logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish

Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

09.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2920.9248046875 KB
Ko'chirib olish
Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ (9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fani misolida) MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………...….. 3 I BOB. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ texnologiyalari 6 1.1. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati ʻ 6 1.2. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik ʻ jihatlari ……………........................................................................ 10 1.3. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari ʻ .. 12 II BOB. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ metodikasi. . 17 2.1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter imitatsion modellar yaratish texnologiyasi …………………………………………………………………….. 17 2.2. Umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish ʻ metodikasi ………………………………………………………... 23 2.3. Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ …………………………… 34 XULOSA … ………………………………….................................. 43 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR …………………………. 45 ILOVALAR……………………………………………………… . 47 KIRISH Bitiruv malakaviy ishida kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish maqsadida umumiy o rtaʻ ʻ ʻ ta’lim maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan algoritmlar va dasturlash mavzularini tushuntirish va tegishli masalalarini yechish jarayonini o quvchilarga ko rgazmali taqdim etish maqsadida ʻ ʻ kompyuter imitatsion modellar yaratish ko zda tutilgan. ʻ Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Hozirgi paytda ta’lim tizimi tubdan o‘zgarmoqda. Shu boisdan ta’lim jarayonida o‘qitish metodlarini to‘g‘ri qo‘llash va takomillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim jarayonini takomillashtirishning qulay vositalaridan biri kompyuter texnologiyalaridan foydalanishdir. Kompyuterlarning keng qo llanilishi o qituvchilar tomonidan ʻ ʻ metodik qo llanmalarni tayyorlashdagi murakkabliklarni bartaraf qilish va bu ʻ jarayonni takomillashtirish imkonini beradi. Turli xil elektron o quv qo llanmalar, ʻ ʻ metodik qo llanmalarning kompyuterda taqdim etilishi ko pgina afzalliklarga ega. ʻ ʻ Shularni hisobga olgan holda tadqiqotda umumiy o rta ta’lim maktablarida ʻ “Informatika va axborot texnologiyalari” fani bo yicha kompyuter imitatsion ʻ modellar yaratish asosiy maqsad qilib olingan. Mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu bitiruv malakaviy ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ish ning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishida umumiy o rta ta’lim maktablarida 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanini ʻ o qitishni samarali tashkil etish uchun multimediali o qitish tizimlarini yaratish va ʻ ʻ ulardan foydalanish mazmunini ishlab chiqish h amda amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ish ning vazifalari: 2 -“9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligini imitаtsion modellarga ustuvorlik berish asosida o‘qitish metodlari va texnologiyalarini aniqlash; -“9 -sinf “I nformatika va axborot texnologiyalari ” o‘ quv kursining imitatsion texnololgiyalari asosida o‘ qitish metodikasini takomillashtirish; Bitiruv malakaviy ish ning predmeti. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi asosida takomillashtirish metod va texnologiyalari. Ilmiy - tadqiqot usullari . Bitiruv malakaviy ishida qo yilgan maqsadigaʻ erishish va vazifalarni hal qilish uchun ilmiy-nazariy, pedagogik-psixologik, mantiqiy, ilmiy-metodik manbalarni o rganish va modellashtirish (loyihalash), ʻ bevosita va bilvosita pedagogik kuzatuv; pedagogik tajriba-sinov; natijalarni matematik statistik qayta ishlash, tahlil qilish va umumlashtirish kabi nazariy va emperik usullardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ish ning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o’quv jarayonini takomillashtirishda kompyuter imitatsion modellaridan foydalanildi. Kompyuter imitatsion modellar yordamida tabiiy fanlar yo‘nalishidagi 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi mazmunan takomillashtirildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining ilmiy ahamiyati umumiy o rta ta’lim maktablari ʻ da “Informatika va axborot texnologiyalari ” dars mashg ulotlari uchun kompyuter imitatsion ʻ modellar i ning yarati sh va taklif eti sh bilan izohlanadi. Bajarilgan bitiruv malakaviy ishning strukturasi . Bitiruv malakaviy ishi 2 bobdan iborat bo lib, birinchi bob ʻ kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari ʻ ʻ mavzusiga bag ishlangan bo lib uning stukturasi quyidagicha: ʻ ʻ 3 1.1 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati haqida ʻ ma’lumotlar va ta’rflar o rganilib tahlil qilingaan. ʻ 1.2 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari. Bu bo limda ʻ ʻ o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlarining mohiyati qisqacha ʻ yoritilgan. 1.3 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari bo yicha tegishli ʻ ʻ texnologiyalar tahlil qilindi va takomillashtirildi. 2-bob kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish metodikasini o rganishga ʻ ʻ bag ishlangan. ʻ 2.1. bo limida ʻ Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter imitatsion modellar yaratish texnologiyasi qisqacha yoritilgan. 2.2. bo limida umumiy o rta ta’lim ʻ ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish metodikasi ʻ da algoritmlar bo yicha tushunchalar, ʻ algoritmning turlari va har bir tur bo yicha masalalar yechish jarayonlari ʻ kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. 2.3. bo limida ʻ Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ da Python dasturlash til ini o rnatish, unda ʻ o zgaruvchilarni tasniflash va turli masalalarni yechish jarayonlari ʻ kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. Olingan natijalarning qisqacha mazmuni. Ushbu BMI da kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini ʻ ʻ takomillashtirish da keyingi yillarda olingan asosiy natijalar va ularni umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayoniga tadbiqini o rganish va umumiy o rta ta’lim ʻ ʻ ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish ʻ 4 metodikasi da algoritmlar bo yicha tushunchalar, algoritmning turlari va har bir turʻ bo yicha masalalar yechish jarayonlari ʻ va Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ da Python dasturlash til ini o rnatish, unda o zgaruvchilarni tasniflash va turli masalalarni ʻ ʻ yechish jarayonlari kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. I BOB. KOMPYUTER IMITATSION MODELLAR YORDAMIDA UMUMIY O RTA TA’LIM MAKTABLARI O QUV JARAYONINI ʻ ʻ TAKOMILLASHTIRISH TEXNOLOGIYALARI 1.1. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati ʻ Kompyuter imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini ʻ takomillashtirish, ta’lim sohasida keyinchalik muhim ishlab chiqarilgan texnologiyalardan biridir. Bu yordam, o quv jarayonini aniqroq tahlil qilish, ta’lim ʻ jarayonida turli o zgarishlarni kiritish va o quv jarayonining samaradorligini ʻ ʻ oshirishga yordam beradi. Umumiy o rta ta’lim maktablari uchun kompyuter imitatsion modellar ʻ yordamida o quv jarayonini takomillashtirishning bir necha yutuqlari mavjud: ʻ O quv jarayonining aniqroq tahlilini qilish: Kompyuter imitatsion modellari, ʻ o quv jarayonini aniqroq tahlil qilishga yordam beradi. Bu, o quv jarayonining ʻ ʻ muammoli bo lgan yoki o zgaruvchi bo lishi mumkin bo lgan nuqtalarini aniqlash ʻ ʻ ʻ ʻ va ularni yechish imkoniyatini beradi. O quv jarayonida turli o zgarishlarni kiritish: Kompyuter imitatsion ʻ ʻ modellar yordamida, o quv jarayoniga turli o zgarishlarni kiritish mumkin. ʻ ʻ Masalan, o quv jarayonida yangi darsliklar yoki muntazam ta’lim dasturlari ʻ kiritish, o quvchilarga ko rsatmalar berish va boshqa o zgarishlar kiritish mumkin. ʻ ʻ ʻ O quv jarayonining samaradorligini oshirish: Kompyuter imitatsion ʻ modellar yordamida o quv jarayonining samaradorligini oshirish ham mumkin. Bu, ʻ o quvchilar o rtasida qatnashishni oshirish, o quvchilarning kelajakda ʻ ʻ ʻ 5 o zlashtirishlari va o zlashtirishlari uchun yaxshi sharoitlar yaratish kabi muhimʻ ʻ maqolalarni o rganishiga yordam berishi mumkin. ʻ Kompyuter imitatsion modellar, o quv jarayonida yordam berish uchun bir ʻ nechta yutuqlarga ega. Bu yutuqlardan ba’zilari quyidagilardir: O quv jarayonining aniqroq tahlilini qilish: Kompyuter imitatsion modellar, ʻ o quv jarayonining barcha taraflarini o qib chiqish va tahlil qilish mumkin. Bu, ʻ ʻ o quv jarayonidagi muammolar va o zgarishlarni aniqlashga yordam beradi. ʻ ʻ O quv jarayonida turli o zgarishlarni kiritish: Kompyuter imitatsion ʻ ʻ modellar, o quv jarayonida turli o zgarishlar kiritishga imkon beradi. Misol uchun, ʻ ʻ o quv jarayonida yangi darsliklar kiritish, o quvchilarga ko rsatmalar berish va ʻ ʻ ʻ boshqa o zgarishlar kiritish mumkin. ʻ O quv jarayonining samaradorligini oshirish: Kompyuter imitatsion ʻ modellar, o quv jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bu, ʻ o quvchilar o rtasida qatnashishni oshirish, o quvchilarning kelajakda ʻ ʻ ʻ o zlashtirishlari uchun yaxshi sharoitlar yaratish kabi muhim maqolalarni ʻ o rganishiga yordam beradi. ʻ Ma’lumotlar to plamini oshirish: Kompyuter imitatsion modellar, o quv ʻ ʻ jarayonida o quvchilardan yig ilgan ma’lumotlarni saqlash va ulardan ʻ ʻ foydalanishga yordam beradi. Bu ma’lumotlar, o quv jarayonida qanday ʻ o zgarishlarni kiritish kerakligini aniqlash uchun yoki o quvchilarni yaxshi ko rish ʻ ʻ ʻ uchun foydalanilishi mumkin. Ta’lim dasturlarini yaxshilash: Kompyuter imitatsion modellar, ta’lim dasturlarini yaxshilashga yordam beradi. Bu, o quv jarayonida foydalaniladigan ʻ dasturlarni aniqlash, ularni o zgartirish va yangilashga yordam beradi. ʻ Bularning hammasi birga o quv jarayonini takomillashtirishga yordam ʻ beradi va o quvchilarning o zlashtirishlarini yaxshilash va o rganishga yordam ʻ ʻ ʻ beradi. Bugungi kunda, kompyuter imitatsion modellar o quv jarayonini ʻ takomillashtirishda muhim yordam beradigan innovatsion texnologiyalardan biri hisoblanadi. Bu yordam, o quv jarayonini aniqroq tahlil qilish, ta’lim dasturlarini ʻ 6 yaxshilash, o quv jarayonida turli o zgarishlarni kiritish, ma’lumotlar to plaminiʻ ʻ ʻ oshirish va o quv jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi. ʻ Umumiy o rta ta’lim maktablari ham kompyuter imitatsion modellar ʻ yordamida o quv jarayonini takomillashtirishni o rganish va ularni amalga ʻ ʻ oshirishni o rganishga harakat qilmoqdalar. Bu yordam, o quv jarayonini aniqroq ʻ ʻ tahlil