MUNDARIJA: O‘ZBEK TILIDA KO‘MAKCHILASHAYOTGAN SO‘ZLAR VA ULARNING TARIXIY TARAQQIYOTI Reja: Kirish ( Ishning umumiy tavsifi) …………………………………………….7 I BOB. Ko‘makchilarning o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi. 1.1. Ko‘makchilar va ularning o‘rganilishi………………………………….. ..12 1.2. Ko‘makchilar tasnifi haqida yangicha qarashlar…………………………..21 Bob bo‘yicha qisqacha xulosa………………………………………………….26 II BOB. Funksional ko‘makchilarning leksik – semantik xususiyatlari. 2.1. Funksional ko‘makchilarning o‘ziga xos xususiyatlari…………………… 27 2.2. Ot turkumiga xos funksional ko‘makchilar………………………………..33 2.3. Fe’l turkumiga xos funksional ko‘makchilar………………………………46 2.4. Ravish turkumiga xos funksional ko‘makchilar……………………………50 Bob bo‘yicha qisqacha xulosa…………………………………………………...66 III BOB. O‘zbek tilida ko‘makchilashayotgan so‘zlar. 3.1. O‘zbek tilida ko‘makchilashgan so‘zlar……………………………………..67 3.2. O‘zbek tilida ko‘makchilashayotgan so‘zlar…………………………………74 Bob bo‘yicha qisqacha xulosa…………………………………………………….75 XULOSA …………………………………………………………………………86 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………….89 1

DISSERTATSIYA MAVZUSINING TAVSIFI (ANNOTATSIYASI) Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Har qanday til o‘zining ichki qonuniyatlari asosida rivojlanishi, tildagi leksik qatlamlar asosida neologizm (yangi so‘zlar) vujudga kelganidek, arxaik (eskirgan) so‘zlar iste’moldan chiqishi hech kimga sir emas. Tildagi yangi so‘zlarning paydo bo‘lishi tilning leksik boyligining oshishida, grammatik strukturasining takomillashishida katta ahamiyatga egadir. “Har birimiz davlat tiliga bo‘lgan e’tiborni mustaqillikka bo‘lgan e’tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni, ona vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak”,- deya yoshlarni yana ham ko‘proq izlanishga undaganlar muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev. – Bu oliyjanob harakatni barchamiz o‘zimizdan, o‘z oilamiz va jamoamizdan boshlashimiz, ona tilimizga, urf-odat va qadriyatlarimizga hurmat, Vatanga mehrimizni amaliy faoliyatda namoyon etishimiz kerak”. 1 Shunday ekan, biz, tilshunoslar, tilda bo‘layotgan o‘zgarishlarni o‘z vaqtida o‘rganishimiz va shu bilan bir qatorda yangiliklardan xabardor bo‘lgan holda ko‘proq izlanishimiz kerak. Har qanday til rivojlanish bosqichida ma’lum to‘siqlarga duch keladi. Tilshunos olimlar mana shunday to‘siqlarni bartaraf etish uchun tillarni o‘zaro solishtirishadi, ularning farqli va o‘xshash jihatlarini tahlil etishadi. Tilni chuqur tadqiq etish uchun o‘sha tilda mavjud bo‘lgan fonetik, leksik qatlam birliklarining semantik-struktur jihatdan alohida guruhlarga ajratib olingani, bu jarayon dastavval hind tilshunosligida yuzaga kelgani, bizning ajdodlarimiz ham yunon tilshunosligiga tayangan holda tillarni tasnif etishgani sir emas. Ammo XIX asr oxiri XX asr boshlarida tilshunosligimizda rus tilshunoslari tahlillariga asoslangan tadqiqotlar ko‘zga tashlana boshladi. Tilshunos O. Azizov “…har bir tildagi so‘zlar grammatik belgisi va semantik xususiyatiga qarab turli guruhlarga bo‘linadi. Grammatik qurilish jihatidan har xil bo‘lgan tillardagi so‘zlarning semantik xususiyatlari, qo‘llanish doirasi, grammatik belgilari, o‘zaro birikishi 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 2

doim ham o‘xshash bo‘lavermaydi”. 2 - degan fikrlarni keltiradi. Har bir til o‘z strukturasiga ega. O‘zbek tilshunosligi ham dunyo tilshunosligi kabi funksional grammatik jihatidan ancha o‘rganilgan va buning natijasi sifatida tilimizda ko‘pgina ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Shuningdek, hali yechimini topmagan, izlanishni talab qiladigan yo‘nalishlar ham bir talay. Shular jumlasiga yordamchi so‘zlar guruhini keltirishimiz mumkin. Bu turkumga kiruvchi so‘zlar leksik, grammatik va pragmatik jihatdan boshqa so‘z turkumlari kabi bir qancha ustunliklarga ega. Jumladan, tarixiy jarayonga e’tibor qaratilsa, ko‘makchilar turli davrlarda turli shakllarda qo‘llanilgan. Buning natijasi o‘laroq, ko‘makchilar o‘z lug‘aviy ma’nosini va shaklini o‘zgartirishga ham ulgurgan. Turdi Rustamov “Sof ko‘makchilar” monografiyasida bu turkum so‘zlarini tarixiy yoki tarixiy – qiyosiy aspektda o‘raganish maqsadga muvofiqligini, shuning uchun ham o‘zbek tilidagi ko‘makchilar rus tili predloglariga qiyosan o‘rganilganligi va turkiy tillardagi ko‘makchilar o‘zaro qiyoslab o‘rganilganligini aytib o‘tadi. Tilimizda mavjud bo‘lgan ko‘makchi turkumiga oid birliklar kelib chiqishi jihatidan ot, ravish yoki fe’l turkumiga borib taqaladi. O‘zbek tilidagi ko‘makchilar ham tarixan mustaqil turkumga oid so‘zlardan kelib chiqqan. 3 Tilshunosligimizda yordamchi so‘z turkumlari Sh.Sh.Shoabdurahmonov, R.Rasulov, S.Karimov, R.Qo‘ng‘urov, M.Qurbonov, N.Ernazarov, A.B.Pardayevlar tomonidan tadqiq etilgan. Tadqiqotlarda yordamchi turkumlar haqida turlicha fikrlar keltirilgan bo‘lib, yordamchi turkumlarning grammatik vazifalari, turlari haqidagi qarashlari muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbek adabiy tilida ko‘makchilar jonli so‘zlashuv va adabiy til jarayoni natijasida vujudga kelgan. Tilimizdagi ko‘makchilarning tadrijiy – taraqqiyoti ularni turli turkumdan hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi. Tadqiqotimizda ko‘makchilarning o‘rganilishi, ularning turkumlararo munosabati haqida fikrlar keltirilgan. Bir turkumdan boshqa turkumga ko‘chib o‘tishi uchun ma’lum tarixiy jarayon lozim bo‘lib, boshqa turkumga o‘tayotgan so‘z dastlabki turkumdagi grammatik va leksik ma’nolarini batamom yo‘qotishi kerak. Ot, olmosh, fe’l, 2 Азизов О. Тилшуносликка кириш. - Тошкент.: Ўкитувчи 1996. – 176 б. 3 Рустамов Т. Соф кўмакчилар.- Тошкент.: Фан, 1991, 120-бет. 3

ravish turkumiga oid so‘zlar yordamchi so‘zlardan biri hisoblanmish ko‘makchilarga ko‘chgan. Bu jarayon hali-hanuz davom etayotganligi sababli tilimizning leksik qatlamida o‘zgarishlar doimiy ko‘zga tashlanib turibdi. Turkumdan turkumga ko‘chish natijasida boshqa tillarga xos leksik birliklar ham ko‘makchilashganligini ko‘rishimiz mumkin. Bu jarayonni O‘TIL va etimologik lug‘at orqali ko‘rsatib berishga harakat qilindi. Misollar badiiy asar tarkibidan olindi. Ko‘ makchilarning til tizimida tutgan o‘rni xususida A.Kononov, A.G‘ulomov, S.Muttalibov, A.Hojiyev, U.Tursunov, H.Berdiyorov, T.Rustamov, H.Ne’matov, J.Hamdamov, A.Pardayev va boshqalar hamda ayrim internet materiallariga tayanib aytish mumkinki, ko‘makchilar tarixan mustaqil so‘zlar hisoblanib, o‘z leksik ma’nolariga ega bo‘lgan, ammo davrlari