Yordami so‘zlar – ko‘makchilar bog‘lovchilar yuklamalar stilistikasi
![Yordami so‘zlar – ko‘makchilar bog‘lovchilar
yuklamalar stilistikasi
R e j a :
1. YOrdamchi so‘zlarning grammatik tabiati.
2. Ko‘makchilarning stilistik xususiyatlari.
3. Bog‘lovchilarning stilistik xususiyatlari.
4. YUklamalarning stilistik xususiyatlari.
5. O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar sinonimiyasi.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_1.png)
![O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning funktsional-stilistik xususiyatlari
A.Pardaev tomonidan monografik yo‘nalishda o‘rganilgan va nomzodlik
dissertatsiyasi himoya qilingan. Ko‘makchilarning stilistik xususiyatlarini
o‘rganishda ana shu tadqiqot materiallaridan foydalanamiz.
Ko‘makchilar o‘zbek tilshunosligida ushbu tadqiqotga qadar ham o‘rganish
ob`ekti bo‘lgan va buning natijasida katta-kichik maqolalardan tortib, monografik
yo‘nalishdagi ishlar yuzaga kelgan.
Jumladan, H.Berdiyorovning “Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida
so‘ngko‘makchilar” mavzuidagi (Samarqand, 1949), X.T.Axtamovaning “Hozirgi
o‘zbek adabiy tilida murakkab analitik so‘ngshakllar” nomli nomzodlik
dissertatsiyalari (Toshkent,1981), A.N.Kononovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida
so‘ngko‘makchilar” (Toshkent, 1951), SH.SHoabdurahmonovning “O‘zbek tilida
yordamchi so‘zlar” (Toshkent,1953), R.Rasulovning “O‘zbek tilida yordamchi
so‘zlarning semantik-grammatik xususiyatlari” (Toshkent,) T.Rustamovning
“O‘zbek tilida ko‘makchilar” (Toshkent,1995), “Sof ko‘makchilar”
(Toshkent,1991) monografiyalari bevosita o‘zbek tilidagi ko‘makchilarning
lingvistik tabiatini o‘rganishga bag‘ishlangan.
“O‘zbek tili grammatikasi, I tom. Morfologiya” (Toshkent, 1975.) akademik
nashrida, A.N.Kononovning “Grammatika yazika tyurkskix runicheskix
pamyatnikov.VII-IX vv.” (L.,1980), “Grammatika sovremennogo uzbekskogo
literaturnogo yazika” (M.-L., 1960), S.Mutallibovning “Morfologiya va leksika
tarixidan qisqacha ocherk” (Toshkent,1959), E.Fozilovning “O‘zbek tilining
tarixiy morfologiyasi” (Toshkent,1965), A.M.SHerbakning “Grammatika
starouzbekskogo yazika” (M.-L.,1962), G‘.Abdurahmonov va
SH.SHukurovlarning “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi” (Toshkent, 1973)
singari asarlarda ham ko‘makchilar tadqiqiga doir maxsus bo‘limlar mavjud.
Bundan tashqari o‘zbek tili tarixi va adabiy til grammatikasini o‘rganishga
doir darslik va o‘quv qo‘llanmalarida ham ko‘makchilar borasidagi fikrlar
anchagina. U.Tursunov, J.Muxtorov, SH.Rahmatullaevlarning “Hozirgi o‘zbek
adabiy tili” (Toshkent,1992), SH.SHoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiev,](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_2.png)
![I.Rasulov, X.Doniyorovlarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (Toshkent, 1980),
G‘.Abdurahmonov, A.Rustamovlarning “Qadimgi turkiy til” (Toshkent,1982),
J.Hamdamovning “O‘zbek tili tarixi. Ikkinchi qism.Tarixiy morfologiya.Ikkinchi
bo‘lim” (Samarqand, 2003) singari darslik va o‘quv qo‘llanmlari shular
jumlasidandir.
Ko‘makchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy maqolalar son jihatdan
salmoqli bo‘lganligi uchun ularni ma`lum guruhlarga ajratish mumkin. A.A.
Koklyanovaning “O‘zbek tilida so‘ngko‘makchilar va ko‘makchi otlar”,
H.G‘.Ne`matovning “XI-XII asr yozma yodgorliklarida ko‘makchilar (“Qutadg‘u
bilig”, “Devonu lug‘otit turk”, “Hibatul haqoyiq” materiallari asosida)”,
G.F.Blagovaning “XV-XVI asrlar eski o‘zbek adabiy tilidagi ko‘makchilar haqida”
maqolalari ko‘makchilarni diaxronik, A.G‘ulomovning “Ko‘makchili
konstruktsiya haqida”, U.Tursunovning “O‘zbek tilida so‘ng ko‘makchilar”
maqolalari sinxronik yo‘nalishda o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lsa, O‘.Saidovning
“Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi ko‘makchilarning o‘rganilishiga doir” maqolasida
esa bu borada yaratilgan tadqiqotlarga obzor berilgan. V.Egamovning “O‘zbek
shevalarida so‘ng ko‘makchili so‘z birikmalarining semantik-grammatik
munosabatlari”, X.Jo‘raevning “Ko‘makchilarni sheva materiallariga taqqoslab
o‘rganish”, T.Almamatovning “Xalq shevalarida “tur” ko‘makchi fe`li haqida”
maqolalariga sheva materiallari asos bo‘lgan. A.Abdullaevning “Ko‘makchilar
yordami bilan tarkib topgan so‘z birikmalarida ifodalangan sintaktik
munosabatlar”, O.Amirovaning “Sabab hollarining ko‘makchi konstruktsiyali
so‘zlar bilan ifodalanishi” ko‘makchilar sintakik munosabatlar doirasida qaralgan.
Biz ularga zaruriyatga qarab kerakli o‘rinlarda murojaat qilamiz. Ammo bu
sohada maxsus kuzatishlar olib borgan H.Berdiyorov va T.Rustamovlarning
tadqiqotlariga to‘xtalish joizdir.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi ko‘makchilarni lingvistik tahlil qilishga
bag‘ishlangan dastlabki ishlardan biri H.Berdiyorovning “Hozirgi zamon o‘zbek
adabiy tilida so‘ngko‘makchilar” (Samarqand, 1949) deb atalgan nomzodlik
dissertatsiyasi bo‘lib hisoblanadi.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_3.png)
![Dissertatsion ish ikki qismdan iborat bo‘lib, uning 1-qismida tanlangan
mavzuning dolzarbligi, so‘z turkumlarining, jumladan yordamchi so‘zlarning kelib
chiqishi, so‘ngko‘makchilarning grammatik va relivatsion ahamiyati hamda ular
bilan qo‘shimchalar o‘rtasidagi munosabatlar masalasiga to‘xtalib o‘tilgan. 2-
qismida esa bevosita so‘ngko‘makchilarning grammatik tabiati yoritilgan. Ular asl,
ravish, ravishdosh, chog‘ishtirma so‘z va affiks so‘ngko‘makchilar tarzida
guruhlarga bo‘lib o‘rganilgan. Ko‘makchi otlar keng yoritilgan.
Ishning birinchi qismi so‘z turkumlarining, jumladan ko‘makchilarning
kelib chiqishini o‘rganishga bag‘ishlangan. Dissertatsiya muallifi ta`kidlaydiki,
XIX asrning bir qancha tilshunoslari (L.Nuare, V.Vundt, M.Myuller) so‘z
turkumlarining kelib chiqishi to‘g‘risida gapirganda, fe`l turkumini kishilar
tomonidan birinchi martaba qo‘llangan so‘zlar deb hisoblaydilar va fe`ldan boshqa
so‘z turkumlari ajralib chiqqan deydilar. Demak, bularning fikricha, fe`l boshqa
so‘z turkumlarining taraqqiyoti uchun ajralib chiqish imkoniyati bo‘lib xizmat
etadi. (BH, 9).
H.Berdiyorov N.YA.Marrning “Bir vaqtlar so‘z turkumlari bo‘lmagan edi.
Asta-sekin gap bo‘laklaridan harakatni, ya`ni o‘timli fe`l, keyinroq o‘timsiz fe`lni
hosil qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi ot ajraladi. Ot – aniqlovchi, sifat
funktsiyasini bajaradi, ot (otlarning ma`lum doirasida) olmosh bo‘ladi, so‘ngra
bog‘lovchi bo‘ladi va qolgan so‘z turkumlari yuqorida ko‘rsatilgan so‘z
turkumlarining birontasidan hosil bo‘ladilar”. ( Marr N.YA. Izbrannie raboti, t.II. –
M.,1934, s.417. Tarjima H.Berdiyorovniki). (BH,11), degan fikriga tayanib,
“birinchi so‘z, turmushda, ishlab chiqarish protsessida kishilik fikrlashi tomonidan
ajratilgan, ya`ni predmetlarning nomini va muhit ko‘rinishlarini, hodisalarini
ko‘rsatuvchi ot ekan”, degan xulosaga keladi (BH,12) va yana quyidagilarni
aytadi:“Umuman biz ayta olamizki, ot, fe`l va olmosh turkumlari til taraqqiyotida
sifat, son, ravish va yordamchi so‘zlarga qaraganda eng avval ajralib chiqqan so‘z
turkumlaridir”. (BH,12).
Muallif tadqiqotda o‘zbek tilshunosligida birinchi marta hozirgi o‘zbek
adabiy tilida mavjud bo‘lgan ko‘makchilarning o‘zi qo‘shilib kelayotgan so‘zning](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_4.png)
![qanday semantik ma`nolari reallishuviga hamda gapda qanday vazifalarda
kelishiga oid nazariy qarashlarini bayon qiladi. Bu ko‘makchilarning o‘zbek tilida
mavjud bo‘lgan ma`nodosh variantlari to‘g‘risida esa, buni o‘z oldiga asosiy
maqsad qilib qo‘ymagani uchun, yo‘l-yo‘lakay mulohaza yuritadi. Tilshunoslikda
mavjud bo‘lgan an`anaviy usullardan chiqmagan holda biz hozirda “ko‘makchilar”
deb o‘rganib kelayotgan til birliklarini oldko‘makchilar ga qarama-qarshi ravishda
so‘ngko‘makchilar tarzida talqin qiladi. Bu qarashlar orasida so‘z turkumlarining,
xususan yordamchi so‘zlarning kelib chiqishi to‘g‘risidagi fikrlar muhim o‘rin
tutadi.
Tadqiqotda o‘rni bilan ayrim faktlarning lingvostitistik tahlili berilganligi
xulosalarning ilmiyligini ta`minlashda va amaliy jihatlarini ko‘rsatib berishda katta
ahamiyatga ega bo‘lgan.
Dissertant ish yakunida bugungi kunda ham yordamchi so‘zlar relivatsion
tabiatini o‘rganishda ahamiyatli bo‘lgan quyidagi xulosaga keladi:
so‘ngko‘makchilar til taraqqiyoti nuqtai nazaridan mustaqil leksik ma`noga ega
bo‘lgan so‘zlardan kelib chiqqandir. Bular hozirgi o‘zbek adabiy tilining gap
qurilishida, gaplarning ma`nosini tayinlashda, so‘zlarni o‘zaro munosabatga
keltirishda katta rol’ o‘ynaydi.(BH,126). So‘ngko‘makchilar gapda turli
sintaksistik munosabatlarni bajarib, gapning biror bo‘lagiga bog‘langan holda
qo‘llaniladi. So‘ngko‘makchilar mustaqil leksik ma`noga ega bo‘lgan so‘zlardan,
mustaqil holda qo‘llana olmasligi, sintagmalarni yoki so‘zlarni birlashtirish,
kengaytirish qobiliyatiga ega emasligi, morfologik tomondan ayrim semantik
morfemalarga bo‘linmasligi, urg‘uni qabul qilmasligi, gapning biror mustaqil
bo‘lagi bo‘lib kelolmasligi bilan ajaralib turadi. Ular gapda ishtirok etgan so‘zlarga
bog‘lanib kelgandagina atash, sabab, maqsad, fazo kabi qo‘shimcha ma`nolarni
ifodalab keladilar. (BH,127).
O‘zbek tili, qolaversa turkologiyada ko‘makchilarni o‘rganishga oid ishlar
orasida T.Rustamovning tadqiqotlari ham sezilarlidir. U ko‘makchilarni
o‘rganishga bag‘ishlangan “O‘zbek tilida ko‘makchilar” (Toshkent,1965), “Sof](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_5.png)
![ko‘makchilar” (Toshkent, 1991) singari monografiyalar hamda o‘nlab maqolalar
e`lon qilgan.
Jumladan, uning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ko‘makchilar” monografiyasi
ko‘makchilarning hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi qo‘llanish xususiyatlari va
ularning tasnifiga bag‘ishlangan bo‘lib, yordamchi so‘zlarning ushbu turi
tilshunosligimizda qay darajada o‘rganilganilganligi hamda ularning grammatik
xususiyatlari boy til materiali asosida tahlil etilgan. Materialni yoritishda
E.D.Polivanov, I.A.Batmanov, Q.Ramazon, H.Qayumiy, O.Usmon, A.N.Kononov,
SH.SHoabrurahmonov, A.A.Koklyanova, U.Tursunov, H.Berdiyorov,
A.Abdullaev, V.V.Reshetov kabi olimlarning qarashlariga tayangan holda ish
ko‘radi, ularga munosabat bildiradi va “ko‘makchilar gap bo‘laklarining tobelanish
munosabatini yaratuvchi va turli grammatik ma`nolarni ifodalashda xizmat
qiluvchi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan leksik-grammatik kategoriya” ekanligi va
uning “gap qurilishidagi muhim xususiyati bilan ham boshqa so‘z turkumlaridan
tubdan farqlanishi” haqida o‘z nuqtai nazarini bayon etadi (RT.HO‘ATK).
Olimning “Sof ko‘makchilar” asari o‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarni
diaxronik yo‘nalishda o‘rganishga bag‘ishlangan yirik hajmdagi tadqiqotlardan
biridir. Asarning yozilishiga XIII-XX asrlar yozma yodgorliklari manba bo‘lib
hisoblangan va ming yilga yaqin davrni o‘z ichiga olgan materiallar uchga bo‘lib
o‘rganilgan:
XIII-XIV asr yozma yodgorliklari.
XV-XVI asr yozma yodgorliklari.
XVII-XX asrning boshlari yozma yodgorliklari.
SHu asosda turkiy tillar (o‘zbek, turkman, chuvash, qozoq) va dialektolok
manbalar qiyosiy o‘rganilgan.