qilish, o quv jarayonida turli o zgarishlarni kiritish va o quv jarayonining ʻ ʻ ʻ samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bunda, o quv jarayonida ʻ foydalaniladigan yangi dasturlar va texnologiyalar kiritilishi, o quv jarayonining ʻ qulayligini oshirish uchun o quvchilarga qo shimcha ko rsatmalar berilishi ʻ ʻ ʻ mumkin. Kompyuter imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini ʻ takomillashtirish, o quvchilar o rtasida qatnashishni oshirish va o quvchilarning ʻ ʻ ʻ o zlashtirishlarini yaxshilash uchun ham muhimdir. Bu yordam, o quv jarayonini ʻ ʻ nazorat qilish va ta’limni yaxshilash uchun qo llaniladigan rivojlangan ʻ texnologiyalardan biridir. Bunday yordam uchun, o quvchilarning ma’lumotlari yig ilish, ma’lumotlar ʻ ʻ tahlili va kompyuter modellarini ishlatishni o rganish kerak. Bu, o quv jarayonini ʻ ʻ takomillashtirish uchun zarur bo lgan tajribalar va tajribalar yig ilishga imkon ʻ ʻ beradi. Bularning hammasi ko rib chiqilganda, kompyuter imitatsion modellar ʻ yordamida o quv jarayonini takomillashtirish umumiy o rta ta’lim maktablari ʻ ʻ uchun muhim innovatsion yordamdir va ularning ta’lim jarayonida muhim ahamiyati bor. Respublikamiz ta’lim tizimiga axborot-kommunikasiya hamda innovasion texnologiyalarning jadal sur’atlarda tatbiq etilishi ta’lim tizimi sifatini oshirishni tashkil etishning shakli va mazmunida ulkan o‘zgarishlar yasamoqda. Hukumatimiz tomonidan bu borada bir qator qarorlarning qabul qilinishi ta’lim muassasalarini axborot texnologiyalari bilan jihozlashda hamda bilim oluvchilarning eng zamonaviy vositalar orqali ta’lim olishida muhim ahamiyat kasb etmoqda [7]. 7 Bugungi kunda AKT vositalaridan samarali foydalanish, axborot texnologiyalari, telekommunikasiyalar tarmoqlarini, ma’lumotlar uzatishni, internet xizmatlariga kirib borishni rivojlantirish va zamonaviylashtirish respublikamizda ustuvor vazifalar qatoridan joy oldi. Oxirgi yillarda respublikamizda qabul qilingan qonunlar, farmon va qarorlar jamiyatni axborotlashtirish sohasida ham ilg‘or mamlakatlardan ortda qolmaslik yo‘lida olib borilayotgan katta hajmdagi tashkiliy va amaliy ishlardan dalolat beradi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini intensiv yo‘lga o‘tkazish, resurslarning barcha turlaridan oqilona foydalanish, ishlab chiqarishga tobora takomillashgan mehnat qurollarini joriy etish muhim vazifa qilib qo‘yilgan. Bu esa axborotlashtirishning ulkan imkoniyatlaridan samarali foydalanishni taqozo qiladi. Axborotlar ko‘lamining to‘xtovsiz oshib borayotgani asrimizning o‘ziga xos xususiyatlaridandir. Bugungi kunga kelib axborot resurslari, axborot banklari, axborot biznesi, axborot xavfsizligi, interaktiv xizmatlar kabi axborotlashgan jamiyatga xos bo‘lgan yangi tushunchalar paydo bo‘ldi va ular doimiy ishlatilmoqda. Mamlakatda axborotlashtirish, xalq xo‘jaligining barcha sohalariga yangi axborot texnologiyalarini joriy etish va jamiyatning barcha qatlamlarini ushbu texnologiyalardan samarali foydalanishga o‘rgatish ishlari keng ko‘lamda olib borishni taqozo qiladi. Axborot texnologiyalari shuning uchun umumiy o‘rta, kasb-hunar hamda oliy ta’limda, qayta tayyorlov va malaka oshirish kurslarida o‘quv rejalariga kiritilgan holda o‘qitiladi. Axborot-kommunikasiya texnologiyalari o‘quvchi, talaba va tinglovchilarni o‘qitish va tarbiyalash jarayoniga faol ta’sir ko‘rsatadi, chunki u bilimlarni va o‘qitish usullarini uzatish sxemasini o‘zgartiradi. Axborot-kommunikasiya texnologiyalarining joriy etilishi ta’lim texnologiyalariga ta’sir ko‘rsatibgina qolmay, jarayonga yangilarini ham olib kiradi. Ular kompyuterlar va telekommunikasiyalar, maxsus qurilmalar, dasturiy va apparat vositalar, axborotni qayta ishlash tizimlaridan foydalanish bilan bog‘liq. Afsuski, bugungi kunda ta’lim muassasalaridagi o‘quv jarayonlarining kuzatuvi shuni ko‘rsatmoqdaki, axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan 8 foydalanish bu sohadagi shiddatli rivojlanishga hamohang amalga oshirilmay qolmoqda. Bunga sabab ayrim ta’lim muassasalarida moddiy-texnika bazasining talabga javob bermasligi, ayrim ta’lim muassasalarda zamonaviy kommunikasiya tizimlariga bog‘lanish imkoniyatining cheklanganligi, barcha imkoniyatlar yaratilgan ta’lim muassasalarida esa bu imkoniyatlardan samarali foydalanishning yo‘lga qo‘yilmaganligidir. Aksariyat holatlarda ta’lim muassasalarida professor- o‘qituvchilar va pedagoglarning dars jarayonlariga taqdimot tayyorlash bilan chegaralanib, axborot-kommunikasiya vositalarning imkoniyatlaridan bir tomonlama foydalanishga o‘rganib qolinganini kuzatish mumkin. Xatto Миcрософт korporasiyasining Windows ilovalari ro‘yxatidan, shu jumladan, Microsoft office dasturlarining mavjud imkoniyalaridan foydalanish sust yo‘lga qo‘yilgan. Respublikamiz miqyosida ta’lim muassasalari bo‘yicha xilma-xillik, rang-baranglik o‘rniga axborot-kommunikasiya texnologiyalarining mavjud imkoniyatlaridan foydalanishda bir xillik tendensiyasi saqlanib qolmoqda. Vaholangki, bugungi kunda o‘quv jarayonlarida axborotkommunikasiya texnologiyalari vositalaridan foydalanishning bir qator afzalliklari mavjud:  o‘quv materiali taqdimotini turli platforma va dasturlardan foydalanib tayyorlash;  elektron darslik, ensiklopediya va trenajerlardan foydalanish; jarayonlar va hodisalarni modellashtirish;  masofadan o‘qitishni ta’minlash;  interfaol ta’lim telekonferensiyalar o‘tkazish;  bilimlarni tekshirish va nazorat dasturlaridan foydalanish;  nashriyot tizimlar dasturlari xizmatidan foydalanish;  ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarining mavjudligi va boshqalar.  Shuni ta’kidlash lozimki, ta’lim jarayonida multimedia vositalaridan samarali foydalanish:  o‘quvchi va talabalarni o‘qishga rag‘batlantirishga;  ijtimoiy maqsadlarni amalga oshirishga;  o‘qitish jarayonlarini jonlashtirishga; 9  o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga;  o‘quv materialini mustaqil o‘zlashtirish ko‘nikmasini rivojlantirishga;  shaxsiylashtirish hisobiga ta’lim samaradorligini oshirishga olib keladi. 1.2 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari ʻ Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari ʻ o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari quyidagilarni o z ichiga ʻ ʻ oladi: 1. O quvchilarning ma’lumotlari yig ilishi: Kompyuter imitatsion ʻ ʻ modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, o quvchilarning ʻ ʻ ma’lumotlarini yig ilishni oshiradi. Bu, o quvchilarning ta’limda samaradorligini ʻ ʻ oshiradi va ularga o zlashtirishlarini yaxshilash uchun imkoniyat yaratadi. ʻ 2. O quv jarayonining individual tiklanishiga imkon berish: Kompyuter ʻ imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, o quvchilarning ʻ ʻ individual tiklanishiga imkon beradi. Bu, o quvchilarning o zining o zlashtirishiga ʻ ʻ ʻ mos keladigan ta’lim yo nalishlarini tanlashi va o zlashtirishini yaxshilashiga ʻ ʻ yordam beradi. 3. Ta’limingizni o rganish usullarini yaxshilash: Kompyuter imitatsion ʻ modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, ta’lim o rganish usullarini ʻ ʻ yaxshilashga yordam beradi. Bu, o quvchilarga o rganishni qulay va samarador ʻ ʻ qilish uchun boshqa usullarni ishlatishga imkon beradi. 4. O quv jarayonida turli xil dasturlarni ishlatish: Kompyuter imitatsion ʻ modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, turli xil ta’lim ʻ dasturlaridan foydalanishga imkon beradi. Bu, o quvchilarning o rganish ʻ ʻ usullarini, darsliklarni va boshqa materiallarni tanlashiga va o zlashtirishiga ʻ yordam beradi. 5. O quv jarayonida yaxshi samaradorlikni ta’minlash: Kompyuter ʻ imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, o quv ʻ ʻ 10 jarayonida yaxshi samaradorlikni ta’minlashga yordam beradi. Bu, o quvchilarningʻ o rganishni qulay va samarador qilishiga va o zlashtirishiga yordam beradi. ʻ ʻ Bularning barchasi birga o quv jarayonini takomillashtirish va ʻ o quvchilarning o zlarini yaxshilash uchun ko p imkoniyatlar yaratadi. Kompyuter ʻ ʻ ʻ imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, pedagogik ʻ jihatdan o quv jarayonini yaxshilash uchun zarur bo lgan muhim yordamlardan ʻ ʻ biridir. O quv jarayonini takomillashtirishning o quvchilarning motivatsiyasini ʻ ʻ oshirish uchun quyidagi yordamlardan foydalanish mumkin: 1. Interaktiv ta’lim dasturlari: Interaktiv ta’lim dasturlari o quvchilarning ʻ o rganishni qiziqishli va qulay qilish uchun yaxshi bir vosita bo lib, ularning ʻ ʻ motivatsiyasini oshirishga yordam beradi. Bu dasturlar, o quvchilar uchun qiziqarli ʻ vizual tajribalar, ilovalar va interaktiv testlar bilan bog liq bo lishi mumkin. ʻ ʻ 2. Maqsadlar va maqsadlar: O quvchilarning maqsadlarini va maqsadlarini ʻ aniqlash, ularning motivatsiyasini oshirish uchun muhimdir. Bu, o quvchilarga ʻ o rganish uchun qanday maqsadlar qo yishlarini, o rganish jarayonida qanday ʻ ʻ ʻ maqsadga yo naltirishlarini va o zlashtirishlari yaxshilash uchun qanday maqsadlar ʻ ʻ qo yishlarini o rganishiga yordam beradi. ʻ ʻ 3. O quvchilarning qiziqtirgan ma’lumotlarga yo naltirish: O quvchilarning ʻ ʻ ʻ qiziqtirgan ma’lumotlarga yo naltirish, ularning motivatsiyasini oshirish uchun ʻ yaxshi bir vosita bo lib, o quvchilarning o rganishni qiziqishli va qulay qilishga ʻ ʻ ʻ imkon beradi. Bu, o quvchilarning o rganishni qiziqishli hollarda ma’lumotlarni ʻ ʻ o rganishlariga yordam beradi. ʻ 4. Ta’limning o quvchilar sifatida foydalanishini oshirish: Ta’limni ʻ o quvchilar sifatida foydalanishini oshirish, ularning motivatsiyasini oshirish ʻ uchun muhimdir. Bu, o quvchilarning o rganishni qanday foydalanishlari ʻ ʻ mumkinligini o rganishiga yordam beradi va ularning o rganish jarayonida ʻ ʻ muvaffaqiyat qozonishiga yordam beradi. Bularning hammasi birga o quv jarayonini takomillashtirish va ʻ o quvchilarning motivatsiyasini oshirish uchun imkoniyatlar yaratadi. Kompyuter ʻ 11 imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini takomillashtirish, o quvchilarningʻ ʻ motivatsiyasini oshirish uchun zarur bo lgan muhim yordamlardan biridir. ʻ 1.3 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari ʻ Ta’lim jarayonida kompyuter vositalaridan foydalanish axborot ta’lim texnologiyalarining yangi avlodining yaratilishiga, ta’lim sifatini oshirishga, yangi ta’sir vositalarini yaratishga, o‘qituvchi va ta’lim oluvchining samarali hamkorligiga olib keldi. Mutaxassislarning fikricha, kompyuter vositalari asosidagi yangi axborot ta’lim texnologiyalari etarli darajada ta’lim samaradorligini oshirish imkoniyatlarini beradi. Mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash kurslarining o‘quv rejalarida nazarda tutilgan dasturiy vositalarni o‘rgatish ishlarini malaka oshirish kurslarida muvaffaqiyatli davom ettirib, o‘qituvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda kompyuter dasturlarining yangi avlodlarini o‘rganishni tashkil etishni yo‘lga qo‘yish orqali mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish imkoniyatlari mavjud. Bugungi kunda o‘qitish samaradorligini oshirishda, an’anaviy bosma darsliklar bilan bir qatorda, zamonaviy yangi avlod elektron o‘quv adabiyotlari: multimediali (ko‘p axborotli) elektron darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, ma’ruzalar matnlari, elektron dasturlar, ma’lumotlar banki va boshqalar alohida muhim o‘rin egallaydi [11]. Ushbu ishimizda umumiy o rta ta’lim maktablari uchun kompyuter ʻ imitatsion modellarni yaratish usullari, ularning shakl va turlari, adabiyotlarni yaratishga qo‘yiladigan talablar, elektron darsliklarni yaratish bosqichlari hamda texnologiyasi berilib, ushbu talablarga amal qilingandagina, yuksak saviyadagi zamonaviy multimediali elektron darsliklar yaratish mumkin bo‘ladi. Kompyuter imitatsion modellar eng muhim bo‘lgan tushunchalarni, fikrlarni va keltirilgan misollarni tushunish va eslab qolishni maksimal osonlashtirishi, oddiy darslikka qaraganda, o‘quv jarayoniga inson miyasining eshitish, ko‘rish, 12 emosional xotira kabi barcha imkoniyatlaridan hamda kompyuterli tushuntirishlardan foydalangan holda kirib borishi kerak. Oxirgi yillarda elektron o‘quv qo‘llanma bilan bog‘liq tushunchalar va unga bo‘lgan talablar ahamiyatli tarzda o‘zgardi. Elektron o‘quv qo‘llanmalarni mualliflari ko‘plab bahs munozaralar va eskicha qarashlarga qarshi chiqishlari natijasida elektron o‘quv qo‘llanma tushunchasining ma’lum shakl-shamoili, talablari yuzaga keldi. Quyida elektron o‘quv qo‘llanmaga bog‘liq asosiy tushunchalarni keltirib o‘tamiz: Elektron nashr (EN) – bu grafikli, matnli, raqamli, nutqiy, musiqiy, video, foto va boshqa ma’lumotlar, shuningdek foydalanuvchining bosma xujjatlari majmuasidir. Elektron nashr istalgan elektron ma’lumot tashish qurilmalarida tarqatilishi mumkin – magnitli, shuningdek, Kompyuter tarmoqlari orqali tarqatish mumkin. O‘quv elektron nashr (O‘EN) ilmiy-amaliy bilimlar sohasiga mos keladigan tartiblashtirilgan ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi, talabalar va o‘quvchilar tomonidan bu sohaga oid bilim, ko‘nikmalarni ijodiy va faol egallashlarlarini ta’minlashi kerak. Elektron darslik (ED) – ma’lum yo‘nalish va mutaxassislikning Davlat ta’lim standartlariga to‘liq mos tuzilgan yuqori ilmiy-uslubiy darajada yaratilagan asosiy o‘quv elektron nashrdir. Elektron o‘quv qo‘llanma (EO‘Q) – bu o‘quv qo‘llanmani qisman yoki to‘liq o‘rnini bosuvchi va mazkur turdagi nashr sifatida rasmiy tasdiqlangan elektron nashrdir. Gipermatn – bu elektron shaklda berilgan va tarmoqlangan, tizimli bog‘lanishli, bir fragmentdan ikkinchisiga bir lahzada o‘tishni ta’minlaydigan matndir. Intellektual yadro (IYa) – matematik amallarni sonli va belgili shakllarda ifodalovchi maxsus dasturlar uyg‘unligi. 13 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablariʻ o quv jarayonini takomillashtirish uchun quyidagi texnologiyalar foydalanish ʻ mumkin: 1. Virtual ta’lim platformalari: Virtual ta’lim platformalari, o quvchilarni ʻ bir-biriga va o qituvchilarga bog liq bo lmaydigan o rganishlar uchun qulay ʻ ʻ ʻ ʻ yechimdir. Bu platformalar, o quvchilarning o rganish jarayonida foydalanishlari ʻ ʻ mumkin bo lgan ma’lumotlar bazasiga kirishlariga imkon beradi. ʻ 2. O rganish dasturlari: O rganish dasturlari, o quvchilarning o rganish ʻ ʻ ʻ ʻ jarayonida foydalanishlari mumkin bo lgan ilovalar va o rganish dasturlarini ʻ ʻ o rganishlariga yordam beradi. Bu dasturlar, o quvchilarning o rganishni qulay, ʻ ʻ ʻ qiziqarli va samarador qilishiga imkon beradi. 3. Virtual o quv dasturlari: Virtual o quv dasturlari, o quvchilarning ʻ ʻ ʻ o rganishni qulay va samarador qilish uchun animatsiyalar, videolar va interaktiv ʻ testlarni o z ichiga oladi. Bu dasturlar, o quvchilarning o rganish jarayonida turli ʻ ʻ ʻ xil ma’lumotlarga qurish, topish va ularga qo shimcha tushunchalar qo shishiga ʻ ʻ yordam beradi. 4. Yashirin o rganish: Yashirin o rganish, o quvchilarning o rganish ʻ ʻ ʻ ʻ jarayonida o zlarining ma’lumotlarini yaxshilash uchun yaxshi bir vosita bo lib, ʻ ʻ ularning o rganish jarayonida qulay va samarador qilishiga imkon beradi. Bu, ʻ o quvchilarning o rganishni o zlashtirishlari uchun o zlariga mos keladigan ʻ ʻ ʻ ʻ texnikalar va usullarni o rganishiga yordam beradi. ʻ 5. Ta’limiy o yinlar: Ta’limiy o yinlar, o quvchilarning o rganishni ʻ ʻ ʻ ʻ qiziqishli va qulay qilish uchun yaxshi bir vosita bo lib, ularning o rganish ʻ ʻ jarayonida motivatsiyalarini oshirishga yordam beradi. Bu o yinlar, ʻ o quvchilarning o rganishni qulay va samarador qilishiga, o zlarini yaxshi his ʻ ʻ ʻ qilishiga va o rganish jarayonida muvaffaqiyat ko rishiga yordam beradi. ʻ ʻ Bularning hammasi birga, kompyuter imitatsion modellar yordamida o quv ʻ jarayonini takomillashtirish uchun muhim texnologiyalar bo lib, o quvchilarning ʻ ʻ o rganish jarayonida qulay va samarador qilishiga, motivatsiyalarini oshirishga va ʻ o zlarini yaxshi his qilishga imkon beradi. ʻ 14 Virtual ta’lim platformalari, o quvchilar va o qituvchilar uchun o rganishʻ ʻ ʻ jarayonida interaktiv bir muhit yaratish uchun yaratilgan platformalardir. Bu platformalar, o rganish jarayonida ta’lim materiallarini, testlar va sinovlar ʻ ko rsatish, yozish va ma’lumotlar almashish, onlayn darslar o tkazish va boshqa ʻ ʻ ko plab funktsiyalarni o z ichiga oladi. Virtual ta’lim platformalari quyidagi ʻ ʻ bosqichlarda ishlaydi: 1. Platformaga kirish: O quvchilar, o qituvchilar yoki qo llab-quvvatlash ʻ ʻ ʻ xodimlari, virtual ta’lim platformasiga kirish uchun foydalanuvchining identifikatsiyasi va kirish ma’lumotlarini kiritishlari kerak bo ladi. ʻ 2. Ta’lim materiallari va testlar: Virtual ta’lim platformalari, o quvchilarning o rganish jarayonida foydalanishlari mumkin bo lgan ma’lumotlar ʻ ʻ ʻ bazasiga kirishlariga imkon beradi. Bu platformalar, o quvchilarga o rganish ʻ ʻ materiallarini va testlarini olib kelishga imkon beradi. 3. Onlayn darslar: Virtual ta’lim platformalari, onlayn darslar o tkazish ʻ uchun ham ishlatiladi. Bu platformalar, o quvchilarning o rganish jarayonida ʻ ʻ o qituvchilardan dars olishlari uchun qulay va samarador bir muhit yaratishga ʻ imkon beradi. 4. Sinov va baholashlar: Virtual ta’lim platformalari, o quvchilarning ʻ o rganish darajasini baholash uchun sinovlar va testlar tashkil etishga imkon ʻ beradi. Bu, o quvchilarning o zlashtirishlarini baholash va yaxshilash uchun yaxshi ʻ ʻ bir vosita bo lib, o quv jarayonini takomillashtirishda yordam beradi. ʻ ʻ 5. Ma’lumot almashish va ko rsatish: Virtual ta’lim platformalari, ʻ o quvchilar va o qituvchilar o rtasida ma’lumot almashishning oson va samarador ʻ ʻ ʻ usullarini taqdim etadi. Bu, o quvchilarning o rganish jarayonida foydalanishlari ʻ ʻ mumkin bo lgan ma’lumotlarni almashish, o z fikrlarini ko rsatish va ʻ ʻ ʻ o zlashtirishlarini yaxshilashga yordam beradi. ʻ Virtual ta’lim platformalari, o quv jarayonini takomillashtirish uchun muhim ʻ bir texnologiyadir. Bu platformalar, o rganish jarayonida qulay va samarador bir ʻ muhit yaratishga imkon beradi, o quvchilarning o rganish materiallariga oson ʻ ʻ kirish va o zlashtirishlarini yaxshilashga yordam beradi [9]. ʻ 15 II BOB. KOMPYUTER IMITATSION MODELLAR YORDAMIDA UMUMIY O RTA TA’LIM MAKTABLARI O QUV JARAYONINIʻ ʻ TAKOMILLASHTIRISH METODIKASI. 2.1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter imitatsiya modellarini yaratish va joriy qilish Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari” ʻ fanining maqsad va vazifalari bugungi kunda umumiy o rta ta’lim maktablarda o‘z ʻ oldiga hozirgi jamiyatimiz talablariga javob bera oladigan, maktab bitiruvchisiga mustaqil ravishda zamonaviy kompyuter vositalari bo‘yicha keyingi hayotida unumli faoliyatida amalga oshirish imkoniyatlarini ochib beradigan kafolatli tayyorgarligini ta’minlashni maqsad qilib qo‘ygan. «Informatika va axborot texnologiyalari» fanini o‘rganish, amaliy faoliyatida qo‘llash, o‘zaro bog‘liq fanlarni o‘rganish, o‘quvchilarni ta’limni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan 16 axborot texnologiyalari oid aniq bilimlar bilan qurollantiradi. U o‘quvchilarning intellektual rivojlanishiga muhim hissa qo‘shadi [12]. Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari”ʻ fani ta’limining tayanch qismi mazmuni axborot, kompyuter, axborot texnologiyalari, kompyuterda masalalar yechish texnologiyalari, axborot texnologiyalarining istiqbollarini o‘rgatishdan iborat. Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari” ʻ fani ta’lim jarayonini o‘qituvchilar yaxlit holda aniq tasavvur etishi, uning qismlari orasidagi munosabatni to‘g‘ri belgilashi, kompyuter imitatsion modellardan foydalanishni shunga ko‘ra rejalashtirishi kerak. Tuzilgan reja asosidagi kompyuter imitatsion modellar o‘qituvchilarning mehnatini engillashtiradi. Yaxshi tayyorgarlik bilan kompyuter imitatsion modellardan foydalanishda vaqt tejaladi. Eng muhimi, tuzilgan reja darsni o‘tishda samaradorlikni ta’minlaydi. Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan ʻ kompyuter imitatsion modellarni oldindan rejalashtirish, o‘qitish usullarini tanlash, ayniqsa, dars jarayonida 45 daqiqadan samarali foydalanish imkonini beradi, o‘qitish mazmuni va saviyasi o‘qituvchilardan ijodkorlikni talab etadi, mehnatini ko‘ngilli va zavqli qiladi. Aks holda, ta’lim jarayoni ma’lum bir qolipga tushib qoladi, natijada har kuni bir xil ta’lim turidan, bir xil usullardan foydalanishadi: uy vazifasi tekshiriladi, yangi dars bayon etiladi, o‘quvchilardan so‘raladi, uy vazifasi beriladi va hokazo. Ba’zan shunday ham bo‘ladiki, o‘qituvchilar yangi bilimni o‘quvchilarga tushuntirishga ko‘proq e’tibor berib, amaliy ishlarga kam etibor beradi. Natijada o‘quvchilarning qiziqishi pasayadi, ularda zerikish paydo bo‘ladi. Ko‘pincha, o‘quvchilar masalan: algoritm tushunchasi va uning xossalari mavzusini yoddan aytadilar, amalda esa, kompyuterda ishlash jarayonida xatolikga yo‘l qo‘yishadi, kompyuterda ishlash malakalarini o‘zlashtirishda passivlashadilar [13]. Umumiy o rta ta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari” ʻ fanidan amaliy topshiriqlarga munosib o‘rin berish, dastavval, rejada aks etgan bo‘lishi lozim. Interaktiv darsni shunday yaratish kerakki, o‘quvchilar ham uyda, 17 ham sinfda mustaqil ishlasinlar, axborotni tasvirlash, kodlash, o‘lchash va qayta ishlash usullari, algoritm, blok-sxema, dastur tuzishning asosiy ko‘nikmalari, shuningdek, kompyuterdan foydalanish malakalarini muntazam egallab borsinlar. O‘qituvchilar o‘quv yili boshida qaysi mavzularni interaktiv usullardan foydalanib o‘tishni ish rejasida belgilab olishsalar samarali bo‘ladi. Kompyuter imitatsion