logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ko`makchilar stilistikasi

Ko`makchilar stilistikasi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.775390625 KB
Ko'chirib olish
1Mavzu: Ko`makchilar stilistikasi Reja: 1. O`zbek tilshunosligida ko`makchilar va ularga xos bo`lgan funksional- stilistik xususiyatlarning o`rganilishi. 2. Sof ko`makchilarning stilistik xususiyatlari. 3. Funksional ko`makchilarning stilistik xususiyatlari. 4. Ko`makchilar sinonimiyasi. 2Kirish So‘zlarni turkumlarga ajratish masalasi antik davrdan buyon tilshunoslikning asosiy muammolaridan biri sifatida mutaxassislar diqqatini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Qadimgi hind tilshunosligidan quvvatlangan arab tilshunosligida ham so‘zlar ism, fe’l va harf(yordamchi)larga ajratilgan. Buyuk qomusiy olimlarimiz Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Alisher Navoiy va boshqalarning lingvistik qarashlarida ham bu borada fikr-mulohazalar bildirilgan. Jumladan, Farobiy so‘z turkumlarini tasniflashda arab grammatikasi an’analariga asoslanib, ot, fe’l va harflarga ajratadi. U ot va fe’llarning grammatik kategoriyalari haqida so‘z yuritib, ot va fe’llar uchun jins (er-xotinlik), son (birlik- ikkilik-uchlik) kategoriyalari xos ekanligini, shu bilan fe’llarning o‘ziga xos belgisi zamon (o‘tgan-hozirgi-kelasi zamon) bildirishi ekanligini ta’kidlaydi. Buyuk tilshunos alloma Mahmud Koshg‘ariy ham arab tilshunosligi an’analari asosida turkiy tillarda ham uchta so‘z turkumi borligini e’tirof etadi: otlar (ismlar), fe’llar va yordamchilar (harflar). U bu so‘z turkumlari ichida ayniqsa fe’llarni chuqur tahlil etadi. Fe’llarning zamon, nisbat shaxs kategoriyalari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tilshunoslik ilmining asoschilaridan biri Mahmud Zamaxshariy bu borada juda sermaxsul ijod qilgan. U ko‘p o‘rinlarda hatto arab tili grammatikasining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Zamaxshariyning grammatikaga doir asarlari ichida “Al-Mufassal” arab tili morfologiyasi va sintaksisini o‘rganishda eng muhim qo‘llanma sifatida SHarqda ham, G‘arbda ham katta shuhratga ega bo‘lgan. Bundan tashqari, uning “Muqaddimat ul-adab” asari ham tilshunoslik fani uchun muhim qimmatga egadir. Asarda so‘z turkumlari besh qismdan: 1) ot; 2) fe’l; 3) bog‘lovchilar; 4) ot o‘zgarishlari; 5) fe’l o‘zgarishlaridan iborat deyilgan. O‘zbek tili taraqqiyotida muhim o‘rin tutgan namoyandalardan biri – Alisher Navoiydir. Alisher Navoiyning morfologik qarashlari “Muhokamat ul - lug‘atayn» asarida bayon qilingan. U ham o‘sha davrdagi arab grammatikasi an’anasiga ko‘ra, so‘zlarni uch guruhga ismlar, fe’llar va harakatlar (yordamchilar). Vaholanki, Alisher Navoiy so‘z turkumlarini tasnif etishda arab sarfi an’anasiga bo‘ysunsa ham lekin turk tilining o‘ziga xos xususiyatlarini, otlarning va fe’llarning xarakteri morfologik jihatlarini zukko tilshunos sifatida ochib berdi 1 . O‘zbek tilining rus turkiyshunoslari tomonidan o‘rganilishi XIX asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni chor Rossiyasi O‘rta Osiyoni ishg‘ol etganidan so‘ng 1 Бу ҳақда кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Элтазаров Ж. Сўз туркумлари ҳақидаги лингвистик назариялар. – Самарқанд: СамДУ нашри , 1996. 11-92 бетлар. 3boshlangan. Dastlab o‘zbek tilini o‘rganish bo‘yicha turli qo‘llanmalar, harbiy tarjimonlik kitoblari, mustaqil o‘rganish va so‘zlashuv kitoblari yozilgan va nashr etilgan. Bu kitoblardan ko‘zlangan maqsad O‘rta Osiyoda harbiy xizmatini o‘tayotgan yoki turli amaldorlik vazifalarini bajarayotgan ruslar uchun o‘zbek tilini amaliy ravishda o‘rgatishdan iborat edi. 41. O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilar va ularga xos bo‘lgan funksional- stilistik xususiyatlarning o‘rganilishi. Turkiy tillarda, jumladan o`zbek tilida ham ko’makchi ko’pdan buyon tilshunoslikning tekshirish manbayi bo’lib kelmoqda. O’zbek tilidagai ko’makchiga birinchi bo’lib mukammal ta’rifni A.N.Kononov bergan: “Ko’makchilar shunday bir gruppa so’zlarki, ular ot bilan yoki obyekt bilan predikat orasidagi qurol- vosita, maqsad-sabab, payt, masofa, o’xshatish kabi munosabatning yaratilishiga xizmat qiladi”. Ko‘makchilar o‘zbek tilshunosligida o‘rganish ob’ekti bo‘lgan va buning natijasida katta-kichik maqolalardan tortib, monografik yo‘nalishdagi ishlar yuzaga kelgan. Jumladan, H.Berdiyorovning «Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar» mavzuidagi (Samarqand, 1949), X.T.Axtamovaning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida murakkab analitik so‘ngshakllar» nomli nomzodlik dissertatsiyalari (Toshkent,1981), A.N.Kononovning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida so‘ng ko‘makchilar» (Toshkent,1951), SH.SHoabdurahmonovning «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar» (Toshkent,1953), R.Rasulovning «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlarning semantik-grammatik xususiyatlari» (Toshkent,) T.Rustamovning «O‘zbek tilida ko‘makchilar» (Toshkent,1995), «Sof ko‘makchilar» (Toshkent,1991) monografiyalari bevosita o‘zbek tilidagi ko‘makchilarning lingvistik tabiatini o‘rganishga bag‘ishlangan. O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning funksional-stilistik xususiyatlari esa A.Pardaev tomonidan monografik yo‘nalishda o‘rganilgan hamda nomzodlik, keyinchalik doktorlik dissertatsiyalari himoya qilingan. Ko‘makchilarning stilistik xususiyatlarini o‘rganishda ana shu tadqiqot materiallaridan foydalanamiz. Ko‘makchilar tahliliga bag‘ishlangan muhim ishlar sifatida H.Berdiyorov va T.Rustamovlarning tadqiqotlari e’tiborga molikdir. H.Berdiyorovning «Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar» (Samarqand, 1949) deb atalgan nomzodlik dissertatsiyasi ikki qismdan iborat. Uning 1-qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi, so‘z turkumlarining, jumladan yordamchi so‘zlarning kelib chiqishi, so‘ngko‘makchilarning grammatik va 5relivatsion ahamiyati hamda ular bilan qo‘shimchalar o‘rtasidagi munosabatlar masalasiga to‘xtalib o‘tilgan. 2-qismida esa bevosita so‘ngko‘makchilarning grammatik tabiati yoritilgan. Ular asl, ravish, ravishdosh, chog‘ishtirma so‘z va affiks so‘ngko‘makchilar tarzida guruhlarga bo‘lib o‘rganilgan. Ko‘makchi otlar keng yoritilgan. Berdiyorov H.: XIX asrning bir qancha tilshunoslari (L.Nuare, V.Vundt, M.Myuller) so‘z turkumlarining kelib chiqishi to‘g‘risida gapirganda, fe’l turkumini kishilar tomonidan birinchi martaba qo‘llangan so‘zlar deb hisoblaydilar va fe’ldan boshqa so‘z turkumlari ajralib chiqqan deydilar. (BH, 9). Marr N.YA .: «Bir vaqtlar so‘z turkumlari bo‘lmagan edi. Asta-sekin gap bo‘laklaridan harakatni, ya’ni o‘timli fe’l, keyinroq o‘timsiz fe’lni hosil qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi ot ajraladi. Ot – aniqlovchi, sifat funksiyasini bajaradi, ot (otlarning ma’lum doirasida) olmosh bo‘ladi, so‘ngra bog‘lovchi bo‘ladi va qolgan so‘z turkumlari yuqorida ko‘rsatilgan so‘z turkumlarining birontasidan hosil bo‘ladilar». ( Marr N.YA. Izbrann ы e rabot ы , t.II. – M.,1934, s.417). Berdiyorov H.: «birinchi so‘z, turmushda, ishlab chiqarish protsessida kishilik fikrlashi tomonidan ajratilgan, ya’ni predmetlarning nomini va muhit ko‘rinishlarini, hodisalarini ko‘rsatuvchi ot ekan». «Umuman biz ayta olamizki, ot, fe’l va olmosh turkumlari til taraqqiyotida sifat, son, ravish va yordamchi so‘zlarga qaraganda eng avval ajralib chiqqan so‘z turkumlaridir». (BH,12). H.Berdiyorov o‘zbek tilshunosligida birinchi marta hozirgi o‘zbek adabiy tilida mavjud bo‘lgan ko‘makchilarning o‘zi qo‘shilib kelayotgan so‘zning qanday semantik ma’nolari reallishuviga hamda gapda qanday vazifalarda kelishiga oid nazariy qarashlarini bayon qiladi. Biz hozirda «ko‘makchilar» deb o‘rganib kelayotgan til birliklarini oldko‘makchilar ga qarama-qarshi ravishda so‘ngko‘makchilar tarzida talqin qiladi. Berdiyorov H. : so‘ngko‘makchilar til taraqqiyoti nuqtai nazaridan mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lgan so‘zlardan kelib chiqqandir. (BH,126). So‘ngko‘makchilar gapda turli sintaksistik munosabatlarni bajarib, gapning biror 6bo‘lagiga bog‘langan holda qo‘llaniladi. So‘ngko‘makchilar mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lgan so‘zlardan, mustaqil holda qo‘llana olmasligi, sintagmalarni yoki so‘zlarni birlashtirish, kengaytirish qobiliyatiga ega emasligi, morfologik tomondan ayrim semantik morfemalarga bo‘linmasligi, urg‘uni qabul qilmasligi, gapning biror mustaqil bo‘lagi bo‘lib kelolmasligi bilan ajaralib turadi. Ular gapda ishtirok etgan so‘zlarga bog‘lanib kelgandagina atash, sabab, maqsad, fazo kabi qo‘shimcha ma’nolarni ifodalab keladilar. (BH,127). T.Rustamov ham ko‘makchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan «O‘zbek tilida