Muallif tadqiqotning kirish qismida ko‘makchilarni o‘rganish nafaqat
grammatikaning, shu bilan birga, leksikologiya va semasiologiyaning ham ba`zi
masalalarini hal etishga ko‘maklashishini va ko‘makchilar mustaqil ma`noli
so‘zlardan kelib chiqqanligi haqidagi fikrning to‘g‘ri ekanligini ta`kidlaydi.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_6.png)
![Muallif ko‘makchilar keyingi paytlarda, asosan, ikkita katta guruhga – sof
ko‘makchilar va funktsional ko‘makchilarga bo‘lib o‘rganilayotganlini, sof
ko‘makchilar tarkibidagi morfologik qo‘shimchalar o‘zlarining grammatik
xususiyatini batamom yoki qisman yo‘qotib, o‘zi birikib kelgan so‘zning
ko‘makchi funktsiyasini bajarishi uchun xizmat qilishini, hozirgi nutqimizda ham
ko‘makchi, ham mustaqil so‘z sifatida qo‘llanayotgan ko‘makchilar funktsional
ko‘makchilar deb atalishini qayd qiladi. Ko‘makchilar so‘zmi, ularda leksik ma`no
mavjudmi degan savollarni o‘rtaga qo‘yib, ularga aniq javoblar beradi. Jumladan,
T.Rustamov ko‘makchilarning so‘z ekanligini asoslaydi, ko‘makchilarning leksik
ma`nosi o‘zi birikib kelayotgan mustaqil ma`noli so‘zning leksik ma`nosiga
bog‘liq ekanligini, ularning barchasi uchun umumiy bo‘lgan xususiyat sinonimlik
bo‘lib, albatta, har qaysi ko‘makchining o‘ziga xos stilistik ahamiyati ham sezilib
turishini misollar asosida dalillaydi.
U ko‘makchilarning mustaqil ma`noli so‘zlardan farqi ko‘makchilar
mustaqil leksik ma`no yo‘q ekanligidagina emas, balki ko‘makchilardagi leksik
ma`no qandaydir o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ular mustaqil ma`noli
so‘zlarga birikkandagina paydo bo‘lishidadir, deb hisoblaydi.
T.Rustamovning ko‘makchilarni ham diaxronik, ham sinxronik tarzda
o‘rganishga, ularning taraqqiyot darajasi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishga
ko‘maklashadi. Muallif yuqorida sanab o‘tilgan ko‘makchilarning turkiy tillarda,
jumladan o‘zbek tilidagi amalda bo‘lish va me`yorlashuv bosqichlarini o‘rganar
ekan juda katta hajmdagi tarixiy manbalardan material sifatida foydalangan.
Olimning xizmatlari shundaki, ko‘makchilarni yordamchi so‘zlar sifatida tahlil etar
ekan ularning grammatik ma`nolarini leksik ma`nolari bilan birgalikda kichik
sintaktik qurshovda olib o‘rganadi va shu yo‘l bilan ular birikib kelgan so‘zlar va
ularning leksik-grammatik ma`nolarining yuzaga kelishidagi xizmatlari, boshqa
so‘zlarga birikish xususiyatlari ko‘rsatib beriladi. SHu bilan birga o‘rni bilan
ayrim ko‘makchilarlarning boshqa ko‘makchilarga yoki grammatik vositalarga
sinonimiyasi, frazeologik birliklar hosil qilish jarayonidagi ishtiroki xususida
hamda ularning funktsional imkoniyatlari haqida ham gap boradiki, bu ushbu](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_7.png)
![dissertatsionning ish mavzu e`tibori bilan ahamiyatlidir. Biz ularga o‘rni bilan
murojaat qilamiz.
Garchi o‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning grammtik xususiyatlarini
diaxronik va sinxronik yo‘nalishda tekshirishga bag‘ishlangan tadqiqotlar etarli
darajada bo‘lsa-da, biz qarab chiqqan manbalardan shu narsa ma`lum bo‘ldiki,
o‘zbek tilidagi ko‘makchilarning stilistik xususiyatlarini o‘rganishga oid hatto
maqola xarakteridagi kuzatishlar ham barmoq bilan sanarlidir. Faqatgina
R.Qo‘ng‘urov va T.Qurbonovning “Ko‘makchilar sinonimiyasiga doir”,
T.Qurbonov va N.Ernazarovning “YOrdamchi so‘zlar stilistikasiga doir”
maqolalarida bevosita ko‘makchilar stilistikasiga doir mulohazalar bayon etilgan
bo‘lsa, R.Qo‘ng‘urovning “O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar” asarida,
R.Rasulovning “Avval”, “keyin” so‘zlarining ba`zi bir stilistik xususiyatlari
haqida”, S.Karimovning “YOrdamchi so‘z turkumlarining badiiy uslubdagi
ko‘rinishlari” maqolalarida esa o‘rni bilan bu turkum so‘zlarning sinonimiyasi va
vazifaviy chegaralanishlari haqida fikrlar bildirilgan, xolos.
O‘zbek tilshunosligida XX asrning 80-yillarigacha erishilgan yutuqlarni
o‘zida mujassam qilgan “O‘zbek tili stilistikasi” (Toshkent, 1983) asarida
yordamchi so‘zlar uslubiyatiga oid hech narsa deyilmaganligining o‘zi ham bu
masalani o‘rganishning fanimiz uchun naqadar muhim ekanligini ko‘rsatadi.
Ko‘makchilar tarixan mustaqil so‘zlar hisoblanib, o‘z leksik ma`nolariga ega
bo‘lgan, ammo davrlar o‘tishi bilan bu leksik ma`nolarni yo‘qotib, ularning
ma`lum qismi o‘zgarmas bo‘lib, hech qanday grammatik shakllarni qabul
qilmaydigan holiga kelib qolgan, o‘zidan oldin kelgan so‘zlar bilan birgalikda
vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon, ob`ekt, o‘xshatish, payt, masofa, yo‘nalish
singari grammatik ma`nolarni ifoda etadigan va yordamchi vosita sanaladigan til
birliklaridir.
Ko‘makchilar haqidagi bu fikrdan quyidagi muhim xulosalar kelib chiqadi:
-ular nutqda so‘zlarni o‘zaro bog‘lovchi grammatik vositadir;
-grammatik vosita bo‘lish jarayonida ularda ma`lum grammatik ma`nolar
ham shakllanadi;](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_8.png)
![-bu grammatik ma`nolarni anglatish imkoniyatlari o‘zidan oldin kelgan
so‘zlarga bog‘liq bo‘ladi. Buning ustiga ko‘makchilar bo‘lmasa bu oldin kelgan
so‘zning o‘zi ham ana shu ma`nolarni bera olmaydi. Faqatgina ularning
birikuvigina bu ma`nolarni keltirib chiqarishi mumkin;
-so‘zlarning ko‘makchilar bilan birikish yo‘llari va ularning bir xil qolip va
mazmunda boshqa ko‘makchilar hamda kelishik ko‘rsatkichlari bilan sinonimlik
munosabatlari shu darajada turli-tuman va rang-barangki, ular o‘z-o‘zidan bu
turkum so‘zlarning stilistik imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi.
SHunday qilib, yuqorida nomlari sanab o‘tilgan va mazkur ishda qisman
tahlil qilingan kuzatishlar natijasi o‘laroq o‘zbek tilshunosligida ko‘makchilar
o‘zining nazariy bahosiga ega bo‘ldi, yordamchi so‘zlar tizimidagi o‘rni belgilandi,
nutq jarayonidagi grammatik vazifalari aniqlab olindi.
Bu o‘rinda shu narsani ta`kidlash zarurki, ular ma`lum ma`noda mustaqil
so‘zlar bilan yordamchi so‘zlar o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘tab, “yordamchi
so‘zlar mustaqil so‘zlardan kelib chiqqan” degan fikrni doimo eslatib turadi. Bu
nozik munosabatlarni payqagan H.Ne`matov ularga nisbatan “mustaqil-yordamchi
so‘zlar” atamasini qo‘llaydi va bu atamaning mohiyatini quyidagicha tushuntirib
beradi: “… morfologik qo‘shimchalarga qisman yaqinlashadigan yordamchi
so‘zlar bilan mustaqil so‘zlar orasida mustaqil leksik xususiyatini yo‘qotmagan,
yordamchi funktsiyada kela oladigan ko‘plab so‘zlar bordir. Bunday so‘zlar
sirasiga yordamchi fe`llar, ot ko‘makchilar, ravish ko‘makchilar va boshqalar
kiradi. Bu xildagi so‘zlar, birinchidan, mustaqil qo‘llanila olish va mustaqil leksik
ma`no anglatishga qodir bo‘lsa, ikkinchidan, ular yordamchi so‘zlar sifatida
qo‘llanilib, turli grammatik ma`nolarni ifodalashga ham xizmat qiladi; lekin
shunda ham so‘z o‘zgartirish qobiliyatini yo‘qotmaydi (yordamchi fe`llarga nisbat,
mayl-zamon, shaxs-son qo‘shimchalari, ot ko‘makchilarga egalik va kelishik
affikslari qo‘shila oladi)”. (NH,48).
“Mustaqil va sof yordamchi so‘zlardan farqlash maqsadida ham mustaqil,
ham yordamchi vazifasida kela oladigan so‘zlarni mustaqil-yordamchi so‘zlar deb
ataymiz.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_9.png)
![Sof ko‘makchilar funktsiyasi, morfologik o‘zgarmasligi, alohida urg‘uga ega
emasligi, mustaqil so‘zlarsiz qo‘llana olmasligi bilan, qisman bo‘lsa-da,
qo‘shimchalarga (kelishik affikslariga) o‘xshasa, mustaqil-yordamchi so‘zlar
morfologik xususiyatlari, yakka holda qo‘llanila olishi bilan mustaqil so‘zlarga
yaqin turadi. Demak, mustaqil-yordamchi so‘zlar sof yordamchi so‘zlar va sof
mustaqil so‘zlar orasida oraliq o‘rinni egallaydi”.(NH,48-49).
“Mustaqil va sof yordamchi so‘zlar orasidagi munosabatlarni oraliq
uchinchisiz – mustaqil-yordamchi so‘zlarsiz aniqlash qiyin. SHuning uchun
yordamchi so‘zlarni hech qanday mustasnosiz yo qo‘shimchalar, yoyinki so‘zlar
sostaviga kiritish bir tomonlama fikrdir; yordamchi so‘z turkumlarida ularni
qo‘shichalar bilan yaqinlashtiruvchi elementlar ham, mustaqil so‘zlar bilan ham
yaqinlashtiruvchi elementlar mavjud”, deydi va buni til tizimidagi oraliq uchinchi
hodisa sifatida belgilaydi. (NH,49-50).
Ko‘makchilarning leksik ma`noga ega emasligi, ularning o‘ziga xos
lingvistik birlik ekanligi bundan 55 yil muqaddam H.Berdiyorov tomonidan
asoslab berilgan edi. Jumladan, olim bu haqda quyidagilarni yozgan edi:
“So‘ngko‘makchilar gapda turli sintaksistik munosabatlarni bajarib, gapning biror
bo‘lagiga bog‘langan holda qo‘llaniladi. So‘ngko‘makchilar mustaqil leksik
ma`noga ega bo‘lgan so‘zlardan, mustaqil holda qo‘llana olmasligi, sintagmalarni
yoki so‘zlarni birlashtirish, kengaytirish qobiliyatiga ega emasligi, morfologik
tomondan ayrim semantik morfemalarga bo‘linmasligi, urg‘uni qabul qilmasligi,
gapning biror mustaqil bo‘lagi bo‘lib kelolmasligi bilan ajaralib turadi. Ular gapda
ishtirok etgan so‘zlarga bog‘lanib kelgandagina atash, sabab, maqsad, fazo kabi
qo‘shimcha ma`nolarni ifodalab keladilar”. (BH,127). YAna: “So‘ngko‘makchilar
gap ichida mustaqil mavqeni (holat) egallay olmaydilar, shuning uchun ham ular
gap bo‘laklari bo‘lolmaydilar. Bu esa ularning qadimgi vaqtda mustaqil leksik
ma`noli so‘z ekanligini va mustaqil gap bo‘lagi bo‘lib kelganligini inkor qilmaydi.
Bular, o‘tmishda mustaqil so‘zlar bo‘lib, til taraqqiyotining keyingi davrlarida
so‘ngko‘makchi holiga kelganligi bizga ma`lum. (BH,31).](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_10.png)
![Ko‘makchilarning leksik-semantik ma`nolari mavjud emasligi haqidagi
fikrni asosli deb hisoblar ekanmiz, ular ifoda etayotgan grammatik ma`nolar yo‘q
joydan paydo bo‘lib qolmaganligi, balki bu birliklarning qadimda mavjud bo‘lgan
leksik ma`nolariga asoslangan holda vujudga kelishini ta`kidlaymiz. SHunday
qilib, yuqorida aytilganlarga asoslangan holda aytishimiz mumkinki, leksik ma`no
ko‘makchilar uchun xos xususiyat emas. Ammo bu fikr aytilganda faqat o‘zbek
tilidagi sof ko‘makchilar nazarda tutiladi. Funktsional ko‘makchilar esa matniy
xususiyatga ega. Ular bir matnda o‘zlarining mavjud leksik ma`nolarini saqlagan
bo‘lishi, boshqa bir o‘rinda esa ko‘makchi vazifasini bajarayotgan bo‘lishi
mumkin. H.Ne`matov “mustaqil-yordamchi so‘zlar” deb nomlagan oraliq
so‘zlarning mavjudligi va ularning ko‘makchi vazifasini bajarishi bu birliklardagi
leksik va grammatik ma`nolarning bir-birlariga bog‘liq ekanligidan dalolat beradi.
Xullas, ko‘makchilarning nutq jarayonidagi asosiy vazifasi sintaktik
munosabatlarni shakllantirishdan iborat bo‘lib qoladi. Ammo shakllangan
munosabatlar shunchaki grammatik aloqadangina iborat bo‘lib qolmasdan,
ularning har birida matniy holatga qarab alohida uslubiy ottenkalar namoyon
bo‘ladi. Bu narsa, ayniqsa, ularni kelishik qo‘shimchalari bilan taqqoslaganda
yanada yaqqol seziladi. SHuning uchun ham ular funktsional-stilistik yo‘nalishda
o‘rganilishi lozim bo‘ladi.