modellar yaratishda “Informatika va axborot texnologiyalari» fanidan davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi asos qilib olinadi. Umumiy o rta ta’lim maktablarida o‘qituvchilar har bir darsga interaktivʻ usullardan foydalangan holda dars o‘tishni reja qilganlarida, amalga oshiriladigan nazariy va amaliy ishlarni, ya’ni o‘quvchilarga bilim berish yuzasidan bajariladigan ishlar, avval o‘tilgan mavzulardan qaysilarini qaytarish zarurligi, ulardan qayerda va qanday foydalanish, dars uchun zarur ko‘rgazmali qurollar va unda bajariladigan mashqlar rejada oldindan o‘z ifodasini topishi zarur. Bunday rejalar o‘qituvchilarning ishini yengillashtiradi, darsning samaradorligini, o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Kompyuter imitatsion modellardan umumiy o rta ta’lim maktablarida ʻ “Informatika va axborot texnologiyalari” fanida foydalanish samaradorligi, avvalo, unga puxta tayyorgarlik ko‘rishga bog‘liq. O‘qituvchilar uchun darsga tayyorlanish eng mas’uliyatli va eng muhim ish hisoblanib keladi. Interaktiv darsda yuz beradigan har qanday nazariy, hatto metodik kamchiliklar unga yaxshi tayyorlanmaslik yoki unga befarq qarash natijasida sodir bo‘lishi mumkin. Kompyuter imitatsion modellardan foydalanish rejasida o‘qituvchilarning ish mazmuni va hajmi o‘z ifodasini topishi lozim. Qolaversa, ta’limda talabalarning yosh xususiyatlari va imkoniyatlariga muvofiq ish olib borilsagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin [14]. Axborot texnologiyalari sohasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib, takomillashib borayotgan bugungi kunda ta’limni axborot texnologiyalari asosida tashkil etish, uning mazmunini o‘quvchilar ongiga to‘laqonli singdirish dolzarb muammo sifatida ko‘tarilmoqda. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida o‘qitishning muammoli usuli axborot-reseptiv va reproduktiv metodlari bilan birgalikda keng 18 qo‘llaniladi. Bu muhitda elektron ta’lim resurslari ta’lim mazmunini taqdim etish, o‘quvchining bilish faoliyatini boshqarish va nazorat qilish vositalari sifatida foydalaniladi. O‘qitishning har bir vositasi o‘ziga xos didaktik imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘qituvchi bunday imkoniyatlarni yaxshi bilishi va o‘quv materiallarini mazkur vositalar bo‘yicha taqsimlay olishi hamda ulardan didaktik masalalarning echimiga bag‘ishlangan o‘quv axborotlarni ajratib olmog‘i lozim bo‘ladi. Elektron ta’lim resurslari zamonaviy axborot texnlogiyalari muhitida o‘qitishning didaktik, dasturiy va texnik interfaol majmuasidan tashkil topadi. Elektron ta’lim resurslari an’anaviy majmualaridan farqliroq, o‘qitishning kompyuter va an’anaviy texnologiyalari birligi sifatida namoyon bo‘ladi [15]. Elektron ta’lim resurslari asosida o‘quv jarayonini tashkil etishda multimedia texnologiyalarining qo‘llanilishi o‘quvchilarga o‘qishga qiziqishni yanada orttiradi, ta’limning interaktiv xususiyati asosida o‘quvchilarning fikrlash qobilyatini rivojlantiradi va o‘quv materiallarini o‘zlashtirilishining samaradorligini oshiradi. Shu bilan bir qatorda elektron ta’lim resurslari real hayotlarda namoyish qilinishi qiyin yoxud murakkab bo‘lgan jarayonlarni modellashtirish va kuzatish imkoniyatini beradi, o‘quv materiallarining uzlashtirilishi nafaqat darajasiga ko‘ra, balki o‘quvchilar erishgan mantiq va qabul qilishlari darajasiga ko‘ra ham samarali bo‘lishini bildiradi. Elektron ta’lim resurslari hamda masofaviy ta’lim o‘quv-metodik ta’minotining samarali integrasiyasini ta’minlashi, o‘quvchilarga mustaqil izlanish yo‘li bilan materiallarni topish, o‘rganish hamda muammoli masalalarni hal etish orqali ularda ma’lum tadqiqot ishlarini amalga oshirish ko‘nikmalarini shakllantirishi, o‘quvchilarning kurs, malakaviy bitiruv ishlarini bajarishda, magistrlik dissertatasiyalarini tayyorlashda o‘quv materiallari bilan mustaqil tanishish, tanlab olish, axborot hamda ma’lumotlarni tahlil eta olish kabi malakalarni shakllantirishi uchun sharoit yaratishi kabi didaktik vazifalarni ham amalga oshiradi. 19 E lektron ta’lim resurslaridan foydalanishda o quvchilar faol ishtirok ʻ e tadi, topshiriq ustida ishlaydilar, o zgalarning fikr-mulohazalarini muhokama qiladilar, ʻ tinglaydilar, savollar beradilar, bir –biridan yordam so raydilar, yordam berishni ʻ o rganadilar. ʻ E lektron ta’lim resurslarining samaradorligi, avvalo, undan foydalanishga puxta tayyorgarlik ko rishga bo ʻ g ʻ liq. O qituvchi uchun darsga tayyorlanish ʻ e ng mas’uliyatli va e ng muhim ish hisoblanadi. E lektron ta’lim resurslaridan ma v zuga tayyorlanish o qituvchidan dastlab ʻ quyidagilarni inobatga olishni talab e tadi:  E lektron ta’lim resurslaridan mavzuga oid materiallarni aniqlash;  Dars shaklini aniqlash;  Mavzu manbalari bilan tanishib chiqish;  Mavzuga oid materiallarni e lektron ta’lim resurslaridan sinchiklab o qish, ʻ o quvchi ʻ larga tushunish qiyinlik qiladigan mavzularni izohlash metodini belgilash ;  Dars rejasini tuzish;  Darsni o tkazish metodini tanlash; ʻ  Darsning maqsad va vazifasiga mos didaktik materiallardan foydalanish;  Dars mavzusining oldingi va keying dasr bilan bo g ʻ liq tomonlarini ochish;  Mavzuni bayon qilish usulini aniqlash;  Uy vazifasini tekshirish metodlarini belgilash;  O quvchilarga beriladigan savollarni tuzatish va javobini ham tayyorlab ʻ qo yish; ʻ  Mavzuga doir qiziqarli topshiriqlar tayyorlab qo yish; ʻ  Uyga beriladigan vazifalarni belgilash. Tajribalardan ma’lumki, o quv jarayonida o quvchilarning psixologik ʻ ʻ xususiyatlariga muvofiq ish olib borilsa, ular bilimlarini yaxshi o zlashtiradilar. ʻ Bilimlarni o zlashtirishning muhim sharti uni tushinishdir. O quvchilarning ʻ ʻ ijodkorlik qobilyatini rivojlantirishda e lektron ta’lim resurslaridan foydalanish o ziga xos afzalliklarga ʻ e ga. U talabalarni mantiqiy fikrlashga, fanga ilmiy va ijodiy yondashishga o rgatadi, o quvchilar uchun o quv mavzularini oson ʻ ʻ ʻ 20 o zlashtirishiga, ilmiy dunyoqarshining shakllanishiga muhim omil bo lib xizmatʻ ʻ qiladi, bilimlarni mustahkam e gallashga yordam beradi, his tuyg ularga ta’sir ʻ e tgan holda mash a qqatli aqliy faoliyat natijasida fanga va kasbga nisbatan muhabat uy g ʻ otadi. Shunga ko ra, ta’kidlashimiz mumkinki, ʻ o quvchi ʻ larning ijodiy faolligi va o quv faoliyatining to ʻ ʻ g ʻ ri tashkil e tilishi informatikadan e lektron ta’lim resurslari samaradorligiga va undan foydalanib qiziqarli dars o tilishiga zamin ʻ yaratadi. Bunda o quvchilar mavzularni mustaqil o rganish malaka va ʻ ʻ ko nikmalarini ʻ e gallaydilar, amaliy va nazariy maslalarni yechadilar [16]. O rgatuvchi, namoyishli, multimediali, bilimni nazorat qiluvchi, o quvchilar ʻ ʻ bilimini baholovchi kompyuter texnologiyalarini dars jarayoniga tatbiq qilib, e lektron ta’lim resurslarini yaratish va ulardan foydalanib dars o tish ʻ o quvchilarning ijodkorlik qobilyatlarini yanada rivojlanishiga olib keladi. ʻ Aytib o tilganidek, ʻ e lektron ta’lim resurslari zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida o qitishning didaktik, dasturiy va texnik interfaol ʻ majmuasidan iborat bo lib, uning boshqa majmualaridan afzalliklaridan biri ʻ mustaqil ta’lim olishni, ijodiy fikrlashni, malaka va ko nikmalarni shakllantirish ʻ orqali o‘quv materiallari va ilmiy ma’lumotlarni har tomonlama chuqur o zlashtirilishiga mo ljallanganligidadir. ʻ ʻ E lektron ta’lim resurslarini yaratishda, undagi materiallarni shakllantirishda quyidagilarga ahamiyat berish lozim:  E lektron ta’lim resurslari mazmunan shunday tuzilgan bo lishi kerakki, ʻ undan qo shimcha axborotlarni olish uchun o quvchi ham o qituvchi ham mutlaqo ʻ ʻ ʻ qiynalmasligi lozim;  Mustaqil ta’limni tashkil e tish imkoniyati mavjud bo lishi lozim; ʻ  O quv materiallarini o rgatish bo yicha to liq ʻ ʻ ʻ ʻ yu riqnoma keltirilgan bo lishi shart; ʻ  Nazorat topshiriqlari, o z-o zini tekshirish savollari va javoblari, mashq ʻ ʻ qiluvchi topshiriqlar bo lishi lozim ʻ ; E lektron ta’lim resurslarida bilimlar jozibali, ta’sirchan shaklda ifodalanadi, asosiy tushuncha va ta’riflar aniq va ravshan beriladi, nazorat qilinadi. 21 Shu bois barcha fanlardan e lektron ta’lim resurslarini yaratishga katta ahamiyat berilmoqda. Sababi birinchidan, e lektron ta’lim resurslari axborotlar zamonaviy usulda multimedia va animatsiya vositalari yordamida to laqonliʻ yoritiladi. E lektron ta’lim resurslarining asosiy e ’tiborli xususiyati ham ana shunda. Ikkinchidan, olgan bilimlarni interaktiv usulda nazorat qilish imkoniyati mavjud. Uchinchidan, yaratilgan e lektron ta’lim resurslariini boshqa kompyuterda ishla s ak, unda multimediali imkoniyatlarining buzilishini kuzatish mumkin. Shuning uchun, e lektron ta’lim resurslarini boshqa kompyuterga o rnatiladigan ʻ qilib diskka yozib, undan boshqa kompyuterlarda ham foydalanish imkoni mavjud. Ta’kidlash joizki, e lektron ta’lim resurslari ta’lim beruvchining pedagogik imkoniyatlarini oshiruvchi vosita bo lib xizmat qiladi, lekin ular pedagog o rnini ʻ ʻ bosa olmasligi tabiiy albatta. Ta’lim jarayoni didaktik tamoyillarga, o quv ʻ materialining bir tizimliligi, uzviyligiga asoslanadi. Elektron ta’lim resurslarini yaratish katta mahorat talab qiladigan va uzoq davom etadigan jarayondir. Elektron ta’lim resurslari ta’lim jarayonida yaxshi samara berayotgan va ularga katta ehtiyoj sezilayotgan hozirgi kunda har bir predmet, kurs uchun bunday vositalarni yaratish davr talabi hisoblanadi. Informatika fanidan elektron ta’lim resurslarini yaratish va ulardan ta’lim jarayonida foydalanish orqali o quvchilarning malaka va ko nikmalarini ʻ ʻ shakllantirish masalasi hali yetarlicha tadqiq etilgan emas, ayniqsa umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari uchun. Shu ma’noda elektron ta’lim resurslari o qitish ʻ faoliyatining yangi vositasi sifatida namoyon bo lmoqda [17]. ʻ Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari ʻ o quv jarayonini takomillashtirish metodikasi, o quv jarayonida o quvchilar va ʻ ʻ ʻ o qituvchilar orasidagi munosabatlarni va ma’lumot almashishni tasavvur qilishga ʻ yordam beradi. Bu metodika, o quv jarayonini takomillashtirish uchun muhim bir ʻ vosita bo lib, o quvchilarning o rganish jarayonida muvaffaqiyatli bo lishlari ʻ ʻ ʻ ʻ uchun yaxshi bir texnologiya hisoblanadi. 