o‘tishi bilan bu leksik ma’nolarni yo‘qotib, ularning ma’lum qismi o‘zgarmas bo‘lib, hech qanday grammatik shakllarni qabul qilmaydigan holga kelib qolgan, o‘zidan oldin kelgan so‘zlar bilan birgalikda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon, obyekt, o‘xshatish, payt, masofa, yo‘nalish singari grammatik ma’nolarni ifoda etadigan va yordamchi vosita sanaladigan til birliklaridir. Ular nutqda so‘zlarni o‘zaro bog‘lovchi grammatik vositadir. Shuningdek, grammatik vosita bo‘lish jarayonida ularda ma’lum grammatik ma’nolar ham shakllanadi. Bu grammatik ma’nolarni anglatish imkoniyatlari o‘zidan oldin kelgan so‘zlarga bog‘liq bo‘ladi. Buning ustiga ko‘makchilar bo‘lmasa, oldin kelgan so‘zning o‘zi ham ana shu ma’nolarni bera olmaydi. Faqatgina ularning birikuvigina bu ma’nolarni keltirib chiqarishi mumkin. Garchi o‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning grammatik xususiyatlarini diaxronik va sinxronik yo‘nalishda tekshirishga bag‘ishlangan tadqiqotlar yetarli darajada bo‘lsa-da, biz qarab chiqqan manbalardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, o‘zbek tilidagi ko‘makchilarning funksional xususiyatlarini o‘rganishga oid hatto maqola harakteridagi kuzatishlar ham barmoq bilan sanarliligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. 4

Tadqiqot ob’ekt i. O‘zbek tilining izohli lug‘ati va badiiy asarlardagi ko‘makchi vazifasida qo‘llanilib kelayotgan va ko‘makchilashayotgan so‘zlar tanlandi. Ularning funksional xususiyatlar va semantik ma’nolari ochib berildi. Tadqiqot predmeti. Tilimizda ko‘makchilashgan va ko‘makchilashish jarayonida bo‘lgan yuzdan ortiq so‘zlarning o‘zaro munosabatini aniqlashdan iborat. Magistlik ishining maqsadi va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasida ko‘makchilarga funksional differensial, vazifaviy chegaralanganlik nuqtayi nazaridan munosabatda bo‘lish, ularga nafaqat grammatik birlik, balki nutqiy ta’sirchanlik vositasi sifatida qarash hamda maqsadga muvofiq tarzda tanlash va foydalanishning yo‘llarini tahlil qilish, ularni nutqdagi emotsional – ekspressiv ma’no ottenkalarini aniqlashga harakat qilish hamda bunda nutqning og‘zaki va yozma shakllarini o‘rganish kabi masalalarga e’tibor qaratildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbek tilshunosligida vazifadosh ko‘makchilarning funksional xususiyatlari o‘rganildi, bu jihat monografik rejada tadqiq etiladi; ko‘makchilarni o‘zaro va kelishik qo‘shimchalari bilan qiyoslash orqali so‘z ma’nolarining taraqqiyoti belgilanadi; ko‘makchili mikrotizimni leksik – semantik guruhlab o‘rganish orqali ularning rivojlanishi, ma’no taraqqiyoti haqida muayyan ilmiy xulosalar chiqarildi. Ishda quyidagi natijalarga erishildi: - O‘zbek tilida ko‘makchilar maxsus tadqiqot obyekti sifatida o‘rganildi; - Ko‘makchilar diaxron va sinxron aspektda tahlil qilindi; - Sof va vazifadosh ko‘makchilarning badiiy matn(nasr va nazm) tarkibidagi stilistik, semantik xususiyatlari o‘rganildi; - O‘zbek tilining izohli lug‘ati( 5 tomli) tarkibidagi funksional ko‘makchilar o‘rganildi, ularning leksik va grammatik ma’nolari tahlil etildi; - Ko‘makchilarda grammatikalashuv hodisasi tahlil etildi; - Ko‘makchilashayotgan so‘zlarning stilistik xususiyatlari tahlil qilindi. 5