   yacheyka
qiymatlari   CREATE   TABLE   buyrug'idagi   jadval   ustunlarining   xususiyatlari
ko'rsatilgan   tartibga   mos   kelishi   kerak.   NULL   kalit   so'zini   qiymat   sifatida
ko'rsatish mumkin, bu esa satrda mos keladigan katak uchun hech qanday qiymat
yo'qligini anglatadi.
Jadvalga   yangi   qator   qo'shmasdan   oldin,   MBBT   CREATE   TABLE   buyrug'idagi
jadval   ustunlarining   tavsiflaridan  foydalanib,  berilgan   qiymatlarning   haqiqiyligini
tekshiradi.
Ustun nomlari ro'yxati yordamida qator qo'shish
INSERT INTO  jadval_nomi  ( ustun_nomi , ...) VALUES ( qiymat , ...);
Bu   yerda   ustunlar   nomlari   ro'yxati   va   qo'shilgan   qatorning   katakcha   qiymatlari
ketma-ket bo'lishi kerak, garchi ularning tartibiga talab yo'q bo’lsada. Ro'yxatdagi
qatorlarning ba'zi yacheykalari to'g'risida ma'lumot qoldirishga ruxsat beriladi.
CREATE   TABLE   buyrug'ida   NULL   spetsifikatsiyasi   bo'lgan   ustunlarga   mos
keladigan kataklar bo'sh bo'ladi;
CREATE   TABLE   buyrug'idagi   NULL   spetsifikatsiyasi   bo'lgan   ustunlarga   mos
keladigan kataklar standart qiymatlar bilan to'ldiriladi.
SELECT bayonoti bir nechta bandlardan (bo'limlardan)   iborat: 1)   SELECT   qaytarilgan   ustunlar   ro'yxatini   (mavjud   va   hisoblangan),   ularning
nomlarini,   qaytarilgan   to'plamdagi   qatorlarning   o'ziga   xosligi   bo'yicha
cheklovlarni, qaytarilgan to'plamdagi qatorlar sonidagi cheklovlarni belgilaydi;
2)   FROM   boshqa   bayonotlarda   belgilangan   operatsiyalarni   bajarish   uchun   asosiy
ma'lumotlar bazasini belgilaydigan jadval ifodasini belgilaydi;
3) WHERE FROM bandidan jadval ifodasi satrlariga cheklov o'rnatadi;
4)   GROUP   BY   birlashtiruvchi   funktsiyalar   yordamida   bir   xil   xususiyatga   ega
qatorlarni birlashtiradi
5) HAVING GROUP BY parametri bilan belgilangan guruhlar orasidan tanlaydi
6)   ORDER   BY   qatorlarni   saralash   mezonlarini   belgilaydi;   tartiblangan   satrlar
murojaat qiluvchiga uzatiladi.
1 – jadval. “Kitobdukoni” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (1, ‘Quvvatov Abdulma’ruf’, ‘Qashqadaryo
Shaxrisabz’, ‘466-34-99’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (2, ‘ Tohirov Muhriddin’, ‘Qashqadaryo  
Kitob’,’679-22-51’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (3,‘ Bahtiyorov Javohir’, ‘Navoiy   
Qiziltepa’,’753-98-32’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (4, ‘ Arslonqulov Asadbek’, ‘Qashqadaryo 
Kasbi’,’127-00-49’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (5, ‘ Gapporov Shoraxim’, ‘Samarqand  
Payariq’,’471-44-01’); INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (6, ‘ Fayzullayev Abdusattor’, ‘Samarqand 
Juma’,’519-94-38’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (7, ‘Abdunazarov Sherzod’, ‘Navoiy 
Xatirchi’,’519-79-58’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (8, ‘Safarov Shoxrux’, ‘Toshkent 
Chilonzor’,’519-45-89’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (9, ‘Xayrullayev Yunus’, ‘Toshkent 
Yunusobot’,’519-57-90’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (10, ‘Tojiyev Burxon’, ‘Toshkent 
Sergli’,’519-99-90’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (11, ‘Qambarov Shaxboz’, ‘Toshkent 
Yunusobot’,’519-80-60’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (12, ‘Abdiyev Bobur’, ‘Toshkent 
Shayxontoxur’,’519-50-39’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (13, ‘Qobilov Najmiddin’, ‘Samarqand 
Juma’,’519-30-38’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (14, ‘Choriyev Suhrob’, ‘Samarqand 
Juma’,’519-30-22’);
INSERT INTO Kitobdukoni VALUES (15, ‘Mashrapov Said’, ‘Samarqand 
Juma’,’519-99-70’);
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida Kitobdukoni jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Kutubxona;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ‘Navoiy Qiziltepa’ ga teng bo’lganlarni olish. SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’Navoiy Qiziltepa’;
2 – jadval. . “Kitob” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish.