22 2.2. Umumiy o rta ta’lim maktablari 9-sinf “Informatika va axborotʻ texnologiyalari” darsligi asosida algoritmlar mavzusi bo yicha yaratilgan ʻ kompyuter imitatsiya modeli yordamida o quv jarayonini takomillashtirish ʻ metodikasi. Umumiy o rta ta’lim maktablarida 9-sinf “Informatika va axborot ʻ texnologiyalari” fanini an’anaviy o‘qitish metodikasida o‘quv materiallari asosan o‘qituvchi tomonidan doskada bo‘r yordamida yoki video proektrda slaydlar asosida tushuntiriladi. Kompyuter va axborot texnologiyalari yordamida «Informatika va axborot texnologiyalari» fanini o‘qitishda o‘quv materiallarini obrazlar ko‘rinishida taqdim etish orqali o‘quvchilarga tushuntirish mumkin. «Informatika va axborot texnologiyalari» fanini o‘qitish boshqa fanlarga nisbatan alohida o‘rinda turadi. Buning boisi, «Informatika va axborot texnologiyalari» fani zamonaviy kompyuter va dasturiy ta’minotning asosini tashkil etadi. «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining “Algoritmlash asoslari”, “Algoritm tushunchasi va uning xossalari”, “Algoritm turlari va tasvirlash usullari”, “Chiziqli algoritmlar”, “Tarmoqlanuvchi algoritmlar”, “Takrorlanuvchi algoritmlar” va “Aralash algoritmlar” mavzulari prinsipial jihatdan asosiy hisoblanib, bu bo‘limlarni yaxshi o‘zlashtirgan o‘quvchilarda dasturiy ta’minot yaratish uchun kerakli bilim va ko‘nikma hosil bo‘ladi. Shuning uchun o‘quvchilarga ushbu bo‘limlarni o‘zlashtirishlari uchun kerakli nazariy va amaliy bilimlarni berish lozim. Hozirgi zamon ta’lim tizimida ushbu masalani yechish uchun turli ko‘rinishdagi usul va metodikalarni qo‘llash mumkin. Bulardan biri axborot texnologiyalarining kompyuter imitatsion modellar asosida dars jarayonini tashkil qilishdan iborat. Ushbu bo‘limda umumiy o rta ta’lim maktablarida «Informatika va axborot ʻ texnologiyalari» fanining algoritmga doir tushunchalarini o‘quvchilarga tushuntirishda dastlab uning kelib chiqish tarixi, kashf etilishi, uning xossalari, usullari, tasvirlash yo‘llari, ularning turlari haqida ma’lumot berib o‘tamiz. 23 Algoritm (algorithm – algoritm) so‘zi o‘rta asrlarda paydo bo‘lib, bu o‘zbek mutafakkiri Al-Xorazmiyning (783-855) nomi bilan bog‘liq va u Al-Xorazmiyning lotincha aytilishidir [18]. Ma’lumki, kishilar kundalik turmushida turli-xil ishlarni bajaradi. Har bir ishni bajarishda bir qancha elementar (mayda-mayda) ishlarni ketma-ket amalga oshirishga to‘g‘ri keladi. Mana shu ketma-ketlikning o‘zi bajariladigan ishning algoritmi hisoblanadi. Algoritm dastlab matematikada qo‘llangan bo‘lsa, kompyuterlarning paydo bo‘lishi bilan u oddiy, o‘rta va murakkab masalalarning yechimlarini aniqlashda ishlatila boshlangan. Algoritm - bu berilgan boshlang‘ich ma’lumotlarga asoslanib, talab etilgan natijani ta’minlovchi aniq ko‘rsatmalar ketma-ketligidir. Algoritm ta’rifidan kelib chiqqan holda uning ishlash prinsipini kompyuter imitatsion modellar asosida yoritishga harakat qilamiz. Tadqiqotda qo‘yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan dars jarayonida foydalanishga mo‘ljallangan kompyuter imitatsion modellar yaratildi. Kompyuter imitatsion modellar da 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” faniga oid mavzular animasion ko‘rinishda mazmunan yoritib berilgan (2.1-rasmga qarang). 2.1-rasm. Elektron o‘quv qo‘llanma muqovasining ko rinishiʻ 24 “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan elektron o‘quv qo‘llanma muqovasidagi KIRISH tugmasi ishga tushirilganda ekranda “Algoritmlar” bo‘limi ochiladi (2.2-rasm ga qarang ) 2.2-rasm. Elektron o‘quv qo‘llanma “Algoritmlar” bo liminingʻ ko rinishi ʻ “Algoritmlar” bo‘limi darchasida algoritm tushunchasi bo‘yicha ma’lumotlar berilgan. Shuning bilan birga mazkur darchada “Algoritmning xossalari”, “Algoritmni tasvirlash usullari” va “Algoritm turlari” mavzulariga doir multimediali elektron ishlanmalarga o‘tish tugmalari ham mavjud. tugmasi ishga tushirilsa algoritmning asosiy xossalari darchasi ochiladi (2.3- rasm ga qarang ). 25 2.3-rasm. Algoritmning asosiy xossalari darchasi. Algoritmning asosiy xossalari darchasidagi har bir tushunchaga oid tugmaga sichqoncha ko‘rsatkichi olib borilsa, mos ravishda ma’lumotlar ekranda namoyon bo‘ladi: 1) Diskretlilik - algoritmni chekli sondagi oddiy ko‘rsatmalar ketma-ketligi shaklida ifodalash mumkin (algoritm cheksiz bo‘lishi mumkin emas). Algoritmlarning asosiy xossalari darchasida har bir tugma ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi olib borilsa, xossalari haqida ma’lumot ekranda namoyon bo‘ladi. 2.2-rasmdagi darchada tugmasi ishga tushirilsa ekranda “Algoritmning tasvirlash usullari” darchasi ochiladi (2.9-rasmga qarang). 26 2.9-rasm. Algoritmlarni tasvirlash usullari darchasi. Algoritmlarni tasvirlash usullari darchasidagi har bir tushunchaga oid tugmaga sichqoncha ko‘rsatkichi olib borilsa, mos ravishda ma’lumotlar ekranda namoyon bo‘ladi: Dastur tuzishda birinchi navbatda qaralayotgan masalaning algoritmini ishlab chiqish muhimdir. Algoritmning turlari. Algoritm mantiqiy tuzilishiga, ya’ni bajarilishiga qarab to‘rt turga bo‘linadi: 1) Chiziqli algoritmlar; 2) Tarmoqlanuvchi algoritmlar; 3) Takrorlanuvchi algoritmlar; 4) Aralash algoritmlar. Quyida algoritm ta’rifidan kelib chiqqan holda uning ishlash prinsiplarini kompyuter imitatsion modellar asosida yoritishga harakat qilamiz. 2.2-rasmdagi darchada tugmasi ishga tushirilsa ekranda “Algoritmning turlari” darchasi ochiladi (2.15-rasmga qarang). 27 2.15-rasm. Algoritmning turlari darchasi. Algoritmning turlari darchasida Chiziqli tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, chiziqli algoritm haqida ma’lumot va masalalar tugmalari ekranda namoyon bo‘ladi (2.16-rasmga qarang). 2.16-rasm. Chiziqli algoritm darchasi. 28 Chiziqli algoritm. Hech qanday shart bajarilmasdan, faqat ketma-ket bajariladigan jarayonlarga tuziladigan algoritmlar chiziqli algoritmlar deyiladi. Yuqorida berilgan 2.16-rasmda ko‘rinib to‘rgan chiziqli algoritm darchasida har bir masala tugmasi ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilganda ularga xos masalalar va ularni yechish jarayonlari oynasi ochiladi (2.17-2.18-rasmlar). 1-masala: Sayyoh qishloqdan chiqib, shahar tomon junadi. U a kilometr piyoda yo‘rganidan keyin avtobusga o‘tirib т soatda shaharga etib keldi. Agar avtobus 60 km/soat tezlik bilan harakat qilgan bo‘lsa, а=5 va т=0,5 bo‘lganda, qishloq bilan shahar orasidagi С masofani hisoblash algoritmini tuzing. Chiziqli algoritmga oid 1-masalani hisoblash algoritmining bajarilish jarayonini multimedialar asosida ko‘rsatamiz. Buning uchun masofani hisoblashga doir so‘zli va blok-sxemali algoritmini tuzamiz. Bizning maqsadimiz o‘quvchilarga ushbu algoritmni ketma-ket bajarilish jarayonini kompyuterda animasiya yordamida ko‘rsatishdan iborat. Chiziqli algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, chiziqli algoritmga doir 1-masala va uni yechish jarayonlari ekranda namoyon bo‘ladi (2.17-rasmga qarang). a) b) 2.17-rasm. Chiziqli algoritmga doir 1-masalani hisoblash darchasi. 29 Chiziqli algoritmga oid 1-masalani hisoblash jarayoni 2.17-rasmning a) va b) bandlarida ko‘rsatilganidek, a) bandida masalaning qo‘yilishi ko‘rsatilgan bo‘lsa, b) bandida masalani hisoblashning so‘zli algoritmi, blok sxemasi va Python dasturlash tilidagi ketma-ket bajarilishi imitatsion ko‘rinishda aks etgan. 2-masala. Arqoning uzunligi millimetr(mm)larda berilgan. Shu uzunlikni kilometr, metr, santimetr va millimetrlarda ifodalash algoritmini tuzing. Chiziqli algoritmga oid 2-masalani hisoblash algoritmining bajarilish jarayonini multimedia asosida ko‘rsatamiz. Buning uchun uzunlikni hisoblashga doir so‘zli va blok-sxemali algoritmini tuzamiz. Bizning maqsadimiz o‘quvchilarga ushbu algoritmni ketma-ket bajarilish jarayonini kompyuterda animasiya yordamida ko‘rsatishdan iborat. Chiziqli algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, chiziqli algoritmga doir 2-masala va uni yechish jarayoni ekranda namoyon bo‘ladi (2.18-rasmga qarang). a) b) 2.18-rasm. Chiziqli algoritmga doir 2-masalani hisoblash darchasi. Chiziqli algoritmga oid 2-masalani hisoblash jarayoni 2.18-rasmning a) va b) bandlarida ko‘rsatilganidek, a) bandida masalaning qo‘yilishi ko‘rsatilgan bo‘lsa, b) bandida masalani hisoblashning so‘zli algoritmi, blok sxemasi va Python dasturlash tilidagi ketma-ket bajarilishi multimediali ko‘rinishda aks etgan. Bu masalalardan ko‘rinib turibdiki, blok-sxemada ifodalangan hisoblashlar aynan animasiya yordamida bajariladi. Bu misol o‘quvchilar uchun murakkab 30 hisoblanmasada, u o‘quvchilarga algoritmga doir tushunchaning mazmun mohiyatini tushuntirib berishga yordam beradi. Xuddi shunday tarmoqlanuvchi jarayonga doir algoritmni tushuntirish uchun uning ishlash prinsipini keltiramiz. Algoritmning turlari darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, tarmoqlanuvchi algoritm haqida ma’lumot va masalalar tugmalari ekranda namoyon bo‘ladi (2.19-rasm). 2.19-rasm. Tarmoqlanuvchi algoritmlar darchasi. Tarmoqlanuvchi algoritm. Tarmoqlanuvchi shartga muvofiq bajariladigan ko‘rsatmalar bilan tuziladigan algoritmlar tarmoqlanuvchi algoritmlar deyiladi. Yuqorida berilgan 2.19-rasmda ko‘rinib to‘rgan tarmoqlanuvchi algoritmlar darchasidagi masalalar tugmalari ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilganda ularga xos masalalar va ularning yechish jarayonlari oynalari ochiladi. Dars berish jarayonida esa u kompyuter ekranida o‘quvchilarga imitasiya ko‘rinishida namoyish etiladi. o‘quvchilar imitasion model asosida tarmoqlanuvchi 31 jarayonni bajarilishini nazorat qiladilar va uning mazmun mohiyatini tushunib etadilar. Zarur hollarda bu jarayonni ular takror ko‘rish imkoniyatiga ham egadirlar. Algoritmning turlari darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, takrorlanuvchi algoritm haqida ma’lumot va masalalar tugmalari ekranda namoyon bo‘ladi (2.20-rasmga qarang). 2.20-rasm. Takrorlanuvchi algoritmlar darchasi. Takrorlanuvchi algoritm. Algoritmda takrorlanuvchi qism mavjud bo‘lsa, bunday algoritmga takrorlanuvchi (siklli) algoritm deyiladi. Xuddi yuqoridagi tarmoqlanuvchi algoritmlar mavzusini tushuntirgandek takrorlanuvchi algoritmlar mavzusini ham ko‘ramiz. Oldingi mavzular singari berilgan 2.20-rasmda ko‘rinib to‘rgan har bir masala tugmalari ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilganda ularga xos masalalar va ularning yechish jarayonlari oynalari ochiladi. 32 Algoritmning turlari darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, aralash algoritm haqida ma’lumot va masalalar tugmalari ekranda namoyon bo‘ladi (2.21-rasmga qarang). 2.21-rasm. Aralash (kombinasiyalashgan) algoritmlar darchasi. Aralash (konbinasiyalashgan) algoritmlar. Tarkibida bir necha turdagi algoritmlar qatnashgan algoritmga aralash (kombinasiyalashgan) algoritm deyiladi. Xuddi yuqoridagi algoritmlar mavzularini tushuntirgandek aralash (kombinasiyalashgan) algoritmlar mavzusini ham ko‘ramiz. Oldingi mavzular singari berilgan 2.21-rasmda ko‘rinib to‘rgan har bir masala tugmalari ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilganda ularga xos masalalar va ularning yechish jarayonlari oynalari ochiladi. Xulosa qilib aytganda “Algoritmlash asoslari”, “Algoritm tushunchasi va uning xossalari”, “Algoritm turlari va tasvirlash usullari”, “Chiziqli algoritmlar”, “Tarmoqlanuvchi algoritmlar”, “Takrorlanuvchi algoritmlar” va “Aralash algoritmlar” mavzularni kompyuter imitatsion modellar yordamida talabalarga etkazish ularni mazmun, mohiyatini ochib berishda katta imkoniyat yaratadi. Tajribadan ma’lumki, inson eshitish a’zolariga nisbatan ko‘rish a’zolari yordamida olingan ma’lumotlarni bir necha marotaba kuchliroq eslab qolishi mumkin. Eshitish a’zolaridan farqli ravishda, ko‘rish a’zolaridan olinayotgan ma’lumotlar qayta kodlashtirilmay, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xotiraga o‘tadi va uzoq saqlanadi [18]. 