ko‘makchilar» (Toshkent,1965), «Sof ko‘makchilar» (Toshkent, 1991) singari monografiyalar hamda o‘nlab maqolalar e’lon qilgan. Rustamov T.: «ko‘makchilar gap bo‘laklarining tobelanish munosabatini yaratuvchi va turli grammatik ma’nolarni ifodalashda xizmat qiluvchi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan leksik-grammatik kategoriyadir» (RT.HO‘ATK). Pardaev A.: So‘zlarning ko‘makchilar bilan birikish yo‘llari va ularning bir xil qolip va mazmunda boshqa ko‘makchilar hamda kelishik ko‘rsatkichlari bilan sinonimlik munosabatlari shu darajada turli-tuman va rang-barangki, ular o‘z- o‘zidan bu turkum so‘zlarning stilistik imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi. Leksik ma’no ko‘makchilar uchun xos xususiyat emas. Ammo bu fikr aytilganda faqat o‘zbek tilidagi sof ko‘makchilar nazarda tutiladi. Ko‘makchilarning nutq jarayonidagi asosiy vazifasi sintaktik munosabatlarni shakllantirishdan iborat bo‘lib qoladi. Ammo shakllangan munosabatlar shunchaki grammatik aloqadangina iborat bo‘lib qolmasdan, ularning har birida matniy holatga qarab alohida uslubiy ottenkalar namoyon bo‘ladi. Bu narsa, ayniqsa, ularni kelishik qo‘shimchalari bilan taqqoslaganda yanada yaqqol seziladi. Darhaqiqat, hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi ko‘makchilarni lingvistik tahlil qilishga bag‘ishlangan dastlabki ishlardan biri H.Berdiyorovning «Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar» deb atalgan nomzodlik dissertatsiyasi hisoblanadi. Dissertatsion ish ikki qismdan iborat bo‘lib, uning 1-qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi, so‘z turkumlarining, jumladan yordamchi so‘zlarning kelib chiqishi, so‘ngko‘makchilarning grammatik va relivatsion 7ahamiyati hamda ular bilan qo‘shimchalar o‘rtasidagi munosabatlar masalasiga to‘xtalib o‘tilgan. 2-qismida esa bevosita so‘ngko‘makchilarning grammatik tabiati yoritilgan. Ular asl, ravish, ravishdosh, chog‘ishtirma so‘z va affiks so‘ngko‘makchilar tarzida guruhlarga bo‘lib o‘rganilgan. Ko‘makchi otlar keng yoritilgan. O‘zbek tili, qolaversa, turkologiyada ko‘makchilarni o‘rganishga oid ishlar orasida T.Rustamovning tadqiqotlari ham ahamiyatlidir. U ko‘makchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasi yozgan, «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ko‘makchilar», «Sof ko‘makchilar» singari monografiyalar hamda o‘nlab maqolalar e’lon qilgan. Jumladan, uning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ko‘makchilar» monografiyasi ko‘makchilarning hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi qo‘llanish xususiyatlari va ularning tasnifiga bag‘ishlangan bo‘lib, yordamchi so‘zlarning ushbu turi tilshunosligimizda qay darajada o‘rganilganilganligi hamda ularning grammatik xususiyatlari boy til materiali asosida tahlil etilgan. Materialni yoritishda E.D.Polivanov, I.A.Batmanov, Q.Ramazon, H.Qayumiy, O.Usmon, A.N.Kononov, SH.Shoabdurahmonov, A.A.Koklyanova, U.Tursunov, H.Berdiyorov, A.Abdullaev, V.V.Reshetov kabi olimlarning qarashlariga tayangan holda ish ko‘rib, ularga munosabat bildirgan va «ko‘makchilar gap bo‘laklarining tobelanish munosabatini yaratuvchi va turli grammatik ma’nolarni ifodalashda xizmat qiluvchi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan leksik-grammatik kategoriya» ekanligi va uning «gap qurilishidagi muhim xususiyati bilan ham boshqa so‘z turkumlaridan tubdan farqlanishi» haqida o‘z nuqtai nazarini bayon etgan 2 . 2 2 Рустамов Т. Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар. – Тошкент: Фан , 1965. 7-б. 82. Sof ko‘makchilar stilistikasi. Leksik ma’noga ega emasligi va shuning uchun ham nutqda alohida ishlatilmasligi hamda so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalarni qabul qila olmasligi sof yoki asl ko‘makchilarni ajratishda asosiy o‘lchov bo‘lib xizmat qiladi. SHu nuqtai nazardan ushbu bobda asosan bilan, binoan, kabi, sayin, sari, uzra, uchun, qadar kabi ko‘makchilar va ularga sinonimik holatda bo‘lgan boshqa ko‘makchilar tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida ko‘makchilarga murojaat qilishda takroriylikdan qochish maqsadida ularni iloji boricha bir sinonimik uya doirasida guruhlab o‘rganish maqsadga muvofiq ko‘rinadi. To‘g‘ri, ayrim ko‘makchilar ikkinchi bir ma’nosi bilan boshqa uyadagi ko‘makchilar bilan ham sinonim bo‘lishi mumkin. Bu holat tahlilda hisobga olinadi. BILAN. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bilan shaklida qo‘llaniladigan ko‘makchi tarixan birla ko‘rinishida bo‘lgan 1 . H.Ne’matov birle-bile ko‘makchisining eng qadimgi ma’nosi birlikni ifodalash bo‘lsa kerak, degan fikrni bildiradi 2 . Uning boshqa shakllari keyinchalik paydo bo‘lgan. Masalan: birlan, bilan, ila, ilan, -la. H.Berdiyorovning yuqorida nomi tilga olingan dissertatsion ishida bilan ko‘makchisi vosita, sabab, birgalik, holat, usul, payt, miqdor, jamlik, holatning nima bilan mavjudligi, fikrning biror muhim voqeaga oidligi, tomon ma’nolarini anglatishi hamda gapda vositali to‘ldiruvchi, ravish, payt, sabab va maqsad holi vazifalarini bajarishga va shu ma’nolarning reallashuviga ko‘maklashishi tahlil qilingan 3 . J.Hamdamov ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi 4 . 1 1 Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1973. 200-б. 2 2 Неъматов Ҳ.Ғ. XI-XII аср ёзма ёдгорликларида кўмакчилар//Ўзбек тили грамматик қурилиши, лексикология ва диалектологияси масалалари. V чиқиши. – Самарқанд:СамДУ нашри, 1976. 39-б. 3 3 Бердиёров Ҳ. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида сўнгкўмакчилар: Филол.фан. номз. …дис-я. – Самарқанд, 1949. 36- 40-б. 4 4 Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. Иккинчи қисм. Тарихий морфология. Иккинчи бўлим.- Самарқанд: СамДУ нашри , 2003. 82-б. 9Bu ko‘makchida turli variantlarining yuzaga kelishiga poetik matn va poeziya talablari sabab bo‘lgan, deb o‘ylaymiz . Ilgari ham, hozirda ham she’riy asarlarda, ayniqsa aruz vaznida yozilgan matnda uning -ila, -la, birla, birlan shakllari faol ishlatilib, ular badiiy uslub va ommabop uslubning ba’zi janrlarida xoslangan: Boshim hech chiqmasa mayli, malomat birla bo‘htondan Fido jonimni qildim yo‘lingga, mayli, uvol bo‘lsam (Zulfiya), Siz birlan biz parda ichra navo qilali (Gulxaniy). Bu kulbaga kelganimdan bir necha yil keyin mazkur qalandarlar ila shunosa bo‘ldim. Ul buzruk adib sabablari ilan Muntazir va Gulxaniy borasida ilm paydo bo‘ldi. Ammo shoir va mutafakkir Gulxaniy bori favt bo‘lg‘on ekan (Gulxaniy). Bu fikrni tarixiy-badiiy manbalar va ularga oid olib borilgan tadqiqotlar ham tasdiqlaydi 5 . T.Rustamov bu borada statistik kuzatishlar ham olib borgan: XV-XVI asrlarda qo‘llangan ila ko‘makchisi, asosan, poeziyaga xos bo‘lib, Lutfiyning asarida 38 marta; Alisher Navoiy asarida 59 marta uchrasa, «Bobirnoma»da ikki martagina uchraydi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida ila ko‘makchisining qo‘llanishi yanada aktivlashadi. U Muqimiyning ikki tomlik «Tanlangan asarlar»ida 136 marta, Munisning bir tomlik she’rlar to‘plamida esa 69 marta uchraydi. A.Qodiriyning «Mehrobdan chayon» asarida 3 martagina qo‘llanishi uning proza asariga emas, balki poetik asarlargagina xos ekanini bildiradi» 1 . T.Rustamov bilan ko‘makchisining fonetik varianti hisoblangan birlan, birla, ila, -la hozirgi o‘zbek tilida uchrasa ham, uning uchun norma hisoblanmaydi, deydi 2 . Uning fikriga to‘la qo‘shilib bo‘lmaydi. Bu fikr - la ga taalluqli emas. CHunki u hozirgi badiiy nutq uchun ham me’yor sanaladi. 5 5 Рустамов Т. Соф кўмакчилар.- Тошкент: Фан , 1991. 31-б. 1 1 Рустамов Т. Соф кўмакчилар.- Тошкент: Фан , 1991. 32- б. 2 2 Ўша асар. 33-б. 10So‘zlashuv uslubida asosan bilan hamda sheva variantlari minan , man, manan qo‘llaniladi: Ukam minan keldim , paxtani mashin-man terdik (G‘ allaorol, Bulung‘ur shevalarida) 3 kabi. Ilmiy, rasmiy uslublar va ommabop uslubning alohida janrlari uchun faqat adabiy shakl bilan xos. KABI ko‘makchisi o‘xshatish, moslik, qiyoslash ma’nolarini bildirgani 1 , ayni paytda, uning singari, yanglig‘ ko‘makchilari bilan sinonimik qator hosil qila olganligi uchun ham unda uslubiy imkoniyatlar boshqa yordamchi so‘zlarga qaraganda keng va u rasmiy hamda so‘zlashuv uslublaridan boshqa barcha uslublarda faol qo‘llaniladi: badiiy uslubda: Biroq Andijon qamalda qolgandan keyin mavlononing orzu-umidlarini mana shu tun kabi qorong‘u zulmat o‘z qa’riga tortib ketdi (P.Qodirov). Bobir mirzoning orzulari shulkim, Movarounnahr yana Ulug‘bek davridagi kabi birlashsa, poytaxt asliga qaytsa, hamma viloyatlar hamjihati obod bo‘lsa(P.Qodirov). Ilmiy uslubda: Davr faylasuflari jon, ruh, ong, tafakkur, fozil jamiyat, komil insonni shakllantirish kabi abadiy va doimiy dolzarb muammolar ustida ishlaganlar (E.YUsupov. Falsafa). Islom manbalarida «xalif», «amir», «imom» kabi tushunchalar davlat hokimiyatini yurituvchi shaxslarga nisbatan ishlatilgan (S.Otamurodov. Politologiya). Ammo so‘zlashuv va rasmiy uslublardagi nofaollik darajasini bir xil izohlab bo‘lmaydi. So‘zlashuv jarayonidagi tejamkorlik bu erda ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi va uning o‘rnida o‘xshatishning eng ixcham usuli – day vositasidan ko‘proq foydalaniladi. Rasmiy matnlarda esa mohiyat e’tibori bilan qiyoslashlarga ehtiyoj sezilmaydi. 