Sof ko‘makchilar stilistikasi. Milliy til rivojlanish jarayonining tarkibiy
qismi bo‘lgan ko‘makchilar ham tildagi alohida kategoriya sifatida mazmunan
boyib, takomillashib, davrga hamohang tarzda me`yorlashib borgan va ularning
o‘zbek tilida uzoq yillar davomida quyidagi arsenali vujudga kelgan: adin, azaq,
azin, ayag, ayru/ajru, al, ald/aldïda/aldïnda, alïda/alida/alig‘a/
aldig‘a/alidin/alinda, alt, anshu, ara/aramizda, arqa, aro, art, asno, asnoda,
asnosida, asosan, asosida, asra, ast, atraf, atrofida/atrafïda, asha, ashnu,
arasïda/arasïnda/arasïdïn, astïg‘a/ astïda/astïnda/ astïn/astïdïn; babpnda,
baka/baqa, baravariga/baravarida, basa, bash, basha, bashadu,
bashïda/bashïnda/ bashinta, bashlayu, bashka/bashqa, beri;, birld/ birldn,
bikin,bekin/bikin, biki, bilan/bildn/ birlan/birla/ birle /birld,bila/bild/ ilan/ila/](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_11.png)
![ild/ildn/ la, binoan, bo‘y+i/ig‘a/ida/idan, bo‘yincha, bob/bobda/bobinda/bobidin,
bobida, bois+i/dan(din), bola, borasida, burno, burun, burun/burna, burunroq
(shevada - burnog‘i); beri/ beri/beru/ bero‘; gird; damana/ damanasïda, deb, doir,
degro‘/ tegro‘, degin/ deginchä/ dego‘nchä/ teginchä; j(j)ïxatïdin; iye, ilgari/
ilgeru/ilgeri, ilgarida (shevada –ilgeri, illey), ilgida/ilkida/ilkidin,
ich/ichinte/ichidä/ichindä/ ichigä/ichingä, ichra/ichre/ichrä; yavug, yaqa, yan,
yanlig‘ yarasha, yir, yo‘z/ yuz, yo‘lida, yo‘sinda, yoqaru/yo‘gero‘, yuzasinde,
yinaq (yingaq); kabi/kibi/ kebi/kebi, keyin keyin/kejin/kejinichä, kidin, kidirti,
kiz/kez, kin/ki-, kiru/keru, kuyi, kedin, , keru, körä, ko‘ch; maqsadida, mengiz,
mobaynida, muvofiq, mukäbiläsïda; naru/nari/narï/ narïg‘a, nisbatan, niyatida;
odo‘nte, og‘zida/og‘zig‘a, og‘renta, og‘ur, ozga/özgä, oldida, on (ong), ongaru,
oni (ongi), ora/orada/orala/orasi/ orasiga/orasida/orasidan, orqali, orqasida,
ornïg‘a, orta/ortasïg‘a/ ortasïng‘a/ortasïda/ ortasïnda/ ortasïdïn, ortu, orunta,
otkuru, osha, ornïda/ ornunïg‘a/ ornïg‘a/ ornïna; ravishda, robaro/ro‘para/
ro‘bäro‘jig‘a/ ro‘bäro‘jida; sabab; sajp/sajpn/sayin, sayu, sari/sarï/ sarïg‘a,
singari, sifatida, so‘/so‘y/so‘yi, song/ sonïcha/son/sonra/songra/sonraraq,
sonïmïzcha, soyasida, surat/ suratiga/g‘a/suratida, sinar (singar); taba/tapa,
taban, tabaru, tabug‘ïda, tapuq, taraf, tash, tashqaru/tashqari/ tashkarï/tashg‘aru,
teg/deg/dek, tegi, teginch/tegincha, tegri/ tegru/dekru/tekru, tegi/tegin/tekin, timin,
togri, tog‘a, tomon/tomonga/tomoniga, tomondan/tomonidan,tomonda/ tomonida,
tomonimizda, tono‘, tub, tubindä, tufayli/ tufayligina, tiltaqinta, tegi, tegra/tegru,
tegre/tegire/tegräsigd/tegräsidä/ tegräsidin, tepe, to‘g‘ri+dan/da/ga, to‘g‘rimda,
to‘g‘risi+dan/da/ga, tog‘rïsïdïn, to‘bida, tegräsingä / tegräsidä/ tog‘rpsïg‘a; uza/
uze/ o‘zä/ uzä, uzala, uzra/uzre/uzrä, ulati, usk, uskinte, ust/o‘stigä /
ustinä/o‘stingä/ o‘stidä/ o‘stindä/ o‘sto‘mä/ o‘stidin; utru/otru/otro‘,/o‘tru/
utrusïg‘a, uchun/, o‘cho‘n/-chun; xizmatig‘a/ xizmatida, xusus/ xususda/xususida;
chag‘lïg‘; iyin/iyin/ivin, inaru/ineru; etek; yuzasidan, yuzidin; yanglig‘/yanlig‘/
janlïg‘, yarasha/ jarasha, javukcha; o‘zga, o‘ng/o‘ngin,o‘ngdin/o‘ngdun,
o‘nginda, o‘ngu, o‘rniga, o‘st, o‘tinte; qadar, qarata, qarshi/karshu, qat/katïda /
katïnda/ katïdïn/ katïmïzda, qata, katïg‘a/ katïng‘a/ katïna/ katïda/ katïnda,](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_12.png)
![qatorida, qash/kashïda/ kashïmda /kashig‘a/ kashing‘a/kashinda/ katïmïzg‘a, qodi,
quyi, qirg‘aq; haq/haqda/haqina/haqinda/haqig‘a/haqimda, uzur+i/dan(din)/da,
ga(g‘a), holda, huzurlariga.
Biz ham tadqiqotlarimiz jarayonida ulardan foydalanamiz va bunda asosiy
diqqatimizni bu ko‘makchilarni hozirgi adabiy tilimiz nuqtai nazaridan funktsionl-
stilistik jihatdan baholashga qaratamiz. Leksik ma`noga ega emasligi va shuning
uchun ham nutqda alohida ishlatilmasligi hamda so‘z o‘zgartuvchi
qo‘shimchalarni qabul qila olmasligi sof yoki asl ko‘makchilarni ajratishda asosiy
o‘chlov bo‘lib xizmat qiladi. SHu nuqtai nazardan ushbu bobda asosan bilan,
binoan, bo‘yicha, kabi, ora, sayin, sari, uzra, uchun, qadar ko‘makchilari va
ularga sinonimik holatda bo‘lgan boshqa ko‘makchilar tahlil qilinadi.
Tahlil jarayonida ko‘makchilarga murojaat qilishda takroriylikdan qochish
maqsadida ularni iloji boricha bir sinonimik uya doirasida guruhlab o‘rganish
maqsadga muvofiq ko‘rinadi. To‘g‘ri, ayrim ko‘makchilar ikkinchi bir ma`nosi
bilan boshqa uyadagi ko‘makchilar bilan ham sinonim bo‘lishi mumkin. Bu holat
tahlilda hisobga olinadi.
BILAN. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bilan shaklida qo‘llaniladigan
ko‘makchi tarixan birla ko‘rinishida bo‘lgan (AG‘., SHSH, 200). H.Ne`matov
birle-bile ko‘makchisining eng qadimgi ma`nosi birlikni ifodalash bo‘lsa kerak,
degan fikrni bildiradi. (NH,39). Uning boshqa shakllari keyinchalik paydo bo‘lgan.
Masalan: birlan, bilan, ila, ilan, -la.
H.Berdiyorovning “Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar”
nomli dissertatsion ishida bilan ko‘makchisi vosita, sabab, birgalik, holat, usul,
payt, miqdor, jamlik, holatning nima bilan mavjudligi, fikrning biror muhim
voqeaga oidligi, tomon ma`nolarini anglatishi hamda gapda vositali to‘ldiruvchi,
ravish, payt, sabab va maqsad holi vazifalarini bajarishga va shu ma`nolarning
reallashuviga ko‘maklashishi tahlil qilingan. (BH,36-40). J.Hamdamov ham bu
fikrni qo‘llab-quvvatlaydi. (HJ,82).
Bu ko‘makchida turli variantlarining yuzaga kelishiga poetik matn va
poeziya talablari sabab bo‘lgan, deb o‘ylaymiz . Ilgari ham, hozirda ham she`riy](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_13.png)
![asarlarda, ayniqsa aruz vaznida yozilgan matnda uning -ila, -la, birla, birlan
shakllari faol ishlatilib, ular badiiy uslub va ommabop uslubning ba`zi janrlarida
xoslangan: Boshim hech chiqmasa mayli, malomat birla bo‘htondan Fido jonimni
qildim yo‘lingga, mayli, uvol bo‘lsam (H.Olimjon), Siz birlan biz parda ichra
navo qilali (IF.73 ) Bu kulbaga kelganimdan bir necha yil keyin mazkur
qalandarlar ila shunosa bo‘ldim. Ul buzruk adib sabablari ilan Muntazir va
Gulxaniy borasida ilm paydo bo‘ldi. Ammo shoir va mutafakkir Gulxaniy bori favt
bo‘lg‘on ekan (IF,12).
Bu fikrni tarixiy-badiiy manbalar va ularga oid olib borilgan tadqiqotlar ham
tasdiqlaydi.(RT,31). T.Rustamov bu borada statistik kuzatishlar ham olib borgan:
XV-XVI asrlarda qo‘llangan ila ko‘makchisi, asosan, poeziyaga xos bo‘lib,
Lutfiyning biz ko‘rib chiqqan asarida 38 marta; Alisher Navoiy asarida 59 marta
uchrasa, “Bobirnoma”da ikki martagina uchraydi.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida ila ko‘makchisining
qo‘llanishi yanada aktivlashadi. U Muqimiyning ikki tomlik “Tanlangan
asarlar”ida 136 marta, Munisning bir tomlik she`rlar to‘plamida esa 69 marta
uchraydi. A.Qodiriyning “Mehrobdan chayon” asarida 3 martagina qo‘llanishi
uning proza asariga emas, balki poetik asarlargagina xos ekanini bildiradi”.
(RT,32).
T.Rustamov bilan ko‘makchisining fonetik varianti hisoblangan birlan,
birla, ila, -la hozirgi o‘zbek tilida uchrasa ham, uning uchun norma
hisoblanmaydi, deydi. (RT,33). Uning fikriga to‘la qo‘shilib bo‘lmaydi. Bu fikr -
la ga taalluqli emas. CHunki u hozirgi badiiy nutq uchun ham me`yor sanaladi.
So‘zlashuv uslubida asosan bilan hamda sheva variantlari minan va billa
qo‘llaniladi: Ukam minan keldim, kinoga billa borovuza kabi. Ilmiy, rasmiy
uslublar va ommabop uslubning alohida janrlari uchun faqat adabiy shakl bilan
xos.
S.Mutallibov, H.Ne`matov tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, ayrim
ko‘makchilar, jumladan bilan va boshqa grammatik vositalar sinonimiyasi turkiy
tillarda qadimdan shakllana boshlagan. “Bu ko‘makchi, -deb yozadi S.Mutallibov.-](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_14.png)
![ba`zan joy, o‘rin kelishigi funktsiyasida qo‘llangan: Jaqruq bila uvut bo‘lmas.
(DLT). Bu erda jaqruq bila – kal odamda iborasi o‘rin kelishigi ma`nosidadir.
Bularning har xil funktsiyada qo‘llanishiga adabiy tilda ham misol ko‘p: Saroy-
qarshi, er-suv birla yo‘q (Saroylar, katta er-suvlar sanda yo‘q. Qut.bilig)”.
(MS,119-120). H.Ne`matov: “YOdgorliklar tilida birle ko‘makchili
konstruktsiyalar ko‘pincha sintetik qurol-vosita kelishigi formasining (qurol,
vosita, birgalik, ba`zan zamon ma`nolarida) analitik sinonimi bo‘lib keladi – tilin
yarliqarda ogun birle an (Q-3960)- “(bek) til(i) bilan buyurayotganda, (sen)
onging bilan uq”; sozi birle yanluq ag‘ir qildi oz (Q-207)- “odam o‘zini so‘zi
bilan hurmat qildi”; chaviqsa ozun bu edgu atin – “(sening) o‘zing bu yaxshi nom
bilan shuhrat qozonsang”
SHuning uchun bu davr tilida qurol-vosita belishigining iste`moldan chiqa
boshlash tendentsiyasi ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bu hodisa esa birle k.chisining
qo‘llanish doirasining kengayishiga qulay zamin yaratadi”. (NH,39-40).
Ko‘makchilarning X asrlardanoq sinonimik holatlarda qo‘llanila
boshlaganligi ularni qo‘llashdagi stilistik farqlanishning boshlanganligidan,
binobarin turkiy til madaniyatining qay darajada bo‘lganligidan dalolat beradi.
Hozirgi o‘zbek tilida bilan ko‘makchisining boshqa til vositalari bilan,
jumladan, bog‘lovchilar, ko‘makchilar, kelishik qo‘shimchalari bilan sinonimik
munosabatga kirish imkoniyatlari keng. Ularni ko‘rib o‘tamiz.
Bilan – va sinonimiyasi. Bu yordamchi so‘zlar quyidagi semantik
ma`nolarni ifoda etganda sinonimik munosabatga kirishadi: birgalik ma`nosi:
Ahmad bilan SHavkat darsga keldi / Ahmad va SHavkat darsga keldi; tenglik
ma`nosi: Doim u bilan men. U o‘xshar senga, Uning ham seningday ko‘zlari
xumor (Zulfiya) / Doim u va men. U o‘xshar senga, Uning ham seningday ko‘zlari
xumor.
Vaziyatga qarab anglashiladigan birlik va tenglik ma`nosidan qat`iy nazar,
ularning o‘rnini o‘zaro almashtirib qo‘llash mumkin va bunda uslubiy g‘alizlik
payqalmaydi. Lekin bundan ularning o‘rnini hamma vaqt ham almashtirib
qo‘llayverish mumkin, degan ma`no kelib chiqmaydi. Masalan: Hikmatillo kechi](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_15.png)
![bilan indinga ertalab o‘z qismida bo‘lishi kerak (O.YOqubov), Ta`na, doshnom,
tanqid va boshqa ming turli do‘stona, xayrixohona tovushlarga tahsin aralashsa,
quloqqa faqat tahsingina kiradi (A.Qahhor). Matnlardagi bilan hamda va ni
o‘zaro o‘rin almashtirib qo‘llab bo‘lmaydi. Quyidagi misol esa bu urinishning
qo‘pol xatoga olib kelishi ham mumkinligini ko‘rsatadi: O‘zbek tilida yaxshi fikr
va tuyg‘ularni ifoda qilib bo‘lmaydi degan nazariyani Navoiy bundan besh yuz yil
burun tor-mor qilgan (A.Qahhor).
Bu ko‘makchi kelishik ko‘rsatkichlari bilan sinonimik munosabatga
kirishadi:
- da bilan. Bunda vosita ottenkasini ifodalaydi: Qishloqdan mashina bilan
keldim / Qishloqdan mashinada keldim.
Tarz mazmunini bildirganda: Xonaga astagina oyoq uchi bilan kirib keldi /
Xonaga astagina oyoq uchida kirib keldi .
Holat ma`nosi ustun bo‘lganda: Qiz kutishning zavqi bilan mast, / YAna
yuragida o‘t yondi (Zulfiya) // Qiz kutishning zavqida mast, / YAna yuragida o‘t
yondi.
Birgalik ma`nosi – da yordamida ifodalanganda u bilan ga yaqinlashadi:
ertaga nima bo‘lar ekan, degan xayol bilan kun bo‘yi o‘ylanib yurdim / ertaga nima
bo‘lar ekan, degan xayolda kun bo‘yi o‘ylanib yurdim. Bu holat “O‘zbek tili
grammatikasi”da ham qayd etilgan: ““Birgalik” ob`ekti ma`nosi anglashiladi. Bu
ma`noda o‘rin kelishigi bilan ko‘makchisining shunday ma`nosiga sinonim
bo‘ladi. Bunda “birgalik” ma`nosi o‘ta mavhum ifodalanadi, chunki o‘rin kelishigi
mavhum tushunchani anglatadigan so‘zga qo‘shilib keladi: Saida gap tamom
bo‘ldi degan xayolda o‘rnidan turmoqchi edi, Nosirov to‘xtatdi (A.Qahhor)”
(O‘tg, 245).
-da nafaqat ko‘makchi bilan sinonimik munosabatga kirishadi, balki o‘zi
ko‘makchi hosil qiluvchi vositaga aylanishi mumkin. Bu haqda “O‘zbek tili
grammatikasi”da quyidagilar yozilgan: “Kelishik formasida ma`lum ma`no
taraqqiyotiga uchrab, yangi, mustaqil mundarija va vazifa kashf etish o‘rin
kelishigi formasidagi so‘zda ham anchagina uchraydi. Bu kelishik affiksini olgan](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_16.png)
![so‘z o‘z turkumidan ajralib chiqib, quyidagi turkum so‘zga aylanadi: …2.
Ko‘makchiga aylanadi: haqida, to‘g‘risida (Bular aktiv), xususida, borasida,
tarzida, yo‘sinda, bobida (Bular passiv) kabi: Urushga ketgan o‘g‘li to‘g‘risida
qora xat keldi (A.Qahhor)”. (O‘tg,247-248).
Ko‘rinadiki, -da qo‘shimchasining imkoniyatlari faqatgina kelishik (o‘rin
va payt), yuklama, bog‘lovchilik doirasida chegaralanib qolmaydi. Balki unda so‘z
yasash xususiyati ham mavjud. Bu esa “O‘zbek tili morfem lug‘ati”da uning
to‘rtinchi belgisi sifatida qayd etilgan va “ un/da/moq, al/da/moq, in/da/moq,
hay/da/moq kabilar fe`llar tarkibida uchraydigan yasovchi bo‘lib, -la
yasovchisining allomorfidir” deyilgan (G‘A., TA., QR.,410).
Demak, uning yangi imkoniyati yuzaga chiqib, ko‘makchi hosil qilishi esa
bu maydonni yana ham kengaytiradi: haq/i/da, to‘g‘ri/si/da, xusus/i/da, bora/si/da,
tarz/i/da, yo‘sin/i/da, bob/i/da kabi. Ushbu misollar yordamchi so‘z
turkumlarining, xususan ko‘makchilarning yasalmasligi haqidagi qarashlarni
o‘zgartirishga olib keladi. Negaki, bu so‘zlarning birontasining – da
qo‘shimchasisiz qismini ko‘makchi deb ayta olmaymiz va ularning birlashuvi
jarayonini leksikalizatsiya hodisasi deb tushunamiz. Ushbu hodisa tufayli tildagi
ikki birlik qo‘shilib, ko‘makchi paydo bo‘lmoqda.
SHunday qilib, o‘rin kelishigi ko‘rsatkichi - da vosita, holat, birgalik singari
ma`nolarni anglatish barobarida bilan ko‘makchisiga sinonimik munosabatda
bo‘ladi. Hatto mana bu: Qalandarov bir haftaning ichida hamma rasm-rusumni
joyiga qo‘yib, Hurinisoni nikohlab olibdi misolidagi ichida so‘zini ichi bilan ga
almashtirish mumkin. Mazmun buzilmaydi va bu erda ham sinonimik munosabat
mavjud bo‘ladi. Ammo shunday qilinsa, nutqdagi osonlikka intilish qonuniyatiga
putur etadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, - da ning ham, bilan ning ham
qo‘llanishida o‘z uslubiy imkoniyati va chegarasi mavjud.
Harqalay, o‘zbek tilida – da qo‘shimchasining grammatik imkoniyatlari keng
ko‘rinadi. U bir ma`nosida bilan ko‘makchisiga, boshqa bir ma`nosi bilan va, ham
bog‘lovchilariga ham sinonim bo‘la olishi mumkin: keldida ketdi, kirdida yotdi,
yotdida uxladi / keldi va ketdi, kirdi va o‘tdi, yotdi va uxladi. Bu qiyoslanayotgan](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_17.png)
![misollar o‘rtasidagi farq grammatik emas, balki uslubiy farq sanaladi. CHunki bu
yordamchi so‘zlar jumlalarda bir xil grammatik vazifani - tenglikning ifoda
etayotgan bo‘lsa ham, ma`lum uslubiy ayrichaliklarga ega. Birinchi holatda
tenglikdan ko‘ra ketma-ketlik va ta`kid ma`nosi kuchliroq. CHunki qo‘shimcha bu
erda kelishikka emas, balki yuklamaga daxldor. Ammo A.G‘ulomov va
R.Qo‘ng‘urovlar unga bog‘lovchi sifatida qarashadi: “ - da. V bog‘lovchi, bunday
vaqtda u va, ham bog‘lovchilari bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi (ma`no
ottenkasida farq bor): …keldi/ da ketdi // …keldi va ketdi; kelsa/ da ishlamadi //
kelsa h am ishlamadi”. (G‘A.QR. O‘tml, 410).
-dan bilan. Sinonimik munosabatning bu ko‘rinishida biroz zo‘rama-
zo‘rakilik borday tuyuladi. Bu – dan va bilan birgalikda o‘zlari birgalikda
kelayotgan so‘z tarkibidagi grammatik o‘zgarishga bog‘liq holda yuz beradi:
O‘tirishi bilan gap boshladi / O‘tirgandan gap boshladi: o‘tirishi – o‘tirgan kabi.
Quyidagi chiqish o‘rnini bildirgan holatlarda ular o‘rtasida sinonimiyani
payqash mumkin: dala bilan keldim / daladan keldim, soy bilan keldim soydan
keldim, maktab bilan keldim / maktabdan keldim singari. Bir qaraganda ularni
sinonim deb atash qiyin. CHunki –dan ishtirok etgan jumla to‘g‘ridan-to‘g‘rilik
ma`nosini anglatmoqda. Agar bilan ishlatilgan holatni birgalik ma`nosida
tushunsak, mantiqqa zid bo‘lishi mumkin. SHuning uchun bu erda ma`lum izoh
talab etiladi. Bu izoh shundan iboratki, gapda har ikki vosita ham alohida ohang
bilan, ya`ni cho‘zib talaffuz etilsagina sinonimik munosabat vujudga kelishi
mumkin: maktab bila-a-n keldim / maktabda-a-n keldim kabi. Mana shunday
holatda u orqali, tomondan ko‘makchilari bilan ham sinonim bo‘ladi: dala orqali
keldim, soy orqali keldim, maktab orqali keldim; dala tomondan keldim, soy
tomondan keldim, maktab tomondan keldim singari.
Biroq hamma erda ham chiqish o‘rin ma`nosini anglatgan holatlarda ular
sinonim bo‘laveradi, deyish to‘g‘ri emas: qishloqdan keldi, yurakdan gapirdi
deyiladiyu, ammo qishloq bilan gapirdi, yurak bilan gapridi deyilmaydi.
Harakatning bajarilishida vosita bo‘lganda sinonim bo‘ladi: SHu yo‘ldan
boradi mening yoshlik ham, O‘sha erdan tilaydi sharaf (Zulfiya), SHu yo‘l bilan](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_18.png)
![boradi mening yoshlik ham, O‘sha erdan tilaydi sharaf; Bir talay sho‘x-shodon
talabalar zina bilan ko‘tarilishmoqda edilar / Bir talay sho‘x-shodon talabalar
zinadan ko‘tarilishmoqda edilar singari.
Matndan sabab ma`nolari anglashilganda ham ular sinonim bo‘ladi: Buncha
go‘zal, bu qadar dilbar, / Zafar bilan yangragan bu soz! (Zulfiya) // Buncha
go‘zal, bu qadar dilbar, / Zafardan yangragan bu soz! G‘arbdan kelgan zulmat
so‘kildi chok-chok, / Sening o‘g‘illaring ochgan o‘t bilan (Zulfiya) // G‘arbdan
kelgan zulmat so‘kildi chok-chok, / Sening o‘g‘illaring ochgan o‘tdan.
Mana shunday holatlarda ular sababli, tufayli so‘zlari bilan ham sinonim
bo‘la olishi ma`lum bo‘lib turadi. So‘zlarni chog‘ishtirish hatto bu ikki so‘z va
bilan o‘rtasidagi sinonimik munosabatning – dan ga qaraganda yaqin va tabiiyroq
ekanligini ko‘rsatadi: Mehnat bilan zumrad dalalar / Kundan kunga dilbar bo‘ladi
(Zulfiya) // Mehnat sababli zumrad dalalar / Kundan kunga dilbar bo‘ladi //
Mehnat tufayli zumrad dalalar / Kundan kunga dilbar bo‘ladi. YAna: SHirin ekan
farzand, u bilan / Oilaga kirar ekan jon (Zulfiya).
-dan va bilan sinonimiyasida nozik holatlar bor. Masalan: Sen bilan
ajralishni istamayman gapidagi –ish birgalik darajasini emas, balki harakat nomini
ifoda etgan. SHunday ekan, gapda harakatning bajaruvchisi bir kishi va bu erda
bilan ning ishlatilishi o‘rinli emas. Gap Sendan ajralishni istamayman tarzida
tuzilishi kerak. endi boshqacha holatni tasavvur qilaylik. er-xotin o‘zaro
munosabatlarini aniqlashtirib, birga yashash-yashamasliklari haqida gap
ketayotgan bo‘lsa, unda har ikki gap: Sen bilan ajralishni istamayman, Sendan
ajralishni istamayman ham maqsadga yaqinlashtirmaydi. Buning uchun gapda
harakat nomini hosil qiluvchi qo‘shimchadan tashqari yana birgalik nisbatni hosil
qiluvchi – ish qo‘shimchasi Sen bilan ajralishishni istamayman tarzida qo‘shilishi
zarur. Bunday paytda ham – dan va bilan o‘zaro sinonim bo‘la olmaydi. Masalan:
Sendan ajralishishni istamayman deb bo‘lmaydi. Sen bilan ajralishmoqchiman/
Sen bilan ajralmoqchiman, deyish mumkin bo‘lgani holda Sendan
ajralishmoqchiman, deb bo‘lmaydi. Sendan ajralmoqchiman gapining ma`nosi esa
umuman ikki kishi o‘rtasidagi munosabatni anglatadi.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_19.png)
![Bilan ko‘makchisining yordamida , ko‘magida, vositasida, davomida
singari so‘zlar bilan sinonimik munosabatda bo‘lishi ham uning bu boradagi
imkoniyatlari naqadar kengayib ketganligidan dalolat beradi: yordamida – bilan:
CHamadonning qulfi yo‘q, qoq belidan tasma bilan chandib qo‘yilgan edi
(O.YOqubov) / CHamadonning qulfi yo‘q, qoq belidan tasma yordamida chandib
qo‘yilgan edi; ko‘magida – bilan: YAshnab ketdi dilda tilaklar, / Mehnat bilan
gulladi turmush (Zulfiya) // YAshnab ketdi dilda tilaklar, / Mehnat ko‘magida
gulladi turmush; davomida – bilan: Qishi bilan etilgan tuproq / Qiz qo‘liga ochar
ko‘ksini (Zulfiya) // Qish davomida etilgan tuproq / Qiz qo‘liga ochar ko‘ksini
kabi.
“O‘zbek tili grammatikasi”da “Ravishdosh” mavzusi yoritilish jarayonida –
( i)b qo‘shimchasi haqida aytilgan quyidagi: “Bog‘lovchilik vazifasini o‘taydi va
shu bilan birga fe`lning qandaydir bir formasi o‘rnida qo‘llanadi. Buni quyidagi bir
misoldayoq ochiq ko‘rish mumkin: Keksa master Kuznetsov o‘z shogirdlaridan
faxrlanib , u ham yaxshi bilaklar bilan bir-ikki so‘z aytdi-da, Omonovga o‘rin berdi
(Iboxon) . Misoldagi faxrlanib formasi o‘rnida faxrlandi-da formasini va aytdi-da
formasi o‘rnida aytib formasini qo‘llash mumkin. Demak faxrlanib formasidagi –
(i)b ravishdosh yasovchisi – di affiksi bilan - da bog‘lovchisiga xos tarzda
qo‘llanayapti” (O‘tg,516) mulohaza doirasini bilan ko‘makchisi hisobiga
kengaytirish mumkin. CHunki ayrim misollar tahlili – lanib va bilan o‘rtasida ham
sinonimik munosabat shakllanishini ko‘rsatadi: Dunyo ortiq yorigandi sen
tug‘ilganda, / YUragingni sevinch bilan tingladi onang (Zulfiya) // Dunyo ortiq
yorigandi sen tug‘ilganda, / YUragingni sevinchlanib tingladi onang; Kunda qizib
yotgan qumliklaring ham / Jilva bilan boqdi mehribon (Zulfiya) // Kunda qizib
yotgan qumliklaring ham / Jilvalanib boqdi mehribon singari.
Payt ma`nosini anglatadigan ko‘makchisi bilan ham sinonimik
munosabatga kirishadi: Qora ko‘zlaringning dilbar nigohi / Kun bo‘yi yashaydi
aqlu hushimda (Zulfiya) // Qora ko‘zlaringning dilbar nigohi / Kuni bilan
yashaydi aqlu hushimda; Goh qiynaysiz, goh yayratasiz / Tuni bo‘yi bo‘lib](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_20.png)
![yo‘ldoshim (Zulfiya) // Goh qiynaysiz, goh yayratasiz / Tuni bilan bo‘lib
yo‘ldoshim kabi.
O‘rin kelishigi qo‘shimchasi va bilan o‘rtasidagi sinonimik munosabatlar
R.Qo‘ng‘urovning “O‘zbek tili stilistikasi” asarida keng ko‘lamda tahlil qilingan
va unda o‘zaro almashishlar jarayonidagi ular bilan birga keladigan boshqa so‘zlar
tarkibida yuz beradigan o‘zgarishlar, agar matn she`riy shaklda bo‘lsa, vaznning
saqlanishiga ta`siri masalalarida ham to‘xtalib o‘tilgan. Ularni sinonim deb qarash
mumkin bo‘lmagan holatlar haqida ham fikrlar bildirilgan. (QR, 126-129).
SHunday qilib, hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun me`yoriy xarakterda bo‘lgan
ko‘makchisining tarixan bir qancha variantlari bo‘lgan va ularning juda oz
qisimgina badiiy adabiyot matnlarida saqlanib turibdi. Bu ko‘makchining ayrim
kelishik qo‘shimchalari bilan sinonimik imkoniyatlari keng bo‘lib, bu narsa
ularning uslublararo vazifaviy chegaralanishlarini ham belgilaydi. A.Pardaevning
dissertatsion ishida boshqa sof ko‘makchilar ham ana shu tarzda tahlil qilingan.