33 2.3. Python dasturlash tilini o‘rgatish bo‘yicha yaratilgan kompyuter imitatsion modellar asosida o‘quv jarayonini takomillashtirish metodikasi Umumiy o rta ta’lim maktablarining 9-sinflarida «Informatika va axborotʻ texnologiyalari» faniga jami 68 soat ajratilgan bo‘lib, shundan 40 soat Python dasturlash tilini o‘rganishga qaratilgan. Python dasturlash tilini o‘rganishda uning vazifalari va imkoniyatlari, Python dasturlash tili va unda amallar bajarish, Python dasturlash tilida matematik amallar va funksiyalarni qo‘llash, matematik formulalar bilan ishlash, Python da xatoliklar bilan ishlash, arifmetik amallar bajarish, satrlar bilan ishlash, Python da operator va ifodalar, Python da sodda masalalarni dasturlash, mantiqiy masalalarni dasturlash kabi mavzularni o‘zlashtirish ko‘zda tutilgan. Bu mavzularni o‘qitishda zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalarining kompyuter imitatsion modellardan foydalanib, dars jarayonini tashkil etish yaxshi samara beradi. Umumiy o rta ta’lim maktablari ʻ o‘quv jarayonida foydalanilayotgan texnik vositalar va texnologiyalar har xil bo‘lishiga qaramasdan, o‘quv materialini taqdim etish shakli va vositalariga bog‘liq ravishda o‘quv jarayonini samaradorligini oshirish mumkin. Umumiy o rta ta’lim maktablari 9-sinf «Informatika va axborot ʻ texnologiyalari» fanida Python dasturlash tilini o‘rgatish mavzulari bugungi kunda har bir umumiy o rta ta’lim maktab o‘quvchilari uchun muhimdir. Shu sababli ʻ «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining muhim bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan Python dasturlash tili va ularni kompyuter imitatsion modellardan foydalanib o‘qitish metodikasini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Dastlab Python dasturlash tilining asosiy vazifalariga to‘xtalamiz va ularni kompyuter imitatsion modellardan foydalanib o‘qitish metodikasini yaratish masalasiga e’tibor qaratamiz. Ushbu dasturiy vositani o‘qitishda odatda an’anaviy metodika asosida darslik yoki o‘quv qo‘llanma dan foydalanilgan holda o‘quv materiallari tushuntiriladi. O‘quv materialiga asosan o‘quvchilar amaliy darslarda kompyuterda Python dasturlash tilining buyruqlarini qo‘llashni o‘rganishadi. An’anaviy o‘qitish metodikasida o‘quv materiallari o‘quvchilarga matn, slayd va video qo‘rinishida taqdim etiladi. Shu bois mazkur 34 dasturiy vositani o‘qitishga ancha ko‘p hajmda soat ajratilganligiga qaramasdan o‘quvchilar murakkabliklarga duch kelishadi. An’anaviy metodikadan farqli ravishda «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining o‘quv rejasida mo‘ljallangan soatlarida Python dasturlash tilini o‘rganish jarayonini kompyuter imitatsion modellar asosida o‘qitish metodikasini keltiramiz. Ushbu metodikada Python dasturlash tili buyruqlarini ketma-ket harakatlar tarzida uning vazifalarini bajaradigan kompyuter imitasion modeli bilan ifoda etib o‘quvchilarga ko‘rsatiladi va tushuntiriladi. Masalan, Python dasturlash tilini o‘rnatish mavzusini qaraylik: Python dasturlash tili yordamida dasturlashni o‘rganishni boshlaymiz. Python dunyo miqyosida eng ommalashgan, mukammal dasturiy mahsulotlarni yaratishga mo‘ljallangan dasturlash tillaridan biri bo‘lib, uning yordamida web- sayt, ilova va o‘yinlar yaratiladi. Quyidagi imkoniyatlar bu tilni o‘rganish uchun yordamchi omillar hisoblanadi. O‘rganish va qo‘llashning soddaligi. Python sodda va qulay dasturlash tili bo‘lib, boshqa dasturlash tillariga nisbatan uning yordamida dastur tuzish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Mukammal kutubxonaning mavjudligi. Python da dastur tuzish jarayonida kutubxonadagi tayyor funksiyalardan foydalanish mumkin. Bu esa murakkab dasturlarni ham qisqa vaqtda tuzish imkonini beradi. Mashhur firmalarning ushbu dasturdan foydalanishi. Python mukammal dastur bo‘lganligi sababli, bugungi kunda Google, NASA va PIXAR kabi firmalar o‘z dasturlarini tuzishda undan foydalanishadi. Python interpretatori bepul o‘rnatiladi. Ushbu dasturni yuklab olib, kerakli ilovalari bilan bepul ishlatish mumkin. Python dasturlash tilini o‘rganish uchun uni o‘zining rasmiy saytidan yuklab olib, keyin o‘rnatish zarur. Python kompyuterga IDLE dasturi bilan birga o‘rnatiladi. IDLE dasturlashni endi boshlaganlar uchun mo‘ljallangan IDE bo‘lib, kod yozish uchun uncha murakkab bo‘lmagan matn muharriri hamda dastur natijasi va xatolarni ko‘rsati turuvchi oynaga ega [18]. 35 Umumiy o rta ta’lim maktablarida 9-sinf «Informatika va axborotʻ texnologiyalari» fani dasturlash asoslari bobidan “Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash. If…else operatori. elif operatori”, “Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash mavzusidan amaliy mashg‘ulotlar”, “Takrorlanuvchi algoritmlarni dasturlash. for operatori. while operatori ” mavzularini tavsiflash va ularni kompyuter imitatsion modellardan foydalanib o‘qitish metodikasini zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanib takomillashtirish maqsadga muvofiq. Dastlab Python dasturlash tilini o‘rnatish va ularni kompyuter imitatsion modellardan foydalanib o‘qitish metodikasini yaratish masalasiga e’tibor qaratgan bo‘lsak, endi “Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash. If…else operatori. elif operatori”, “Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash mavzusidan amaliy mashg‘ulotlar”, “Takrorlanuvchi algoritmlarni dasturlash. for operatori. while operatori” mavzularini o‘rganishda multimedia vositalaridan foydalanib o‘qitish metodikasiga qaraymiz. O‘quv materialiga asosan o‘quvchilar amaliy darslarda kompyuterda Python dasturlash tilini o‘rganishadi. An’anaviy o‘qitish metodikasida o‘quv materiallari o‘quvchilarga matn yoki slaydlar qo‘rinishida taqdim etiladi. An’anaviy metodikadan farqli ravishda umumiy o rta ta’lim ʻ maktablarida 9-sinf «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining o‘quv rejasida muljallangan soatlarida berilgan yuqoridagi mavzularni tavsiflash jarayonini kompyuter imitatsion modellar asosida o‘qitish metodikasini keltiramiz. Ushbu metodikada Python dasturlash tilida masalalar yechishni tavsiflash jarayoni ketma-ket harakatlar orqali uning bajaradigan vazifalarini multimediali ifoda etib o‘quvchilarga ko‘rsatiladi va tushuntiriladi. Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash. If…else operatori. elif operatori. Mantiqiy ifodaning natijasiga asoslanib, dasturning qaysi qismi bajarilishi lozimligi haqida qaror qabul qilinadi. Bunday masalalar tarmoqlanuvchi algoritmlar yordamida hal etiladi. Tarmolanuvchi algoritmlar – birorta shartga ko‘ra buyruqlar ketma- ketligining bajarilishi yoki bajarilmasligini belgilovchi algoritm. Tarmoqlanuvchi 36 algoritmlarda bir yoki bir necha shartlar tekshiriladi hamda rost yoki yolg‘on qiymat qaytarishiga asoslanib, buyruqlar ketma-ketligi bajariladi. Shartlarni tekshirish uchun barcha daturlash tillari kabi Python dasturlash tilida ham shartli o‘tish operatorlari mavjud. if operatori tarkibidagi shart True (rost) qiymat qaytarsa, buyruqlar bloki bajariladi. Agar yolg‘on qiymat qaytarsa, buyruqlar bloki bajarilmaydi. Buyruqlar blokida if operatoridan keyingi satrda xat boshidan 4 ta probel qoldirib, keyin yoziladi. Buyruqlar blokidagi buyruqlar alohida qatorda yoki bitta qatorda nuqta, vergul bilan ajratilgan holda yozilishi mumkin [18]. Tarmoqlanuvchi algoritmni o‘quvchilarga tushuntirish uchun masalalarga murojaat qilamiz. 1-masala. Berilgan A son 0 (nol)dan katta musbat son bo‘lsa, u holda uning kvadratini hisoblash algoritmini tuzing. Tarmoqlanuvchi algoritmga oid 1-masalani hisoblash algoritmining bajarilish jarayonini multimedia asosida ko‘rsatamiz. Buning uchun masalani hisoblashga doir so‘zli va blok-sxemali algoritmini tuzamiz. Bizning maqsadimiz o‘quvchilarga ushbu algoritmni ketma-ket bajarilish jarayonini kompyuterda animasiya yordamida ko‘rsatishdan iborat. Yuqorida berilgan tarmoqlanuvchi algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, tarmoqlanuvchi algoritmga doir 1- masala va uni yechish jarayonlari ekranda namoyon bo‘ladi (2.30-rasmga qarang). a) b) 2.30-rasm. Tarmoqlanuvchi algoritmga doir 1-masalani hisoblash darchasi. 37 Tarmoqlanuvchi algoritmga oid 1-masalani hisoblash jarayoni 2.30- rasmning a) va b) bandlarida ko‘rsatilganidek, a) bandida masalaning qo‘yilishi ko‘rsatilgan bo‘lsa, b) bandida masalani hisoblashning so‘zli algoritmi, blok sxemasi va Python dasturlash tilidagi bajarilishi ketma-ket multimediali ko‘rinishda aks etgan. Xuddi shunday tarmoqlanuvchi algoritmga doir berilgan 2- masalaning bajarilish jarayonini multimediasi yaratilgan. Bu masalani keltirishimizdan maqsad o‘quvchilarga murakkabroq tarmoqlanuvchi algoritmni bajarilish jarayonini kompyuter imitasion model yordamida tushuntirishdan iborat. 2-masala. Algoritm formula yordamida berilgan shu formulani hisoblash algoritmini tuzing. Yuqorida berilgan tarmoqlanuvchi algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, chiziqli algoritmga doir 2-masala va uni yechish jarayoni ekranda namoyon bo‘ladi (2.31-rasmga qarang). a) b) 2.31-rasm. Tarmoqlanuvchi algoritmga doir 2-masalani hisoblash darchasi. Tarmoqlanuvchi algoritmga oid 2-masalani hisoblash jarayoni 2.31- rasmning a) va b) bandlarida ko‘rsatilganidek, a) bandida masalaning qo‘yilishi ko‘rsatilgan bo‘lsa, b) bandida masalani hisoblashning so‘zli algoritmi, blok 38 sxemasi va Python dasturlash tilidagi bajarilishi ketma-ket multimediali ko‘rinishda aks etgan. if operatori bilan birga елсе buyrug‘ini ham qo‘llash mumkin. Agar shart True (rost) qiymat qaytarsa buyruqlar bloki bajariladi, aks holda buyruqlar bloki bajariladi. Boshqa dasturlash tillarida bir necha shart bajarilishi zarur bo‘lgan hallar uchun CASE tanlash operatori ishlatiladi. Python da CASE tanlash operatori mavjud emasligi sababli, ko‘p shartli masalalarni yechish uchun елиф operatridan foydalaniladi. elif-else va if so‘zlarining kombinasiyasi bo‘lib “aks holda agar” ma’nosini anglatadi. Berilgan masalani yechishda aynan bir xil amallarni bir necha marta takrorlashga to‘g‘ri keladi. Bunday masalalarni yechishda takrorlanuvchi algoritmlardan foydalaniladi. Dars berish jarayonida esa u kompyuter ekranida o‘quvchilarga imitasiya ko‘rinishida namoyish etiladi. o‘quvchilar imitasion model asosida tarmoqlanuvchi jarayonni bajarilishini nazorat qiladilar va uning mazmun mohiyatini tushunib etadilar. Zarur hollarda bu jarayonni ular takror ko‘rish imkoniyatiga ham egadirlar. Takrorlanuvchi algoritmlar – biror buyruqlar guruhini ma’lum marta yoki belgilangan shart bajarilgunga qadar takroran bajarilishi. Takrorlanuvchi algoritmlarga doir masalalarni dasturlashda sikl operatoridan foydalaniladi. for sikl operatorini avvaldan takrorlanishlari soni aniq bo‘lgan masalalarni yechish uchun qo‘llash samara beradi. Lekin har doim ham takrorlanishlar sonini avvaldan bilib bo‘lmaydi. Faqatgina shart tekshirish orqali sikl davom etishi yoki to‘xtashi kerakligi haqida xulosa qilish uchun while sikl operatoridan foydalangan ma’qul [18]. Takrorlanuvchi algoritmni o‘quvchilarga tushuntirish uchun ham masalalarga murojaat qilamiz. 