3 3 Эгамов В. Ўзбек шеваларида сўнг кўмакчили сўз бирикмаларининг семантик-грамматик муносабатлари// Ўзбек тили грамматик қурилиши ва стилистикаси масалалари. Илмий тўплам. – Самарқанд: СамДУ нашри , 1996. 58-б. 1 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. I том, 356-б. 11Kabi ko‘makchisining tarixiy kibi shakli ham bo‘lgan va uning qo‘llanilishi XIII-XIV asrlardan boshlab kuzatilgan 1 . Bu ko‘rinish mumtoz adabiyot namunalarida saqlanib qolgan bo‘lib, hozirda qo‘llanilmaydi va shuning uchun ham uning biron-bir uslubiy xususiyati haqida gapirish qiyin: Qaro ko‘zum, kelu mardumlig‘ emdi fan qilg‘il, / Ko‘zim qarosida mardum kibi vatan qilg‘il (Navoiy). S.Mutallibovning ta’kidlashicha, Mahmud Koshg‘ariy «Devon»da kabi va yanglig‘ ni ko‘makchi so‘zlar sifatida bermagan, lekin bu so‘zlar u davr tilida juda ko‘p uchraydi. Hatto «Devon»ning o‘zida ham: YAqin yog‘uq ko‘rmadib nangni qo‘dur / Qadosh tabo it kabi qingur boqar. / Qushlar kabi uchtimiz. Sava bersa mundog‘, bu yanglig‘ tilim./ Bu yanglig‘ kishi bilga ortuq aning. «Devon»dagi parchalarda kabi formasi ko‘proq, «Qutadg‘u bilik»da yanglig‘ formasi ko‘proq uchrashi xarakterlidir. Demak bular u davrda dialektal asosda kelib chiqqan formalar bo‘lsa kerak. Navoiyda ifoda ko‘rkamligi, stil san’atkorligi maqsadida bu ko‘makchilarning ikkovi sinonimlar sifatida bir baytning birinchi misraida biri, ikkinchisida ikkinchisi qo‘llangan: Qul yanglig‘ o‘g‘ulligingni qilsam / O‘g‘ul kabi qullig‘ingni qilsam 2 . SHuningdek, tarixan bikin ko‘makchisi ham mavjud bo‘lib, XIV-XV asrlarga oid yodgorliklarda, asosan poetik asarlar tilida qo‘llangan bo‘lib, mazmunan kabi ko‘makchisiga to‘g‘ri keladi 3 . J.Hamdamov kebi/kibi ko‘makchisining sinonimi sifatida XV-XVI asrlarda bikin ko‘makchisi, XIII-XIV asrlardan boshlab yanl ы g‘ ko‘makchisi ishlatilganligi va, asosan, she’riy asarlarda uchrashi haqida ma’lumot beradi: Yaratt ы ay bikin zeba seni haq (MN, 3076). Yoq erse ul atas ы yanl ы g‘ olsun (XIII, 33b) 1 . H.Ne’matov quyidagilarni yozgan: « Kibi ko‘makchisi qiyoslash, o‘xshatish ma’nolarini ifodalab, sintetik o‘xshatish formasining (qo‘shimchasi - 1 1 Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1973. 201-б. 2 2 Муталлибов С. Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк (XI аср ёзма ёдгорликлари асосида). - Тошкент:ЎзФА нашри, 1959. 121-б. 3 3 Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1973. 201-б. 1 1 Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. Иккинчи қисм. Тарихий морфология. Иккинчи бўлим.- Самарқанд: СамДУ нашри , 2003. 85-б. 12teg) sinonimi bo‘lib keladi – qushlar kibi uchtimiz – «qushlardek uchdik (hujum qildik)» 2 . Bu tarixiy variant mumtoz adabiyot namunalaridagina saqlanib qolgan bo‘lib, hozirda qo‘llanilmaydi va shuning uchun ham uning biron-bir uslubiy xususiyati haqida sinxronik yo‘nalishda gapirish qiyin: Qaro ko‘zum, kelu mardumlig‘ emdi fan qilg‘il, Ko‘zim qarosida mardum kibi vatan qilg‘il (Navoiy). H.Berdiyorov va T.Rustamovlar bu uyadagi so‘zlarning o‘zaro ma’nodoshligi haqida fikr yuritishgan 3 . Dastlab biz uning ko‘makchilararo sinonimik imkoniyatidan kelib chiqib, vazifaviy chegaralanishini ko‘rib chiqamiz va bunda A.Hojievning «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati»ga tayanamiz 4 . Lug‘atda ko‘rsatilishicha, bu so‘z yanglig‘, misli, misoli, bamisoli, degandek, singari, o‘xshash so‘zlari bilan bir sinonimik qatorni tashkil etadi. Mana shuncha miqdordagi birliklar mavjudligining o‘ziyoq ularning vazifaviy chegaralanishi borasida mulohaza yuritishga majbur etadi. Lug‘at muallifi ulardan yanglig‘ so‘zini poetik nutqqa xos deb hisoblaydi: YUraklaring titramasin barg yanglig‘ , / YOz qushlari butoqlarga qo‘ndi, qiz…(Mirtemir). Misli, misoli oddiy so‘zlashuvda kam qo‘llaniladi. Degandek asosan harakat nomi bildiruvchi so‘z yoki so‘z birikmalari bilan qo‘llanadi (lekin shular bilan ham kam darajada): Mehnatga nur misol singib ketasan, / Etaging momiqqa to‘ladi tez-tez ( Zulfiya ), Yo‘lingni yoritar misoli oftob , / Misoli bir oftob charaqlar kunda (SHuhrat), «Aql va madaniyat, haq va adolat bamisoli oftob , uni to‘sish va yo‘qotish mumkin emas», - dedi Mirza cho‘ponga (A.Hakimov), Xonlar panjasida tilkalandi yurt, / El 2 2 Неъматов Ҳ.Ғ. XI - XII аср ёзма ёдгорликларида кўмакчилар//Ўзбек тили грамматик қурилиши, лексикология ва диалектологияси масалалари. V чиқиши. – Самарқанд:СамДУ нашри , 1976. 41-б. 3 3 Бердиёров Ҳ. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида сўнгкўмакчилар: Филол.фан. номз . …дис-я. – Самарқанд , 1949. 56-б; Рустамов Т. Соф кўмакчилар.- Тошкент: Фан , 1991. 107–б. 4 4 Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи , 1974. 114-б. 13qonin so‘rdilar beklar misli qurt (M.SHayxzoda), Xo‘jabekov ba’zi bir « qo‘l qo‘yish» degandek ishlarni tugatib, to‘ppa-to‘g‘ri kasalxonaga bordi (S.Anorboev). Bamisoli. Poetik nutqqa xoslangan, boshqa uslublarda deyarlik uchramaydi. Tilaklarim bajo bo‘lur va lekin sen bo‘lmasang Bamisoli Iskandarday ochiq ketar qo‘llarim (A.Oripov). Vazn talabidan kelib chiqib uning bamisli varianti ham ishlatiladi: Hatto zeb-ziynatni yulqib ziyoda Haykal ham qo‘yingiz bamisli xayol SHundaylar bo‘lmasa agar dunyoda Bunchalar mu’tabar bo‘lmasdi ayol! (A.Oripov). Misli/misoli . Bu shakl ham poetik nutqqa xoslangan. Bamisoli/bamisli shakllariga qaraganda she’riy matlarda faol: Boyqaro irg‘ishlab istak otida Jahonga boqqanda misli bola sher ,- Hirot darvozasin bir qanotida SHe’riy lashkarini tizgan Alisher (A.Oripov). Misli xayol edi u malak siymo CHiroy olamining tengsiz sayqali (A.Oripov). Kemalardek uchrashgan edik / Ayrilurmiz kemalar misol (E.Vohidov). Men-ku she’rni to‘qimoqqa sal-palgina yarayman, Lekin sensiz yig‘lab o‘tgum Samad Vurg‘un misoli (A.Oripov). Singari ko‘makchisi ham aynan kabi ko‘makchisi anglatgan semantik- uslubiy ma’nolarni anglatgani tufayli, unga alohida to‘xtalib o‘tirmaymiz. Faqat uning qo‘llanish chastotasi kabi ga nisbatan birmuncha oz ekanligini ta’kidlaymiz, xolos: Ayting, nega meni onam tug‘madikin ilgari, Million-million ko‘ngillilar, partizanlar singari (F.Fulom). Buloq ona-Er siynasidan / she’r singari qaynab oqadi ( E.Vohidov ). Yo‘l demak, o‘tilgan bir umr demak, Hech biri muqimmas tuproq singari ( Zulfiya ). Zokir unda shahar nimaligini bilmas, akasi ham uzoqdagi shahar singari sirli va yaxshi bo‘lib tuyular edi ( Murod Muhamad Do‘st ). Kabi va singari ko‘makchilari barcha uslublar uchun baravar bo‘lgani holda, ularning ilmiy nutqda mahsuldor qo‘llanilishni ham kuzatamiz. O‘zbek tilida ilmiy uslubning yirik tadqiqotchisi M.Mukarramov «Hozirgi o‘zbek adabiy 14tilining ilmiy stili» asarida bu ko‘makchilarning umumiste’moldagi leksik birliklar sifatida ilmiy matnda faol ekanligini ta’kidlagan: «Ko‘makchilarning aksariyati ilmiy uslubda ishlatiladi. Masalan, uchun, kabi, singari, bilan, ilgari, keyin, so‘ng, ko‘ra, yarasha, qarab, boshlab, qaraganda, beri, buyon, qadar, o‘rta, to‘g‘risida ko‘makchilarining ishlatilishi ilmiy stil uchun tipik bo‘lsa, ularning varianti yoki sinonimi bo‘lgan uzra, uza, chog‘li, chamasi, yanglig‘ formalari badiiy nutqqa xoslanganligi bilan ajralib turadi» 1 . Ularning namunalarini ham shu kitobdan keltiramiz: YAlang‘och urug‘lilarning qurg‘oqchilik sharoitiga xiyla moslashgan ignabargliliar singari vakillaridan boshqa qariyob barcha arxegoniyli tiplari nobud bo‘ladi. Qamishzorlar, …yong‘oqzorlar va shu kabilar yopiq urug‘li o‘simliklardan iborat 2 . Keltirilgan misollarga tayanib asar muallifi quyidagi mulohazalarni bayon qiladi: « kabi, singari ko‘makchilari umumqo‘llanishda o‘xshatish, qiyoslash ma’nolarini anglatadi, Ilmiy nutqda esa bu ko‘makchilar o‘xshatish ma’nosini yuzaga chiqarish maqsadida ishlatilmaydi». «Ko‘rinadiki, singari, kabi ko‘makchilarda o‘xshatish ma’nolari yo‘q. Ular asosan gap qurilishi uchun xizmat qiladi. SHu maqsadda ishlatish ilmiy nutqda birinchi planda turadi. SHuning uchun (ularni) tushirib qoldirish yoki olmoshlar bilan almashtirish mumkin. Masalan: Bu kabi o‘simliklar – bunday yoki shunday o‘simliklar – bu o‘simliklar v.b. Ilmiy nutqda …ko‘makchining anglatgan ma’nosi desemantizatsiyaga uchraydi» 3 . Yanglig‘. T.Rustamov bu ko‘makchining XIII-XIV asrlarda nihoyatda keng qo‘llanilganligi haqida ma’lumot beradi 4 . Ammo hozirgi adabiy til nuqtai nazaridan, yuqorida ta’kidlanganidek, u faqat badiiy uslub, xususan she’riy asarlar doirasida chegaralanib qolgan: Quyosh yanglig‘ bir kuni – hayhot, Gazetada b o‘ lursan paydo ( E.Vohidov ), Xira tuman orasida cho‘g‘day miltillar, Jayron quvib jayron yanglig‘ o‘tgan kunlarim (A.Oripov). Boshlar boshqa-boshqa yo‘ldan/ Boshqa-boshqa tilagi-/ Zohid yanglig‘ aqli bilan,/ Orif yanglig‘ yuragi. 1 1 Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили. – Тошкент: Фан , 1984. 46-б. 2 2 Ўша асар. 99-бет. 3 3 Ўша асар. 100-бет. 4 4 Рустамов Т. Соф кўмакчилар.- Тошкент: Фан , 1991. 64-б. 15(E.Vohidov).Tarix ko‘rgan emas bu yanglig‘ surat,/ Bunchalar parvozni bilmagan aslo (E.Vohidov). Yanglig‘ so‘zining lug‘atlarda «eskirgan» va «poetik nutqqa xos» tarzda izohlanishi bir-birini taqozo qiladi. Adabiy til me’yorlari nuqtai nazaridan «eskirganlik» tamg‘asini olgan so‘zlarni faqat badiiy matnlarda qo‘llash mumkin bo‘ladi: Bu osmon ichra ming yil / CHarx urib ko‘rmabdi bir bora / Bahor gulzorida o‘sgan / Bu yanglig‘ toza gullarni (E.Vohidov). SHahzoda esa… Naqshbandiylar jamoasining rahnamosi shayx Nizomiddin Xomush yanglig‘ din peshvolarining domiga ilinib qoldi (O.YOqubov). SHu yanglig‘ Bobo Mochin do‘st tabib yo‘rig‘ini tutdi ( S.Siyoev ). Monand so‘zi ham ushbu sinonimik qatorga kiradi va asosan badiiy nutqda, ayrim hollarda ilmiy va ommabop nutqda ishlatiladi: O, dono tabiat, o buyuk hakim,/ Hikmat ko‘rmadim hech men senga monand (A.Oripov). Ammo ayrim matnlarni ko‘zdan kechirish bu sinonimik qatorda taxlit so‘zi ham borligidan dalolat beradi: Zotan, ne sig‘ardi u chog‘ ko‘ngilga, Bu taxlit ikir- chikir elitmas xushim ( Zulfiya ) / Zotan, ne sig‘ardi u chog‘ ko‘ngilga, Bu kabi ikir-chikir elitmas xushim. Ko‘plab matnlarga ko‘z yugurtirish shundan dalolat beradiki, bu sinonimik qatordagi so‘zlar orasida misli, misol, bamisli, bamisoli birliklarida ham poetik nutqqa moyillik kuchli. Garchi ularni nutqda almashtirish imkoni bo‘lsa-da, poeziya talablari nuqtai nazaridan kabi va singari so‘zlari ularning o‘rnini bosa oladi deb aytib bo‘lmaydi. 16 3. Funksional ko’makchilar stilistikasi. Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: avval, asno, asosan, atrofida, baravariga, bo‘yi, bo‘ylab, bo‘lak, boshlab, boshqa, burun, 17davomida, deb, yoq, yon, ilgari, ich, yo‘lida, keyin, ketidan, ko‘ra, misol, muvofiq, nari, nariga, natijasida, nisbatan, oldin, oldida, ora, orasida, ost, osha, ro‘para, sifatida, so‘ng, soyasida, tag, taraf, tashqari, tepa, to‘g‘rida/to‘g‘risida, tomon, tortib, tub, ust, ustida, xususan, xususida, chamasi, yaqin, o‘zga, o‘rniga, o‘rtasida, qarab, qaramay, qaramasdan, qarshi, qatorida, qosh, holda, huzuri (-ga, -da). Bu o‘rinda funksional ko‘makchilarning an’anaviy tasnifiga murojaat qilib o‘tirmaymiz. Chunki bu narsa tahlil mohiyatini o‘zgartirmaydi. Buning ustiga har bir ko‘makchi vazifaviy chegaralanish va sinonimik munosabatlar nuqtai nazaridan o‘ziga xos tahlilni taqozo etadi. Shuning uchun ham hozirgi o‘zbek tilida nisbatan faol bo‘lgan va o‘zimizcha muhim hisoblagan ko‘makchilar atrofida mulohaza yuritamiz. AVVAL. «Izohli lug‘at»da avval so‘zining 4 ma’nosi berilgan bo‘lib, u birinchisida ot, ikkinchi va uchinchi ma’nolarida ravish, faqat to‘rtinchi ma’nosidagina ko‘makchidir: «4.ko‘m. (bosh kelishik va chiqish kelishigi bilan) Biror voqea, hodisa yoki harakatning boshqasidan yoki shu haqda so‘z borayotgan vaqtdan oldin bo‘lganligini bildiradi. Uchrashuvdan avval. Bundan to‘rt yil avval» 1 . «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati»da bu so‘zning sinonimik qatoriga ilgari, oldin, burun, qadim so‘zlari kiritilgan. A.Hojiev bu birliklarning mustaqil va yordamchi ma’nolarini farqlab, quyidagilarni yozadi: « Avval, ilgari, oldin, burun so‘zlari chiqish kelishigidagi so‘zni yoki vaqt bildiruvchi so‘zni boshqarib, ko‘makchi so‘z vazifasida qo‘llanadi va harakat-hodisaning chiqish kelishigidagi so‘z bildirgan narsa-hodisagacha bo‘lgan vaqtga oidligini bildiradi. Bunda ularga muqaddam so‘zi ham sinonim bo‘ladi» 2 . «O‘zbek tili grammatikasi»da esa oldin/avval, burun, ilgari ko‘makchilarining sharhi berilgan. Jumladan, quyidagilar qayd etilgan: « Oldin / avval . Bu ko‘makchilar burun va ilgari ko‘makchilariga sinonim bo‘lib, ular bildirgan ma’nolarni anglatadi: Urushdan oldin (/avval/burun /ilgari) qurilgan» 3 . « Burun . Bu ko‘makchi ish va harakatni o‘zi birga kelgan so‘z anglatgan ish- harakatdan, voqea va bajaruvchi shaxslardan oldin sodir bo‘lgani ma’nosini anglatadi: Tansiq o‘z ishini hammadan burun bajarib uyga qaytdi (Oybek)» 4 . « Ilgari . Bu ko‘makchi payt munosabati bildirib, biror hodisa, ish-harakatning voqe 1 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. I том. 23-б. 2 2 Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи , 1974. 9-б. 3 3 Ўзбек тили грамматикаси. Икки томлик. I -том. Морфология.- Тошкент: Фан , 1975. 558-б. 4 4 Ўша асар. 557-бет. 18bo‘lishida undan oldin sodir bo‘lgan hodisa yoki vaqt ma’nosini bildirish uchun qo‘llanadi. Quyidagi so‘zlar bilan munosabatga kirishadi: Ot va olmoshlar bilan keladi: Bu korxayr. Sendan ilgari men tarafdorman (Oybek). Vaqt bildiruvchi so‘zlar bilan keladi: Bundan o‘n besh kuncha ilgari Kumush onasiga bir xat yozgan edi (A.Qodiriy). Fe’l formalari bilan keladi: Amrga e’tiroz etishdan ilgari shu to‘g‘rida javob bersangiz (A.Qodiriy)» 5 . Ushbu ko‘makchi tadqiqiga bag‘ishlab T.Qurbonov va N.Ernazarovlar «YOrdamchi so‘zlar stilistikasiga doir» nomli maqola e’lon qilishgan 6 . Maqolada avval ko‘makchi sifatida bosh yoki chiqish kelishigidagi ot, otlashgan so‘zlarni boshqarib, ularning hokim bo‘lakka tobelanishini ko‘rsatuvchi, shu ma’noda unga ilgari, burun, muqaddam, oldin, qadim kabi so‘zlar sinonim bo‘lib kela olishi, ular uchun umumiy bo‘lgan ma’no xususiyati – voqea-hodisa yoki ish-harakatning o‘tgan vaqtda, hozirga qadar sodir bo‘lganligini anglatish ekanligi, ammo ular hamma vaqt ham funksiyadoshlik qilavermasligi haqida gap boradi hamda oldin so‘zi avval ko‘makchisining asosan og‘zaki so‘zlashuv nutqiga xos sinonimi hisoblanishi, o‘zbek folklori asarlari tilida esa avval ning sinonimi sifatida qadim so‘zi ko‘plab qo‘llanganligi ta’kidlanadi. Aytilganlarga quyidagilarni qo‘shimcha qilish mumkin: dominantasi avval so‘zi bo‘lgan sinonimik qatordagi so‘zlarning o‘rnini bemalol almashtirib qo‘llash mumkin va bunda deyarli mazmunga putur etmaydi. Ular orasida faqat ilgari so‘zi bo‘g‘inlar soniga ko‘ra ulardan farqlanadi va buning she’riy asarlar uchun ahamiyati bor: Turkman qiz quyoshdan turib ilgari, Ko‘tarma kranda yuksak uylarni… ( Zulfiya )- Turkman qiz quyoshdan turib avval, Ko‘tarma kranda yuksak uylarni… Hatto tomchisidan ilgari kelib Terib olajakmiz har ko‘sak durni! ( Zulfiya ) - Hatto tomchisidan avval k elib Terib olajakmiz har ko‘sak durni! Sinonimik qatordagi so‘zlarga uslub talabi nuqtai nazardan qaraganda ham A.Hojievning quyidagi fikrlarini inobatga olish maqsadga muvofiq bo‘ladi: « Avval, oldin so‘zlari kontekst yoki boshqa biror vosita yordamisiz «o‘tmish» ma’nosini aniq ifodalay olmaydi. Ilgari, burun, qadim so‘zlari esa «o‘tmish» ma’nosini aniq ifodalay oladi. Ilgari so‘zi, ko‘pincha, avval, oldin so‘zlariga nisbatan uzoqroq o‘tmishni ifodalash uchun qo‘llanadi. Oldin ko‘proq oddiy so‘zlashuvga xos. Burun so‘zi ilgari so‘ziga nisbatan ham uzoqroq o‘tmishni bildiradi. Lekin ilgari, avval, oldin so‘zlariga nisbatan kam qo‘llanadi. Qadim 5 5 Ўша асар. 558-бет. 6 6 Қурбонов Т., Эрназаров Н. Ёрдамчи сўзлар стилистикасига доир//Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. Илмий тўплам. – Самарқанд:СамДУ нашри , 1984. 77-78-б. 19so‘zi burun so‘ziga nisbatan ham uzoq o‘tmishni bildiradi» 1 . Darhaqiqat, mana bu misollarda bayon etilayotgan voqeadangina oldin bo‘lganini ma’lum qilish uchun ishlatiladi: Lekin uni bag‘rimga bosishdan avval , Temir kishanlarini ko‘zimga surtdim! ( Zulfiya ) . Mavlono Fazliddin devor tepasidagi xatarga Xonzoda begim hammadan avval ro‘baro‘ bo‘lishidan qo‘rqdi-yu, zinapoyaga birinchi bo‘lib qadam qo‘ydi ( P.Qodirov ). Oldin ko‘makchisi orqali esa bo‘lib o‘tgan voqea-hodisaning vaqt nuqtai nazaridan mavhumligi ifoda etilishi ma’lum bo‘ladi: Ular hali biror marta hamsuhbat bo‘lmaslaridan va ruhan yaqinlashishga ulgurmaslaridan oldin boshlangan jismoniy yaqinlik Bobirga uyat ishdek tuyular va uning ilgarigi musaffo tuyg‘ularini poymol qilayotganday bo‘lardi( P.Qodirov ). Ular ayvonga chiqar ekanlar, Mavlono Fazliddin bundan salkam uch yil oldin Quvasoy bo‘yida bo‘lib o‘tgan qonli voqealarni yana bir esladi ( P.Qodirov ). Bu holat uning rasmiy va ilmiy uslublar doirasida ham faol qo‘llanilishiga asos bo‘ladi: Ilmiy unvon berish haqidagi qaror o‘n yildan ko‘proq vaqt oldin qabul qilingan bo‘lsa, uning qanchalik asoslanganligi xususidagi masalani attestatsiya organlari ko‘rib chiqmaydi ( OAK Nizomidan ). Ilgari kitobiy uslublarda faol: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi Oliy Majlis deputatlari uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligining yashirin ovoz berishi orqali muddatidan ilgari chaqirib olinishi mumkin ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ). Ammo burun, muqaddam va qadim so‘zlarining hozirgi adabiy tilimizda qo‘llanish doirasi bir qadar chegaralanib qolganligi, asosan badiiy matnlarda ishlatilayotgani kuzatiladi: Bundan uch kun burun naqshbandiy darvishlaridan biri Zuhra begimga SHayboniyxondan maxfiy bir xat keltirib bergan edi ( P.Qodirov ). Lekin bundan o‘n besh kuncha burun Ahmad Tanbal degan yana bir badavlat bek Mulla Fazliddinni so‘roqlab, kechki payt uning uyiga keldi ( P.Qodirov ). G‘ani Murodov ikki yil muqaddam otpuska olib va shu bilan birga maktabdan ham bo‘shab ketgan edi (P.Tursun) . Panji o‘g‘rini ilgari ham ikki marta Kattaqo‘rg‘onga eltib hibs qilishgan ( Murod Muhammad Do‘st ). SHu bilan birga huquqshunoslar avval o‘rniga muqaddam ni qo‘llashni afzal ko‘rishadi:… bundan muqaddam sudlanmagan (tergov bayonnomasidan). Qabriston bundan o‘n yillar muqaddam to‘lganligi uchun marhumlar dafn etilmay qo‘yilgandi, shu sababli bu tomonga odamlar kam qatnardi ( I.Nishonov ). 1 1 Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи , 1974. 8-б. 20Avval ga boshda so‘zning ham ko‘makchi sifatida sinonim bo‘la olishi mumkinligi uning nutqiy qamrov ko‘lamini yanada kengaytiradi: Kalavalanmasdan boshda shu gapni ayta qolsang bo‘lmaydimi! (So‘zlashuvdan). Xalq tilida avval boshdan degan jumlaning qo‘llanilish ham ularning o‘zaro sinonim bo‘la olishini tasdiqlovchi dalildir. SABABLI. Barcha vazifaviy uslublarda faol qo‘llaniladigan sababli ko‘makchisining sinonimlari sifatida A.Hojievning «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» da sababdan, tufayli, orqali, oqibatida, orqasida, natijasida birliklari keltirilgan: «Haqiqatda bizda kosov ham yo‘q, - SHodimning so‘zini quvvatlab SHukur, - oyda-yilda o‘chog‘imiz olov ko‘rmaganligi sababli bizga kosov ham kerak bo‘lmagan» (S.Ayniy), Undan qachon qaytadi, qaytib keladimi, yo‘qmi –bilmaymiz. SHu sababdan shoshdik (Oybek), SHu odatim tufayli necha bor kallam g‘urra bo‘ldi, necha-necha martalab pandu pushaymon edim ( E.A’zamov ), YAkka xo‘jaliklarning bu xildagi qiyiqligi, kolxozdan chiqish to‘g‘risida ariza berganlarning xarxashasi natijasida yuzaga kelgan ahvol kolxozchilarning ko‘piga ta’sir qilmay qolmadi (A.Qahhor), Kolxoz va sovxozlarning agronomlari erni o‘g‘itlab chuqur haydashga chinakamiga bosh qotirmayaptilar. SHuning oqibatida bir qator xo‘jaliklarda… er juda-juda sayoz haydalmoqda (Toshkent haqiqati), Qoratoy og‘ir mehnat orqasida chuqur chizilgan peshana chiziqlarini silab, maslahat berdi (Oybek). Turli genetik yondoshishlar orqali ko‘pgina genlarning xromosomada joylanish tartibi ham belgilangan ( To‘raqulov YO. Bioximiya). Bu sinonimik qatordagi so‘zlar orasida orqasida ko‘makchisi so‘zlashuv uslubida, ayniqsa j -lanuvchi sheva vakillari tilida faol qo‘llaniladi, boshqalari esa kitobiy uslublarga xoslangan: Xudoga shukur, bu kunlarga mustaqillik orqasidan etdik (Suhbatdan). Ularning ba’zilari tildagi boshqa vositalar bilan sinonimik qatorlarni tashkil qilish mumkin. Masalan, orqali ko‘makchisi o‘rin ma’nosini bildirganda bilan va –da bilan sinonim bo‘lish mumkin: paxtazor orqali - paxtazor bilan - paxtazordan. Bu haqda bilan ko‘makchisi doirasida fikr yuritilgan. Biz bu o‘rinda sabab dominantasi atrofida birlashgan vaj, bahona, bois so‘zlarini ham matndagi vaziyatdan kelib chiqib, sababli ko‘makchisiga sinonim sifatida qarash tarafdorimiz. Ammo ular bosh kelishikdagi shaklida bu vazifani bajara olmaydi. So‘zlarning yonida –da, -dan, bilan singari vositalar bo‘lishi lozim. Fikrimizni ayrim misollar yordamida dalillashga harakat qilamiz: Ammaga tutgan keki ham faqat o‘zi vajhidan bo‘lsa-chi ( Murod Muhammad Do‘st ), Balo oshpaz, balo, o‘lguday ayyor, O‘zi qulvachchayu idroki yuksak. SHu vajdan 21shoirga yaqindir bu sak…(Uyg‘un, Izzat Sulton), To‘y bahonasida mendan senga o‘tib qolgan arzimagan narsalar bor, shularni pulga chaqib, orani ochiq qilib qo‘ysak (Hamza), Sizning bahonangiz bilan Samarqandni bir tomosha qiladigan bo‘ldik-da (Suhbatdan). Bu tarzda ularning sababli ko‘makchisi o‘rnida kelishida faollik sezilmaydi, asosan badiiy adabiyot matnida ko‘zga tashlanadi. ASOSAN so‘zi «Izohli lug‘at»da ravish sifatida talqin qilinadi 1 . Ammo uning keyingi taraqqiyotida ko‘makchi tomon siljish ro‘y berayotgani seziladi. Lug‘atda uning 2- ma’nosi binoan, ko‘ra ekanligini ta’kidlashda masalaning ana shu jihati nazarda tutilgan: buyruqqa asosan, shunga asosan , kelishuvga asosan, shartnomaga asosan, hujjatga asosan, va’daga asosan, chaqiruv qog‘oziga asosan va hokazo. Misollardan shu narsa anglashilmoqdaki, so‘zning bu tarzda gapdagi ishtiroki rasmiy uslub uchun xosdir. Bu hol esa uning ko‘makchi sifatidagi imkoniyatilarini ancha chegaralab qo‘yadi. Ammo tilda uning o‘rnini almashtira oladigan, bir qadar «ommabop» bo‘lgan boshqa bir ko‘makchi mavjud. Bu – asosida so‘zi bo‘lib, xuddi asosan singari asos so‘zi negizida vujudga kelgan. Garchi birining o‘rnida ikkinchisini qo‘llashda ko‘makchili konstruksiya, birliklarni bog‘lovchi grammatik vositalar o‘zgarsa-da, ifoda mazmuni o‘zgarmaydi. Masalan: buyruqqa asosan - buyruq asosida, shunga asosan - shu asosda , kelishuvga asosan - kelishuv asosida, shartnomaga asosan - shartnoma asosida, hujjatga asosan- hujjat asosida, va’daga asosan - va’da asosida, chaqiruv qog‘oziga asosan- chaqiruv qog‘ozi asosida kabi. Ta’kidlanganidek, u asosan kitobiy uslublarda faol. Ilmiy uslubda: Mana shu ma’lumotlar asosida endi molekulyar biologiyaning mag‘zini tashkil qiladigan gen ifodasi, uning o‘zgaruvchanligi, boshqarilishi va shu muammoga yondosh boshqa masala ustida mukammalroq to‘xtasak bo‘ladi( To‘raqulov YO. Bioximiya). Jamiyat va fuqarolar hayotini qonun ustuvorligi asosida amalga oshirish jamiyatni tartibga solib turadi (Otamurodov S. Politologiya). Rasmiy uslubda: Davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat faovonligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari asosida amalga oshiradi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi). Ommabop uslubda: Alisher Navoiyning yuqoridagi asarlari hadislar asosida yaratilib, g‘oyaviy-badiiy jihatlari bilan ta’lim tarbiya, odob-axloqqa doir mavzularga bag‘ishlangan («Zarafshon» g.). 1 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. I том. 59-б. 22Ushbu ko‘makchi xususida binoban, bo‘yicha ko‘makchilari tahlil qilinganda ham so‘z yuritilgan va ularning o‘zaro sinonimiyasi tahlil etilgan. Ammo bu sinonimik qatorni boshqa so‘zlar hisobiga davom ettirish mumkin. Masalan: asosida-muvofiq: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tarkibida uning normal faoliyatini tahdidga soladigan, hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda yohud u bir necha marta Konstitutsiyaga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, Prezidentning Konstitutsiyaviy sud bilan bamaslahat qabul qilgan qarori asosida Oliy Majlis tarqatib yuborilishi mumkin ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ). O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tarkibida uning normal faoliyatini tahdidga soladigan, hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda yohud u bir necha marta Konstitutsiyaga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, Prezidentning Konstitutsiyaviy sud bilan bamaslahat qabul qilgan qaroriga muvofiq Oliy Majlis tarqatib yuborilishi mumkin. asosida – ko‘ra: Konfutsiyning fikricha, davlat notabiiy kuchlar yordamimda emas, balki ahloqiy normalar asosida boshqarilishi kerak( Otamurodov S. Politologiya ) Konfutsiyning fikricha, davlat notabiiy kuchlar yordamimda emas, balki ahloqiy normalarga ko‘ra boshqarilishi kerak. Ammo bu munosabat hamma holatlarda ham mumkin bo‘lavermaydi. Maslan, quyidagi holatda ularni o‘zaro almashtirishning imkoni yo‘q: Professor, dotsent yoki katta ilmiy xodim attestatini yo‘qotgan shaxsga yangi tartib raqami qo‘yilgan dublikat ilgari berilgan attestatga batamom muvofiq tarzda beriladi. E’tiborli tomoni shundaki, asosida ko‘makchisi bilan ko‘makchisi bilan ham sinonimik munosabatga kirishishi mumkin: O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan besh yil muddatga saylanadi ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ). O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi bilan yashirin ovoz berish yo‘li asosida besh yil muddatga saylanadi. Kengashning ilmiy unvon olishga taqdim etish haqidagi qarori yashirin ovoz bilan qabul qilinadi ( OA K Nizomidan ). O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya Komissiyasi Riyosatining2003 yil 17 iyuldagi 9614-son va 13 noyabrdagi 9814- son qarorlari bilan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi hamda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi 2003 yil 12 avgustda 261-1-raqam va 2004 yil 261- 2-raqam bilan ro‘yxatga olindi ( OAK Nizomidan ). 23KO‘RA. «O‘TIL»da uning uch ma’nosi:1. ko‘rmoq.ravishdosh. 2. ko‘m. (j.k. bilan). Muvofiq, binoan.3. ko‘m. (ch.k. bilan). Nisbatan, qaraganda 1 berilgan bo‘lib, ikkinchi ma’nosi, o‘zi bog‘langan jo‘nalish kelishigidagi so‘z bilan kelgan holatida binoan qatoridagi ko‘makchilar bilan sinonim bo‘ladi: taomilga ko‘ra, odatiga ko‘ra, an’anaga ko‘ra, Prezident Farmoniga ko‘ra va boshqalar. Masalan: Jamiyatning siyosiy mavqiega ko‘ra , uning iqtisodiy va siyosiy tizimi o‘zgaradi ( Otamurodov S. Politologiya ) Jamiyatning siyosiy mavqiega muvofiq , uning iqtisodiy va siyosiy tizimi o‘zgaradi. Yasama taomilga ko‘ra , avval chap qo‘lini jigariga qo‘ygancha suzmoqchidek bo‘lib ko‘rishadi, so‘ng sekin chetga tortib dag‘dag‘a boshlaydi ( E.A’zamov ). Yasama taomilga binoan , avval chap qo‘lini jigariga qo‘ygancha suzmoqchidek bo‘lib ko‘rishadi, so‘ng sekin chetga tortib dag‘dag‘a boshlaydi Jamiyat hayoti eng asosiy sohalarining o‘rni va ahamiyatiga ko‘ra , iqtisodiyot va siyosat, ular o‘rtasidagi aloqadorlik g‘oyat muhim masala hisoblanadi( Y u supov E. Falsafa ) Jamiyat hayoti eng asosiy sohalarining o‘rni va ahamiyatiga asosan , iqtisodiyot va siyosat, ular o‘rtasidagi aloqadorlik g‘oyat muhim masala hisoblanadi ( YUsupov E. Falsafa ). Misollar tahlili uning asosida ko‘makchisiga, hatto tayanib va asoslanib so‘zlariga ham sinonim bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi: O qsil biosintezi haqidagi tushunchalarimizning poydevori 50-yillardagi bir qator muhim kashfiyotlar asosida shakllandi ( To‘raqulov YO. Bioximiya) - O qsil biosintezi haqidagi tushunchalarimizning poydevori 50-yillardagi bir qator muhim kashfiyotlarga ko‘ra shakllandi. Keylen va Teorell ishlari asosida hujayraning oksidlanish jarayonlari haqidagi dastlabki nazariyalar maydonga keldi. (To‘raqulov Y. Bioximiya) - Keylen va Teorell ishlariga tayanib , hujayraning oksidlanish jarayonlari haqidagi dastlabki nazariyalar maydonga keldi Keylen va Teorell ishlariga asoslanib , hujayraning oksidlanish jarayonlari haqidagi dastlabki nazariyalar maydonga keldi. Ikkinchi yo‘nalishda ko‘makchili birikma chiqish kelishigida kelib, bu so‘z nisbatan, qaraganda ko‘makchilari bilan sinonim bo‘ladi. Masalan: Xondan ko‘ra biz turgan joy CHechiktuga yaqinroq edi (P.Qodirov) Xonga nisbatan biz turgan joy CHechiktuga yaqinroq edi; Xonga qaraganda biz turgan joy CHechiktuga yaqinroq edi. Mahkamning bosiqligi esa uni Ochilga nisbatan bir necha yosh katta ko‘rsatardi (P.Qodirov). 1 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. I том. 419-б. 24Ko‘ra ko‘makchisi o‘z sinonimik qatoridagi boshqa so‘zlarga nisbatan faol bo‘lib, bu uning ommabop va so‘zlashuv uslublarida me’yorlashganligi bilan izohlanadi. YUZASIDAN. «O‘TIL»da bu ko‘makchi to‘g‘risida shunday deyilgan: « YUzasidan ko‘m.(b.k.bilan) 1. Ish-harakatning nimaga doirligini bildirib, «uchun», «haqida», «bo‘yicha» ma’nolarida keladi. Davlatga jun sotish yuzasidan olingan majburiyat bajarildi. 2. «Biror narsani ko‘zda tutib, biror narsaga qarab yoki amal qilib» kabi ma’nolarda keladi. Adolat yuzasidan gapirmoq» 1 . Kuzatishlar uning uchun ko‘makchisi bilan sinonim bo‘lishi kamdan-kam hol ekanligini ko‘rsatdi: O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ) O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish uchun respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Haqida ko‘makchisi bilan sinonimik holatini esa tez-tez kuzatish mumkin. Ammo bunda haqida ning grammatik shakli o‘zgaradi va bu hol nutqdagi boshqa birliklarning ishlatilishiga ham ta’sir qiladi: Kengash ilmiy daraja berish masalasi yuzasidan qarori majlisda katnashgan a’zolarning kamida uchdan ikki kismi yoqlab ovoz bergan taqdirdagina ma’qul deb topiladi ( OAK Nizomidan ) / Kengash ilmiy daraja berish haqidagi qarori majlisda katnashgan a’zolarning kamida uchdan ikki kismi yoqlab ovoz bergan taqdirdagina ma’qul deb topiladi. Bu sinonimik qatorni to‘g‘risida/to‘g‘risidagi va ko‘ra ko‘makchilari hisobiga boyitish mumkin: Ekspert kengashi har yili 10 yanvardan kechiktirilmay Oliy Attestatsiya Komissiyasining fan sohasi bo‘yicha bo‘linmasiga o‘tgan yil mobaynidagi o‘z faoliyati to‘g‘risida belgilangan shaklda hisobot topshiradi( OAK Nizomidan ). Oliy Kengash Rayosati 1993 yil mobaynida Oliy Majlisga saylovlar to‘g‘risidagi Qonun loyihasini tayyorlasin va uni umumxalq muhokamasiga kiritsin ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ). Komissiya chiqargan xulosaga ko‘ra aytish mumkinki…/ Komissiya chiqargan xulosa yuzasidan aytish mumkinki… Ovoz berish tugagach, hisob komissiyasining a’zolari qutichani ochib, byulletenlarni sanaydilar va ovoz berish natijalari yuzasidan bayonnoma tuzadilar./ Ovoz berish tugagach, hisob komissiyasining a’zolari kutichani ochib, byulletenlarni sanaydilar va ovoz berish natijalariga ko‘ra bayonnoma tuzadilar 1 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. II том. 464-б. 25( OAK Nizomidan ). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Diniy bayram- Qurbon hayitini dam olish kuni deb e’lon qilish haqida» 1991yil 20 iyundagi 221- son Farmoni ijrosi yuzasidan Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi («Zarafshon» g.). Ko‘makchi vazifasidagi xususida so‘zi ham yuzasidan ning ma’nosini berishi mumkin: O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti respublika Oliy Majlisiga har yili ichki va xalqaro ahvol xususida ma’lumotnoma taqdim etadi ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ). Misollar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, bu ko‘makchi asosan bo‘yicha elementi bilan sinonim bo‘ladi. SHuning uchun ularni hatto bir matnning o‘zida ham yonma-yon uchratish mumkin: Ilmiy daraja berish masalasi yuzasidan OAK Riyosati xulosasi va qarori bo‘yicha shikoyat arizasi echim va qaror chiqqan kundan e’tiboran ikki oylik muddat mobaynida berilishi mumkin ( OAK Nizomidan ). Biz bu haqda bo‘yicha ko‘makchisi xususida so‘z yuritganda ham to‘xtalib o‘tganmiz. Yuzasidan ko‘makchisi asosan rasmiy, ommabop, qisman ilmiy uslub doirasida chegaralangan. Rasmiy uslubda: Dissertatsiya ishining amaliyotga tadbiqi yuzasidan maxsus ishlab chiqilgan tavsiyalar ixtisoslashgan kengashda tasdiqlanib, attestatsiya ishiga ilova qilinadi (OAK Nizomidan). Viloyat ichki ishlar boshqarmasi bu ish yuzasidan tashkiliy-profilaktik tadbirlarni muntazam ravishda o‘tkazishi zarur («Zarafshon»). So‘zlashuv uslubidan ko‘pincha uning o‘rniga bo‘yicha, to‘g‘risida, haqida sinonimlari ishlatiladi. Uning so‘zlashuv, badiiy va ommabop uslublarda kam uchrashining sababi ham ana shunda. MUVOFIQ. «O‘TIL»da: 1.Mos, to‘g‘ri keladigan. 2. ko‘m.vazifasida (j.k. bilan). Binoan, asosan, ko‘ra, asoslanib 1 . «O‘zbek tili grammatikasi»da: Ish- harakatning sodir bo‘lishida asos bo‘lgan ob’ekt ma’nosini bildiradi 2 . Ikkinchi ma’nosida va jo‘nalish kelishigida kelganda binoan va shu uyadagi so‘zlarga sinonim bo‘ladi: Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ). Himoya qiluvchi o‘zi topshirgan yozma arizasiga binoan himoya davomida yashirin ovoz berish boshlangunga qadar dissertatsiyani muhokamadan olish huquqiga ega. Quyidagi misollar esa bu so‘zning jo‘nalish kelishigidagi va birlikdagi bilan bog‘langan hamma holatlarida ham sinonimiya vujudga kelavermasligini ko‘rsatadi: Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga 1 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. I том. 475-б. 2 2 Ўзбек тили грамматикаси. Икки томлик. I -том. Морфология.- Тошкент: Фан , 1975. 555-б. 26biron-bir tarzda aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi va va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ) CHet el fuqorolari uchun nomzodlik imtihonlari o‘zbek yoki rus tili, informatsion texnologiyalar asoslari va dissertatsiya mavzusiga muvofiq ixtisoslik fanidan o‘tkaziladi ( OAK Nizomidan ). Misollar tahlilidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, bu ko‘makchi ilmiy va rasmiy uslublarga xoslangan: Iqtisodiy siyosat – bu jamiyatning siyosiy tizimining bosh bo‘g‘ini sanalmish davlat tomonidan mamlakat iqtisodiy negizini, moddiy asosini zamon talablari, jamiyat a’zolari, huquq va erkinliklariga muvofiq olib boradigan tashkiliy boshqaruv va taqsimot yo‘nalishida bo‘ladigan munosabatlardir ( Otamurodov S. Politologiya ). Mabodo mazkur kengashning faoliyati to‘xtatilgan bo‘lsa, ilmiy darajadan mahrum qilish haqidagi iltimosnomani Oliy Attestatsiya Komissiyasi topshirigiga muvofiq boshqa kengash ko‘rib chiqadi ( OAK Nizomidan ). Ushbu sinonimik qatorga kiradigan binoan so‘zi «Sof ko‘makchilar» qismida tahlil qilingan. BOSHQA. «Izohli lug‘at»da uning ma’nosi «zikr qilinganda, aytilganda yoki ko‘zda tutilgandan bo‘lak, o‘zga» ma’nolarini berishi aytilgan bu so‘z 5- ma’nosida – bo‘lak, tashqari ma’nolarida ko‘makchi vazifasini bajarishi qayd etilgan 3 . T. Rustamov ham boshqa ko‘makchisi ot yoki ot ma’nosidagi so‘zlarning chiqish kelishik formasida qolishini talab qilib, ularning hokim bo‘lakka tobelanish munosabatini yaratishini va ko‘makchi boshqarayotgan otdan anglashilgan predmetni yo holatni ajratib ko‘rsatishini aytgan 4 . BO‘LAK so‘zi ham butunning bir qismini anglatish bilan birga ko‘makchi vazifasida keladi va boshqa, tashqari so‘zlari bergan ma’noni ifoda eta oladi 5 . BO‘YI. «O‘zbek tili grammatikasi»da bo‘yi ko‘makchisining harakat-holatni bildiruvchi so‘zlar ifodalagan vaqt doirasida davomlilik ma’nosini bildirishi aytilgan . 3 3 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. I том. 139-140-б. 4 4 Рустамов Т. Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар. – Тошкент: Фан , 1965. 84-б. 5 5 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.:Русский язык , 1981. I том.162-б. 275. Ko’makchilar sinonimiyasi. Turkiy tillarda ko‘makchilar X asrlardanoq sinonimik holatlarda qo‘llanila boshlagan. Hozirgi o‘zbek tilida bilan ko‘makchisining boshqa til vositalari bilan, jumladan, bog‘lovchilar, ko‘makchilar, kelishik qo‘shimchalari bilan sinonimik munosabatga kirish imkoniyatlari keng ekanligini bilan ko‘makchisi misolida ko‘rish mumkin. Bilan – va sinonimiyasi. Ular quyidagi semantik ma’nolarni ifoda etganda sinonimik munosabatga kirishadi: birgalik ma’nosi: Ahmad bilan SHavkat darsga keldi / Ahmad va SHavkat darsga keldi; tenglik ma’nosi: Doim u bilan men. U o‘xshar senga, Uning ham seningday ko‘zlari xumor (Zulfiya) / Doim u va men. U o‘xshar senga, Uning ham seningday ko‘zlari xumor kabi. Lekin bundan ularning o‘rnini hamma vaqt ham almashtirib qo‘llayverish mumkin, degan ma’no kelib chiqmaydi. Masalan: Hikmatillo kechi bilan indinga ertalab o‘z qismida bo‘lishi kerak (O.Yoqubov). Bu ko‘makchi kelishik ko‘rsatkichlari bilan sinonimik munosabatga kirishadi: -da bilan: vosita: Qishloqdan mashina bilan keldim / Qishloqdan mashinada keldim. Tarz: Xonaga astagina oyoq uchi bilan kirib keldi / Xonaga astagina oyoq uchida kirib keldi. Holat: Qiz kutishning zavqi bilan mast, / YAna yuragida o‘t yondi (Zulfiya) . -da ko‘makchi hosil qiluvchi vositaga aylanishi mumkin: haqida, to‘g‘risida kabi. Ushbu misollar yordamchi so‘z turkumlarining, xususan ko‘makchilarning yasalmasligi haqidagi qarashlarni o‘zgartirishga olib keladi. Negaki, bu so‘zlarning birontasining -da qo‘shimchasisiz qismini ko‘makchi deb ayta olmaymiz va ularning birlashuvi jarayonini leksikalizatsiya hodisasi deb tushunamiz. Ushbu hodisa tufayli tildagi ikki birlik qo‘shilib, ko‘makchi paydo bo‘lmoqda. -dan bilan. Sinonimik munosabatning bu ko‘rinishida biroz notabiiylik borday tuyuladi: O‘tirishi bilan gap boshladi / O‘tirgandan gap boshladi kabi. Biroq hamma erda ham chiqish o‘rin ma’nosini anglatgan holatlarda ular sinonim 28bo‘laveradi, deyish to‘g‘ri emas: qishloqdan keldi, yurakdan gapirdi deyiladiyu, ammo qishloq bilan gapirdi, yurak bilan gapiridi deyilmaydi. Mana shunday holatlarda ular sababli, tufayli so‘zlari bilan ham sinonim bo‘la oladi: Mehnat bilan zumrad dalalar / Kundan kunga dilbar bo‘ladi (Zulfiya). Bilan ko‘makchisining yordamida , ko‘magida, vositasida, davomida singari so‘zlar bilan sinonimik munosabatda bo‘lishi ham uning bu boradagi imkoniyatlari naqadar kengayib ketganligidan dalolat beradi: yordamida – bilan: CHamadonning qulfi yo‘q, qoq belidan tasma bilan chandib qo‘yilgan edi (O.YOqubov) kabi. Payt ma’nosini anglatadigan ko‘makchisi bilan ham sinonimik munosabatga kirishadi: Qora ko‘zlaringning dilbar nigohi / Kun bo‘yi yashaydi aqlu hushimda (Zulfiya). Hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun me’yoriy xarakterda bo‘lgan ko‘makchisining tarixan bir qancha variantlari bo‘lgan va ularning juda oz qisimgina badiiy adabiyot matnlarida saqlanib turibdi. Bu ko‘makchining ayrim kelishik qo‘shimchalari bilan sinonimik imkoniyatlari keng bo‘lib, bu narsa ularning uslublararo vazifaviy chegaralanishlarini ham belgilaydi. A.Pardaevning dissertatsion ishida boshqa sof ko‘makchilar ham ana shu tarzda tahlil qilingan. 29 Xulosa Mustaqillik sharofati bilan o‘zbek adabiy tili aloqa imkoniyatlarining kengayib borayotganligi, hozirgi paytda rasmiy, so‘zlashuv kabi uslublarning kommunikativ funksiyasining kuchayganligi, diniy uslubning o‘zbek muloqot shakli sifatida qayta qo‘llanila boshlashi barcha so‘z turkumlari qatorida ko‘makchilarning grammatik-stilistik imkoniyatlarini yanada chuqur o‘rganishni taqozo etmoqda. Morfologik kategoriyalar tizimida qaraladigan ko‘makchilar tadqiqi shundan dalolat beradiki, o‘zbek tilining ijtimoiy hayotdagi rolining oshishiga mos ravishda keyingi yillarda ularning ham nafaqat semantik va grammatik, balki funksional-stilistik imkoniyatlari ham kengayib bormoqda. Ko‘makchilar semantikasi mavhumlikdan aniqlikka, oddiy axborot yoki ma’lumot berishdan ta’sirchanlikka qarab borishda muhim uslubiy ahamiyat kasb etmoqda. Alohida olingan ko‘makchi yoki ko‘makchi vazifasidagi so‘z leksik ma’no anglatmasa-da, semantik maydondagi boshqa so‘zlar ma’nolarining, ayniqsa, semantik-stilistik ma’nolarining reallashuviga bevosita xizmat qiladi. Ko‘makchilar sinonimik munosabatga kirishganda bu jarayon faqat sof ko‘makchilar sof ko‘makchilar bilan, funksional ko‘makchilar funksional ko‘makchilar bilan tarzidagina kechmaydi. Sinonimik munosabat sof ko‘makchilar bilan funksional ko‘makchilar tarzida amalga oshishi ham mumkin. SHuning uchun ham ularning bu tarzdagi nutqiy-pragmatik variantlariga nisbiy qarash lozim. Bu holat ko‘makchilar o‘rtasidagi sinonimik imkoniyatlarning keng ekanligidan, o‘z navbatida tilimizdagi lingvistik birliklar leksik-semantik, grammatik va uslubiy imkoniyatlarining ham tobora ortib borayotganligidan dalolat beradi. Ayrim ko‘makchilar esa ikki yoki undan ortiq ma’noga ega bo‘lib, ular faqat bir yo‘nalishdagina boshqa ko‘makchiga sinonimik munosabatda bo‘ladi. Ba’zi ko‘makchilar o‘rtasidagi sinonimik munosabat esa faqat matniy xususiyatga ega. 30 Mustaqil ma’noni ifoda etadigan so‘zlarning ko‘makchilik vazifasini bajarishga o‘tishi so‘zlardagi semantik-stilistik ma’nolarning kengayishi bilan bog‘liq hodisadir. Mana shu ma’no kengayishi oqibatida ularning bir yo‘nalishdagi ma’nosida ko‘chish hosil bo‘ladi va shu tarzda asosiy ma’nodan uzoqlashish va yordamchi-grammatik ma’no bildirishga moyillik kuchayadi. Natijada uning ana shu yo‘nalishida ko‘makchilik xususiyati shakllanadi. Ko‘makchilar sinonimiyasi gap strukturasiga ham ta’sir ko‘rsatadi. YA’ni, sinonimik qatordan tanlangan ko‘makchi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zning sintagmatik belgilarini o‘zgartiradi. Ko‘makchilarning uslubiy xususiyatlari ularning qaysi kelishikdagi so‘zlar bilan bog‘langanligi yoki o‘zlari qaysi kelishik shaklini qabul qilganligi bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Ko‘makchilar o‘rtasidagi sinonimiya vazifaviy differensiatsiyaga to‘g‘ri proporsionaldir. Ulardagi sinonimik variantlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, uslublararo taqsimlanish ham shunchalik mo‘l va rang-barang bo‘ladi. Ko‘makchilar sinonimiyasida mutlaq o‘xshashlik sezilmaydi. Bu sinonimik variantlar yoki ko‘makchili qurilmalar, hech bo‘lmaganda, ma’lum uslublar doirasida chegaralanadi. Ko‘makchilarga xos bo‘lgan lingvistik imkoniyatlarni faqat diaxronik va sinxronik yo‘nalishdagi grammatik tahlillar doirasida hal qilish bir tomonlamalikdir. Bu tahlilga stilistik tadqiqotlar va eksperimentlar qo‘shilgandagina u birmuncha mukammallashadi. Ayrim ko‘makchilarning frazeologik birliklar yaratilishiga asos bo‘lishi ( komil ishonch bilan, ko‘z qiri bilan, ko‘ngil qoraligi bilan; ochiq chehra bilan; qaysi bet bilan, oyoq ustida, qil ustida, gap ustida kabi) ularning semantik-stilistik imkoniyatlari va qo‘llanish ko‘lami yanada keng ekanligidan dalolat beradi. 31Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Пардаев А.Б. Ўзбек тилида кўмакчилар стилистик си . Монография. – Самарқанд: СамДЧТИ нашриёти, 200 8 й. 110 б. 2. Sayfullayeva R. “Hozirgi o’zbek adabiy tili” . Toshkent.: 2020 3. Karimov S. “O’zbek tili uslubiyati muommolari”. Ma`ruzalar matni.2021 4. www.arxiv.uz internet sayti

1Mavzu: Ko`makchilar stilistikasi Reja: 1. O`zbek tilshunosligida ko`makchilar va ularga xos bo`lgan funksional- stilistik xususiyatlarning o`rganilishi. 2. Sof ko`makchilarning stilistik xususiyatlari. 3. Funksional ko`makchilarning stilistik xususiyatlari. 4. Ko`makchilar sinonimiyasi.

2Kirish So‘zlarni turkumlarga ajratish masalasi antik davrdan buyon tilshunoslikning asosiy muammolaridan biri sifatida mutaxassislar diqqatini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Qadimgi hind tilshunosligidan quvvatlangan arab tilshunosligida ham so‘zlar ism, fe’l va harf(yordamchi)larga ajratilgan. Buyuk qomusiy olimlarimiz Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Alisher Navoiy va boshqalarning lingvistik qarashlarida ham bu borada fikr-mulohazalar bildirilgan. Jumladan, Farobiy so‘z turkumlarini tasniflashda arab grammatikasi an’analariga asoslanib, ot, fe’l va harflarga ajratadi. U ot va fe’llarning grammatik kategoriyalari haqida so‘z yuritib, ot va fe’llar uchun jins (er-xotinlik), son (birlik- ikkilik-uchlik) kategoriyalari xos ekanligini, shu bilan fe’llarning o‘ziga xos belgisi zamon (o‘tgan-hozirgi-kelasi zamon) bildirishi ekanligini ta’kidlaydi. Buyuk tilshunos alloma Mahmud Koshg‘ariy ham arab tilshunosligi an’analari asosida turkiy tillarda ham uchta so‘z turkumi borligini e’tirof etadi: otlar (ismlar), fe’llar va yordamchilar (harflar). U bu so‘z turkumlari ichida ayniqsa fe’llarni chuqur tahlil etadi. Fe’llarning zamon, nisbat shaxs kategoriyalari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tilshunoslik ilmining asoschilaridan biri Mahmud Zamaxshariy bu borada juda sermaxsul ijod qilgan. U ko‘p o‘rinlarda hatto arab tili grammatikasining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Zamaxshariyning grammatikaga doir asarlari ichida “Al-Mufassal” arab tili morfologiyasi va sintaksisini o‘rganishda eng muhim qo‘llanma sifatida SHarqda ham, G‘arbda ham katta shuhratga ega bo‘lgan. Bundan tashqari, uning “Muqaddimat ul-adab” asari ham tilshunoslik fani uchun muhim qimmatga egadir. Asarda so‘z turkumlari besh qismdan: 1) ot; 2) fe’l; 3) bog‘lovchilar; 4) ot o‘zgarishlari; 5) fe’l o‘zgarishlaridan iborat deyilgan. O‘zbek tili taraqqiyotida muhim o‘rin tutgan namoyandalardan biri – Alisher Navoiydir. Alisher Navoiyning morfologik qarashlari “Muhokamat ul - lug‘atayn» asarida bayon qilingan. U ham o‘sha davrdagi arab grammatikasi an’anasiga ko‘ra, so‘zlarni uch guruhga ismlar, fe’llar va harakatlar (yordamchilar). Vaholanki, Alisher Navoiy so‘z turkumlarini tasnif etishda arab sarfi an’anasiga bo‘ysunsa ham lekin turk tilining o‘ziga xos xususiyatlarini, otlarning va fe’llarning xarakteri morfologik jihatlarini zukko tilshunos sifatida ochib berdi 1 . O‘zbek tilining rus turkiyshunoslari tomonidan o‘rganilishi XIX asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni chor Rossiyasi O‘rta Osiyoni ishg‘ol etganidan so‘ng 1 Бу ҳақда кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Элтазаров Ж. Сўз туркумлари ҳақидаги лингвистик назариялар. – Самарқанд: СамДУ нашри , 1996. 11-92 бетлар.

3boshlangan. Dastlab o‘zbek tilini o‘rganish bo‘yicha turli qo‘llanmalar, harbiy tarjimonlik kitoblari, mustaqil o‘rganish va so‘zlashuv kitoblari yozilgan va nashr etilgan. Bu kitoblardan ko‘zlangan maqsad O‘rta Osiyoda harbiy xizmatini o‘tayotgan yoki turli amaldorlik vazifalarini bajarayotgan ruslar uchun o‘zbek tilini amaliy ravishda o‘rgatishdan iborat edi.

41. O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilar va ularga xos bo‘lgan funksional- stilistik xususiyatlarning o‘rganilishi. Turkiy tillarda, jumladan o`zbek tilida ham ko’makchi ko’pdan buyon tilshunoslikning tekshirish manbayi bo’lib kelmoqda. O’zbek tilidagai ko’makchiga birinchi bo’lib mukammal ta’rifni A.N.Kononov bergan: “Ko’makchilar shunday bir gruppa so’zlarki, ular ot bilan yoki obyekt bilan predikat orasidagi qurol- vosita, maqsad-sabab, payt, masofa, o’xshatish kabi munosabatning yaratilishiga xizmat qiladi”. Ko‘makchilar o‘zbek tilshunosligida o‘rganish ob’ekti bo‘lgan va buning natijasida katta-kichik maqolalardan tortib, monografik yo‘nalishdagi ishlar yuzaga kelgan. Jumladan, H.Berdiyorovning «Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar» mavzuidagi (Samarqand, 1949), X.T.Axtamovaning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida murakkab analitik so‘ngshakllar» nomli nomzodlik dissertatsiyalari (Toshkent,1981), A.N.Kononovning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida so‘ng ko‘makchilar» (Toshkent,1951), SH.SHoabdurahmonovning «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar» (Toshkent,1953), R.Rasulovning «O‘zbek tilida yordamchi so‘zlarning semantik-grammatik xususiyatlari» (Toshkent,) T.Rustamovning «O‘zbek tilida ko‘makchilar» (Toshkent,1995), «Sof ko‘makchilar» (Toshkent,1991) monografiyalari bevosita o‘zbek tilidagi ko‘makchilarning lingvistik tabiatini o‘rganishga bag‘ishlangan. O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning funksional-stilistik xususiyatlari esa A.Pardaev tomonidan monografik yo‘nalishda o‘rganilgan hamda nomzodlik, keyinchalik doktorlik dissertatsiyalari himoya qilingan. Ko‘makchilarning stilistik xususiyatlarini o‘rganishda ana shu tadqiqot materiallaridan foydalanamiz. Ko‘makchilar tahliliga bag‘ishlangan muhim ishlar sifatida H.Berdiyorov va T.Rustamovlarning tadqiqotlari e’tiborga molikdir. H.Berdiyorovning «Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar» (Samarqand, 1949) deb atalgan nomzodlik dissertatsiyasi ikki qismdan iborat. Uning 1-qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi, so‘z turkumlarining, jumladan yordamchi so‘zlarning kelib chiqishi, so‘ngko‘makchilarning grammatik va

5relivatsion ahamiyati hamda ular bilan qo‘shimchalar o‘rtasidagi munosabatlar masalasiga to‘xtalib o‘tilgan. 2-qismida esa bevosita so‘ngko‘makchilarning grammatik tabiati yoritilgan. Ular asl, ravish, ravishdosh, chog‘ishtirma so‘z va affiks so‘ngko‘makchilar tarzida guruhlarga bo‘lib o‘rganilgan. Ko‘makchi otlar keng yoritilgan. Berdiyorov H.: XIX asrning bir qancha tilshunoslari (L.Nuare, V.Vundt, M.Myuller) so‘z turkumlarining kelib chiqishi to‘g‘risida gapirganda, fe’l turkumini kishilar tomonidan birinchi martaba qo‘llangan so‘zlar deb hisoblaydilar va fe’ldan boshqa so‘z turkumlari ajralib chiqqan deydilar. (BH, 9). Marr N.YA .: «Bir vaqtlar so‘z turkumlari bo‘lmagan edi. Asta-sekin gap bo‘laklaridan harakatni, ya’ni o‘timli fe’l, keyinroq o‘timsiz fe’lni hosil qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi ot ajraladi. Ot – aniqlovchi, sifat funksiyasini bajaradi, ot (otlarning ma’lum doirasida) olmosh bo‘ladi, so‘ngra bog‘lovchi bo‘ladi va qolgan so‘z turkumlari yuqorida ko‘rsatilgan so‘z turkumlarining birontasidan hosil bo‘ladilar». ( Marr N.YA. Izbrann ы e rabot ы , t.II. – M.,1934, s.417). Berdiyorov H.: «birinchi so‘z, turmushda, ishlab chiqarish protsessida kishilik fikrlashi tomonidan ajratilgan, ya’ni predmetlarning nomini va muhit ko‘rinishlarini, hodisalarini ko‘rsatuvchi ot ekan». «Umuman biz ayta olamizki, ot, fe’l va olmosh turkumlari til taraqqiyotida sifat, son, ravish va yordamchi so‘zlarga qaraganda eng avval ajralib chiqqan so‘z turkumlaridir». (BH,12). H.Berdiyorov o‘zbek tilshunosligida birinchi marta hozirgi o‘zbek adabiy tilida mavjud bo‘lgan ko‘makchilarning o‘zi qo‘shilib kelayotgan so‘zning qanday semantik ma’nolari reallishuviga hamda gapda qanday vazifalarda kelishiga oid nazariy qarashlarini bayon qiladi. Biz hozirda «ko‘makchilar» deb o‘rganib kelayotgan til birliklarini oldko‘makchilar ga qarama-qarshi ravishda so‘ngko‘makchilar tarzida talqin qiladi. Berdiyorov H. : so‘ngko‘makchilar til taraqqiyoti nuqtai nazaridan mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lgan so‘zlardan kelib chiqqandir. (BH,126). So‘ngko‘makchilar gapda turli sintaksistik munosabatlarni bajarib, gapning biror

O'xshashlar

Yordami so‘zlar – ko‘makchilar bog‘lovchilar yuklamalar stilistikasi
Ko‘makchilar uslubiyati
Velikan zotli quyonlarning gematologik ko`rsatkichlarining fasliy dinamikasini o`rganish
Qoʻshma gaplar uslubiyati
O‘ZBEK TILIDA KO‘MAKCHILASHAYOTGAN SO‘ZLAR VA ULARNING TARIXIY TARAQQIYOTI