INSERT INTO Kitob VALUES (1, ‘ Ilim olish sirlari’);
INSERT INTO Kitob VALUES (2, ‘ Sariq devni minib’);
INSERT INTO Kitob VALUES (3, ‘ Layli va majnun’);
INSERT INTO Kitob VALUES (4, ‘ O’tgan kunlar’);
INSERT INTO Kitob VALUES (5, ‘Qurqma’);
INSERT INTO Kitob VALUES (6, ‘Choliqushi’);
INSERT INTO Kitob VALUES (7, ‘Chol va Dengiz’);
INSERT INTO Kitob VALUES (8, ‘Shaytanat’);
INSERT INTO Kitob VALUES (9, ‘Dunyoning Ishlari’);
INSERT INTO Kitob VALUES (10, ‘Xaj va uning sirlari’);
INSERT INTO Kitob VALUES (11, ‘Tushda kechgan umrlar’);
INSERT INTO Kitob VALUES (12, ‘Muminning qalqoni’);
INSERT INTO Kitob VALUES (13, ‘Alkimyogar’);
INSERT INTO Kitob VALUES (14, ‘Ikki eshik orasi’);
INSERT INTO Kitob VALUES (15, ‘Amir Temur’);
3 – jadval. “Bulim” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Bulim VALUES (1, 'Badiiy kitoblar');
INSERT INTO Bulim VALUES (2, 'Darsliklar');
INSERT INTO Bulim VALUES (3,'O’quv qurollari');
INSERT INTO Bulim VALUES (4,'Maktab darsliklari'); INSERT INTO Bulim VALUES (5,'Kollej darsliklari');
INSERT INTO Bulim VALUES (6,'Universitet darsliklari');
INSERT INTO Bulim VALUES (7,'Diniy kitoblar');
INSERT INTO Bulim VALUES (8,'Jaxon adabiyoti');
INSERT INTO Bulim VALUES (9,'Bolalar adabiyoti');
INSERT INTO Bulim VALUES (10,'Rus tilidagi kitoblar');
INSERT INTO Bulim VALUES (11,'Biografiya');
INSERT INTO Bulim VALUES (12,'Detektiv va fantastika');
INSERT INTO Bulim VALUES (13,'Siyosat');
INSERT INTO Bulim VALUES (14,'Psixologiya va shaxsiy rivojlanish');
INSERT INTO Bulim VALUES (15,'Biznes');
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida ”Bulim” jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Bulim;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ‘Bulim’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’Bulim’;
4 – jadval. “Mijoz” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (1,   'Bahtyorov   Javohir','645-78-
34','Javohir@gmaoil.com'); INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (2,   'Egamshukurov   Asliddin','679-22-
51','asliddin@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz     VALUES   (3,'Xolmurodov   Begijon','753-98-
32','Begijon@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (4,   'Arslonqulov   Asadbek','127-00-
49','Asdbek@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (5,   'Gapporov   Shoraxim','471-44-
01','Shoraxim@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (6,   'Fayzullayev   Abdusattor','519-94-
38','Abdusattor@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (7,   'Abdunazarov   Sherzod','376-26-
09','werzod8@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (8,   'Obidov   Rustam','849-07-
97','rustam48@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (9,   'Bekpulatova   Ozoda','987-09-
11','ozoda89@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (10,   'Shomurodov   Shaxboz','858-20-
97','shaxboz1990@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (11,   'Karimov   Sobir','289-00-
12','sobir9878@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (12,   'Qarshiyev   Mumin','394-20-
39','mumin7990@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (13,   'Tolipov   Ilhom','209-20-
09','ilhom0000@gmail.com');
INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (14,   'Sobirova   Shaxnoza','545-09-
55','waxnoza8765@gmail.com'); INSERT   INTO   Mijoz   VALUES   (15,   'Karimova   Sevinch','874-08-
22','sevinch7575@gmail.com');
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida ”Mijoz” jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Mijoz;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ‘Egamshukurov Asliddin’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=‘Egamshukurov Asliddin’;
5 – jadval. “Xodim” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Xodim VALUES (1, 'Narzullayev Jaloliddin','Dustlik  kuchasi  45-
uy','465-67-45','Jaloliddin@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (2,   'Ismatov   Shoxruxxon','Olmazor   kuchasi   30-
uy','987-78-423','Shoxruxxon@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (3,   'Sirojiddinov   Mavlon'   ,'Tinchlik   kuchasi56-
uy','290-57-78','Mavlon@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (4,   'Abdullayev   Nuriddin','Yashnobot   kuchasi
44-uy','309-55-78','Nuriddin@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (5,   'Ikmatullayev   Doston','Amir   Temur   kuchasi
77-uy','345-56-35','Doston@gmail.com');
INSERT INTO Xodim VALUES (6, 'Damirov Sanjar','Sobir Raximov kuchasi 12-
uy','098-56-35','sanjar5566@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (7,   'Qobulov   Sherzod','Umarqul   Usmonov
kuchasi 44-uy','198-56-35','werzod0099@gmail.com'); INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (8,   'Sanjarova   Ruxshona','   Yoshlar   kuchasi   40-
uy','111-56-35','ruxwona000@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (9,   'Furqatova   Durdona'   ,'Zargar   kuchasi   99-
uy','109-56-35','durdon6565@gmail.com');
INSERT  INTO Xodim  VALUES (10, 'Xakimov Doston'  ,'Manaviyat  kuchasi  33-
uy','298-56-35','Doston55@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (11,   'Botirov   Elbek','   Samarqand   kuchasi   87-
uy','298-56-35','elbek555@gmail.com');
INSERT INTO Xodim VALUES (12, 'Kamolova Aziza',' Eski shahar kuchasi 69-
uy','392-56-37','aziza9090@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (13,   'Baxriyev   Botir'   ,'Samarqand   kuchasi   66-
uy','850-56-35','botir700@gmail.com');
INSERT INTO Xodim VALUES (14, 'Shodmonova Maxliyo','Dustlik kuchasi 72-
uy','090-05-35','maxliyo09@gmail.com');
INSERT   INTO   Xodim   VALUES   (15,   'Qobilov   Anvar','Olmazor   kuchasi   50-
uy','293-50-35','Anvar546@gmail.com');
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida ”Xodimlar” jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Xodimlar;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ’15.09.1996’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’15.09.1996’;
6 – jadval. “Narx” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Narx VALUES (1, '5000'); INSERT INTO Narx VALUES (2, '6000');
INSERT INTO Narx VALUES (3, '7000');
INSERT INTO Narx VALUES (4, '8000');
INSERT INTO Narx VALUES (5, '10000');
INSERT INTO Narx VALUES (6, '11000');
INSERT INTO Narx VALUES (7, '5500');
INSERT INTO Narx VALUES (8, '6700');
INSERT INTO Narx VALUES (9, '8900');
INSERT INTO Narx VALUES (10, '13400');
INSERT INTO Narx VALUES (11, '12200');
INSERT INTO Narx VALUES (12, '16500');
INSERT INTO Narx VALUES (13, '14800');
INSERT INTO Narx VALUES (14, '17000');
INSERT INTO Narx VALUES (15, '19000');
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida ”Narxi” jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Narxi;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ’8000’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’8000’;
      2.2.3.  “Kitob do’koni” ma’lumotlar bazasining jadvallaridagi ma’lumotlarni
tahrirlash.
UPDATE kitob do’kon SET kitob_nomi="O’tgan kunlar "  WHERE id=5;
UPDATE operatori. Ma’lumotlarni tahrirlash. UPDATE operatori jadvaldagi 
ma'lumotlarni yangilash uchun ishlatiladi. Ushbu operator jadvalga yangi yozuvlar 
qo'shmaydi, lekin mavjud ma'lumotlarni yangilariga almashtiradi. UPDATE 
operatori jadvalning bitta maydoniga (eng ko'p uchraydigan holat) yoki bir nechta 
maydonlarga qo'llanilishi mumkin. O'zgartirilgan yozuvlar soni foydalanuvchining 
ehtiyojlariga bog'liq - UPDATEdan foydalanib, siz bir yoki bir nechta yozuvlarni 
o'zgartirishingiz mumkin (jadvaldagi barcha yozuvlarning qiymatini 
o'zgartirishgacha). Jadval maydonlarining bittasida ma'lumotni o'zgartirish uchun 
UPDATE bayonotining eng sodda shakli qo'llaniladi, u quyidagi shaklga ega: 
UPDATE kitob_do’kon SET kitob_nomi= “O’tgan kunlar”[WHERE shart] 22 
UPDATE kalit so'zidan keyin ma'lumotlar o'zgartiriladigan jadvalning nomi, SET 
kalit so'zidan so'ng esa maydonga yangi nom berilgan. Qayerda bo'lish kerakligini 
WHERE gapi yordamida ko'rsatilgan shart yangilanadigan yozuvlar sonini 
belgilaydi. Aytaylik, 3-raqamli id tegishli bo’lgan kitob egasining telefon raqamini 
o'zgartirish kerak, bu holda biz quyidagi so'rovni qabul qilamiz: UPDATE Mijoz 
SET Tel_nomer = ‘6-12-13’ WHERE Nomer = 3 Ushbu operator faqat 3 chi id 
raqami ostida ma'lumotlar bazasida ro'yxatdan o'tgan mijozga mos yozuvlar uchun 
telefon raqamining qiymatini o'zgartiradi, agar biz yuqoridagi operatorda cheklov 
shartini o'rnatmagan bo'lsak, telefon raqamining qiymati jadvaldagi barcha 
yozuvlar uchun o'zgaradi. UPDATE operatoridan foydalanib, siz jadvaldagi bir 
nechta maydonlardagi qiymatlarni bir vaqtning o'zida o'zgartirishingiz mumkin.  Buning uchun SET kalit so'zidan keyin bir emas, balki bir nechta maydonlarni 
belgilang: UPDATE jadval_nomi SET maydon1 = qiymat1 maydon2 = qiymat2 
maydon_N = qiymat_N [WHERE shart] Ushbu shaklda operatorni ishlatish avval 
muhokama qilinganidan farq qilmaydi. Bu yerda, xuddi shu tarzda, siz shartlarni 
shakllantirishda juda ehtiyot bo'lishingiz kerak
 id Manzili Telfon raqami Elektron manzili Boshliq 
I.SH.O
3 Navoiy 
shahri +998956101234 Imkonkitob@gmail.com Axmedov 
Behruz
7 Xatirchi 
tumani +998953234241 benazirkitob@gmail.com Soliyev 
Javoxir
9 Samarqand
shahri +998953637842 sofkitob@gmail.com Qarshiyev 
Usmon
2.2.4.  “Kitob do’koni” ma’lumotlar bazasining jadvallaridagi ma’lumotlarni
o’chirish.
DELETE FROM kitob_do’kon WHERE id30 AND id<23;
DELETE operatori. Ma’lumotlarni o’chirish Jadvaldagi ma'lumotlarni o'chirish 
DELETE so'zi yordamida amalga oshiriladi. Ushbu operator alohida maydonlardan
ma'lumotlarni emas, balki butun yozuvni to'liq olib tashlaydi. DELETE 
operatorining sintaksisi quyidagicha: DELETE FROM jadval_nomi [WHERE 
shart] O'chirilishi kerak bo'lgan yozuvlar WHERE ixtiyoriy yozuvidan 
foydalangan holda belgilanadi. Agar DELETE ko'rsatmasida WHERE operatori 
bo'lmasa, ma'lumotlar butun jadvaldan o'chiriladi. 
id Manzili Telfon raqami Elektron manzili Boshliq 
I.SH.O
3 Navoiy 
shahri +998956101234 Imkonkitob@gmail.com Axmedov 
Behruz 7 Xatirchi 
tumani +998953234241 benazirkitob@gmail.com Soliyev 
Javoxir
9 Samarqand
shahri +998953637842 sofkitob@gmail.com Qarshiyev 
Usmon
  
  Agar DELETE ko'rsatmasida WHERE operatori bo'lmasa, ma'lumotlar butun 
jadvaldan o'chiriladi. Aytaylik, faqat 325 raqamli kutubxona kartasi bilan o'quvchi 
yozuvlarini ma'lumotlar bazasidan o'chirib tashlamoqchisiz, bu holda so'rov 
quyidagicha bo'ladi: DELETE FROM Kitob_do’kon WHERE id = 3
Kitob 
do’koni id Manzili Telfon raqami Elektron manzili Boshliq 
I.SH.O
7 Xatirchi 
tumani +99895323424
1 benazirkitob@gmail.com Soliyev 
Javoxir
9 Samarqand
shahri +99895363784
2 sofkitob@gmail.com Qarshiyev 
Usmon
Bu yerda ko’rganingizdek 3 id ga tegishi bo’lgan kitob do’koni malumotlari 
o’chirib tashlandi.
2.3. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish. dasturlash muhitida tuzilgan dastur interfeysi.
Elektron kutubxonaning kitoblar saqlanadaigan qismi dizayni. “Elekron kutubxona” ma’lumotlar ba’zasiga ma’lumot qo’shish qismi.
“Elektron kutubxona” ma’lumotlar bazasining “Xodimlar” qismi. Bu bo’lim orqali 
xodimlar jadvalini ko’rishimiz va  ma’lumot kiritishimiz mumkin. “Elektron kutubxona” ma’lumotlar bazasining “Sotilgan kitoblar ” qismi. Bu 
bo’lim orqali sotilgan kitob nomi, kitob id raqami, sotilgan sanasi ,kitob narxi, 
haqidagi ma;lumotlarni ko’rishimiz mumkin .
2.4. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish
book _id book name quantity book_price
2 1 Qo’rqma 12 40.000
52 Shaytanat 11 23.000
34 Choli qushi 9 20.000
9 6 Chol va dengiz 4 17.500
7 7 Xamsa 2 32.000
SELECT   book_id,   quantity,   book_price   quantity*book_price   AS   expanded_price
FROM OrderItems WHERE order_nam = 20008; book_id Book name quantit
y book_price e xpanded_price
21 Qo’rqma 12 40.000 480.000
52 Shaytanat 11 23.000 253.000
34 Choli qushi 9 20.000 180.000
96 Chol va 
dengiz 4
17.500 70.000
77 Xamsa 2 32.000 64.000
SQL  Xulosa
Men bu ishimda sotilgan kitoblar ,xodimlar va mijozlar jadvalini SQL tili va CSS
dasturlash   tili   orqali   yagona   ma’lumotlar   ba’zasiga   bog’ladim,
SELECT   ,UPDATE,   INSERT,   DELETE   operatorlaridan   foydalandim.Bu
ma’lumotlar bazasini loyihalash natijasida foydalanuvchilarga kitoblarni oson izlab
topish,   ro’yxatdan   tezkor   o’tish,kitoblarni   qulay   holatda   saqlash,   turlari   bo’yicha
izlash   kabi   amallarni   bajara   olaman   undan   foydalanib   kelajakda   “Kitob   yetkazib
berish”   va   “Online   kitob   do’koni”   loyihasida   ishlatish   mumkin.“Kitob   do’koni
ma’lumotlar   bazasini   loyihalashtirish”   tanlab   olingan.Bu   Kitob   do’koni
ma’lumotlar   bazasini   loyihalashdan   maqsad   xodimlarni   kitoblarni   tezkor   qidirib
topish,   ma’lumotlarni   saqlab   borish,   ro’yxatdan   o’tkazish,   qaysi   kitobni   kim
yozganligi,   kitobning   tavsifi,   qachon   nashr   qilingani   haqidagi   ma’lumotlarni
ko’rsatadi.   Kitoblarni   kim   tomonidan   sotilgani   va   qachon   sotilgan,   nechta   kitob
sotilgani,  necha  pulga sotilgani  kabi   amallarni   bajaradi. Bu  ma’lumotlar   bazasida
xodimlar  bo’limi  bor  bunda     xodimning nechta kitob sotganligi, ismi   familyasi,
kasbi ,tug’ilgan yili, telefon nomeri,  E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga
foydalanuvchilar   tomonidan   ma’lumotlar   kiritiladi   .   Yana   Sotilgankitoblar
bo’limida   nechta   kitob   sotilgani   ,sotilgan   kitob   idsi   ,   sotilgan   sanasi,   kitob   narxi
kabi   maydonlari   mavjud.   Bu   maydonlarga   foydalanuvchilar   tomonidan
ma’lumotlar   kiritiladi.Kitobga  bo’lgan  talabning  kuchaygani  sari   kitob  do’konlari
va kitob yetkazib beruvchi tashkilotning ishi og’irlashib bormoqda hamma  amallar
qo’lda   amalga   oshiriladi,   buyurtmalar   ham   shaxsan   to’g’ridan   to’g’ri   amalga
oshiriladi.   Yana   hujjatbozlikning   oshib   borishiga   sabab   bo’liyabti   .Har   safar
do’kon   egasi   qancha   kitob   sotganini   va     bazada   qancha   kitob   qolganini,   qancha
foyda   ko’rganini   bilish   uchun,bir   kunlab,   bazan   ikki   kunlab   vaqtini   ketkazadi.Bu
sohaga   Axborot   texnologiyalarini   kirib   kelishi   bilan   xodimlarning   ishi   ancha
yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib
ko’proq   mijoz   yig’shadi.Nashriyotlarga   borib   buyurtma   berib   kelishning   ham
hojati   yo’q.shundoq   o’tirgan   joyidan   ma’lumotlar   bazasiga   ulangan   telefoni   yoki
komputeri   orqali   buyurtma   berishi   va   yangi   mahsulotlar   bilan   tanishishi mumkin.Nashriyotlarida   ishlaovchi   yuk   yetkazib   beruvchi   xodimar   do’kongacha
yetkazib   berishadi.Shu   kabi   qulayliklarni   yaratish   uchun   ma’lumotlar   bazalari   va
dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim. Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. SQL DASTURLASH: SQLNI O'RGANISH UCHUN MASHQLAR,    
MASLAHATLAR VA FOKUSLAR BILAN YAKUNIY QO'LLANMA.
2. SQL PROGRAMMING: THE ULTIMATE GUIDE WITH EXERCISES,   
TIPS AND TRICKS TO LEARN SQL            
3. SQL COMPUTER PROGRAMMING FOR BEGINNERS: THE    
PRACTICAL STEP BY STEP GUIDE, TO MASTER THE 
FUNDAMENTALS OF SQL DATABASE PROGRAMMING MADE 
SIMPLE AND STRESS-FREE, THAT WILL GET YOU HIRED            
4.          DATABASE DEVELOPMENT FOR DUMMIES   
5. DATABASE DEVELOPMENT FOR DUMMIES       
6. DATABASE SYSTEMS: CONCEPTS, DESIGN AND APPLICATIONS
7. DATABASE SYSTEMS :   A PRACTICAL APPROACH TO DESIGN, 
IMPLEMENTATION, AND MANAGEMEN
8. DATABASE MANAGEMENT SYSTEMS  
9. Database Management System (DBMS)   
10.  Harris, M.H. History of Libraries in the Western World, 4th ed. (Scarecrow, 
2011)
Internet saytlar
1. http://en.wikipedia.org/wiki/Library_science 
2. http://WWW.rocket-library.com/) 
3. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_libraries

“Kitob do’koni ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish” Reja: Kirish Nazariy qism: 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari 1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Asosiy qism: 2.1. “Kitob do’koni” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 2.3. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish 2.4. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish Xulosa

Kirish “Kitob do’koni ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” tanlab olingan.Bu Kitob do’koni ma’lumotlar bazasini loyihalashdan maqsad xodimlarni kitoblarni tezkor qidirib topish, ma’lumotlarni saqlab borish, ro’yxatdan o’tkazish, qaysi kitobni kim yozganligi, kitobning maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi.Kitobga bo’lgan talabning kuchaygani sari kitob do’konlari va kitob yetkazib beruvchi tashkilotning ishi og’irlashib bormoqda hamma amallar qo’lda amalga oshiriladi tavsifi, qachon nashr qilingani haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Kitoblarni kim tomonidan sotilgani va qachon sotilgan, nechta kitob sotilgani, necha pulga sotilgani kabi amallarni bajaradi. Bu ma’lumotlar bazasida xodimlar bo’limi bor bunda xodimning nechta kitob sotganligi, ismi familyasi, kasbi ,tug’ilgan yili, telefon nomeri, E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi . Yana Sotilgankitoblar bo’limida nechta kitob sotilgani ,sotilgan kitob idsi , sotilgan sanasi, kitob narxi kabi maydonlari mavjud. Bu, buyurtmalar ham shaxsan to’g’ridan to’g’ri amalga oshiriladi. Yana hujjatbozlikning oshib borishiga sabab bo’liyabti .Har safar do’kon egasi qancha kitob sotganini va bazada qancha kitob qolganini, qancha foyda ko’rganini bilish uchun,bir kunlab, bazan ikki kunlab vaqtini ketkazadi.Bu sohaga Axborot texnologiyalarini kirib kelishi bilan xodimlarning ishi ancha yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib ko’proq mijoz yig’shadi.Nashriyotlarga borib buyurtma berib kelishning ham hojati yo’q.shundoq o’tirgan joyidan ma’lumotlar bazasiga ulangan telefoni yoki komputeri orqali buyurtma berishi va yangi mahsulotlar bilan tanishishi mumkin.Nashriyotlarida ishlaovchi yuk yetkazib beruvchi xodimar do’kongacha yetkazib berishadi.Shu kabi qulayliklarni yaratish uchun ma’lumotlar bazalari va dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim.

NAZARIY QISM 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni t е gishli sohaga taaluqli bo`lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. E H Mlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo`nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo`nalish – avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday Atning imkoniyat doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarna ega: - ma'lumotlarning takrorlanishi; - fayllarni yuritish murakkabligi; - fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi; - dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar. Ikkinchi yo`nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko`rsatadi va yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda. AATning faoliyati axborotlarni to`plash va qayta ishlash bilan bog`liq. Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga b е rilayotgan axborotlar hujjatlar

ko`rinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob' е kt hisoblanadi va ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi. AATda axborot manbai sifatida odamlar va t е xnik vositalar hisoblansa, ist е 'molchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi. Talab-mavsumlashtirilgan xabar bo`lib, unda t е gishli ma'lumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, ko`rsatilgan amallarni bajarish, t е gishli ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozir gi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq xo`jaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif sohasida loyihalashtirishda qo`llanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi. AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini sotish tizimlari («Sir е na», «Ekspr е ss»), talab bo`yicha t е gishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi. AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa el е m е ntlari faoliyatida ham qo`llaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - o`qitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi. Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratish mumkin. 85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan.

Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi. Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli ma'lumotlarni saqlashda va qayta ishlashda qo`llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi. Ma'lumotlarni ishlash usuliga ko`ra AAT ikki qismga: axborot -ma'lumotnoma tizimi (AMT) va ma'lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT)ga bo`linadi. ATT Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni t е gishli sohaga taaluqli bo`lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. E H Mlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo`nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo`nalish – avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday HAQT Ma'lumotlarni sa qlash Ma'lumotlarni ishlash Ma'lumotlar intеgratsiyasi Taqsimlash FAQT AMT MIAT AFAAT MB Lokal Taqsimlangan