39 Xuddi tarmoqlanuvchi algoritmlardagi kabi takrorlanuvchi algoritmning bajarilish jarayonini ko‘rsatuvchi kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. 1-masala. 5 dan 11 gacha bo‘lgan toq sonlar ko‘paytmasini, ya’ni R=5*7*9*11 ni hisoblash algoritmini tuzing. Yuqorida berilgan takrorlanuvchi algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, takrorlanuvchi algoritmga doir 1- masala va uni yechish jarayonlari ekranda namoyon bo‘ladi (2.32-rasmga qarang). 2.32-rasm. Takrorlanuvchi algoritmga doir 1-masalani bajarilish darchasi. 2-masala. 1 dan n gacha bo‘lgan sonlarning ko‘paytmasini topuvchi algoritm tuzing. Yuqorida berilgan takrorlanuvchi algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, takrorlanuvchi algoritmga doir 2- masala va uni yechish jarayoni ekranda namoyon bo‘ladi (2.37-rasmga qarang). 40 2.37-rasm. Takrorlanuvchi algoritmga doir 2-masalani bajarilish darchasi. 1-masala. Berilgan ikkita natural sonning eng katta umumiy bo‘luvchisi (EKUB)ni topish algoritmini tuzing. Yuqorida keltirilgan aralash algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, aralash algoritmga doir 1-masala va uni yechish jarayonlari ekranda namoyon bo‘ladi (2.38-rasmga qarang). 41 2.38-rasm. Aralash algoritmga doir 1-masalani bajarilish darchasi. 2-masala. ax2+bх+c=0 ko‘rinishdagi kvadrat tenglamaning yechimlarini topish algorimini toping. Aralash algoritm darchasida tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, takrorlanuvchi algoritmga doir 2-masala va uni yechish jarayoni ekranda namoyon bo‘ladi (2.39-rasmga qarang). 42 2.39-rasm. Aralash algoritmga doir 2-masalani bajarilish darchasi. Xuddi shunday umumiy o rta ta’lim maktablari 9-sinf “Informatika vaʻ axborot texnologiyalari” fanidagi qolgan bo‘limlar va mavzularining elementlari hamda tegishli masalalarini yechish jarayoni va bajaradigan vazifalari birma-bir kompyuter imitatsion modellar yordamida yoritib berilgan. 43 XULOSA Xulosa qilib aytganda, kompyuter imitatsion modellar turli kategoriyalar bo yicha tasniflanib, bularga elektron ma’ruza matnlaridan tortib, elektronʻ darsliklargacha bo lgan o quv maqsadidagi barcha elektron nashrlar misol bo ladi. ʻ ʻ ʻ Bular orasida elektron darslikning o quv jarayonida o quv materiallaridan ʻ ʻ foydalanish uchun keng imkoniyatlar yaratadigan o quv vositasi sifatida alohida ʻ o rni bor. Tajribadan ma’lumki, inson eshitish a’zolariga nisbatan ko rish a’zolari ʻ ʻ yordamida olingan ma’lumotlarni bir necha marotaba kuchliroq eslab qolishi mumkin. Eshitish a’zolaridan farqli ravishda, ko rish a’zolaridan olinayotgan ʻ ma’lumotlar qayta kodlashtirilmay, to g ridan-to g ri xotiraga o tadi va uzoq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ saqlanadi. Kompyuter imitatsion modellar an’anaviy darsliklarga qaraganda, o quv ʻ materiallarini namoyish qilish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Kompyuter imitatsion modellar o quvchilarning ko proq mustaqil ishlashlari uchun ʻ ʻ mo‘ljallangan didaktik funksiyalarni bajarish bilan bir qatorda, o quv jarayoniga ʻ qo yilgan barcha talablarga javob berishi kerak. Shunday ekan, elektron ʻ darsliklarni ta’lim jarayoniga tadbiq etishda ularning pedagogik tomonlaridan tashqari, psixologik va gigiyenik tomonlarini ham e’tiborga olish talaba va o quvchilarning intellektual qobiliyatlarini va ularning bu jarayonda faol ishtirok ʻ etishini ta’minlaydi. Kompyuter imitatsion modellar asosida o quv jarayonini ʻ tashkil qilish o quv materiallarini fanning so‘nggi yutuqlari asosida tezkor ʻ yangilab borish va shunga o‘xshash bir qator afzalliklar tug diradiki, an’anaviy ʻ darsliklardan kompyuter imitatsion modellar ning ustunligi uning «intellektual» kuchga ega bo lishi bilan bir qatorda, ma’lumotlarni o z vaqtida va kerakli joyda ʻ ʻ taqdim etish imkoniyatiga ega ekanligida yaqqol seziladi. Kompyuter imitatsion modellar o zida an’anaviy axborot turlari - matn, ʻ jadval, turli xil bezaklar hamda original axborot turlari - nutq, musiqa, telekadrlar, video filmlardan parchalar, lavhalar va animatsiya ko rinishidagi axborotlarni ʻ mujassamlashtirgan bo ladi. ʻ 44 Umumiy o rta ta’lim maktablarida 9-sinf “Informatika va axborotʻ texnologiyalari” fanidan “Algoritmlash asoslari”, “Algoritm tushunchasi va uning xossalari”, “Algoritm turlari va tasvirlash usullari”, “Chiziqli algoritmlar”, “Tarmoqlanuvchi algoritmlar”, “Takrorlanuvchi algoritmlar” va “Aralash algoritmlar” mavzularini kompyuter imitatsion modellar asosida dars jarayonini tashkil etish fanning mazmun, mohiyatini ochib berishda katta imkoniyat yaratadi. 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanining “Python da arifmetik amallarni bajarish”, “Python da sodda masalalarni dasturlash”, “Python da mantiqiy masalalarni dasturlash”, “Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash. If…else operatori. elif operatori”, “Tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlash mavzusidan amaliy mashg ulotlar”, “Takrorlanuvchi algoritmlarni dasturlash. for ʻ operatori. while operatori” va “Takrorlanuvchi algoritmlarni dasturlash mavzusidan amaliy mashg ulotlar” ʻ mavzularini o rgatishda ham kompyuter ʻ imitatsion modellardan foydalanish o quvchilarning o zlashtirish samaradorligini ʻ ʻ oshirish bilan bir qatorda, ularga mustaqil ishlash va masofadan turib bilim olish imkoniyatlarini ham oshiradi. Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqqan holda 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan dars jarayonida foydalanishga mo ljallangan ʻ o quv qo llanma yaratildi. O quv qo llanma zamonaviy axborot texnologiyalaridan ʻ ʻ ʻ ʻ foydalanilgan kompyuter imitatsion modellardir. Ushbu o quv qo llanmada 9-sinf ʻ ʻ “Informatika va axborot texnologiyalari” faniga oid algoritmlar, algoritmlar turlari mavzulari va dasturlash asoslari bobidan Python dasturlash tili va operatorlari mavzulari ketma-ket kompyuter imitatsion modellar asosida animatsion ko rinishda mazmunan yoritib berilgan. ʻ An’anaviy o qitish metodikasida o quv materiallari o quvchilarga matn, ʻ ʻ ʻ kompyuterda taqdimot va video roliklar ko rinishida taqdim etiladi. Shu bois ʻ mazkur dasturiy vositani o qitishga ancha ko p hajmda soat ajratilganligiga ʻ ʻ qaramasdan o quvchilar murakkabliklarga duch kelishadi. An’anaviy metodikadan ʻ farqli ravishda «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining o quv rejasida ʻ 45 mo ljallangan soatlarida Python dasturlash tilini o rganish jarayonini ʻ ʻ kompyuter imitatsion modellar asosida o qitish metodikasini keltirilgan. ʻ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi ʻ “O zbekiston respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish ʻ konsepsiyasini tasdiqlash to g risida” PF-5712-son farmoni. ʻ ʻ 2. O zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi //O n ikkinchi chaqiriq ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o n birinchi sessiyasida 1992 yil 8 ʻ ʻ dekabrda qabul qilingan. – T.: «O zbekiston», 1998. – 48 b. ʻ 3. O zbekiston Respublikasining «Ta’lim to g risida»gi qonuni// Barkamol ʻ ʻ ʻ avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori.– T.: «Sharq» nashriyot–matbaa ʻ konserni, 1997. – B. 20–29. 4. O zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» ʻ //Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori.– T.: «Sharq» ʻ nashriyot–matbaa konserni, 1997. –B. 31–61. 5. Lutfillayev M.H., Fayziyev M.A. Multimediyali elektron darsliklarda o qitish metodikasi // Uzluksiz ta’lim. –Toshkent, 2002. -№4. -B. 79-81. ʻ 6. Lutfillayev M.H., Fayziyev M.A. O zbekiston Respublikasi davlat ʻ patent idorasi «Informatika» nomli multimediali elektron qo llanmaning elektron ʻ hisoblash mashinalari uchun yaratilgan dasturini rasmiy ro yxatdan o tkazilganligi ʻ ʻ to g risidagi Guvohnoma. –Toshkent: 2002. ʻ ʻ 2002.08.10. № DGU 00554. 7. Lutfillayev M.H. Multimediali elektron darsliklar yaratish masalasi // Kasb-hunar ta’limi. –Toshkent, 2004. -№1. -B. 21. 8. Lutfullayev M.X. Multimediali didaktik vositalar asosida ta’lim tizimi samaradorligini oshirish  Ta’lim va tarbiya. – Toshkent, 2003. - №3-4. – B. 55 - 57. 9. A. H. M. Fakhruddin, N. A. Rahman, “Simulation model for predicting students academic performance using artificial neural network” Journal of 46 Telecommunication, Electronic and Computer Engineering, vol. 10, no. 1-4, pp. 23-28, 2018. 10. Begimkulov U . Sh . Ta’lim da zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. Monografiya. – Toshkent: Fan, 2007. – 160 b. 11. Muslimov N.A. Bo lajak kasb ta’limi pedagog kadrlarlarini kasbiyʻ shakllantirish. Monografiya. – T oshkent : Fan, 2004. – 128 b . 12. Jo rayev R.H., Taylakov N.I., Rustamov N.R. Informatika va hisoblash ʻ texnikasi asoslari. Umumta’lim maktablarining 9-sinfi uchun elektron darslik // O zbekiston Respublikasi davlat patent idorasining rasmiy axborotnomasi. -2006. - ʻ №2. –B. 271 - 272. 13. Taylakov N.I., Taylaqov U.N. Uzluksiz ta’lim tizimida elektron malaka oshirish tizimini yaratish muammolari. Uzluksiz ta’lim sifat va samaradorligini oshirishning nazariy-uslubiy muammolari. Respublika i lmiy konferensiya materiallari. – Samarqand: SamDU nashri, 2012. 21-22 noyabr, – 36-37 betlar. 14. Olimov M., Jumaboyev A. Elektron o quv adabiyotlarini yaratish ʻ texnologiyalari // Axborot– kommunikasiyalar texnologiyalar asosida elektron o quv adabiyotlarini yaratish: tajriba, muammo va istiqbollar: Respublika ilmiy– ʻ amaliy anjumani ma’ruzalar to plami. –Toshkent: TDIU, 2004. – B. 61. ʻ 15. Ne’matov A., Usmonov G. Elektron darsliklar va ularning tarkibiy tuzilishi haqida // Axborot–kommunikasiyalar texnologiyalar asosida elektron o quv adabiyotlarini yaratish: tajriba, muammo va istiqbollar: Respublika ilmiy– ʻ amaliy anjumani ma’ruzalar to plami. –Toshkent: TDIU, 2004. – B. 25 - 26. ʻ 16. Fayziyev M.A. Kompyuter imitasion modeli asosida «Informatika va axborot texnologiyalari» fanidan o tkazilgan tajriba-sinov natijalari // ʻ Axborot- kommunikasion texnologiyalar o quv jarayonida: muammolar, yechimlar va ʻ istiqbollar: Respublika ilmiy-metodik konferensiyasi materiallari. I-qism 25-26 dekabr 2007. Samarqand, 2007. –B. 86-88. 