Hozirgi adabiy tilimizda ham funktsional ko‘makchilarning mavjudligi,
birinchidan, ko‘makchilarning tarixan mustaqil so‘zlardan iborat bo‘lganligi va
ularning dastlab leksik ma`no anglatganligidan, ikkinchidan esa, bu jarayon tilda
hali ham davom etib kelayotganligidan dalolat beradi. Bu toifadagi ko‘makchilar
tilimiz tarixi tadqiqotchilarining kuzatsh ob`ekti bo‘lgan va bu tadqiqotlar natijasi
ularning asosan fe`l, ot, ravish, ravishdosh singari mustaqil so‘z turkumlaridan
kelib chiqqanligidan dalolat beradi. Ana shunday mulohazalarni U.Tursunovning
“O‘zbek tilida so‘ng ko‘makchilar”, Kononovning “Poslelogi v sovremennom
uzbekskom literaturnom yazike”, A.A. Koklyanovaning “Poslelogi i slujebnie
imena v uzbekskom yazike”, G.F. Blagovaning “XV-XVI asrlar eski o‘zbek adabiy
tilidagi ko‘makchilar haqida”, S.Mutallibovning “Morfologiya va leksika tarixidan
qisqacha ocherk (XI asr yozma yodgorliklari asosida)”, A.M. SHerbakning
“Grammatika starouzbekskogo yazika”, G‘.Abdurahmonov va SH. SHukurovning
“O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi”, H.G‘. Ne`matovning “XI-XII asr yozma
yodgorliklarida ko‘makchilar”, T.Rustamovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida
ko‘makchilar”, “Sof ko‘makchilar”, e. Fozilovning “O‘zbek tilining tarixiy](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_21.png)
![morfologiyasi”, J.Hamdamovning “O‘zbek tili tarixi. Ikkinchi qism. Tarixiy
morfologiya.Ikkinchi bo‘lim” kabi asarlaridan topishimiz mumkin bo‘ladi.
Funktsional ko‘makchilarning sof ko‘makchilardan ajralib turadigan
xususiyati ularning hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir tomondan o‘zning dastlabki
leksik ma`nolarini saqlab kelayotganligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan gapning
shakllanishida ma`lum grammatik vazifalarni bajarishi bilan bog‘liq. Ulardagi bu
xususiyatni H.Ne`matov ravish ko‘makchilar misolida quyidagicha izohlagan:
“Ravish ko‘makchilar so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalarni qabul qila olmasligi, o‘ta
abstrakt ma`noga ega ekanligi va shuning uchun kelishik formalarini
ko‘makchilarga yaqinlash(tir)sa, o‘z grammatik ma`nosining mustaqil so‘z –
ravishning lug‘aviy ma`nosi bilan aloqadorligi va nutqda mustaqil qo‘llana olish
qobiliyati bilan ot ko‘makchilarga yaqin turadi; ravish ko‘makchilar sof va ot
ko‘makchilar orasida oraliq o‘rinni egallaydi. Bu oraliq o‘rin asosida ravish
ko‘makchilarda yo sof ko‘makchilarga (ya`ni grammatik ma`nosining leksik
ma`nodan batamom uzilishi) yoinki ot ko‘makchilarga o‘tish (ya`ni egalik va
kelishik affikslari bilan birikib kelish) tendentsiyasi ko‘zga yaqqol tashlanadi.
SHuning uchun uze, otru ravish ko‘makchilar o‘z xususiyati bilan sof
ko‘makchilarga yaqinlashsa (mas., anin otru (Q.2562)- “bu tufayli andin otru
o‘rnida, senin uze - sende ” ), boshqa bir necha ko‘makchilarda (chunonchi asra,
tegre, on, basa va h.k.) ot ko‘makchilarga o‘tishni ko‘rish mumkin”. ( Ne`matov
H.G‘. XI-XII asr yozma yodgorliklarida ko‘makchilar, 45).
H.G‘.Ne`matov funktsional ko‘makchilarga nisbatan “mustaqil-yordamchi
so‘zlar” atamasini qo‘llaydi . Olimning fikri qanchalik ilmiy asosga ega ekanligini
anglab olish maqsadida uning bu borada qayod etganlarini batafsil keltirishga
to‘g‘ri keladi: “Mustaqil va sof yordamchi so‘zlardan farqlash maqsadida ham
mustaqil, ham yordamchi vazifasida kela oladigan so‘zlarni mustaqil-yordamchi
so‘zlar deb ataymiz.
Sof ko‘makchilar funktsiyasi, morfologik o‘zgarmasligi, alohida urg‘uga ega
emasligi, mustaqil so‘zlarsiz qo‘llana olmasligi bilan, qisman bo‘lsa-da,
qo‘shimchalarga (kelishik affikslariga) o‘xshasa, mustaqil-yordamchi so‘zlar](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_22.png)
![morfologik xususiyatlari, yakka holda qo‘llanila olishi bilan mustaqil so‘zlarga
yaqin turadi. Demak, mustaqil-yordamchi so‘zlar sof yordamchi so‘zlar va sof
mustaqil so‘zlar orasida oraliq o‘rinni egallaydi.
…dialektik materializm noantogonistik qarama-qarshi tomonlar bir-birini
rad etibgina qolmay, ularning birlashishini ham tan olish dialektikaning muhim
elementlaridan biri ekanligini uqtiradi. …Ikki qarama-qarshi elementlar
(elementlar gruppasi)ning xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtiruvchi element
dialektik logikada oraliq uchinchi (vklyuchennioe tret’e) deb ataladi va u dialektik
logikaning muhim elementlari sanaladi. Dialekti logika ta`limoticha, ikki o‘zaro
qarama-qarshi element orasidagi orliq uchinchi, uning ta’iati ochilmaguncha,
elementlarning mohiyati o‘rganilgan hisoblanmaydi.
Mustaqil va sof yordamchi so‘zlar orasidagi munosabatlarni oraliq
uchinchisiz – mustaqil-yordamchi so‘zlarsiz aniqlash qiyin. SHuning uchun
yordamchi so‘zlarni hech qanday mustasnosiz yo qo‘shimchalar, yoyinki so‘zlar
sostaviga kiritish bir tomonlama fikr dir; yordamchi so‘z turkumlarida ularni
qo‘shichalar bilan yaqinlashtiruvchi elementlar ham, mustaqil so‘zlar bilan ham
yaqinlashtiruvchi elementlar mavjud
Oraliq uchinchining til sistemasidagi o‘rni juda katta; ular til struktur
elementlari taraqqiyotining natijasi bo‘lib, til sistemasining uzluksizligini (tildagi
turli xususiyatlarga ega bo‘lgan elementlarning uzluksiz ravishda bir-biri bilan
bog‘lanishini) ta`minlaydi”. ( Ne`matov H.G‘. XI-XII asr yozma yodgorliklarida
ko‘makchilar, 48-50).
Darhaqiqat, ko‘makchilarning funktsional ko‘makchilar deb ataladigan
ma`lum qismi mustaqil va yordamchi so‘zlar oralig‘ida ekanligiga hech kim e`tiroz
bildirmaydi. SHunday ekan, H.Ne`matovning bu boradagi qarashlari ham chuqur
ilmiy asosga egadir.
Bizni bu o‘rinda mavzu tadqiqi talabdan kelib chiqib, funktsional
ko‘makchilardagi birinchi xususiyatni e`tibordan qochirmagan holda uning
ikkinchi xususiyati – ko‘makchilik vazifasini bajarishdagi o‘ziga xosligi
qiziqtiradi, albatta. Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_23.png)
![avval, avval, asno, asosan, atrofida, baravariga, beri, bo‘yi, bo‘ylab, bo‘lak, bob,
boshlab, boshqa, buyon, burun, davomida, deb, dovur, yoq, yon, ilgari, ich,
yo‘lida, keyin, ketidan, ko‘ra, misol, muvofiq, nari, nariga, natijasida, nisbatan,
oldin, oldida, ora, orasida, ost, osha, ro‘para, sifatida, so‘ng, soyasida, tag,
taraf, tashqari, tepa, to‘g‘rida/to‘g‘risida, tomon, tortib, tub, ust, ustida, xususan,
xususida, chamasi, yaqin, o‘zga, o‘rniga, o‘rtasida, qarab, qaramay, qaramasdan,
qarshi, qatorida, qosh, holda, huzuri (-ga, -da).
Ishda hozirgi o‘zbek tilida nisbatan faol hisoblagan ko‘makchilar atrofida
mulohaza yuritilgan.
AVVAL. “Izohli lug‘at”da avval so‘zining 4 ma`nosi berilgan bo‘lib, u
birinchisida ot, ikkinchi va uchinchi ma`nolarida ravish, faqat to‘rtinchi
ma`nosidagina ko‘makchidir: “4. ko‘m. (bosh kelishik va chiqish kelishigi bilan)
Biror voqea, hodisa yoki harakatning boshqasidan yoki shu haqda so‘z borayotgan
vaqtdan oldin bo‘lganligini bildiradi. Uchrashuvdan avval. Bundan to‘rt yil avval ”.
(O‘TIL.I,23).
“O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati”da bu so‘zning sinonimik qatoriga
ilgari, oldin, burun, qadim so‘zlari kiritilgan. A.Hojiev bu birliklarning mustaqil
va yordamchi ma`nolarini farqlab, quyidagilarni yozadi: “ Avval, ilgari, oldin,
burun so‘zlari chiqish kelishigidagi so‘zni yoki vaqt bildiruvchi so‘zni boshqarib,
ko‘makchi so‘z vazifasida qo‘llanadi va harakat-hodisaning chiqish kelishigidagi
so‘z bildirgan narsa-hodisagacha bo‘lgan vaqtga oidligini biliradi. Bunda ularga
muqaddam so‘zi ham sinonim bo‘ladi”. (HA.O‘TSIL,9).
“O‘zbek tili grammatikasi”da esa oldin/avval, burun, ilgari
ko‘makchilarining sharhi berilgan. Jumladan quyidagilar qayd etilgan:
“ Oldin/avval. Bu ko‘makchilar burun va ilgari ko‘makchilariga sinonim bo‘lib,
ular bildirgan ma`nolarni anglatadi: Urushdan oldin (/ avval,/burun / ilgari )
qurilgan”.(I,558). “ Burun. Bu ko‘makchi ish va harakatni o‘zi biga kelgan so‘z
anglatgan ish-harakatdan, voqea va bajaruvchi shaxslardan oldin sodir bo‘lgani
ma`nosini anglatadi: Tansiq o‘z ishini hammadan burun bajarib uyga qaytdi
(Oybek)”.(I,557). “ Ilgari. Bu ko‘makchi payt munosabati bildirib, biror hodisa, ish-](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_24.png)
![harakatning voqe bo‘lishida undan oldin sodir bo‘lgan hodisa yoki vaqt ma`nosini
bildirish uchun qo‘llanadi. Quyidagi so‘zlar bilan munosabatga kirishadi: Ot va
olmoshlar bilan keladi: Bu korxayr. Sendan ilgari men tarafdorman (Oybek). Vaqt
bildiruvchi so‘zlar bilan keladi: Bundan o‘n besh kuncha ilgari Kumush onasiga
bir xat yozgan edi (A.Qodiriy). Fe`l formalari bilan keladi: Amrga e`tiroz etishdan
ilgari shu to‘g‘rida javob bersangiz (A.Qodiriy)”.(I,558).
Ushbu ko‘makchi tadqiqiga bag‘ishlab T.Qurbonov va N.Ernazarovlar
“YOrdamchi so‘zlar stilistikasiga doir” nomli maqola e`lon qilishgan (QT., eN. 77-
81). Maqolada avval ko‘makchi sifatida bosh yoki chiqish kelishigidagi ot,
otlashgan so‘zlarni boshqarib, ularning hokim bo‘lakka tobelanishini ko‘rsatuvchi,
shu ma`noda unga ilgari, burun, muqaddam, oldin, qadim kabi so‘zlar sinonim
bo‘lib kela olishi, ular uchun umumiy bo‘lgan ma`no xususiyati – voqea-hodisa
yoki ish-harakatning o‘tgan vaqtda, hozirga qadar sodir bo‘lganligini anglatish
ekanligi, ammo ular hamma vaqt ham funktsiyadoshlik qilavermasligi haqida gap
boradi hamda oldin so‘zi avval ko‘makchisining asosan og‘zaki so‘zlashuv
nutqiga xos sinonimi hisoblanishi, o‘zbek fol’klori asarlari tilida esa avval ning
sinonimi sifatida qadim so‘zi ko‘plab qo‘llanganligi ta`kidlanadi. SHundan so‘ng
maqolada yuqorida keltirilgan sinonimik qatordagi so‘zlar o‘zaro vazifadoshligiga
ko‘ra tahlil qilinadi. Birinchi tartib soni ham ayrim holatlarda ko‘makchi
vazifasini bajarib kelishi mumkinligi aytilib quyidagi misolni keltiradi: Birinchi
o‘zlaring buzasanlar qoidani, deb to‘ng‘illadi (S.Siyoev). (QT., eN. 78-79).
Aytilganlarga quyidagilarni qo‘shimcha qilish mumkin: dominantasi avval
so‘zi bo‘lgan sinonimik qatordagi so‘zlarning o‘rnini bemalol almashtirib qo‘llash
mumkin va bunda deyarli mazmunga putur etmaydi. Ular orasida faqat ilgari so‘zi
bo‘g‘inlar soniga ko‘ra ulardan farqlanadi va buning she`riy asarlar uchun
ahamiyati bor: Turkman qiz quyoshdan turib ilgari, Ko‘tarma kranda yuksak
uylarni… (Zulfiya)- Turkman qiz quyoshdan turib avval, Ko‘tarma kranda yuksak
uylarni… Hatto tomchisidan ilgari kelib Terib olajakmiz har ko‘sak durni!
(Zulfiya) - Hatto tomchisidan avval kelib Terib olajakmiz har ko‘sak durni!
(Zulfiya).](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_25.png)
![Sinonimik qatordagi so‘zlarga uslub talabi nuqtai nazardan qaraganda ham
A.Hojievning quyidagi fikrlarini inobatga olish maqsadga muvofiq bo‘ladi:
“ Avval, oldin so‘zlari kontekst yoki boshqa biror vosita yordamisiz “o‘tmish”
ma`nosini aniq ifodalay olmaydi. Ilgari, burun, qadim so‘zlari esa “o‘tmish”
ma`nosini aniq ifodalay oladi. Ilgari so‘zi, ko‘pincha, avval, oldin so‘zlariga
nisbatan uzoqroq o‘tmishni ifodalash uchun qo‘llanadi. Oldin ko‘proq oddiy
so‘zlashuvga xos. Burun so‘zi ilgari so‘ziga nisbatan ham uzoqroq o‘tmishni
bildiradi. Lekin ilgari, avval, oldin so‘zlariga nisbatan kam qo‘llanadi. Qadim so‘zi
burun so‘ziga nisbatan ham uzoq o‘tmishni bildiradi” (HA.O‘TSIL,8). Darhaqiqat,
mana bu misollarda bayon etilayotgan voqeadangina oldin bo‘lganini ma`lum
qilish uchun ishlatiladi: Lekin uni bag‘rimga bosishdan avval, Temir kishanlarini
ko‘zimga surtdim! (Zulfiya) . Mavlono Fazliddin devor tepasidagi xatarga
Xonzoda begim hammadan avval ro‘baro‘ bo‘lishidan qo‘rqdi-yu, zinapoyaga
birinchi bo‘lib qadam qo‘ydi (PQ,YUT,134). Oldin ko‘makchisi orqali esa bo‘lib
o‘tgan voqea-hodisaning vaqt nuqtai nazaridan mavhumligi ifoda etilishi ma`lum
bo‘ladi: Ular hali biror marta hamsuhbat bo‘lmaslaridan va ruhan
yaqinlashishga ulgurmaslaridan oldin boshlangan jismoniy yaqinlik Bobirga
uyat ishdek tuyular va uning ilgarigi musaffo tuyg‘ularini poymol
qilayotganday bo‘lardi. (PQ,YUT,158). Ular ayvonga chiqar ekanlar, Mavlono
Fazliddin bundan salkam uch yil oldin Quvasoy bo‘yida bo‘lib o‘tgan qonli
voqealarni yana bir esladi ( PQ,YUT,99).
Bu holat uning rasmiy va ilmiy uslublar doirasida ham faol qo‘llanilishiga
asos bo‘ladi: Ilmiy unvon berish haqidagi qaror o‘n yildan ko‘proq vaqt oldin
qabul qilingan bo‘lsa, uning qanchalik asoslanganligi xususidagi masalani
attestatsiya organlari ko‘rib chiqmaydi. (OAK Nizomi,39).
Ilgari so‘zi ham ko‘makchi sifatida kitobiy uslublarda faoldir: Kengash
majlisini ochish oldidan “Ilmiy darajalar berish tarkibi to‘g‘risida Nizom”ga
muvofiq ilgari tuzilgan komissiya xulosasining loyihalari kengash a`zolariga
tarqatiladi. (OAK Nizomi,9).](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_26.png)
![Ammo burun, muqaddam va qadim so‘zlarining hozirgi adabiy tilimizda
qo‘llanish doirasi bir qadar chegaralanib qolganligi, asosan badiiy matnlarda
ishlatilayotgani kuzatiladi: Bundan uch kun burun naqshbandiy darvishlaridan
biri Zuhra begimga SHayboniyxondan maxfiy bir xat keltirib bergan edi
(PQ,YUT,168). Lekin bundan o‘n besh kuncha burun Ahmad Tanbal degan yana
bir badavlat bek Mulla Fazliddinni so‘roqlab, kechki payt uning uyiga keldi
( PQ,YUT,15). G‘ani Murodov ikki yil muqaddam otpuska olib va shu bilan birga
maktabdan ham bo‘shab ketgan edi (P.Tursun) . Nimadir qalbimni uyg‘otib,
bahordan ilgari Qo‘zg‘atar vulqonday sevinchbaxsh ilhomlar (Zulfiya). SHu
bilan birga huquqshunoslar avval o‘rniga muqaddam ni qo‘llashni afzal
ko‘rishadi:… bundan muqaddam sudlanmagan (tergov bayonnomasidan).
Qabriston bundan o‘n yillar muqaddam to‘lganligi uchun marhumlar dafn etilmay
qo‘yilgandi, shu sababli bu tomonga odamlar kam qatnardi (I.Nishonov. Qabr
ichidagi qasr,2).
Avval ga boshda so‘zning ham ko‘makchi sifatida sinonim bo‘la olishi
mumkinligi uning nutqiy qamrov ko‘lamini yanada kengaytiradi:
Kalavalanmasdan boshda shu gapni ayta qolsang bo‘lmaydimi! (So‘zlashuvdan).
Xalq tilida avval boshdan degan jumlaning qo‘llanilish ham ularning o‘zaro
sinonim bo‘la olishini tasdiqlovchi dalildir. Ishda boshqa funktsional ko‘makchilar
ham ana shu tarzda tahlil etilgan.
Turkiy tillarda yordamchi so‘zlar tizimida qaraladigan bog‘lovchilar
grammatik jihatdan o‘zgarmaydi va mustaqil lug‘aviy ma`noga ega bo‘lmaydi.
Ulardan gap bo‘laklari hamda ayrim gaplarning tuzilishi va ma`nolariga ko‘ra
bo‘ladigan turli xil munosabatlarni ifodalash uchun qo‘llaniladi. Bog‘lovchilar
o‘zlari bog‘lagan ayrim so‘zlar va ayrim sodda gaplarning o‘zaro qanday
munosabatda ekanliklarini ko‘rsatish bilan birga, shu munosabatlarining turini,
xususiyatlarini ifoda etadi.
O‘zbek tilshunosligida bog‘lovchilar grammatik yo‘nalishda atroflicha
o‘rganilgan. Prof. A.Muxtorov bog‘lovchilarning grammatik xususiyatlarini](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_27.png)
![o‘rganish sohasida salmoqli ishlarni amalga oshirgan. U “Hozirgi o‘zbek tilida
bog‘lovchilar” (1953) mavzuidagi nomzodlik ishini ham himoya qilgan.
Prof.M.Asqarova “O‘zbek tilida bog‘lovchi-yuklamalar haqida” nomli maqolasini
e`lon qilish bilan yordamchi so‘zlar orasida bir-biriga ko‘chish, birining vazifasini
ikkinchisi bajarishdek xususiyat barcha yordamchi so‘zlarga xos ekanligini ilmiy
jihatdan asoslashga muvaffaq bo‘lgan edi. ( Asqarova M. O‘zbek tilida bog‘lovchi-
yuklamalar haqida // O‘zbek tili va adabiyoti, 1962, 5-son.)
O‘zbek tilida ergashtiruvchi bog‘lovchilarning taraqqiyot tarixi esa
A.Matg‘oziev tomonidan maxsus tadqiq etilib, nomzodlik dissertatsiyasi sifatida
himoya qilingan edi (1966).
Ilmiy adabiyotlarda bog‘lovchilar gapdagi vazifasiga ko‘ra quyidagicha ikki
turga ajratib tasnif qilinadi: a) teng bog‘lovchilar, b) ergashtiruvchi bog‘lovchilar.
(Hozirgi o‘zbek adabiy tili, ikki tomlik, I tom. – T.: Fan, 1966, 360-bet; O‘zbek tili
grammatikasi, I tom, 567-bet; Mirzaev M., Usmonov S., Rasulov I . O‘zbek tili. –
T.:O‘qituvchi, 1978, 148-bet; SHoabdurahmonov SH., Asqarova M., Hojiev A.,
Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili, 1-qism. – T.: O‘qituvchi,
1980, 425-bet; Tursunov U., Muxtorov A., Rahmatullaev SH. Hozirgi o‘zbek
adabiy tili. – T.: O‘zbekiston, 1992, 382-bet).
Gap bo‘laklari va ayrim sodda gaplar orasidagi teng munosabatlarni
ifodalovchi bog‘lovchilar teng bog‘lovchilar deb yuritiladi. ergashtiruvchi
bog‘lovchilar esa qo‘shma gaplar tarkibidagi ergash gaplarni bosh gapga bog‘lash
uchun xizmat qiladi. Agar va, hamda, ammo, lekin, biroq, yo, yoki, yohud, dam-
dam, bir-bir, goh-goh, goho, ba`zan-ba`zan singari bog‘lovchilar teng
bog‘lovchilar tarkibiga mansub bo‘lsa, chunki, shuning uchun, agar, agarda,
basharti, agarchi, go‘yo, go‘yoki, -ki, -kim, ya`ni singari bog‘lovchilar esa
ergashtiruvchi bog‘lovchilar sirasiga kiradi. Bog‘lovchilarning bunday tasnifi shu
kungacha nashr etilgan deyarlik barcha ilmiy adabiyotlarda takrorlanadi.
Bog‘lovchilarning nutq jarayonida o‘rinli, maqsadga muvofiq holda
qo‘llanishi vujudga kelishi mumkin bo‘lgan uslubiy g‘alizlikning oldini oladi.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_28.png)
![Ularning nutqdagi qo‘llanishi esa pragmatik (hosila) ma`nolarning vujudga kelishi
bilan bog‘liq.
Pragmatika tilshunoslikning nazariy va amaliy tarmoqlaridan biri sifatida
insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy
vaziyat ta`siri bilan namoyon bo‘luvchi kommunikativ niyat bilan bog‘liq
tushunchalarni o‘rganadi. Pragmatika nutqiy aktning bevosita matn bilan
munosabatini o‘rganadi. Nutqiy akt bilan matn o‘rtasidagi o‘zaro xilma-xil
munosabat pragmatikaning asosiy o‘rganish ob`ekti sanaladi.( Nurmonov A.,
Hakimov M. Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi // O‘zbek tili va
adabiyoti, 2001, 4-son, 55-bet). Masalan, shoir Abdulla Oripovning “Yillar
armoni” to‘plamidan olingan quyidagi parchaga diqqat qilaylik:
Men kuylayman goh dilda qadar ,
Goh sevinib she`r to‘qiyman men.
Tinglamasa o‘zgalar agar
O‘z-o‘zimga she`r o‘qiyman men
Keltirilgan matnda goh teng bog‘lovchisining ikki misrada ham takror
qo‘llanishi lirik qahramonning xatti-harakati ( kuylayman, she`r to‘qiyman va she`r
o‘qiyman )ning davomiyligi, bir-biri bilan uzviy bog‘liqligini ifodalashga xizmat
qiladi.
Endi quyidagi nasriy parchaga diqqatni qarataylik: SHahardagi hamma
soatlar besh minut ilgari – noto‘g‘ri bo‘lsa va hamma shunga amal qilsa , sening
soating besh minut keyin – to‘g‘ri bo‘lganidan nima foyda?! (A.Qahhor. Hikmatga
moyil fikrlar).
Keltirilgan bu parchada va biriktiruvchi bog‘lovchi qo‘llanib, uyushiq
bo‘laklarni o‘zaro semantik-sintaktik munosabatga kiritishi pragmatik hosila
ma`no – ko‘pchilik ozchilikni engadi, oqimga qarshi suzib bo‘lmaydi, degan
muhim ijtimoiy-falsafiy fikrning yorqin ifodalanishiga vosita bo‘lgan. Bu esa har
qanday gapdan anglashiladigan mazmun bilan fikr sub`ekti o‘rtasidagi
munosabatlar pragmatikaga dahldor ekanligini ko‘rsatadi. Nutqiy akt, predikativ
bo‘lmagan so‘zlar, kontekst, nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_29.png)
![lingvistik pragmatikaning markaziy tushunchalari qatoriga kiradi. Bunday
tushunchalar matn tarkibidagi teng bog‘lovchilar pragmatikasi tadqiqida ham
muhim ahamiyatga egadir.
Har qanday til birligi, jumladan yordamchi so‘zlar tarkibiga kiruvchi teng
bog‘lovchilar ham nutq jarayonida pragmatik, hosila ma`no kasb etadi. Aslida
bog‘lovchilar qo‘shma gap tarkibidagi ayrim sodda gaplarni hamda uyushiq
bo‘lakli murakkab sodda gaplar orasidagi turli xil munosabatlarni ifodalash uchun
qo‘llanuvchi yordamchi so‘zlardir. ( SHoabduraxmanov SH. va bosh. Hozirgi
o‘zbek adabiy tili, 1-qism. – T.: O‘qituvchi, 1980, 424-bet). Matn talabi bilan ular
xilma-xil pragmatik, hosila ma`nolar ham kasb etishi mumkin. Masalan, quyidagi
matnga diqqat qilaylik: Samarqand – o‘zining boy tarixi, buyuk madaniyati,
muqaddas obida va koshonalari bilan shuhrat qozongan dunyo taraqqiyotining
beshiklaridan biri bo‘lib, bugun ham o‘z salohiyati va betakror qiyofasi bilan
jahon miqyosida ming-minglab muxlislarni o‘ziga maftun etib kelayotgani,
xalqimizning g‘urur va iftixoriga aylangani haqida gapirish ortiqcha, deb
o‘ylayman (I.A.Karimov).
Bu matnda va bog‘lovchisi uch marta takror qo‘llangan, birinchi marta
( obida va koshonalari bilan ) va ikkinchi marta qo‘llanish ( salohiyati va betakror
qiyofasi bilan ) uyushiq bo‘lakli aniqlovchilarni ta`kidlash, matnga kuchli,
ko‘tarinki ruh bag‘ishlash uchun xizmat qilgan. So‘nggi qo‘llanishda esa ( g‘urur
va iftixoriga aylangani ) to‘ldiruvchilardan birining tushirib qoldirilgan grammatik
ko‘rsatkichlarini ( -iga ) mantiqan tiklanishi uchun vosita vazifasini bajaradi.
Ba`zan nasriy matnlarda ortiqcha jimjimadorlikka intilib, ortiqcha, noo‘rin
qo‘llangan biriktiruv bog‘lovchilari ham ko‘zga tashlanadi: Muhabbat – g‘ishtlari
sog‘inch va hijron olovida pishgan, loylari ko‘z yoshlaridan qorilgan, balandligi
umid va orzulardan ko‘tarilgan , mardlik va fidoyilikdan ziynatlangan va sadoqat
tufayli abadiyatga yuz tutgan minoradir (Muhammad Ismoil. YOzuvchi yon
daftaridan). Bu matnda va bog‘lovchisining to‘rt marta qo‘llanishi, yuqorida
keltirilgan matnning ayniqsa oxirgi qismlarini tushunishni, undagi pragmatik
ma`noni anglash jarayonini qiyinlashtiradi.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_30.png)
![SHe`riy matnlarda biriktiruv bog‘lovchilari turli xil pragmatik
imkoniyatlarini ko‘proq namoyon etadi. Masalan, taniqli shoir, O‘zbekiston
Qahramoni Abdulla Oripovning “Hakim va Ajal” dostonidan olingan quyidagi
parchalarga diqqat qilaylik:
1. Kori xayrga baxsh etardi lahzayu onni,
Ortar edi kitobida qayd va sahifa.
Matnda –yu yuklamasi bilan va bog‘lovchisi o‘zaro ma`nodoshlik hosil
qilgan. Qiyoslang: lahzayu onni // lahza va onni; qayd va sahifa // qaydu sahifa .
2. Uni taftish qilmoqdaydi Malika ayon
Va barobar pinxon dilin borardi yorib.
Matnda va bog‘lovchisi sodda gaplarni o‘zaro bog‘lash hamda bog‘langan
qo‘shma gapni vujudga keltirish vositasi sifatida ko‘rinadi.
3. Va axiyri panoh istab kelmish bu tomon,
Dong‘i ketgan ulug‘ Hakim, yurtdosh vazirga
Matnda va bog‘lovchisi oldingi gapni keyingi gap bilan bog‘laydi, shu
asosda mantiqiy bog‘lanish vujudga keladi.
4. Nogahonda duv yorishdi Hakimning yuzi,
Dedi: - Olgil istagancha oltin va kumush,
Seni menga parvardigor yo‘lladi o‘zi,
Topshiraman senga Mirzo, og‘ir bir yumush.
Matnda va bog‘lovchisi uyushiq to‘ldiruvchilarni o‘zaro bog‘lash uchun
vosita bo‘lmoqda.
5. Qirqqa etgach jonlanadi marhum mutlaqo,
Tilga kirar va oyoqqa turgaydir beshak
Bu matnda va bog‘lovchisi so‘zlarni emas, balki iboralarni o‘zaro
bog‘lashga xizmat qilmoqda: qiyoslang: tilga kirmoq va oyoqqa turmoq .
6. Bormikin yo tiriklikda o‘zga tartibot,
CHeklimikan mavjudotning haddi, sanog‘i?
Lekin bunda mantiq qani? Asli ne murod?
Barobarmi yaxshi bilan yomonning dog‘i ?
Bu matndagi bilan yordamchisi biriktiruv bog‘lovchisi va ga ma`nodosh
vazifani bajarmoqda: qiyoslang: yaxshi bilan yomonning // yaxshi va yomonning.
7. Ko‘nikdilar asrlar ham taqdir ishiga,
Saltanatlar kelib ketdi takror va takror.
Faqat Hakim buyuk CHarxning aylanishiga
Sukut ichra quloq tutib yotar bedor.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_31.png)
![Bu o‘rinda aynan bir so‘z (takror) ning yonma-yon bog‘lovchi yordamida
qo‘llanishi matn orqali ifodalanayotgan chuqur davomiylik, an`anaga sadoqat
motivlarining ifodasi uchun xizmat qilmoqda.
8. Badaviy shaklida kelib Azroil
Muhammadga dedi: - Joningni olgum.
Va lekin hurmatga erursan noil,
Tila tilagingni, do‘st bo‘lib qolgum… ; Baharhol ro‘shnolik bo‘lsa bir qo‘y
so‘yib yuborishga harakat qilingiz va lekin men aytgan gap yodingizdan
ko‘tarilmasin (A.Qodiriy. Obid ketmon) kabilar.
Oxirgi parchalarda va lekin bog‘lovchilari yonma-yon kelib, uslubiy ma`no
ifodalashga xizmat qilayotir. Bundan ko‘rinadiki, yordamchilar, jumladan
biriktiruv bog‘lovchilari matn talabi bilan turlicha pragmatik (hosila) ma`nolarni
ifodalashga xizmat qiladi.
Biriktiruvchi bog‘lovchilar gapning uyushiq bo‘laklarini, qo‘shma gap
tarkibidagi ayrim sodda gaplarni bir-biri bilan munosabatga kiritadi. O‘zbek adabiy
tilida bunday bog‘lovchilardan eng faol qo‘llanadigani va bog‘lovchisidir: Oy
suzar osmonda oppoq va masrur // Huv, cho‘qqiga chiqqaning zamon
(H.Aslanova); Tong tortig‘i sahifa va sahifa nomlar // Bir kungina qo‘shiq tug‘may
botmaydi shomlar (M.YUsuf); Oradan bor-yo‘g‘i uch kun o‘tdi va g‘uriylar
orasidagi sotqinlar kirdikorlari fosh bo‘ldi (E.Samandar. Sulton Jaloliddin); Ko‘ksi
to‘la oppoq, to‘zgan soqoli // Oq yaktak, o q ishton va yalangoyoq (SH.Qurbon);
Kunlar shu tariqa mehnatda o‘tar // O‘tar suvday oqib tinmagur va shan
(SH.Qurbon); Mulla Muhsin boshida gapga tushunmay tursa ham, so‘ngra payqab
olib iljayadi va domlaning “maslahat”larini qabul qilgan vaziyat ko‘rsatadi
(A.Qodiriy. Obid ketmon)kabilar.
Ba`zan she`riy matnlarda misra va bog‘lovchisi bilan boshlanadi, bu esa
ifodalanayotgan pragmatik hosila ma`noning kuchli, emotsional-ekspressiv
ohangda ifodalanishini ta`minlashga xizmat qiladi: Qancha diyorlarda sayr etib
yurdim // Qancha manzillarda tuzdim oshyon // Va buyuk hikmatga axir yuz
burdim // Siylangan joyida azizdir inson (A.Oripov); Uni taftish qilmoqdaydi](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_32.png)
![Malika ayon // Va barobar pinxon dilin borardi yorib (A.Oripov. Hakim va Ajal)
kabilar.
Va bog‘lovchisi uyushiq sifatlovchi aniqlovchilarni bog‘laganda, ular
ifodalayotgan ma`noni kuchaytirish, bo‘rttirish uchun ham xizmat qiladi: Vazir
SHamsulmulk hikmat va donish sohibi edi, unga izn berildi (E.Samandar. Sulton
Jaloliddin); Odam isi yoqmas emish, tund va badqovoq // Faqat kitob varaqlarmish
qarab darchadan (A.Oripov. Hakim va Ajal) kabilar.
Hamda bog‘lovchisi va , ham bog‘lovchilari singari gap bo‘laklari va
qo‘shma gap tarkibidagi ayrim gaplarni bog‘lashga xizmat qiladi. Bu bog‘lovchi
qator uyushgan bo‘laklarning oxirgisidan oldin kelganda, uyushgan bo‘laklar
orasidagi tenglikni ko‘rsatish bilan birga oxirgi uyushgan bo‘lakni ajratib, ta`kidlab
ko‘rsatish uchun ham xizmat qiladi: Litsey o‘quvchilaridan Qodir Valijonov,
Karimjon Akobirov, Nilufar SHomirzaeva hamda Nigoraxon Tursunxo‘jaevalar
fan olimpiadasida g‘oliblikni qo‘lga kiritganlari uchun qimmatbaho sovg‘alar
bilan mukofotlandilar (“Samarqand” gazetasi) kabilar.
Ham bog‘lovchi vazifasida kelganda, va bog‘lovchisi kabi uyushgan
bo‘laklarni bog‘laydi va bo‘laklar orasidagi tenglik munosabatini ifodalashga
xizmat qiladi: Bu gap albatta shu erda qolishi, Ahmadjonlarga, So‘nagul ham
Bahriddinlarning qulog‘iga etib bormasligi kerak (A.Muxtor. Davr mening
taqdirimda); U O‘ktam ham O‘sarjonga qarabsalmoqlanib dedi (Oybek. Oltin
vodiydadan shabadalar) kabilar.
Ham so‘zi uyushgan bo‘laklarning oldida yoki oxirida takrorlanib kelishi
mumkin. U faqat uyushgan bo‘laklarning oldida kelgandagina bog‘lovchi sanaladi:
O‘z to‘yida ham mehmon // Ham mezbon bo‘lmish bu jon // Kuylar
YAhyo, Qahramon // Xandon bo‘lgan Nurullo (YAhyo Tog‘a. Uchsang, burgutday
uch…) kabilar.
Agar ham bog‘lovchisi uyushiq bo‘laklardan keyin takrorlanib kelsa, bu
uyushiq bo‘laklarni alohida, ajratib ko‘rsatish uchun vosita vazifasini bajaradi: …
Fotima opam go‘zallikda ham, sho‘xlikda ham, o‘yinga ustalikda ham
o‘rtoqlaridan qolishmasdi (O‘.Umarbekov. Fotima va Zuhra) kabi. Bu bog‘lovchi](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_33.png)
![matn tarkibida ish-harakatning bir vaqtda ( gapirdi ham jim turdi, bordi ham qaytdi
kabi) yoki ketma-ket bo‘lganini ko‘rsatadi ( keldi ham ketdi; o‘qidi ham yozdi;
yig‘ladi ham kuldi; chopdi ham to‘xtadi kabi).
Umuman olganda, biriktiruvchi bog‘lovchilar sodda va qo‘shma gaplar
tarkibida qo‘llanar ekan, xilma-xil uslubiy xususiyatlarini ham namoyon etadi.
Teng bbog‘lovchilar sirasidan o‘rin olgan zidlovchi bog‘lovchilar ham matn
tarkibida xilma-xil uslubiy va pragmatik xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Zidlovchi bog‘lovchilar sodda gaplar va bog‘langan qo‘shma gaplar
tarkibida qo‘llanib, biror hodisa, ish-harakat yoki biror predmetni boshqasiga zid
qo‘yish va ular orasidagi qarama-qarshi munosabatni bildirish uchun xizmat qiladi.
Bunday bog‘lovchilardan faol qo‘llanuvchilar qatoriga lekin , ammo , biroq , holbuki
kabi yordamchilar kiradi: Har qanday qonunga chap berish mumkin, lekin uyatga
chap berib bo‘lmaydi. CHunki qonun odamdan tashqarida, uyat esa odamning
ko‘ksida bo‘ladi (A.Qahhor. Hikmatga moyil fikrlar); YAxshi yozolmaganingni
kechirish mumkin, lekin yaxshi yozishni istamaganingni kechirish mumkin emas
(A.Qahhor. Hikmatga moyil fikrlar); . SHuhratparast oshnam sen ham bo‘sh
kelma… // Biroq nima derdi bunga odamlar (H.Aslanova); Balki yarim yo‘lda
tolarman, lekin – // Hech kim qaytarolmas niyatlarimdan (H.Aslanova); Bizni ne
vahimalar kutib turibdi // Ammo , qo‘rqinchlarga berurmiz bardosh (H.Aslanova)
kabilar.
Ba`zan lekin zidlov bog‘lovchisi bilan va biriktiruv bog‘lovchisi yonma-
yon holda misralar boshida kelib, murakkab obrazli fikr ifodasi, inkor ma`nosini
kuchaytirish uchun xizmat qiladi: Badaviy shaklida kelib Azroil // Muhammadga
dedi: - Joningni olgum // Va lekin hurmatga erursan noil // Tila tilagingni, do‘st
bo‘lib qolgum (A.Oripov. Hikmat sadolari); B og‘ning qiy-chuviga quloq
tutaman // Bu erda turfa xil qushlar aylanar // Sa`vayu qaldirg‘och – o‘zi bir
jahon // Va lekin ko‘payib ketmish maynalar (A.Oripov) kabilar.
Hozirgi o‘zbek she`riyatida lekin zidlovchisining qisqargan, arxaik shakli
lek ning qo‘llanilishi vazn va qofiya talabi bilan yuz beradi: Goho portlar](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_34.png)
![alamdan // Lek, ayrilmas qalamdan // YAngamizga egamdan // ehson bo‘lgan
Nurullo (YAhyo Tog‘a. Uchsang, burgutday uch…) kabilar.
Ayrim she`riy matnlar tarkibida ammo bog‘lovchisi ikki marta yonma-yon
takrorlanadi, bu esa zid ma`noni kuchaytirishning muhim uslubiy vositasi sifatida
namoyon bo‘ladi: Ammo, ammo sen ketasan, ma`lum intiho // YUrakda
tizilib qoladi izing // Uch oy bu olamga ulashgan Safo – // Mangu iz –
bahorga o‘xshaysan o‘zing (M.Hasanova) kabilar.
Zidlovchi bog‘lovchilardan ammo , lekin bog‘lovchilari qavat (yonma-yon)
kelib, ammo lekin tarzida qo‘llanadi. Bunday qo‘llanish asosan, so‘zlashuv
uslubiga xoslangan bo‘lsa-da, u hozirgi kunda badiiy uslubda uchraydi: …bir oy
Salomat opa, bir oy Karomatxon muxarrir bo‘ladi. Ammo lekin Salomat opaning
gazetasi har safar tanqidga uchraydi (A.Muxtor. Davr mening taqdirimda) kabilar.
Balki bog‘lovchisi predmet, shaxs yoki ish-harakat orasidagi zid, qarama-
qarshi munosabatni taajjub, gumonsirash semasi yordamida ifodalashga xizmat
qiladi: Bu sodiq qul, balki undan ham battar odam edi (Oybek. Qutlug‘ qon); U
ikki, balki uch yildan buyon o‘z to‘yini kutar edi (Oybek. Navoiy) kabilar.
SHunday qilib, o‘zbek tili morfologik tizimida ammo , lekin , biroq , balki ,
holbuki kabi zidlovchi bog‘lovchilari o‘z o‘rniga ega, ular gapda mazmunan zid
bo‘laklarni bog‘lash, ularni o‘zaro munosabatga kiritish uchun qo‘llanuvchi
muhim uslubiy vositalardan biridir.
So‘z turkumlari orasida grammatik munosabatlarni yuzaga keltirishdek
vazifani ado etishi bilan bog‘lovchilar o‘zbek tilida o‘ziga xos mavqega ega.
Ularning funktsional uslublar doirasida qo‘llanilishi ham maxsus kuzatishlarni
taqozo etadi. CHunki o‘zbek tilidagi bog‘lovchilarning son jihatdan salmoqli
ekanligi, ular o‘rtasidagi sinonimik munosabatlar qo‘llanilishda funktsional
chegaralanishlarni ham keltirib chiqargan. Ilmiy va badiiy uslubga doir bir necha
bog‘lovchilarni qiyoslash orqali bunga ishonch hosil qilish mumkin.
O‘zbek tilining ilmiy uslubi haqida doktorlik dissertatsiyasi yozgan
M.Mukarramov “Ilmiy nutqda qo‘llangan bog‘lovchilar funktsional-stilistik nuqtai
nazardan tekshirilsa, grammatika kitoblarida ko‘rsatilgan bog‘lovchilarning](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_35.png)
![hammasi teng ishlatilmasligi ko‘rinadi. Ilmiy nutqda ba`zi bog‘lovchilar aktiv,
ba`zilari passiv, ayrimlari esa umuman qo‘llanmasligi ma`lum bo‘ladi” degan
fikrlarni bayon etgan (Mukarramov M. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining ilmiy stili.-
Toshkent: Fan, 1984, 102-b.) va ilmiy nutqda faol qo‘llanuvchi bog‘lovchilar
sifatida va, ammo, lekin, yoki, ya`ni, agar, chunki, shuning uchun kabi birliklarni
ko‘rsatgan. Aksincha, hamda, -u(yu), ham, bilan, bordiyu, deb, balki, biroq, faqat,
holbuki, yo, yo-yo, yoinki, yoxud, -kim, go‘yo, go‘yoki, ba`zan-ba`zan, bir-bir,
agarda, garchand, basharti, mobodo, zeroki, nainki, ammo lekin, goh-goh, dam-
dam, xoh-xoh, kim kabi birliklarning passiv ekanligini qayd etgan.
Ayiruv bog‘lovchilari sodda gaplar yoki bog‘langan qo‘shma gaplarda
uyushgan bo‘laklarni, shuningdek, qo‘shma gap qismlarini bog‘laydi hamda
ulardagi voqea-hodisa, ish-harakat va holatning almashinib turishi yoki bir-birini
taqozo qilishini ham ifodalaydi. Hozirgi o‘zbek adabiy tili badiiy va publitsistik
uslublarida yo, yoki, yoxud, yoinki, yo… yo, goh… goh, dam… dam, bir… bir,
ba`zan… ba`zan, xoh… xoh singari yordamchilar eng faol qo‘llanuvchi ayiruvchi
bog‘lovchilar qatoriga kiradi: O‘tdi yoshlik zavq bilan, gohi to‘polon bilan //
Gohida yaxshi bilan, gohida yomon bilan // Ayri ham tushdim
ba`zan qalb bilan, imon bilan // Lekin seni yo‘qotdim, birinchi muhabbatim…
(A.Oripov) kabi.
Ba`zan va, yo bog‘lovchilari misra boshida yonma-yon qo‘llanib,
ifodalanayotgan ritorik so‘roqni kuchaytirishga xizmat qiladi: Men derdim bu
qizning qayda go‘shasi // Yo‘llarida uning kimdir zormikan? // O, u sevgisidan
baxtiyormikan // Va yo manzilida xazon to‘shagi? (A.Oripov); e shilib, to‘lg‘onib
ingranadi kuy // Qaylardan kelmoqda bu ohu faryod // Kim u yig‘layotgan,
Navoiymikin // Va yo may kuychisi Xayyommikin, dod! (A.Oripov) kabilar.
Ba`zan dam so‘zi ayiruv bog‘lovchisi sifatida bir bandning har satrida
takrorlanib keladi hamda u ma`no kuchaytirish vositasi sifatida ko‘rinadi: Dam
og‘ir xayolga bo‘lur zanjirband // Dam qo‘shiq to‘qiydi u yona-yona // Intilar
yulduzlar tumaniga dam // Dam oyning yonida bo‘lar parvona (A.Oripov) kabilar.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_36.png)
![Na…, na yordamchisi uyushiq bo‘laklar yoki qo‘shma gap tarkibidagi ayrim
sodda gaplar oldida takrorlanib keladi hamda ular ifodalayotgan inkor ma`nosini
alohida ta`kidlash, uqdirib ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: e nasidan qolgan yodgor
buyumday // Har kimga ko‘z-ko‘zlab kerilar ayon // Na oltinga berar, na berar
shunday // Allaqanday ochko‘z, nokas olomon (SH.Qurbon); Na bir so‘z dedim
senga // Na tun bir so‘z degaydir // Dod solib yo‘llaringga – // Qo‘llarim
cho‘zilgaydir (X. Rustamova. Bir shirin so‘z qidirar bashar) kabilar.
YOrdamchi so‘zlar orasida, jumladan teng bog‘lovchilar orasida ham
ma`nodoshlik (sinonimiya) hodisasi mavjud. Sinonimiya bog‘lovchilar orasida
keng tarqalgan. Lekin bog‘lovchilar sinonimiyasi – bu, tenglik, bir xillik degani
emas, ya`ni ba`zi o‘rinlarda bog‘lovchilar o‘rnini yuklamalar, yoki aksincha
yuklamalar o‘rnini ayrim ko‘makchilar yoki bog‘lovchilar egallashi mumkin. Bu
holatlarda esa uslubiy ma`no nozikliklarini to‘la inobatga olish lozim bo‘ladi.
Masalan, ba`zan –u, -yu, -da yuklamalari va biriktiruv bog‘lovchisiga semantik
jihatdan ma`nodosh bo‘ladi. Bunday ma`nodoshlikni qiyoslash orqali sezish
mumkin: -Bechora onamning aybi nimada? – deb o‘yladi u. – Gunohi
o‘qimaganligidami? Kechayu kunduz otamning injiqliklarini ko‘tarib, keldi-
ketdisiga qaraganimi? (B.O.Surat). qiyoslang: kechayu kunduz // kecha va
kunduz; Quyosh ham aylagan o‘lka, chiqadur har kuni yo‘lga // Nurin sochgay
bog‘-u cho‘lga , diyori O‘zbekistonda (A.Xishraviy. Diyori O‘zbekistonda).
Qiyoslang: bog‘-u cho‘lga // bog‘ va cho‘lga kabilar.
SHunday qilib, bog‘lovchilar grammatika doirasida nafaqat so‘z yoki
birikmalarning sintaktik munosabatga kirishuviga ko‘maklashadi, shu bilan birga,
bu sintaktik munosabatlar jarayonida turli-tuman semantik va stilistik ma`no
ottenkalarining yuzaga kelishiga ham xizmat qiladi.](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_37.png)
![](/data/documents/366acb8f-86df-48e0-b295-7b05bcd0809a/page_38.png)
Yordami so‘zlar – ko‘makchilar bog‘lovchilar yuklamalar stilistikasi R e j a : 1. YOrdamchi so‘zlarning grammatik tabiati. 2. Ko‘makchilarning stilistik xususiyatlari. 3. Bog‘lovchilarning stilistik xususiyatlari. 4. YUklamalarning stilistik xususiyatlari. 5. O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar sinonimiyasi.
O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning funktsional-stilistik xususiyatlari A.Pardaev tomonidan monografik yo‘nalishda o‘rganilgan va nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilingan. Ko‘makchilarning stilistik xususiyatlarini o‘rganishda ana shu tadqiqot materiallaridan foydalanamiz. Ko‘makchilar o‘zbek tilshunosligida ushbu tadqiqotga qadar ham o‘rganish ob`ekti bo‘lgan va buning natijasida katta-kichik maqolalardan tortib, monografik yo‘nalishdagi ishlar yuzaga kelgan. Jumladan, H.Berdiyorovning “Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar” mavzuidagi (Samarqand, 1949), X.T.Axtamovaning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida murakkab analitik so‘ngshakllar” nomli nomzodlik dissertatsiyalari (Toshkent,1981), A.N.Kononovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar” (Toshkent, 1951), SH.SHoabdurahmonovning “O‘zbek tilida yordamchi so‘zlar” (Toshkent,1953), R.Rasulovning “O‘zbek tilida yordamchi so‘zlarning semantik-grammatik xususiyatlari” (Toshkent,) T.Rustamovning “O‘zbek tilida ko‘makchilar” (Toshkent,1995), “Sof ko‘makchilar” (Toshkent,1991) monografiyalari bevosita o‘zbek tilidagi ko‘makchilarning lingvistik tabiatini o‘rganishga bag‘ishlangan. “O‘zbek tili grammatikasi, I tom. Morfologiya” (Toshkent, 1975.) akademik nashrida, A.N.Kononovning “Grammatika yazika tyurkskix runicheskix pamyatnikov.VII-IX vv.” (L.,1980), “Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika” (M.-L., 1960), S.Mutallibovning “Morfologiya va leksika tarixidan qisqacha ocherk” (Toshkent,1959), E.Fozilovning “O‘zbek tilining tarixiy morfologiyasi” (Toshkent,1965), A.M.SHerbakning “Grammatika starouzbekskogo yazika” (M.-L.,1962), G‘.Abdurahmonov va SH.SHukurovlarning “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi” (Toshkent, 1973) singari asarlarda ham ko‘makchilar tadqiqiga doir maxsus bo‘limlar mavjud. Bundan tashqari o‘zbek tili tarixi va adabiy til grammatikasini o‘rganishga doir darslik va o‘quv qo‘llanmalarida ham ko‘makchilar borasidagi fikrlar anchagina. U.Tursunov, J.Muxtorov, SH.Rahmatullaevlarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (Toshkent,1992), SH.SHoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiev,
I.Rasulov, X.Doniyorovlarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (Toshkent, 1980), G‘.Abdurahmonov, A.Rustamovlarning “Qadimgi turkiy til” (Toshkent,1982), J.Hamdamovning “O‘zbek tili tarixi. Ikkinchi qism.Tarixiy morfologiya.Ikkinchi bo‘lim” (Samarqand, 2003) singari darslik va o‘quv qo‘llanmlari shular jumlasidandir. Ko‘makchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy maqolalar son jihatdan salmoqli bo‘lganligi uchun ularni ma`lum guruhlarga ajratish mumkin. A.A. Koklyanovaning “O‘zbek tilida so‘ngko‘makchilar va ko‘makchi otlar”, H.G‘.Ne`matovning “XI-XII asr yozma yodgorliklarida ko‘makchilar (“Qutadg‘u bilig”, “Devonu lug‘otit turk”, “Hibatul haqoyiq” materiallari asosida)”, G.F.Blagovaning “XV-XVI asrlar eski o‘zbek adabiy tilidagi ko‘makchilar haqida” maqolalari ko‘makchilarni diaxronik, A.G‘ulomovning “Ko‘makchili konstruktsiya haqida”, U.Tursunovning “O‘zbek tilida so‘ng ko‘makchilar” maqolalari sinxronik yo‘nalishda o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lsa, O‘.Saidovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi ko‘makchilarning o‘rganilishiga doir” maqolasida esa bu borada yaratilgan tadqiqotlarga obzor berilgan. V.Egamovning “O‘zbek shevalarida so‘ng ko‘makchili so‘z birikmalarining semantik-grammatik munosabatlari”, X.Jo‘raevning “Ko‘makchilarni sheva materiallariga taqqoslab o‘rganish”, T.Almamatovning “Xalq shevalarida “tur” ko‘makchi fe`li haqida” maqolalariga sheva materiallari asos bo‘lgan. A.Abdullaevning “Ko‘makchilar yordami bilan tarkib topgan so‘z birikmalarida ifodalangan sintaktik munosabatlar”, O.Amirovaning “Sabab hollarining ko‘makchi konstruktsiyali so‘zlar bilan ifodalanishi” ko‘makchilar sintakik munosabatlar doirasida qaralgan. Biz ularga zaruriyatga qarab kerakli o‘rinlarda murojaat qilamiz. Ammo bu sohada maxsus kuzatishlar olib borgan H.Berdiyorov va T.Rustamovlarning tadqiqotlariga to‘xtalish joizdir. Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi ko‘makchilarni lingvistik tahlil qilishga bag‘ishlangan dastlabki ishlardan biri H.Berdiyorovning “Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida so‘ngko‘makchilar” (Samarqand, 1949) deb atalgan nomzodlik dissertatsiyasi bo‘lib hisoblanadi.
Dissertatsion ish ikki qismdan iborat bo‘lib, uning 1-qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi, so‘z turkumlarining, jumladan yordamchi so‘zlarning kelib chiqishi, so‘ngko‘makchilarning grammatik va relivatsion ahamiyati hamda ular bilan qo‘shimchalar o‘rtasidagi munosabatlar masalasiga to‘xtalib o‘tilgan. 2- qismida esa bevosita so‘ngko‘makchilarning grammatik tabiati yoritilgan. Ular asl, ravish, ravishdosh, chog‘ishtirma so‘z va affiks so‘ngko‘makchilar tarzida guruhlarga bo‘lib o‘rganilgan. Ko‘makchi otlar keng yoritilgan. Ishning birinchi qismi so‘z turkumlarining, jumladan ko‘makchilarning kelib chiqishini o‘rganishga bag‘ishlangan. Dissertatsiya muallifi ta`kidlaydiki, XIX asrning bir qancha tilshunoslari (L.Nuare, V.Vundt, M.Myuller) so‘z turkumlarining kelib chiqishi to‘g‘risida gapirganda, fe`l turkumini kishilar tomonidan birinchi martaba qo‘llangan so‘zlar deb hisoblaydilar va fe`ldan boshqa so‘z turkumlari ajralib chiqqan deydilar. Demak, bularning fikricha, fe`l boshqa so‘z turkumlarining taraqqiyoti uchun ajralib chiqish imkoniyati bo‘lib xizmat etadi. (BH, 9). H.Berdiyorov N.YA.Marrning “Bir vaqtlar so‘z turkumlari bo‘lmagan edi. Asta-sekin gap bo‘laklaridan harakatni, ya`ni o‘timli fe`l, keyinroq o‘timsiz fe`lni hosil qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi ot ajraladi. Ot – aniqlovchi, sifat funktsiyasini bajaradi, ot (otlarning ma`lum doirasida) olmosh bo‘ladi, so‘ngra bog‘lovchi bo‘ladi va qolgan so‘z turkumlari yuqorida ko‘rsatilgan so‘z turkumlarining birontasidan hosil bo‘ladilar”. ( Marr N.YA. Izbrannie raboti, t.II. – M.,1934, s.417. Tarjima H.Berdiyorovniki). (BH,11), degan fikriga tayanib, “birinchi so‘z, turmushda, ishlab chiqarish protsessida kishilik fikrlashi tomonidan ajratilgan, ya`ni predmetlarning nomini va muhit ko‘rinishlarini, hodisalarini ko‘rsatuvchi ot ekan”, degan xulosaga keladi (BH,12) va yana quyidagilarni aytadi:“Umuman biz ayta olamizki, ot, fe`l va olmosh turkumlari til taraqqiyotida sifat, son, ravish va yordamchi so‘zlarga qaraganda eng avval ajralib chiqqan so‘z turkumlaridir”. (BH,12). Muallif tadqiqotda o‘zbek tilshunosligida birinchi marta hozirgi o‘zbek adabiy tilida mavjud bo‘lgan ko‘makchilarning o‘zi qo‘shilib kelayotgan so‘zning
qanday semantik ma`nolari reallishuviga hamda gapda qanday vazifalarda kelishiga oid nazariy qarashlarini bayon qiladi. Bu ko‘makchilarning o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan ma`nodosh variantlari to‘g‘risida esa, buni o‘z oldiga asosiy maqsad qilib qo‘ymagani uchun, yo‘l-yo‘lakay mulohaza yuritadi. Tilshunoslikda mavjud bo‘lgan an`anaviy usullardan chiqmagan holda biz hozirda “ko‘makchilar” deb o‘rganib kelayotgan til birliklarini oldko‘makchilar ga qarama-qarshi ravishda so‘ngko‘makchilar tarzida talqin qiladi. Bu qarashlar orasida so‘z turkumlarining, xususan yordamchi so‘zlarning kelib chiqishi to‘g‘risidagi fikrlar muhim o‘rin tutadi. Tadqiqotda o‘rni bilan ayrim faktlarning lingvostitistik tahlili berilganligi xulosalarning ilmiyligini ta`minlashda va amaliy jihatlarini ko‘rsatib berishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Dissertant ish yakunida bugungi kunda ham yordamchi so‘zlar relivatsion tabiatini o‘rganishda ahamiyatli bo‘lgan quyidagi xulosaga keladi: so‘ngko‘makchilar til taraqqiyoti nuqtai nazaridan mustaqil leksik ma`noga ega bo‘lgan so‘zlardan kelib chiqqandir. Bular hozirgi o‘zbek adabiy tilining gap qurilishida, gaplarning ma`nosini tayinlashda, so‘zlarni o‘zaro munosabatga keltirishda katta rol’ o‘ynaydi.(BH,126). So‘ngko‘makchilar gapda turli sintaksistik munosabatlarni bajarib, gapning biror bo‘lagiga bog‘langan holda qo‘llaniladi. So‘ngko‘makchilar mustaqil leksik ma`noga ega bo‘lgan so‘zlardan, mustaqil holda qo‘llana olmasligi, sintagmalarni yoki so‘zlarni birlashtirish, kengaytirish qobiliyatiga ega emasligi, morfologik tomondan ayrim semantik morfemalarga bo‘linmasligi, urg‘uni qabul qilmasligi, gapning biror mustaqil bo‘lagi bo‘lib kelolmasligi bilan ajaralib turadi. Ular gapda ishtirok etgan so‘zlarga bog‘lanib kelgandagina atash, sabab, maqsad, fazo kabi qo‘shimcha ma`nolarni ifodalab keladilar. (BH,127). O‘zbek tili, qolaversa turkologiyada ko‘makchilarni o‘rganishga oid ishlar orasida T.Rustamovning tadqiqotlari ham sezilarlidir. U ko‘makchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan “O‘zbek tilida ko‘makchilar” (Toshkent,1965), “Sof