17. Fayziyev M.A. Macromedia Flash dasturiy vositasi yordamida multimediali elektron qo llanmalar yaratish // Oliy o quv yurtlari fizika, ʻ ʻ 47 matematika, informatika fanlarini o qitish muamolari va yechimlari: Respublikaʻ ilmiy-amaliy anjumanining ma’ruzalari to plami. 24-25 iyun 2005. -Guliston, ʻ 2005. –B. 86. 18. Fayziyeva M.R., Sayfurov D.M., Xaytullayeva N.S. Informatika va axborot texnologiyalari 9-sinf darslik - Toshkent: Tasvir, 2020 -112 b ILOVAL A R Ilovala r 1 Multimediali elektron qo llanma ʻ muqovasining ko rinishi ʻ . Ilovalar 2 48 Multimediali elektron qo llanmaʻ “Algoritmlar” bo limining ʻ ko rinishi ʻ . Ilovala r 3 Algoritmning asosiy xossalari darchasi. Ilovala r 4 49 Algoritmlarni tasvirlash usullari darchasi. Ilovala r 5 Algoritmning turlari darchasi. 50 Ilovala r 6 Chiziqli algoritm darchasi. Ilovala r 7 Tarmoqlanuvchi algoritmlar darchasi. Ilovala r 8 51 Aralash (kombinasiyalashgan) algoritmlar darchasi. ATAMALAR MEQ – Multimediali elektron qo llanmaʻ EQ – Elektron qo llanma ʻ EN – Elektron nashr O’EN – O’quv elektron nashr EO’Q – Elektron o quv qo llanma ʻ ʻ ET – Elektron ta’lim MT – Masofaviy ta’lim I Ya – Intellektual yadro KIM – Kompyuter imitasion model YaAT – yangi axborot texnologiyalari RGB – rang modeli (Red-qizil, Grean-yashil, Bluee-ko k) ʻ CMYK – rang modeli (Cyan, Magenta, Yellow va Bleac) Turbo Smooth – modifikator () FFD (box) – modifikator () AKT – axborot-kommunikasion texnologiyalar. 52 DTS – davlat ta’lim standarti. HTML– Hyper Text Markup Language. Wordpress – bu web-sayt va web-portallar yaratuvchi platforma. ED – elektron darslik. YaATT – yagona axborot ta’lim tizimi. ID – identifikator raqam. AD- amaliy dastur. CMS – Content Management System. 53

Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ (9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fani misolida) MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………...….. 3 I BOB. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ texnologiyalari 6 1.1. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati ʻ 6 1.2. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik ʻ jihatlari ……………........................................................................ 10 1.3. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari ʻ .. 12 II BOB. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish ʻ metodikasi. . 17 2.1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter imitatsion modellar yaratish texnologiyasi …………………………………………………………………….. 17 2.2. Umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish ʻ metodikasi ………………………………………………………... 23 2.3. Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ …………………………… 34 XULOSA … ………………………………….................................. 43 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR …………………………. 45 ILOVALAR……………………………………………………… . 47

KIRISH Bitiruv malakaviy ishida kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish maqsadida umumiy o rtaʻ ʻ ʻ ta’lim maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan algoritmlar va dasturlash mavzularini tushuntirish va tegishli masalalarini yechish jarayonini o quvchilarga ko rgazmali taqdim etish maqsadida ʻ ʻ kompyuter imitatsion modellar yaratish ko zda tutilgan. ʻ Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Hozirgi paytda ta’lim tizimi tubdan o‘zgarmoqda. Shu boisdan ta’lim jarayonida o‘qitish metodlarini to‘g‘ri qo‘llash va takomillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim jarayonini takomillashtirishning qulay vositalaridan biri kompyuter texnologiyalaridan foydalanishdir. Kompyuterlarning keng qo llanilishi o qituvchilar tomonidan ʻ ʻ metodik qo llanmalarni tayyorlashdagi murakkabliklarni bartaraf qilish va bu ʻ jarayonni takomillashtirish imkonini beradi. Turli xil elektron o quv qo llanmalar, ʻ ʻ metodik qo llanmalarning kompyuterda taqdim etilishi ko pgina afzalliklarga ega. ʻ ʻ Shularni hisobga olgan holda tadqiqotda umumiy o rta ta’lim maktablarida ʻ “Informatika va axborot texnologiyalari” fani bo yicha kompyuter imitatsion ʻ modellar yaratish asosiy maqsad qilib olingan. Mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu bitiruv malakaviy ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ish ning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishida umumiy o rta ta’lim maktablarida 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanini ʻ o qitishni samarali tashkil etish uchun multimediali o qitish tizimlarini yaratish va ʻ ʻ ulardan foydalanish mazmunini ishlab chiqish h amda amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ish ning vazifalari: 2

-“9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligini imitаtsion modellarga ustuvorlik berish asosida o‘qitish metodlari va texnologiyalarini aniqlash; -“9 -sinf “I nformatika va axborot texnologiyalari ” o‘ quv kursining imitatsion texnololgiyalari asosida o‘ qitish metodikasini takomillashtirish; Bitiruv malakaviy ish ning predmeti. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi asosida takomillashtirish metod va texnologiyalari. Ilmiy - tadqiqot usullari . Bitiruv malakaviy ishida qo yilgan maqsadigaʻ erishish va vazifalarni hal qilish uchun ilmiy-nazariy, pedagogik-psixologik, mantiqiy, ilmiy-metodik manbalarni o rganish va modellashtirish (loyihalash), ʻ bevosita va bilvosita pedagogik kuzatuv; pedagogik tajriba-sinov; natijalarni matematik statistik qayta ishlash, tahlil qilish va umumlashtirish kabi nazariy va emperik usullardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ish ning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o’quv jarayonini takomillashtirishda kompyuter imitatsion modellaridan foydalanildi. Kompyuter imitatsion modellar yordamida tabiiy fanlar yo‘nalishidagi 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi mazmunan takomillashtirildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining ilmiy ahamiyati umumiy o rta ta’lim maktablari ʻ da “Informatika va axborot texnologiyalari ” dars mashg ulotlari uchun kompyuter imitatsion ʻ modellar i ning yarati sh va taklif eti sh bilan izohlanadi. Bajarilgan bitiruv malakaviy ishning strukturasi . Bitiruv malakaviy ishi 2 bobdan iborat bo lib, birinchi bob ʻ kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari ʻ ʻ mavzusiga bag ishlangan bo lib uning stukturasi quyidagicha: ʻ ʻ 3

1.1 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’limʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati haqida ʻ ma’lumotlar va ta’rflar o rganilib tahlil qilingaan. ʻ 1.2 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlari. Bu bo limda ʻ ʻ o quv jarayonini takomillashtirishning pedagogik jihatlarining mohiyati qisqacha ʻ yoritilgan. 1.3 Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish texnologiyalari bo yicha tegishli ʻ ʻ texnologiyalar tahlil qilindi va takomillashtirildi. 2-bob kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirish metodikasini o rganishga ʻ ʻ bag ishlangan. ʻ 2.1. bo limida ʻ Informatika va axborot texnologiyalari fanidan kompyuter imitatsion modellar yaratish texnologiyasi qisqacha yoritilgan. 2.2. bo limida umumiy o rta ta’lim ʻ ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish metodikasi ʻ da algoritmlar bo yicha tushunchalar, ʻ algoritmning turlari va har bir tur bo yicha masalalar yechish jarayonlari ʻ kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. 2.3. bo limida ʻ Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ da Python dasturlash til ini o rnatish, unda ʻ o zgaruvchilarni tasniflash va turli masalalarni yechish jarayonlari ʻ kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. Olingan natijalarning qisqacha mazmuni. Ushbu BMI da kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim maktablari o quv jarayonini ʻ ʻ takomillashtirish da keyingi yillarda olingan asosiy natijalar va ularni umumiy o rta ʻ ta’lim maktablari o quv jarayoniga tadbiqini o rganish va umumiy o rta ta’lim ʻ ʻ ʻ maktablari 9-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” darsligi bo yicha ʻ kompyuter imitatsion modellar dan (Algoritmlar mavzusini) foydalanib o qitish ʻ 4

metodikasi da algoritmlar bo yicha tushunchalar, algoritmning turlari va har bir turʻ bo yicha masalalar yechish jarayonlari ʻ va Python dasturlash tilini kompyuter imitatsion modellar asosida o qitishni takomillashtirish metodikasi ʻ da Python dasturlash til ini o rnatish, unda o zgaruvchilarni tasniflash va turli masalalarni ʻ ʻ yechish jarayonlari kompyuter imitatsion modellar asosida tushuntirilgan. I BOB. KOMPYUTER IMITATSION MODELLAR YORDAMIDA UMUMIY O RTA TA’LIM MAKTABLARI O QUV JARAYONINI ʻ ʻ TAKOMILLASHTIRISH TEXNOLOGIYALARI 1.1. Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy o rta ta’lim ʻ maktablari o quv jarayonini takomillashtirishning bugungi holati ʻ Kompyuter imitatsion modellar yordamida o quv jarayonini ʻ takomillashtirish, ta’lim sohasida keyinchalik muhim ishlab chiqarilgan texnologiyalardan biridir. Bu yordam, o quv jarayonini aniqroq tahlil qilish, ta’lim ʻ jarayonida turli o zgarishlarni kiritish va o quv jarayonining samaradorligini ʻ ʻ oshirishga yordam beradi. Umumiy o rta ta’lim maktablari uchun kompyuter imitatsion modellar ʻ yordamida o quv jarayonini takomillashtirishning bir necha yutuqlari mavjud: ʻ O quv jarayonining aniqroq tahlilini qilish: Kompyuter imitatsion modellari, ʻ o quv jarayonini aniqroq tahlil qilishga yordam beradi. Bu, o quv jarayonining ʻ ʻ muammoli bo lgan yoki o zgaruvchi bo lishi mumkin bo lgan nuqtalarini aniqlash ʻ ʻ ʻ ʻ va ularni yechish imkoniyatini beradi. O quv jarayonida turli o zgarishlarni kiritish: Kompyuter imitatsion ʻ ʻ modellar yordamida, o quv jarayoniga turli o zgarishlarni kiritish mumkin. ʻ ʻ Masalan, o quv jarayonida yangi darsliklar yoki muntazam ta’lim dasturlari ʻ kiritish, o quvchilarga ko rsatmalar berish va boshqa o zgarishlar kiritish mumkin. ʻ ʻ ʻ O quv jarayonining samaradorligini oshirish: Kompyuter imitatsion ʻ modellar yordamida o quv jarayonining samaradorligini oshirish ham mumkin. Bu, ʻ o quvchilar o rtasida qatnashishni oshirish, o quvchilarning kelajakda ʻ ʻ ʻ 5

O'xshashlar

Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish
Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish (9-sinf informatika fani misolida)
Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida)
TURLI OʻQUV YURTLARIDA CHET TILI TA’LIM TASNIFI
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati