Manzara asarlari vositasida o’quvchilarni tabiatni sevishga o’rgatishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2485.65625 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………….. 3
I BOB: Manzara asarlari vositasida o’quvchilarni tabiatni sevishga
o’rgatishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati.
1.1. Adabiyotlar tahlili………………………………………………..10
1 .2. Tasviriy san`atda manzara janri х ususida………………………..13
1.3. Ma nzara janridaijodqilganmusavvirlar hayotiv a ijodi……….….21
II-BOB: Umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslarida
tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari.
2.1. Manzara janrida ob`ekt tanlashning zarurligi va mavzuning
tug’ulishi … ………………………………………………………………….24
2.2. Tabiatda perspektiva va rang…………………………………….31
2.3 . Bosqichli manzara ishlashda izlanishlar va kompozitsiyani
mukammallashtirish jarayoni……………………………………..…………48
2.4. Tajriba-sinov ishlari va olingan natijalar…………………………53
Umumiy x ulosa…………………………………………… … …… . … 57
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………… . … . . 59
Ilovalar ……………………………………………… . …………… .. … 60
2

Kirish.
O'zbekiston Respublikasi Mustaqillika erishgandan keyin jamiyatimizda
katta xayrli o'zgarishlar sodir bo'ldi. Yangi tashkil etilgan akademik lisey, kollej,
oliy ta'lim muassasalarida taxsil olayotgan yoshlarning badiiy va estetik tarbiyasiga
katta e'tibor bilan qaralmoqda. Inson ijodiy faolligi uning har tomonlama kamol
topishida muhim omil bo'lib, uni estetik to'laqonliksiz tasavvur etib bo'lmaydi.
Inson xayotiy jism va buyumlar qurshovida kechadi. Rang-barang buyum va
jismlar dunyosi borliqqa go'zallik nafosat qonuni orqali qarashga undaydi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishi – Rangtasvir san'ati sirlarini o'rganishda
kerakli qo'llanma bo'lib, u o'zbek xalqining ko'p asrlik badiiy me'rosi, uning jaxon
san'ati taraqqiyotida tutgan o'rni haqida tasavvur beradi. Rangtasvir sohasi
ijodkorlarning, eng avvalo yosh iste'dodlarni xalqimizning boy ma'naviy
dunyosini, shuningdek jaxon rangtasvir san'ati durdonalarini o'rganishda yaqin
ko'makchi hamdir. Ushbu bitiruv malakaviy ishi ko'rgazma faoliyati orqali o'zbek
rangtasvir san'ati yutuqlarini O'zbekiston va xorijda keng tanitib kelayotgan
O'zbekiston Badiiy Akademiyasi o'quv muassasalarida dastlabki sinovdan o'tgan
o'quv reja va dasturlari asos qilib olindi.
Rangtasvir o'quv fani ma'naviy barkamol avlodni tarbiyalashda o'zining
keng imkoniyatlari bilan alohida ajralib turadi. Rangtasvir fani ijodiy faoliyati
san'atkorning dunyosini, borliqni, uning go'zalligini ranglar orqali ko'rish va
tasavvur etish, xaqiqiy san'at asarini qadrlashni o'rgatadi. Bu fanning bosh maqsadi
– o’quvchilarda badiiy madaniyat va badiiy fikrlash tafakkurini yuksaltirish hamda
ijodiy faoliyatni tarbiyalashdan iboratdir. Rangtasvir o'quv fani o'z oldiga qo'yilgan
vazifalar quyidagilardan iborat:
- atrof muhitdagi ranglarni ko'ra olish va ularni idrok etishga o'rgatish.
- badiiy qobilyat, did va fikrlash faoliyatini o'qitish.
-rangtasvirning nazariy asoslari: nur-soya, rangshunoslik, perspektiva va
fazoviy tasavvurni o'stirish, shuningdek rangtasvir san'atining turlari, janr, oqim,
atama va iboralari xaqida tushuncha berish.
3

- rangtasvir asarlarini o'qiy olish va rang ko'rish malakasi, ko'nikmalarini
rivojlantirish.
- o’quvchilarni turli kasb-xunarga yo'naltirish va vatanparvarlik, avvlambor
milliy va umuminsoniy qadryatlarga hurmat tuyg'usini tarbiyalash.
Rangtasvir o'quv fanini o'rgatish barcha umumta'lim va boshqa fanlar bilan
uzviy bog'liq xolda amalga oshiriladi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishi rangtasvirning umumiy qonun-qoidalari,
rangning to'laligi, kuchi, yorulikka munosabati, toza va shaffofligi, mustaqilligi
haqida tushunchalar beradi. Shuningdek, rangning sifatlari, rang turlari va bo'yoq
texnikasi, undan to'g'ri foydalanish, bo'yoqning kimyoviy tarkibi va rang olami
haqidagi boshqa ko'plab ma'lumotlarni o'zida mujassam etgan.
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: O'zbekiston Respublikasida ta'lim
tizimini rivojlantirish bo'yicha «Ta'lim to'g'risida»gi qonunva «Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi qabul qilindi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da estetik
turkumdagi fanlarni o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan bo'lib, xususan, uning
«Uzluksiz ta'limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillari» qismida uzluksiz
ta'limning faoliyat ko'rsatish tamoyillaridan biri ta'limning ijtimoiylashuvi deb
qaraldi. U ta'lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, yuksak
ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish lozimligini qayd etadi.
«Hozirgi vaqtda eng muhim, eng dolzarb vazifamiz — jamiyatimiz a'zolarini,
avvalambor, voyaga yetib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish, ularning
qalbida milliy g'oya, milliy mafkura, o'z Vataniga mehr-sadoqat tuyg'usini
uyg'otish, o'zligini anglash, mil liy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida
tarbiyalashdan iboratdir», deyiladi birinchi prezidentimiz I.A. Karimovning
“Hushyorlikga da’vat” risolasida. 1
Yoshlarga rangtasvir darslar ida “Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash
usullari” mavzusidagi o’quv mashg’ulotini o’qitishda yangicha metod va usullarni
1 I. A.Karimov. Hushyorlikka da’vat.Toshkent. O’zbekiston.
4

izlab topish, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalari
ayniqsa dolzab mavzulardan hisoblanadi.
“Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari” mavzusida manzara ishlash
mashg’ulotining mazmunini aniqlash, o’qitishda yangi pedagogik
texnologiyalardan foydalanish va o’quv jarayoniga tadbiq etish, o’quv
materialining mazmuni va tuzilishining mukammaligi o’quvchilar saviyasiga
mosligi ilmiy bilish jarayonida faolikni kuchaytiradi va pedagogik samaradorlikni
oshiradi.
Muammoni o’rganilganlik darajasi :
U zluksiz p e d a g og i k t a ’ l i m t i z i m i d a o ’q i t uvc h i s ha x si n i k as bi y t a y y or l a s h ,
o ’ qu v - ta r bi y a j arayo ni da k a sb iy m a d a ni y a t ni m illiy qa d r i y at l a a sosi d a
s h ak lla n t i ri s h , pe d a go g ik t u r k um f a n l a r n i o ’ q itish j a ra y o n ida b o ’ la j ak
o ’ qituv c hila r n ing p e d a gogik m adani y at i ni t a rb i y alas h , s h uni ng de k , p e d ag og i k
m ah o r a t n i q a r or t op ti r ish m asa l a l a ri A . A li e v , X . Ab duka r i m o v , A . A. V erbitski y ,
V . K. D y ache n k o , D. O. X i m m ata l iev v a b o s h q a lar i sh la r i d a y or i ti l g a n b o ’l s a , M.
Y u. X a k i m o va , B. X . Raxi m ov a , E. I . Pa s sov ha m da T. Q udr a tovl a r t o m o n i d a n
olib b o ri lgan ta dq i q ot is hl ar i da bo ’ lajak o ’ qituv c hila r da m u lo q o t v a n utq
m a d a n i y atini s h ak lla n t i ri sh bora sid a s o ’ z y ur i tila d i .
T a ’ l i m ti z i m ida o ’ qituv c hi s ha x si n i sh a kll a n t iri s h o ’ z- o ’ z i ni b o s h q a r uv i
a s os ida o ’ q it u vch i la r ni n g i j t i m o i y fa ol l i g ini o sh i r i sh v a k as b i y sh ak ll an g a n l ik.
Tas h xisi m asa l a la r i N . A. Mu s li m ov M. A. A b d ul l a jo no v , O . A. A b d u lina, A.
A k b arov, M .M . A x m edjo n o v , L . A . Re g ushlar to m o n idan y arat i l g a n a s a r la r da o ’ z
ifod a si v a e c h i m i n i t o p g a n .
T a ’ l i m t iz i m i u chu n , x u s us a n u m u m i y o ’ rta t a ’ lim m ak t abla r i uc h un
rangtasvir sa n ’ at o ’ qi t uv ch ilar i ni t ay y or l ash m u a m m o l ari bi l a n bog ’ liq b o ’l gan
t e xn o lo g i k y o n das h uvlar B. S . K uz i n , A . A. Me l i k - Pa s ha e v, B. M. N e m e n sk i y , B.
O ripo v , N . O y d i no v , Z. N. N o v l y anska y a , N . N . Rost o vts e v , T. Y a. Sh pi kal o v a , B.
P . Yu sov k a bila r ni n g t ad qi q ot l ar i da o ’ r g a n ilg a n . Bi ro q , glob a l l as h u v j a r a y o n ida,
bi l im ol ish s h ak l v a us u llari y a n gi t ex n o lo g i y alar b il a n b o y i t ila y ot g a n bir d a vrda
y angi tad q iq o tl a r ko ’ p r oq qi z i qi s h u y g ’ o t ad i . S hu m a ’ n od a k e y i n gi y il l a r da
5

bajar il g a n disser t a t si y a ishla r ida bu m u a m m o ni ng e c h i m ida y a n g i i l m iy xu l o salar
ta q d ime ti b b o ri l m o q d a . X u s usan, bo ’ laj a k rangtasvir s an ’ at o ’ qituv c h isin i ng k a s b iy
sh a k ill a ni s h i ( V . N. Bannik o v , 2009), rangtasvir s a n ’ at o ’ q i tuv c h is ini ka sbi y
k o m pe t e ntl ig ini s h ak ill a nti r ish jara y o n i ni uz v i y l i g i ni t a ’ m i nl ash n ing p e d a g o gik
s har t - s ha r oi t la r i ( N . N.D o l g i x , 2005) k a bi t ad q iq otlarbizn i ng i z l a ni s hl a ri m iz u c h un
m uay y an a h a m i y at k asb e tsa- d a, u l arda rangtasvir s an ’ ati o ’ qituv c h i l a ri ni kasbiy
t ay y or l as h da ixti s osl i k o ’ quv f anlari m iso l i d a m u a mm o hale til m aga n . F a q a tgina
D . E. Starc h en ko to m o n id a n o l iy p e d a g og ik o ’ q u v y ur t lar i da b o ’l a j ak rangtasvir
s a n ’ a t o ’ qituv c hila r i ni r a ng t asvir o b ’ e k t l a r i ni id r o k e t is hga o ’ rgat i sh (2009),
A . P. D r o z do v t o m o n id a n e sa rangtasvir s a n ’ at o ’ q it uvc hi la r ini t a y y or l a s h m i s olida
q a la m ta s vir da r s l a r i da o’quvchilarda b a d i i y id r o k e ti s h q o bi l i y at l a r i n i r i v ojl a n t i r ish
(2 00 7 ) m u a mm olari a m alga o sh i r i la y o t gan t a d qi qot i m iz u c h un m et a do l ogik
y o ’ l l a n m a va z if a s i ni o ’ ta y d i . B i z ni n g bitirruv malakaviy ish i m iz g a k en g a l oq a d or
bo ’l gan ishlar d an B.B o y m et o vn i ng bo ’ lajak rangtasvir s a n ’ at o ’ qit u v c hi l ar i ni
o ’ z b ek m i ll iy xalq a m aliy sa n ’ ati na m u n a la r i a s o sida ta y y or l a s h , J . D ar m en o vni n g
M illiy sa n ’ a t v os i ta sid a rangtasvir sa n ’ at o ’ qituv c hila r i ta y y o r l a shni n g n a z ar i y
a s o s la r i, s h u ni ngd e k , rangtasvir s a n ’a t i o ’ qituv c hi s i n i ka s b i y fa o li y at g a
t ay y or l a s hn i ng m etod i k ji h a tl ari A . S u la y m on o v t o m o n id a n , s h unin g d ek
r e sp u b li ka m iz o l i m lari to m o n id a n k o ’ p l a b s hu ka b i il m i y ishlar t a d qiq e tilgan
bo ’ lsa-da, a y nan i x itso s lik f a nl a r i ni o ’q i t ish m et o dika s ini ishlab chiq i sh o r q a li
rangtasvir s a n ’ at o ’q i t uvc h ilar i n i k as b i y t a y y orla s h m asa l as i m ax s us t a dq i q o t
ob ’ ekti s i f a t ida o ’ r g a n i l m aga n . O ’ zb e kis to n sha r o itida b u o m il n i n g o ’ z i ga xo s
xu su s i y at l a r i , m i l li y -tar i x i y n e g i z la r i h a m da za m onaviy y o n das h uvla r i m avjudligi
b o i s h am b u yo ’ nalis h da m ax s us ta d qiqot o ’ tka zish n i taqa z o e t a d i . Ma z kur
m uam m oni t ad q i q qilis hd a y uq o ri da ko ’ rs a t ib o ’ til g a n v a bo sh qa m ua lli f la r ni n g
i l m iy a s a r la r i , m o n ogr a f i k k i to b la r i biz t ad qiq qil m o q chi bo ’ lg a n m ua m m o n i h am
n azari y , h a m a m al i y m u sh oh a da qi l is h da ka t ta a m al i y y or d am berad i .
Bitiruv-malakaviy ishda ko’rilayotgan muammo ilgari ham har tomonlama
o’rganilib chiqilgan va amaliyotga joriy qilingan. Masalan, bu muammolar
yechimi S. Abdirasilov, B. Boymetov, N. Tolipov tomonidan 2006 yilda chop
6

etilgan “Rangtasvir san’at” o’quv qo’llanmasida, Rahim Hasanovning Rangtasvir
san’at o’qitish metodikasidan amaliy mashg’ulotlar” kabi qo’llanmalarida
atroflicha ishlab chiqilgan.
Ammo bu mavzu doirasida, xususan, kasb-hunar kollejlari rangtasvir san’at
darslarida “Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari” mavzusida manzara
ishlash mashg’ulotlarini o’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash hali
to’liq ishlab chiqilmagan. Malakaviy ishda ana shu kamchiliklarni bartaraf qilish
yo’llari taklif qilingan. Bular, “Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari”
mavzusida manzara ishlash mashg’ulotini zamonaviy pedagogik texnologiyalar
asosida o’qitish uslubiyotining o’ziga xos tomonlari tadbiq qilinganligidir.
Mavzuning maqsadi . Bitiruv-malakaviy ishini bajarishda quyidagi
maqsadlar ko’zda tutilgan:
- rangtasvirda kartina ishlash, uning vositalari va qoidalarini o’rganish;
-tasvirlash metodlari tarixi, ularning takomillashuv jarayoni va hozirgi
zamon rangtasvir san’at o’qitilishi yo’llarini o’rganish, tahlil qilish;
- kasb-hunar kollejlari o’quvchilarini chizmatasvir va rangtasvir ishlashga
o’rgatishning eng muhim qirralariga to’xtalib aniq misollar asosida yoritishga
e’tibor berish;
-ragtasvir fani masg’ulotlari mazmuni bilan yanada yaxshiroq tanishib
chiqish;
- kasb-hunar kollejlari rangtasvir san’at darslarida “Tabiat manzaralarini
bosqichli ishlash usullari” mavzusida rasm ishlash mashg’ulotlari ishlanmasini
zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo’llagan holda ishlab chiqish;
- “Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari” nomli rangtasvir
kompozitsiyasi ishlashni amaliy jihatdan ishlab chiqish;
Mavzuning vazifalari. Mavzuni bajarishda quyidagilarni amalga oshirish
vazifasi qo’yildi:
- rangtasvir sanatning yosh avlodni tarbiyalashdagi ahamiyatini ochib berish;
-rangtasvir nazariyasi bo’yicha ma’lumotlarni to’plash va o’rganish;
7

-rangtasvir san’atdan Davlat Talim Standartlarining mazmun va mohiyatini
o’rganish;
- Mashur rassomlarning mavzu yuzasidan tajribalarini o’rganish;
- umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslarida “Tabiat
manzaralarini bosqichli ishlash usullari” mavzusid a rasm ishlash mashg’ulotlari
ishlanmasini zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo’llagan holda ishlab
chiqish;
Bitiruv malakaviy ishning obе'kti. Umumiy o’rta ta’lim maktablari
tasviriy san’at darslari innovatsion pеdagogik tеxnologiyalarni tadbig’iga
asoslangan va o’qitish usullari va mеtodlarini ishlab chiqishga qaratilgan o’quv
jarayoni.
Bitiruv malakaviy ishning prеdmеti. Umumiy o’rta ta’lim maktablari
tasviriy san’at fanida “Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari” mazvzusida
maznzara ishlash mashg’ulotini o’qitishda innovatsion pеdagogik tеxnologiyalarni
tadbiq qilish yo’llariga bag’ishlangan o’quv matеriallari mazmuni, shakli va
tanlash tamoyillari.
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Bitiruv-malakaviy ishini
bajarishda olib boriladigan tadqiqotimizning imiy yangiligi shundaki, unda
Umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslari, xususan “Tabiat
manzaralarini bosqichli ishlash usullari” mavzusida manzara ishlash
mashg’ulotlarini an’anaviy va noananaviy usullardan foydalangan holda olib
borishning samarali yo’llari ishlab chiqilmoqda va tavsiya qilinmoqda. Ishlab
chiqilgan metodlar amliyotda sinab ko’rilgan va undan umumiy o’rta ta’lim
maktablari tasviriy san’at san’at fani o’qituvchilari, shu sohada ta’lim olayotgan
o’quvchilar foydalanishlari mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining il m iy ya n gil ig i : “ Umumiy o’rta talim
maktablarining tasviriy san’at darslarida manzarani bosqichli ishlash metodikasi ”
mash’gulotiga qo ’ y i l adig a n tal a b l a r n i a sos l a s h ;
-“ Umumiy o’rta talim maktablarining tasviriy san’at darslarida manzarani
bosqichli ishlash metodikasi ” mavzusida kompozisiya islashga o’rgatish
8

metodikasi” mavzusidagi amaliy mash’gulotlarini olib borishning m et o dik
asosla r i n i il m i y - i shlab c h iq ilis h i;
- Umumiy o’rta talim maktablarining tasviriy san’at mashg’ulotlarida
o’quvchilarni “ Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari ” mavzusida
kompozisiya islashga o’rgatish metodikasi mavzusidagi amaliy mashg’ulotlarini
olib borishning sa m arali s h a kl va vo s it a la r i ni i sh l ab ch iqi li shi;
-Umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslarida o’quvchilarni
“ Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari ” mavzusida kompozisiya ishlash
mash’gulotlarini olib borish jara y oni d a o’quvchilar l a r n ing e g al l a shla r i lo z im
b o ’l g a n bili m , ko ’ ni k m a v a m ala k a l a r i ni b aho l a sh ni n g ko ’ rs a tki c h v a m ezonla r i
ishlab ch iqi li shi bi lan be lg i l a n a d i .
Bitiruv malakaviy ishi bo’yicha tajriba-sinovishlari : p e d a g o gik
t ad qiq otl ar n i y anada faoll as hti r is h , m uh i m x u lo s a lar c hi qa r ish taj riba- sinov
m aydonlarid a
sh a kll a nti r uv c h i ta j r ib a - sin ov i shl ari n i ol i b b o ri s h v a o ’ t k a z is h ,
bitiruv malakaviy ishi
m azm uniga aniqliklar va qo’shim cha m ateriallar kiritish,
tajriba-sinov ishlari natijalarini uslu biy tavsiyano m alar, ishlanm alar va ilm iy
m aqolala rd a yor itish, taj riba-sinov ishlari natijalari m atem atik-statistik m et odi
orq ali qayta ishla b chiqish, ishlab chiqi lgan m etodika bo’yicha olingan
n a t ija l a r ni u m u m la s hti ri s h , bitiruv malakaviy ishi ho l i g a k elti r i s hva h i m o y aga o lib
c h iq i sh b e lgila n g a n .
Bitiruv-malakaviy ishning qo’llanilish sohasi; “ Umumiy o’rta talim
maktablarining tasviriy san’at darslarida manzarani bosqichli ishlash metodikasi ”
mavzusida manzara ishlashga o'rgatish mashg’ulotlari jarayoni.
Bitiruv-malakaviy ishning hajmi. Ish kirish, uchta bob, olti bo’lim,
umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan va ilovalarda iborat.
9

I BOB: Manzara asarlari vositasida o’quvchilarni tabiatni sevishga
o’rgatishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati.
I.1. Mavzu yuzasidan adabiyotlar tahlili
1. O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida» gi Qonuni
//Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. -Т.: Sharq, 1997. 19 b.
2. O'zbekiston Respublikasining "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi".//
Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. -Т.:Sharq, 1997.32-63 b.
O'zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan tub islohotlar jamiyatda
o'ziga xos ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanish yo'lining tanlab olinishi,
shuningdek, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g'oyasi va talablari asosida jahon
ta'limi standartlariga muvofiq keluvchi uzluksiz ta'lim tizimini shakllantirish
uchun qulay shart-sharoitni yaratdi. Ta'lim sohasida olib borilayotgan hamda aniq
maqsadga yo'naltirilgan davlat siyosati ijtimoiy jamiyat taraqqiyotini ta'minlovchi
ustuvor yo'nalishlardan bin sifatida e'tirof etilgan.
3. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. Т.: Ma'naviyat, 2008.
Ushbu adabiyotda ma'naviyat tushunchasi, insonning ichki dunyosi, bugungi
kunda insonlarda ma'naviy mafkurani shakllantirish, Sharq mutafakirlarining
ma'naviyatni shakllantirish borasidagi fikrlari, mustaqillik davrida amalga
oshirilgan ishlar, oilaning jamiyatning asosiy bo'g'ini ekanligi hamda oila, mahalla
va maktabning ma'naviyatni shakllantirishdagi o'rni kabi masalalarga e'tibor
qaratilgan. Ushbu adabiyotdan o’quvchilarning manaviy dunyoqarashlarini
rivojlantirish borasidagi fikr va mulohazalarimizda foydalanishga harakat qildik.
4. Tasviriy san’at darslarida manzara ishlash mashg’ulotlari ilmiy va ijodiy
yo’nalishda olib borilishi lozim. O’quvchirga ilmiy yo’nalishda ta’lim berish
uchun sana’t tarixiga oid bilimlarga o’qituvchi ega bo’lishi lozim. Shuningdek
bitiruv malakaviy ishining birinchi bobini yoritishda, tasviriy san’atda manzara
janri tarixi va rivojlanish bosqichlarini ochib berishda ushbu adabiyotlardan
unumli foydalandik N. Abdullayev. N. Abdullayev San'at tarixi. T-1987 y. San'at
tarixi. T-2001 y. N.
10

5. Hasanov R.H. Tasviriy san’at asoslari. Toshkent. Gofir G’ulom nomidagi
nashiryot matbaa – ijodiiy uyi 2009 -y. R.Hasanovning tasviriy san’at asoslari deb
nomlangan asari 1966 yilda chop etilgan O.K. Apuxtinning “Tasviriy san’at
asoslari” nomli kitobidan tubdan farq qiladi. Bu asarda tasviriy san’atning tarixiy
rivojlanishi qisqacha aytib o’tilgan. Tasviriy san’atning tur va janrlari batafsil
yoritilgan va yangi janrlar ham qo’shib aytiladi.Turli asarlar tahlili va
rassomlarning ijodi qisqacha aytib o’tiladi. Yaxshi reproduksiyalar bilan bezatilgan
va izohli lug’atga ham e’tiborini qaratgan. Adabiyotdan biz bitiruv malakaviy
ishini bajarish jarayonida manzara janr, va unda ijod qilgan turli rassomlar ijodiy
faoliyatlarini yoritishda foydalandik.
6. Raxmetov S. Dastgohli rahgtasvirda kompozisiya asoslari.T., 2007 y.
Ushbu adabiyot rangtasvir to’garaklari mashg’ulotlarini olib borishda
kompozitsion yechim topishda keng foydalaniladi. Shuning uchun biz bu
adabiyotni yetarlicha tahlil qildi, o’rgandik. Raxmetovning “Dostgohli
rangtasvirda kompozisiya asoslari” asarida alohida bizning mavzumizga doir joylar
bor. Chunki manzara ishlash san’atining o’zi kompozisiya bilan bog’lanib boradi.
Shuning uchun ham manzarachi rassomlarning ijodiga to’xtalib o’tilgan. Manzara
janrining mohiyati ochib berilgan ma’lumotlarni olish mumkin.
7. Mustaqillik davri manzara janrda ijod qilayotgan rassomlar haqida qisman
malumotlarni birinchi bobda yoritish uchun quyidagi adabiyotdan foydalandik.
O’zbekiston san’ati. Avtorlar jamoasi. T.: Uzbekiston. 2001. O’zbekiston tasviriy
va amaliy san’ati haqida keyingi o’n yilliklarni o’zida mujassam etuvchi kitob
hisoblanadi. Tasviriy san’atning mustaqillikdan keyingi rivojlanishidan ajoyib
satrlar keltirib o’tadi. Juda ko’plab manzarachi rassomlar va ularning asarlari
haqida ma’lumotlar beriladi.
8. Taniqli san’atshunos Abduvali Egamberdiyevning rus tilida nashr etilgan
“Janrovaya jivopis O’zbekistana” nomli kitobida Yu. Taldikinning “Bog’larda
bahor” (1993) manzara kartinasining mukammal kompozitsion echimi va oldingi
plandagi qiyg’os gullagan daraxtlar va go’zal rang koloritini e’tirof etgan.
11

9 .Manzara janrda rasm ishlashda bevosita manzara janriga ham murojat
qilinadi. Yurtimizda manzarachi rassomlar yetakchisi O’ Tansiqboyev va uning
hayoti haqida o’quvchirga ma’lumot bermasdan bo’lmaydi. Shu maqsadda biz
quyidagi adabiyotni lozim topdik va tahlil qildik. Taniqli san’atshunos olimlar N.
Ahmedova va R. Toqtoshlarning, manzarachi akademik rassom O’. Tansiqboyevga
bag’ishlab chiqarilgan monografiyalarida musavvirning ilk ijodidan boshlab taniqli
asarlar yaratgungacha bo’lgan hayoti va ijodiy izlanishlari yorqin ta’riflanadi.
Yuqorida qayd etilgan industrial manzara misolida “Qayroqqum GESi tongi” asari
tugal kompozitsiyasi bilan diqqatga sazovordir.
10. R. Hasanov. “Maktabda tasviriy san’atni o’qitish metodikasi” T-“Fan”
2004 yil. Ushbu adabiyotdan biz asosan maktabda tasviriy san’at darslarini tashkil
etish va ularning faoliyatini olib borish borasidagi fikirlarni tahlil qildik, va
manzara janrda rasm ishlash mashg’ulotlarini tashkil etishda keng foydalandik.
Shuningdek biz bitiruv malakaviy ishini yoritishda quyidagi adabiyotlarni
ham yetarlicha tahlil qildik, o’rgandik. . B. Jabbarov. Rangshunoslikka oid ayrim
atama va iboralarning izohli lug'ati. N-2001 y, N.Normatova Tasviriy san'at
atamalari lug'ati. O'zbekiston Badiiy Akademiyasi. T-1998 y, B. Tojiboyev.
Rangtasvir fanidan ma'ruzalar matni. T-2000 y.
Tasviriy san’atda manzara janr jozibali va qiziqarliligi bilan ajralib turadi.
Uni o’zlashtirish, hatto uni idrok qila bilish ham muayan tayyorgarlikni talab
qiladi. M. Nabiyevning “Rangshunoslik”, B. Boymetovning “Qalam tasvir”, B.
Boymetov va N. Tolipovning Maktabda tasviriy san’at to’garagi, S. Uralovning
“Mo’jiza yaratish san’ati”, N. Oydinovning “Rassom-o’qituvchilarni tayyorlash
muammolari”, D. A. Nazilovning Kompozisiya asoslari kabi adabiyotlarini
o’rganish ushbu muammolarning yechimiga sabab bo’ladi.
12

1.2. Таsviriy sаn`аtdа mаnzara jаnri х ususida.
Barcha san'at turlarida bo`lgani kabi tasviriy san'at ham, (rangtasvir,
qalamtasvir, haykaltaroshlik) o`z ichida har xil janrlarga ajraladi. Janrlarga ajratish
rangtasvirda yaqqolroq ko`zga tashlanadi. Tasviriy san'at asarlarini janrlarga
ajratishda, odatda, rasmda nima tasvirlanganligi asos qilib olinadi. Shunga ko`ra,
rangtasvir asarlarini peyzaj (tabiatni tasvirlash), natyurmort (narsa-buyumlar
tasviri), portret (inson tasviri), syujetli-mavzuli kartina (xayotiy voqealarni
tasvirlash) kabi janrlarga ajratish mumkin. Tasviriy san'atning qalamtasvir
(grafika) turi ham shu tarzda janrlarga ajratiladi.
"Peyzaj" fransuzcha so`z bo`lib "tabiat" degan ma'noni anglatadi. Tasviriy
san'atda tabiatni real yoki xayoliy ko`rinishlarini aks ettirishga bagishlangan asar
peyzaj: yoki manzara deyiladi. Manzara qalamtasvir yoki haykaltaroshlikda ham
yaratilishi mumkin. Biroq, manzara janrining imkoniyatlari rangtasvir san'atida har
tomonlama, to`laligicha uz ifodasini topadi.
Manzara janrining paydo bo`lishi juda uzoqlarga borib taqaladi. Manzara
tasvirlarining keng tarqalishini qadimgi Shark davlatlari xududida va Krit
orollarida olib borilgan arxeologik qazishmalarda topilgan buyumlar misolida
ko`rish mumkin.
Tabiat manzaralarini aks ettirish Xitoy rassomlik san'atida VI asrda paydo
bo`lgan. Yevropa san'atida manzara janri mustaqil janr sifatida XVII asrdan
boshlab rivojlandi. U, ayniqsa, golland rangtasvir san'atida keng tarqaldi. Shuni
qayd etib o`tish kerakki, to XVII asrgacha tabiat manzarasi ko`rinishlari faqat
mavzuli surat yoki portretlar uchun fon vazifasini o`tagan. Manzara janri mustaqil
janr sifatida shakllangan bo`lsa-da, unda ba'zan inson obrazini ham uchratish
mumkin.
Biroq, manzara kompozisiyasida inson tasviri, shuningdek, kichik voqeaviy
saxnalar hal qiluvchi rol uynamaydi, balki manzarani to`ldirish, tasvirning
jonli chiqishi uchun xizmat qiladi.Kamil Koroning"Pichan tashish",
13

A.Plastovning "Birinchi qor", O`.Tansiqboevning "Issiqq ko`i oqshomi"
kartinalarida shu holni kuzatish mumkin.
Tasviriy san'at asarlarida, jumladan, manzara janrida yaratilgan asarlarda
rassomning borliqdan olgan taassurotlari, voqealikka g`oyaviy-hissiy munosabati
ham aks etadi. Tabiat manzaralari tasvirida rassomning dunyoqarashi, tabiatni
idrok etishining ijtimoiy-tarixiy, milliy va uslubiy xususiyatlari o`z ifodasini
topadi. Shunga ko`ra, mashhur rassomlarning asarlarida manzara motivlarining
ulug`va-romantik Shishkinning "O`rmon uzoqliklari" kartinasi), lirik
(A.Savrasovning "Qora qarg`alar uchib keldi" kartinasi) yoki ijtimoiy-falsafiy
(I.Levitanning "Mangu uyquda"kartinalari) talqinlarini uchratish mumkin.
Manzara janri o`zining ichki bo`linishi - janr ko`rinishlariga ham ega bo`lib,
bular qishloq manzarasi, shahar manzarasi, industrial manzara va manzara-marina
ko`rinishlarida bo`lishi mumkin.
Manzara ishlash texnikasini egallash bo`lajak rassomdan juda katta qunt va
mehnatni talab qiladi.Kuzatuvchidan tabiat manzaralarini katta masofa ajratib
turishi, yorug`lik va soya reflekslarining xilma-xilligi va ko`pligi, yorug`-
soyalarning tez o`zgaruvchanligi, ob-havo va fasllarning o`zgarishi -bularning
barchasi manzara ishlamoqchi bo`lgan rassom mehnatini qiyinlashtiradi.
Shuningdek,qiziqarli motivlarni paydo bo`lishiga olib keladi ham.
"Perspektiva" so`zi lotinchada "aniq ko`raman" ma'nosini anglatadi. Tasviriy
san'atda perspektiva qisqarish hamda narsalarning kuzatuvchidan uzoqlashgan sari
o`zgarib borishi ma'nosida ishlatiladi. Perspektiva rassomga manzarani naturada
qanday qurilsa, kartinada shunga mos tasvirlash imkonini beradi. Perspektiva
qoidalarini o`zlashtirish manzara chizish jarayonida ham muhim ahamiyatga ega.
Manzara asarlarining muvaffaqiyati ularda tasvirlangan predmetlarning o`zaro
uyg`un o`lchovlarda aks ettirilishiga ham bog`liq, albatta. Buning uchun bo`lajak
rassom naturani diqqat bilan kuzatishi, narsa va buyumlar, jonivorlarning bir-
14

birlariga nisbatan o`lchovlarini, ularning ufq chizig`iga nisbatan joylashishi kabi
jihatlarini tasvirlash bilan ularda manzara chizish malakasi shakllanib boradi.
Perspektiva ufq chizigi bilan bog`lik holda belgilanadi. Ufq chizigi
deyilganda osmon bilan yerni ajratib turadigan chiziq tushuniladi. Ufq chizigi
rassomlikda kuzatuvchining yoki rasm chizuvchining ko`zi balandligida tasavvur
etiladigan epik (gorizontal) suvrat tekisligiga yondosh (parallel) chiziqdir. Ufq
chizigi odatda tasvirlanadigan manzaraning mazmunidan kelib chiqib belgilanadi.
Ufq chizigini qog`oz betiga uch xil: qog`oz betining yuqorisidan, o`rtasidan,
pastidan o`tkazish mumkin.Bu, asosan, kuzatuvchi egallab turgan ko`rish
nuqtasiga bog`liq bo`ladi.
Perspektivaning chiziqli perspektiva, rang perspektivasi va hajm
perspektivasi ko`rinishlari mavjud. Chiziqli perspektivaning muhim tomoni
shundaki, u narsa va buyumlarning kuzatuvchiga nisbatan o`z shakli va
o`lchovlarini o`zgartirib borishini ifodalaydi. Narsalar kuzatuvchidan uzoqlashib
borgan sari ularning o`lchovlari kichrayib boradi. Aksincha, kuzatuvchiga yaqin-
lashgan sari narsalarning ulchovlari ham kattaroq ko`rinadi. Perspektiv qiskarishni
qog`ozda tasvirlashda quyidagi qoidaga amal qilinadi. Birinchidan, kuzatuvchiga
yaqin turgan manzara qog`oz betining pastki qismida tasvirlanadi va aksincha,
kuzatuvchiga nisbatan uzoqda ko`rinadigan narsalar qog`oz betining yuqori
qismiga joylashtiriladi. Kuzatuvchiga nisbatan juda uzoqda ham, yaqinda ham
joylashmagan ob'ektlar qog`oz betining o`rtasida tasvirlanadi.
Perspektiv qisqarishni qog`ozda aks ettirish kurish nuqtasiga nisbatan
olinadi. Ko`rish nuqtasidan xayolan chiqarilgan chiziqlar manzaraning yuqorisi va
pastki qismidan o`tkaziladi.
Manzaradagi boshqa predmetlarning perspektiv qisqarishini belgilashda
ko`rish chizig`ini o`zgartirmaslik talab qilinadi. Xuddi shu usulda har qanday
narsalarning rasmini perspektiv qisqarish qoidasiga ko`ra ishlash mumkin.
15

Perspektiv qisqarish usulida narsalarning o`lchovlarini haqiqatga yaqin va to`g`ri
aks ettirish mumkin bo`ladi.
Manzara chizish jarayonida yorug`-soyalar va ranglar munosabatini
kuzatish, har bir ko`rinishning xususiyatlarini idrok etish bilan chegaralanib
qolmay, naturani yaxlit holda ko`ra olish malakasini ham shakllantirish zarur.
Manzara rangtasvirida bir vaqtning o`zida barcha manzarani ko`ra olish, oldingi,
o`rta va orqa planni yaxlit ko`rish maydoni sifatida idrok etish zarur bo`ladi.
Manzaradagi turli holatda joylashgan manzarani alohida emas, yaxlit birlikda, bir-
biriga bog`langan bitta asar sifatida idrok etish muhimdir.
Rassom rang perspektivasi xususiyatlarini ham puxta o`zlashtirishi talab
etiladi. Rang perspektivasi deganda borliqdagi barcha narsalar kishi ko`zidan
uzoqlashib borgan sari uz rangini o`zgartirishi tushuniladi. Bizdan uzoqlashgan
sari narsalar xavoga "singib" borayotgandek ko`rinadi. Agar predmet aniq belgilari
bilan tasvirlansa, u bizga yaqin turgandek taassurot tug`iladi. Predmet belgi-
xususiyatlarining xiralashishi esa uni bizdan uzoqlashtiradi. Oldingi planda
joylashgan narsalardagi yorug`-soyalarning keskinligi kuzatiladi. Tuman, chang
yoki tutun bilan qoplangan joydagi narsalar ko`rinishi xiralashadi. Uzoqlashgan
sari narsalarning rangi xavorangga moyillashib boradi, ularning rangidagi farqlar
kamayib boradi.
Shuningdek, manzara ishlash jarayonida xajmlilik yoki yorug`lik
perspektivasini ham e'tiborga olish zarur. Narsalar yorug`lik manbaidan
uzoqlashgan sari uzining yorqinligi, rangi, shakli aniqligini yo`qota boradi. Barcha
narsalar bizdan uzoqlashgan sari yoki unga nur yorug`lik tushgan sari shakl va
rang aniqlashib, manzaraning xajmli ko`rinishi aniqlashadi. Yorug`lik
perspektivasi, ayniqsa, oqshom manzarasi tasvirlangan kartnalarda alohida
ahamiyatga ega bo`ladi. Masalan, O`. Tansikboev-ning "Tog` qishlogi" kartinasida
manzaralarning barchasi quyoshning kechki nurlariga chulg`angan holda, ko`kish
rangda tasvirlangan va shakldagi aniqlik real rang yuqolib borgan.
16

Shu bois talabalar mustakil ishlar bajarish jarayonida perespektiva
qoidalariga amal qilish bilan birga tasviriy san'at asarlarini kuzatishi hamda o`zi
chizgan suratlarni tahlil qilib borishi yaxshi samara beradi.
"Kompozisiya" so`zi lotincha compositio so`zidan kelib chiqqan bo`lib,
qismlarni ma'lum bir tartibda joylashtirish degan ma'noni anglatadi. Tasviriy san'at
asaridagi kompozisiya kartinada tasvirlangan barcha elementlarning rassom
g`oyasiga muvofikq joylashtirilishini bildiradi.
Tomoshabin e'tiborini jalb qilish va uni xayajonga solish uchun rassom
tasvirlashning kuchli ifoda vositalarini izlab topishga harakat qiladi. O`z maqsadini
ifodalashda barcha ortiqcha narsalarni chiqarib tashlaydi, ikkinchi darajali narsalar
asosiga bo`ysundiriladi. Mato sirti. O`lchami ko`zlangan maqsad yoki ko`rish
nuqtasi. ufq chizig`ini belgilash, rang berish, kompozisiya markazini belgilash -
bularning barchasi kompozisiyaning elemeitlari sifatida xizmat qiladi. Manzara
asarining mazmuni. tanlangan motivning hayotiyligi kartinaning kompozision
ko`rilishi bilan yuzaga chiqadi. Manzara motivlarini tanlash, kompozision
uyg`unlikni topa bilish har bir rassomning o`ziga xos ijodiy did va mayliga bog`lik
bo`ladi. Manzara etyudlarini ishlash bilan avvalo kompozisiyaning dastlabki
detallari - oldingi, o`rta va orqa planni tanlashdan boshlanadi. Bunda ko`rish
nuqtasini,qog`oz yoki mato o`lchamini belgilab olish muhimdir. Manzara etyudi
kompozisiyasida osmon, yer va boshqa ko`rinishlar o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni
topishga ham e'tibor berish kerak.
Tasvirlanayotgan obrazning ta'sirchanligi tanlab olingan naturaning qiziqarli
tomoni bilan ham belgilanadi. Shuning uchun rassom naturaning eng ta'sirli
jihatlarini topa bilishi, buning uchun naturani har xil holatlarda, kunning turli
vaqtlarida diqqat bilan kuzatishi kerak. Zarur ufq chizig`ini belgilash, o`ng va
chapdan, yaqin va uzoqdan qarab, shunday bir nuqtai nazarni ko`rish nuqtasini
topish kerakki, toki natura o`zining ifodaviyligi bilan rassom niyatini optimal
darajada amalga oshirish uchun xizmat qilsin.
17

Kartinada barcha narsa rassomning istagini, g`oyasini ifodalashga
bo`ysundiriladi. Kompozisiyaning mukammalligi asosiy manzara ko`rinishlarning
ikkinchi darajalilaridan farqlay olishda ko`rinadi.
Har bir detal o`z o`rni va mazmuniy vazifasiga ega. Kompozisiyadagi
ikkinchi darajali, uncha muhim bo`lmagan narsalar darhol ko`zga tashlanmasligi,
asosiy ko`rinishga alohida urg`u berilishi kerak. Asosiy manzara kartinada alohida
diqqat va e'tibor bilan ifodalanishi zarur. Biz atrofini kuzatganimizda ko`p hollarda
bitta muhim deb hisoblagan narsamizga diqqat bilan qaraymiz. U bizning ko`rish
maydonimizdagi markazga joylashgan bo`ladi, uning mayda-chuyda belgilarigacha
e'tiborimizdan chetda qolmaydi. Ko`rish markazidan chetda turgan boshqa narsalar
esa umumiy tarzda, yaxlit holda qabul qilinadi. Kartinaning kompozision qurilishi
ko`p jihatdan insonning ko`rish sezgisidagi ana shu o`ziga xoslikka asoslanadi.
Rassom kartinada asosiy manzarani rang, tus, shaklining aniqligi bilan ajratib
ko`rsatishi lozim.
Kartinada muvozanatni saqlash uchun rassom naturani kuzatish jarayonida
zarur rakursni belgilab olishi kerak. Aks holda tasvir xuddi bir tarafga og`ib
ketayotgandek, kartinaning bir tomoni bo`sh qolgandek taassurot berishi mumkin.
Muvozanatni saqlash tasvirlanayotgan manzara ko`rinishlarining miqdori va
qanday joylashganligi bilangina emas, balki ularning rang-tusi bilan ham bog`lik.
Kartinaning bir tomonidagi yorqin ranglarni ikkinchi tomonida ham ma'lum bir
holatda qo`llash kerak yoki kartinaning bir tomoniga alohida e'tibor berib, boshqa
tomonini biroz nazardan qoldirish yaramaydi.
Rangtasvirning eng asosiy ifoda vositasi - bu rang. Ranglar rangtasvir
asariga tasviriy san'atning boshqa turlariga qiyoslaganda alohida hayotiylik
bag`ishlaydi, tasvirning to`laligi va ishonchliligini ta'minlaydi. Rassomning
g`oyaviy maqsadi hamda tasvir jarayonidagi kayfiyatiga muvofiq ravishda
manzarada ranglar yorqinlashishi, nur va havo yetakchilik qilishi, bu orqali tasvir
jarayonida rassom ruhiy holatidagi ko`tarinkilik, hayotsevarlik va kelajakka
18

ishonch tuyg`ulariga ishora qilinishi mumkin. Yoki aksincha, sovuq ranglar orqali
tushkun kayfiyat, bezovtalik kabilar ifodalangan bo`ladi.
Rangning asosiy xususiyatlari uning yorqinligi (och-to`qligi) tusi va
to`yinganligi bilan belgilanadi.
Rang borasida ran ketganda bir narsani unutmaslik kerak soyalar ham rangli
bo`ladi. Bunda rassom bir rangning nur va soya hisobiga tuslanishini ko`ra olishi
va shunga muvofiq aks ettira bilishi kerak bo`ladi (valyor rangtasviri). Shuningdek,
manzarada reflekslardan foydalanish – tasvirlanayotgan predmetning boshqa
buyumlarning yorug`ligi yoki rangi ta'sirida o`zgarishini to`g`ri belgilash va aks
ettirish ham muhimdir.Bu esa manzaraning rangdorligini ta'minlaydi.
Manzara rantasvirida har bir rang surtmasiga alohida e'tibor qaratish zarur.
Manzarani professional darajada mahorat bilan ishlash undagi ranglar
munosabatini real xolatini naturada ko`rilganidek tasvirlay olish bilan belgilanadi.
Manzara ishlash jarayonida ranglarning o`zaro munosabatini his qilish va aks
ettirish malakasini hosil qilish uchun manzara ko`rinishlarining yorug`-soya
ta'siridagi o`zgarishlarini zaruriy plandagi kuo`rinishlarda kuzatish, o`zaro
qiyoslash yaxshi samara be radi.
Naturadagi manzaralarning ko`rinishi ularning yoritilish darajasi va boshqa
manzaraning soyalari ta'sirida ham o`zgaradi. Tongda natura sariq-oltin rangida
ko`rinadi, oy nurida kulrang-moviy rangga, bulutli kunda esa to`qroq kumush
rangiga kiradi. O`rmonda hamma narsa iliq yashil rangga moyil bo`ladi.
Manzara chizish jarayonida rangtasvirning plastik vositalaridan ham
foydalaniladi. Buning uchun naturadagi ranglar dinamikasini diqqat bilan kuzatish
zarur. Shundagina yorug` va soya dog`larining kartina bo`ylab tarqalishidagi
tabiiylikka, asarning jonli va ta'sirli chiqishiga erishish mumkin bo`ladi.
Umuman, tasviriy san'at asarini idrok qilishdagi o`ziga hoslikdan kelib
chiqilsa, tasviriy san'at asari, eng avvalo, alohida qismlari orqali emas, balki bir
butunicha idrok etiladi, shundan so`ng sekin-asta kartinadagi qismlarga, detallarga
19

e'tibor qaratiladi. Shunga ko`ra, rangtasvir asarida birinchi navbatda ko`zga
tashlanadigan, tomoshabin diqqatini jalb qiladigan jihat rang undagi koloritidir.
Kolorit manzara chizish jarayonidagi rassom e'tibor qaratishi lozim bo`lgan
eng muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Kolorit deganda tasviriy san'at asaridagi
ranglarning o`zaro uyg`unligi va birligi tushuniladi. Kolorit rangtasvirdagi badiiy
obrazning emosional ifodaviyligini ta'minlaydigan muhim vositalaridan biri bo`lib,
ranglarning o`zaro uyg`unligiga ko`ra u iliq yoki sovuq, yorug` yoki xira bo`lishi,
shuningdek, xotirjamlik yoki bezovtalikni ifodalashi mumkin.
Manzara chizish jarayonida ko`pincha va ayniqsa boshlovchi rassomlarga
predmetning rangi haqida ilgaridan shakllanib qolgan tasavvurlar halaqit berishi
mumkin. Predmet qanday yorug`lik muhitida joylashganiga qaramay, uning rangi
xaqida ilgaridan shakllangan tushuncha xotirada saqlanib turaveradi. Natijada
tajribasizroq rassomlar etyud ishlash jarayonida jiddiy xatoga yo`l qo`yadilar
manzara ko`rinishini ilgaridan shakllangan tasavvurlariga ko`ra tasvirlaydilar.
Masalan,maysalarning rangi kuzatuvchidan uzoqlashishi, shunga muvofiq
ravishda muhitning o`zgarishiga o`zgarishini hisobga olmasdan birdek yashil
rangda tasvirlayveradilar.
Manzara chizishdagi muhim jihatlardan yana biri kartinada ob-havoni,
faslni, kunning turli vaqtlardagi holatlarini tasvirlay olishdir. Bu narsa kartinada
umumiy tus va rang kayfiyatini bera olish deyiladi. Tabiatning tez o`zgaruvchan
holatlari - erta ton g, peshin, kech, nam havo, quruq havo, bulutli kun, quyoshli
kun va boshqalar o`ziga xos rang gammasini talab qiladi. Kunning turli vaqtlarida
va turlicha ob-havo sharoitida ishlangan etyudlar bunday paytlarda tabiatning
yoritilish holatidagi o`zgarishlarga muvofiq tarzda o`zining umumiy tusi va
rangiga ko`ra farqlanadi.
20

1. 3 .Manzara janrida ijod qilgan musavvirlar hayoti va ijodi
O`rol Tansiqboev
1904 — 1972 yillarda yashab ijod etgan o`zbekiston xalq rassomi O`rol
Tansiqboev mashhur manzarachi rassomlardandir. O`zbekistonning takrorlanmas
go`zalligiga bag`ishlangan asarlari nihoyatda rang-barang bo`lib, chet ellarda ham
ma’lum. O`rol Tansi iq boevning “Jonajon o`lka”, “Tog` oqshomi” manzarasi,
“Kattaqo`rg`on suv ombori”, “Issiqko`l oqshomi”, ”Tog`larda” “Mening
qo`shig`im” kabi ko`plab mashhur asarlari mavjuddir.
Rassomga shuhrat keltirgan asarlardan biri “Qayroqqum GES ko`rinishi”
deb ataladi.Bu asarda u yuqoridan turib kuzatilgan elektrostansiya va suv ombori
lirik kayfiyatda tasvirlangan bo`lib, undagi qurilishlar tabiat bilan uyg`unlashib
ketgan. Suvrat markazidagi erta tongda zangori tusga kirgan elektrostansiyasi
to`g`oni cheti ko`rinmas ulkan dengizni mahkam tutib turgandek tuyuladi.
Asarni kuzatgan odam sahroga jon bagishlovchi mo’jizakor manzaraning
sehrli olamiga kirib qoladi. Unda olislarga by cho`zgan musaffo dengiz qa ’riga
ko`milgan shodlik va nafosatga boy tong yorishib kelayotganligini q albdan his
etadi. Bu suvratda tasvirlangan narsalar juda oddiy, lekin sehrlidir. Chunki dengiz,
osmon va kengliklarning bepoyonligi koloritning jozibadorligi, mayinligi kishini
o`ziga tortadi. O`.Tansiqboev 1958 yilda Bryusseldagi xalqaro ko`rgazmada shu
asari bilan qatnashib, xalqaro kumush medal bilan taqdirlangan.
Uning yetuk asarlaridan biri “Mening qo`shig`im” asari bo`lib, tabiiy ranglar
jilosi bir-biriga uyg`unlashib ketgan bu kartinada birinchi planda gullarning qiyg`os
ochilgan nayti tasvirlangan, orqa planda esa uzoq tog`larning ko`rinishi aks
ettirilgan. Undagi kolorit asosan ko`k-yashil rang hisobiga yaratilgan bo`lib,
ulug`vor tog`lar ko`rinishi bilan moviy osmon rangi uyg`unlashib ketgan.
Ranglarning yoriqinligi kishida xush kayfiyat uyg`otadi.
O`.Tansiiqboevning uy-muzeyi Toshkent shahrida joylashgan.
21

Rahim Amedov
O`zbekiston xali rassomi Rahim Amedov ijodiy faoliyatida o`spirinligidanoq
atrofidagilarga xurmatda, do`stona munosabatda bo`lgan. Katta bo`lib san’at
yo`lini tanladi. U san’at to`garaklariga qatnashib rassom Xikmat Raxmanov
ustozligida rassomlik sir-asrorlarini o`rgana boshladi. 1937 yili Toshkentdagi
Benkov nomidagi Respublika rassomchilik bilim yurtiga ishga kirdi. Bilim yurtida
B. Xamdami, P. Benkov, N.T. Karaxan kabi ustozlar qo`lida tahsil oldi. Raxim
Axmedov oldin o`tgan hozirgi zamon rassom asarlarini ko`rarkan men ularga
taqlid qilmasdan, o`zimni tasavvurimda xayotni qanday ko`rsam, shundayligicha
qog`ozga tushuraman derdi.
Karaxan, Benkovlarda tahsil olib yurganida Raxim Axmedovda ham
tabiatga bo`lgan munosabati uni sevish, matoga tushirish qiziiishi ortib bordi.
Karaxan aytganidek har doim bir so`zida takror aytar ekan etyud ishlanmasdan
turib rang-tasvir yaratib bo`lmaydi derdi.
Manzara sirlarini Karaxan Bankovlardan o`rgana boshladi. 1947 yillarda
Leningraddagi I.E .Repin nomidagi rassomchilik, haykaltaroshlik va arxitektura
institutiga o`qishga kirib o`qidi. Institutni tugatgach rassomlik faoliyatini boshladi.
U ijod qilib Toshkentdagi rassomchilik san’at institutida ko`’pgina shogirdlar
tayyorladi. Hozir ular respublikamizni turli viloyatlarida ijod qilibkelishmoqda.
Hozirda Rahim Axmedovni ko`pgina asarlari xorijiy mamlakat muzeylarida
saqlanmoqda.
Bunga bir qancha yaratgan manzarali asarlari misol bo`la oladi. “Tog`
vodiysi” 1970 yil, “Oq toshda iish” 1975 yil, “Qish” 1975 yil,”Quyshli kuz” 1976
yil, “Venetsiya” shahri ko`rinishi, “Kuz ranglari” 1970 yil kabi asarlardir.
R.Amedov chet el safarlarida ham bir necha turkum asarlar yaratib kelgan.
Uning “Venetsiya oqshomi” shajar manzarasi, “Rim ko`rinishlari” kabi asarlari
shular jumlasidandir. U ishlagan manzara asarlari o`zining yorqin ranglari bilan
22

yodda qoladi. Uning kartinalarida manzaraning tabiiyligi, ranglarning uyg`unligi
saqlanadi
Alisher Mirzaev
O`zbekiston xalq rassomi Alisher Mirzaev Toshkentda tug`ilgan. Uning
manzaraga oid asarlari chet ellarda ham namoyish qilib kelinmoqda. A.
Mirzaevning ijod namunalaridan “Anor daraxti”, “Tog` daryosi sohilida”, “Shahar
manzarasi”, “Boloxonada” qishloq manzarasi ko`rinishlari kabi asarlardir. Uning
“Yangi va eski Toshkent” turkumidagi asarlarida qadim va navqiron shaharning
ko`rinishi aks etgan. Unda Toshkentning ko`hna va navqiron shahar bilan
zamonaviy binolar aralashib ketgan qismi - Chorsu bozori ko`rinishi tasvirlangan.
Rassom shaharning tinimsiz jarakatdagi hayotidan bir lahzalik holatni kartinaga
muhrlab qo`ygan.
A.Mirzaevning bu asari ekspressiv-ramziy tarzda yaratilgan kartinalardan
hisoblanadi.
Ne’mat Qo`ziboev
O`zbekiston xalq rassomi Ne’mat Qo`ziboev ham Toshkentda tug`ilgan.
Uning ko`plab manzara janridagi asarlaridan “Tog manzarasi”, “Bibixonim”
ko`rinishi kabi manzara asarlarini sanab o`tish mumkin. “Tog` manzarasi” asarida
tog` manzarasi format usulida tasvirlangan bo`lib, yashil rangda berilgan. Unda
tog`da o`sadigan daraxtlarning turlicha ko`finishini, baland cho`qqilar sari suzib
yurgan bulutlarni kuzatishimiz mumkin. Ne’mat Qo`ziboevning yana bir
manzaraga oid asarida Bibixonim ansambli ko`rinishi tasvirlagan. Bu asarida
rassom Samarqanddagi Bibixonim masjidini vayrona holatda tasvirlar ekan, uning
uzoq yillar davomida xaroba holida bo`lsa-da, mahobatli ekanligini ko`rsata olgan.
Rassomning bu asarida syujetli-tematik kartina janri belgilarini ham ko`rishimiz
mumkin. Tarixiy hodisalar, yillar, asrlar Bibixonim masjidi oldidan go`yo
qatorlashib o`tib boraveradi, biroq Bibixonim masjidi o`z mahobati va
ulug`vorligini yo`qotmay, olls o`tmishning tilsiz guvohi bo`lib turaveradi.
Kartinada binoning mahobatli — monumental xarakterda tasvirlanishi rassom
tanlagan mavzu va goyani ifodalash maqsadiga ham muvofiq kelgan.
23

II-BOB: Umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslarida
tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari.
2.1. Manzara janrida ob`ektni tanlashning zarurligi va mavzuning
tug’ulishi.
Ochiq havoda rasm chizishning boshlanishida oddiyrok syujetni tanlagan
ma'qulroq- Masalan, hovlining bir qismi, uy yonidagi yoki devor oldidagi daraxt,
ko`prikli ariqcha, xarakterliroq ko`chani bir qismi, darvoza oldi va xokazo. Ochiq
xavoda etyud ishlash buyicha bir mo`ljal malaka xosil qilgach, so`ng vazifasini
sekin-asta murakkablashtirib borish mumkin.
Odatda manzara ishlashning ikki xil tipi mavjud: Birinchisi; davomli, ya'ni
tugatilgan manzara.
Ikkinchisi; qisqa muddatli bir seansli etyudlar.
Uzoq muddatli manzaralar ishlashda fazoni ishonchli tasvirlash ob-havoni
holati, yorug`likning nozik kochirimlari va manzara ko`rinishining shakli-
shamoyili ancha aniqlikda ishlanadi. Uzoq muddatli davomli etyudlarda naturaning
turik ifodalash kobiliyati va dastlabki fikrni to`la-to`kis rangtasvir asariga aylantira
olish tarbiyalanadi. Uzoq muddatli ishlarni bir necha seans da kunning (bir payti)
o`sha vaqtida havoning bir xil holatida yozish chizish kerak.
Yaxlitlikni rivojlantirish va rangtasvirni qu`ruq va kambag`al bo`lib
qolishdan qutulish uchun davomli tasvirlardan tashqari qisqa muddatli etyudlar
bajarish zarur bo`ladi. Bu etyudlar manzarachi uchun o`ta zaruriy bosqich bo`lib,
rassomning o`ziga xos kundalik daftaridir. Etyuddagi eng ahamiyatli narsa bu
natura haqida jonli nigoh va jonli tasavvurdir.
Ochiq xavoda ishlanar ekan, tabiatning tez o`zgaruvchanligini kuzatish
mumkin: buroq bulut va momaqaldiroq, quyoshning chiqishi, bulutlarning xayratli
almashinishlari va rangdor yoritilishini kuzatish mumkin. Bunday o`zgarishlar 5-
10 minut ichidayoq sodir bo`ladi: kun botish butunlay boshqa rangga kiradi,
bulutlarni ham shakli buzilib ketadi. Bunday paytda juda tez ishlash talab etiladi,
24

boshlang`ich chizmatasvirni to`lik bajarish ham shart emas yoki umumiy holda kist
bilan belgilab olish kifoya qiladi. Sungra tezda zaruriy tusdagi buyoqlarni tanlab
yirik mazeklar bilan ishlash kerak.
Qisqa vaqt ichida umumiy rang tusining holatini hosil qilish ranglar
garmoniyasini, planli bog`lanishlarni yuzaga chiqarish zarur bo`ladi.
Bu yerda albatta yaxlit ko`rish zarur va asosiy ob'ektlarni taqqoslash matoda
asosiy rang munosabatlarni joylashtirib olish: osmon, yer, daraxtlar, suv va
xokazo. Agar, umumiy tus ishonchli olinsa, yorug`lik kuchi, rang va uning to`qligi
(to`yin-ganligi) naturaviy nisbatlarga mos bo`lsa, har xil planlarni munosabati
to`gri ilg`ab olingan bo`lsa shularni o`zi etyud-qoralama uchun yetarlidir. Yaxlit
ko`rish ni bilish va katta shakl nisbatlarini topa olish ko`nikmasi kelajakda
manzara ishlash mahoratini egallash uchun poydevor bo`lib xizmat qiladi.
Davomli etyud ishlash jarayoni haqida to`xtalib o`tamiz.
Manzara ko`rinishini tanlab olingach, tasvir yuzasida tayyorgarlik
chizmalari ishlanadi. Chizmatasvir albatta, shubhasiz, perspektiv qurilish va turli
manzara ko`rinishlarini planli va nisbatlarini saklagan holda chiziladi.
Manzaraning chizikli tasvirini to`g`riligi boshidano` ishning sifatini
belgilaydi. Mobodo ranglarni muvaffaqiyatsiz ko`yilsada, chiziqli tasvir etyudning
qimmatini saqlab turadi. Mashhur italyan rassomi Tisian o`zining o`quvchilariga
takrorlar ediki: - na soya-yorug`lar, na ranglar emas, balki tasvirni tug`ri chizilgan
shakl va chiziqli tasvir go`zal qiladi".
Tajribasiz rassomlar ko`pincha boshidanoq qo`pol xatoga yo`l qo`yadilar,
osmonni barcha tavsiflari bilan chizib oladilar, so`ng yerning tasviriga o`tadilar.
Bunday qilish yaramaydi. Manzarada avvalo asosiy ob'ektlarning to`qligi va
rangining kuchini tasvirlash: osmon, yer, suv va boshqa va so`ngra bosqichma-
bosqich etyudni tugallash holatigacha olib borish zarur.
25

Buyoqlar bilan ishlashdash avval naturaga ko`zni qisib karab, naturaning
eng yorug va eng to`q joylarini chamalab olish zarurdir. Aytaylik, eng yorug` blik
joy suvning chekka qirg`og`ida, eng to`k joy esa-daraxtning shoxlari deylik.
Boshqa barcha to`qliklarni shu ikki bosh nuqtaga nisbatan taqqoslaymiz. Bunday
taqqoslashda hatto og`ir qora bulutlar ham to`qligi jihatidan albatta yerdagi
ob'ektlarga nisbatan yengil ekanligini ko`rish mumkin.
Umuman olganda, faqat chuqur fikrlab, predmet va planlarni to`qligi va
rangdagi farqlarni aniq tasavvur etib olib, so`ng ishga kiritish ma'qul.
Ish jarayonida manzaraning umumiy to`qligi va rang holatini hisobga olish
zarur. Kunning turli vaqtida va har xil ob-havoda yozilgan etyudlar umumiy tusi
jihatdan turlicha bo`lishi kerak.
Shuni yaxshi anglab olishimiz kerakki, predmet va jismlarni ochiq havoda
tasvirlashning asosiy o`quv vazifalari turlicha yorug`lik muhitida, umumiy
yoritilganligi turlicha bo`lgan, sutkaning turli vaqtiga, faslga, ob-havoning
o`zgarishiga bog`liqdir.
Ayniqsa, asosiy yorug`lik manbaiga nisbatan predmet va ob'ektlarning rangli
ko`rinishi kuchli ravishda o`zgarib ketadi: ertalab, kunduzi, kechki payt. Masalan,
daraxt soyasidagi natura bilan baland devor yonidagi soyadagi naturaning, o`zining
soyasining rangiga nisbatan bir xil bo`lmagan rang gammasini tashkil qiladi. Bir
xil vaqtda, barchasi yashil soyalanadi, ba'zida osmon ta'sirida ko`kish bo`lishi
mumkin.
Oldingi daraxtlarning rangi nafaqat yorqinroq, va issiqroq, shu bilan birga
uzoqroqdagi daraxtlar tobora xiralashib, sovuq soyalar bo`lib boradi vaholangki,
yashil-sariq o`rmonzor gorizontda, ko`k rangdagi chiziqqa aylanadi. Daraxtlarning
bunday o`zgarishi ma'lumki, ko`kish rangga ega bo`lgan havoning bizdan
uzoqlashgan sayin quyuqlashib borishi evaziga ro`y beradi.
Yuqorida ko`rsatib o`tilgan havo perspektivasining bunday qonuniyatini har
qanday manzarani tasvirlashda qo`llanadi deb o`ylash to`g`ri emas. Yorug`lik
26

xolatining ob-havoning shunday vaziyatini uchratish mumkinki, anchayin aniqroq
va yorqin ranglar tus va rangi bilan oldingi planda emas, balki o`rta yoki hatto
uzoq planlarda bo`lishi mumkin.
Shu o`rinda manzaralarda ko`pincha uchrab turadigan suvni tasvirlash
xususiyatlari haqida to`xtalib o`tamiz. Tinch ob-havoda suv qirg`oqdagi barcha
narsalarni aksidagi ranglarni yorqinligi va mayinligi, suvning ustidagi o`ziga
nisbatan sustroq bo`ladi. Aksining rangi suvning rangiga va suv to`lkinlashiga
qarab o`zgaradi. Tuqroq predmetlar aksida naturadagiga nisbatan yorug`roq,
yorug`lari to`kroq ko`rinadi; predmetlarning chegaralari noaniqroq, xiralashadi,
detallarning soni ham yuqoridagiga qaraganda kamayib boradi.
Suv yuzasi doimo bliklar va tomchilar bilan belgilanadi, shuningdek, suvdan
chiqib turgan va unda suzib turgan predmetlar ko`rinadi. Yorug` kunda suv odatda
qirg`oqdan yorug`roq bulutli kunda to`kroq bo`ladi.
Naturada bir xil bir tekis rang bo`lmaydi, qaysiki matoda bir xil rang bilan
ko`plab ham bo`lmaydi.
Har qaysi rang rangtasvirda o`zining ko`plab rangli jilolarini ko`rsatadi.
Osmon bir qarashda to`lik to`q rangda ko`rinadi, lekin, osmonni gorizont
bilan bo`lgan qismini boshimiz ustidagi joy bilan taqqoslansa, darhol ranglarning
bir xil emasligini payqaymiz. quyoshning yorug`ida rang anchayin yorqin-jiloli nur
tushgan joyda, ufqqa yaqinlashgan sari osmon rangi ochlashadi, issqklashadi,
gorizontni o`zida kuchli tumanda ko`rinadi. Agar yozda yaxshi maysazorga
qaralsa, yashil rang turli-tuman tovlanishlarini ko`rish mumkin. Maysalarni bir xil
yashil bilan chizib, tasvirlab bo`lmaydi, xuddi osmonni ko`k buyoq bilan ishlab
bo`lmagani kabi.
Biroq, shuni unutmasligik kerakki, manzaraning ranglari qanchalar rang-
barang bo`lmasin, yorug`lik nuri, umumiy tus unga ta'sirini o`tkazadi, barcha
jismlarda barcha bo`yoqlar unga bo`ysundiriladi.
27

Naturadan har kuni etyudlar bajarib borish bilan albatta rassom katta
zafarlarga erishishi mumkin.
Manzara janrida ishlashni ko`pincha oddiygina ommabop ish deb
xisoblaydilar, rassomdan kuchli malaka talab etmaydigan ish deb noto`g`ri
fikrlaydilar. Vaholangki, aslida manzara rangtasvirida chuqur obrazli ko`rinish
yaratish bu oson emas. Rassomga u chuqur ijodiy ko`nikish xosil qiluvchi xissiyot
beruvchi vositadir.
Manzara kompozisiyasi ustida ishlash eng qiziqarli e'tibor tortuvchi motiv
tanlashdan boshlanadi. Bu ma'noda esa eng avvalo etyudlar bajarishda yoki
manzara materiali ustida ishlaganda asosiy vazifalarni belgilab olish ham
muhimdir.
So`siz etyud yozish manzara kartinasi ustida ishlashga nisbatan albatta
yengilroqdir. Biroq etyudga nisbatan ham ancha jiddiy munosabatda bo`lib,
tevarak-atrof -muhit haqida tasavvurlarini kengaytirish va unga kasbiy mahoratni
oshirish, mukammallashtirish vositasi sifatida qarash kerak.
Mashhur manzarachi rassomlarning ijodi bizni yangi motivlari bilan o`ziga
tortadi. Unda tomoshabin usta shaxsning aksini ilg`ab oladi, uning individual
(pocherki) chizgisi, bu bilan u o`zini hissiyoti, kayfiyati estetik g`alayonlarning,
tabiatning ta'sirida go`zallik ta'sirida ko`radi.
Mashxur manzarachi rassomlarning barcha jihatlarini o`zlashtirish ularga
to`lik bog`lanib qolish,taqlid qilish, begona kompozisiyalarga suyanib qolish
yaramaydi.
Tabiatdagi go`zallikni ko`ra bilish ko`nikmasi, yangilikni idrok etish bizning
davrimizga xos xarakterni topish fazilatini ko`plab rassomlar ijodida ko`rish
mumkin.
Ayrim yosh rassomlar kompozisiyadagi chiziqli yechimni o`rniga to`liq
baho bermaydilar, ular asosiy narsa rangtasvirda bu kolorni deb hisoblaydilar. Bu
28

noto`g`i. Manzara rangtasvirda teppa teng chiziqdi yechim, rangtasvir va
kompozisiya zarur hisoblanadi.
Naturadagi eng qiziqarli motiv topib olingandan so`nggina kompozision
izlanishlar boshlanadi.Etyudni o`lchami, formati aniqlanadi.
Odatda tajribali rassomlar tayyorlab olingan formatdagi holatda ishlash
vazifasini qo`yadilar. Bu holatda chizuvchining atrofida bor bo`lgan tabiat
ko`rinishi motivini joylashtirishga to`g`ri keladi.
Boshq`a rassomlar esa fikriy-g`oyaviy izlanishlar olib boradi, tabiatni
kuzatar ekan, ko`rish nuqtasini o`zgartiradi. Bunda ramka-kuzatkichdan
foydalaniladi. U zaruriy (gorizontal, vertikal yoki yakin kvauratga) format topish
ga yordam beruvchi. Shunga karab material asos (xolet, krgoz yoki karton),
odatda, bu etyudga chiqishdan avval tayyorlab olinadi. Yana shuni ham aytish
mumkinki,yordamchi vositalarisiz ham, ko`z chamasi bilan zaruriy manzarani
qismini tanlab olish mumkin.
Etyud ishlash jarayonida tanlangan motivning kompozisiyasi, uning tonal va
kolorit yechimi, naturadan chizilgan tasvir bilan taqqoslaniladi va bu holda ayrim
kamchiliklar chiziqli tasvirda, koloritda, kontrast va tongdagi kuchi, qaysiki
oxirida manzaraning ifodaviyligi hal qiladi.
Manzara kartina yaratish mo`ljallanar ekan naturadan chizish bilan
rangtasvirchining kuzatganlari va taassurotlari aks etadi. Ko`p manzarachilar
shunday ishlaydilar. Ba'zi bir rassomlargina ularga ma'lum bo`lgan hayoliy
taassurotlar va rang bilan ishlaydilar.
Naturadan ishlash kartina ustida xiyla og`ir jarayon hisoblanadi, bajarilgan
etyud esa kartina uchun yordamchi material bo`lib xizmat qiladi.
Kartina ustida ishlash jarayonida kartinaning chiziqli yechimi, tus va
rangdagi eskiz bajariladi.
29

Rassom yana va takror naturaga murojaat etadi, unda qo`shimcha tabiatning
obrazliligini boyituvchi xarakterli shtrixlar topadi.
Zamonaviy manzarada esa inson faoliyatining natijalarini ifodalash mumkin.
Qaysiki kompozisiyaga odam tasvirlarini (figurasini) kiritish bilan manzara kartina
kompozisiyasi ustida ishlash shu darajagacha davom etadiki, qaysiki chiziqli
kompozisiya naturan olingan etyud yoki xomaki rasm asosida tusli va rangli
yechimini topgunga qadar. Bu vaziyatda tugal holda shunday aniq vazifalar
bajariladiki, qaysiki har holda qisman bo`lsa-da birinchi kompozision eskizlarda
yechib borilgandagi asoslanadi.
Bu bilan faol holda, barcha asosli materiallar kompozisiyaga va chiziqli
rasmga va rangli qurilishiga tuziladi.
Ish jarayonida albatta kontrvallar va yaxlitlik qonuniga amal qilinishini
hisobga olish kerak.
Alohida unutmaslik kerakki, tus va rang kontrastlari, shakl va o`lcham va
boshqa elementlardagi kontrastlar ham tasviriy motivga kiruvchi.
Kartina ustida ishni tugallash bosqichida rassom alohida vazifalarni
bajarishga ya'ni qiziqib ketishi mumkin. Alohida detallarning tus va tonal
munosabatlarni berishda bu esa kompozisiyani qo`pol va quruq bo`lib
qolishiga, kayfiyatni o`zgarib ketishiga olib keladi.Shu bois kompozisiyaga
yaxlitlik qonuni prizmasi orqali qarash va kompozisiyaning bo`laklarga ajralib
ketishiga yo`l qo`ymaslik kerak.
30

2.2. Tabiatda perspektiva va rang.
Manzara ishlash jarayoni rassomdan jida katta qunt va talab qiladi.
Kuzatuvchi tabiat manzaralarini katta masofa ajratib turishini yorug’lik va soya
reflekslarini xilma-hilligi va ko`pligi , yorug`-soyalarning tez o`zgaruvchanligi ,
ob-havo va fasllarning o`zgarishi bularning barchasi manzara ishlamoqchi bo`lgan
rassom mehnatini qiyinlashtiradi.Shuningdek, qiziqarli motivlarni paydo bo`lishiga
olib keladi.
“Perspektiva” so`zi lotinchada “aniq ko`raman” ma`nosini anglatadi.
Tasviriy san`atda perspektiva qisqarish hamda narsalarning kuzatuvchidan
uzoqlashgani sari o`zgarib borishi ma`nosida ishlatiladi.Perspektiva rassomga
manzarani naturada qanday ko`rilsa kartinada shunga mos tasvirlash imkonini
beradi.Shuning uchun ham perspektiva qoidalarini o`zlashtirish manzara chizish
jarayonida ham muhim ahamiyatga ega.Peyzaj asarlarining muvaffyati ularda
tasvirlangan predmetlarning o`zaro uyg`un o`lchovlarda aks ettirilishiga ham
bog`liq.Buning uchun bo`lajak rassom naturani diqqat bilan kuzatish, narsa va
buyumlar jonivorlarning bir-birlariga nisbatan o`lchovlarini ularning ufq chizig`iga
nisbatan joylashishi kabi jihatlarini tasvirlash bilan ularda manzara chizish
malakasi shakllanib boradi.
Kartinadagi barcha ko`rinib turgan narsalar maysa, daraxt ,osmon bularning
barchasi bizning ko`zimizdan uzoqlashgani sari kichiklashib boradi.Bundan
tashqari ranglarning ham o`zgarishini kuzatishimiz mumkin.Yaqin masofada
turgan daraxt bilan undan naridagi daraxt ranglari bir-biridan keskin farq
qiladi.Uzoqlashib borayotgan barcha narsalarning ranglari to`qlashib
boradi.Shamol bulutlarni surib boradi, bulutlar orasidan quyosh nurlari ko`rinib
manzaramizdagi yorug`-soyani ajratmoqda.
Perspektiva ufq chizig`i bilan bog`liq holda belgilanadi. Ufq chizig`i
deyilganda osmon bilan yerni ajratib turadigan chiziqni tushuniladi.
Ufq chizig`ini qog’oz uch xil qog’oz betining yuqorisidan, o`rtasidan, pastidan
31

o`tkazish mumkin.Bu kuzatuvchi egallab turgan ko`rish nuqtasiga bog`liq bo`ladi.
Perspektivaning chiziqli,rang,hajm perspektivasi ko`rinishlari mavjud.
Chiziqli perspektivaning muhim tomoni u narsa buyumlarning kuzatuvchiga
nisbatan o`z shakli o`lchovlarini o`zgartirib borishini taminlaydi.
Narsalar kuzatuvchidan uzoqlashib borgan sari ularning o`lchovlari kichrayib
boradi. Kuzatuvchiga yaqin turgan manzara narsalarining o`lchovlari kattaroq
ko`rinadi.
Perspektiv qisqarishni qog`ozda tasvirlashda quyidagi qoidaga amal
qilinadi.
Birinchidan,kuzatuvchiga yaqin turgan manzara qog`oz betining pastki
qismida tasvirlanadi.
Kuzatuvchiga nisbatan uzoqda ko`rinadigan narsalar qog`oz betining yuqori
qismiga joylashtiriladi.Kuzatuvchiga nisbatan uzoqda ham,yaqinda ham
joylashmagan narsalar qog`ozning o`rtasida tasvirlanadi.
Perspektiv qisqarishni qog`ozda aks ettirish ko`rish nutasiga nisbatan
olinadi.
Ko`rish nuqtasidan xayolan chiqarilgan chiziqlar manzaraning yuqorisi va
pastki qismidan o`tkaziladi.
Manzaradagi boshqa narsalarning perspektiv qisqarishini belgilashda
ko`rish chizig`ini o`zgartirmaslik talab qilinadi.
Manzara chizish jarayonida yorug`-soyalar, ranglar munosabatini kuzatish
har bir ko`rinishning hususiyatlarini idrok etish bilan chegaralanib qolmay,
naturani yahlit holda ko`ra olish malakasini shakllantirish ,oldingi, orta va orqa
planni yahlit ko`ra olish maydoni sifatida idrok etish zarur bo`ladi.
Manzaradagi turli holatda joylashgan manzarani alohida emas, yahlit
birlikda bir-biriga bog`langan bitta asar sifatida idrok etish muhimdir.
32

Rassomdan rang perspektivasuni hususiyatlarini puhta bilishni talab
qiladi.
Rang pperspektivasi deganda borliqdagi barcha narsalar kishi ko`zidan
uzoqlashib brogan sari o`z rangini o`zgartirishi tushuniladi.
Bizdan uzoqlashgan sari narsalar havoga singib borayotgandek ko`rinadi.
Agar narsalar belgilari bilan tasvirlansa u bizga yaqin tirgandek taassurot
tug`iladi.
Narsalarning belgi-hususiyatlarini hiralashishi unu bizdan uzoqlashtiradi.
Oldingi planda joylashgan narsalardagi yorug`-soyalarning keskinbligi
kuzatiladi.Tuman, chang, tutun bilan qoplangan joydagi narsalar ko`rinishi
hiralashadi. Uzoqlashgan sari narsalarning rangi havorangga moyillashib
boradi,rangidagi farqlar kamayib boradi.
Manzara ishlash jarayonida xajmlilik yoki yorug`lik perspektivasini ham
etiborga olish zarur. Narsalar yorug`lik manbaidan o`zining yorqinligi, rangi,
shakli aniqligini yo`qota boradi.
Barcha narsalar bizdan uzoqlashgan sari unga yorug`lik tushgan sari
shakl va rang aniqlashib, manzaraning hajmli ko`rinishi aniqlashadi.
Manzara janrida ijod qilgan musavvirlar Alisher Otaboyevning “Chorbog`
Bahor I. Levitan “Ko`lda”, R.Ahmedov “Soldatni qaytishi”,Igor Grobar
‘Ko`lda” Savrasov A.K ‘Proselok’1853 y,”Vid na Kreml nenastnuyu pogodu”
1851y. I.I Shishkin ‘Pered groznoy”, “Polden v krestostya v Moskve”kabi
kartinalar kiradi. Bu asarlar nihoyatda mohirona ishlangan.
Tasviriy san'at yo'nalishi talabalarini manzara ishlashga o'rgatishda asosiy
vazifalardan biri bu qalamtasvirda olingan bilimlarni shu mavzuga tadbig'ini
amalga oshirish metodlarini to'gri ishlab chiqish hisoblanadi. Bu jarayonda
pedagogning vazifasi yosh ijodkorda manzara obyektlarini masofadan ko'rish va
33

uni tasvirlash mahoratini, manzara ko'rinishlari, undagi predmetlarning fazoviy
holatini, jismlarni "hajmdor" tarzda, uch o'lchamli (balandligi, eni, bo'yi) shaklda,
perspektiva qonunlariga bo'ysingan holda ifodalash ko'nikmalarini
shakillantirishdan iborat.
Bizga ma'lumki manzara qalamtasvirini ishlash mashg'ulotlarining asosiy
vazifasi naturadagi obyektlarning o'lchamlarini to'g'ri tasvirlagan holda realistik
ko'rsatib bera olishdan iborat. Bu maqsadga qalamtasvir mashg'ulotlarining
dastlabki mashg'ulotlari ko'z bilan chamalash (masofa, manzara obyektlarining
bo'yini eniga, bo'yini balandligiga v.h.k.) qobiliyatini uzluksiz tarzda rivoj lantirish
orqali erishiladi. Manzara qalamchizgisini bajarishda nisbatlar munosabatlari juda
muhim qonun hisoblanadi. Chunki manzara ko'rinishida juda ko'p predmet va
shakllar mavjud, bunday holat talabaga birmuncha qiyinchiliklar tug'diradi.
Talabalarda manzara ishlash ko'nikmasini qalamtasvir qonuniyatlarini chuqur
o'zlashtirmasda shakllantirib bo'lmaydi.
Talabalarni manzara ishlashga o'rgatishni umumiy ko'rinish, uning alohida
obyektlarini kuzata bilish, tahlil qilish, idrok etish qobiliyatini rivojlantirishdan
boshlagan ma'qul. Shu jarayon o'talsagina, keyinchalik beriladigan bilimlar
ishonarli va asosli bo'ladi. Misol uchun manzaradagi turli predmetlarning asosida
qanday geometrik shakl yotibdi, manzaraning soddalashtirilgan varyanti qanday?
Turli bino ko'rinishlarining qanday gemetrik shakllar asosida qurilganligi v. h. k.
keyin esa o'quv xonasida olingan geometrik jtuzilgan natyurmortni tasvirlashda
olingan bilimlarni manzara ko'rinishining qalamchizgisini bajarishga tadbiq etish
yo'llari pedagog tomonidan ishlab chiqilishi kerak.
Tasvirlanayotgan buyumlar, ushbu buyum yoki ob’yektning qaysi
tomonidan qaralishidan qat'yi nazar (uzoqdan, yaqindan, yuqoridan, pastdan,
to'g'ridan yoki chekkadan) chizuvchiga nisbatan perspektiva qonunlariga
bo'ysungan holda qisqarib ko'rinadi. Manzara perspektivasini talabalarga
tushuntirishning eng sodda va samarali usuli bu masalan shahar ko'rinishidagi ko'p
qavatli binolarni tasvirlab ko'rsatish bo'lishi mumkin. Bu jarayonad albatta kubni
ishlash mashg'ulotida olingan bilimlarni rivoj lantirish kerak. Kubning ko'rinmas
34

qisimlarini tasvirlaganimiz kabi binoning ko'rinmas qisimlarini aks ettirib,
shaklning haqqoniyligiga erishishimiz mumkin. Manzara obyektlarini haqqonoy
tasvirlashda rassom perspektiva qonuniga bevosita murojat qiladi. Bu holatni
shunday tariflash mukin; "tabiatdagi barcha (narsalar) buyumlar qanday shakilga
ega bo'lmasin, perspektiva qonun-qoidalariga bo'ysinadi". Manzarada perspektiva
qonunlarining asosiy xususiyati quyidagicha;
Manzara predmetlari qanday kattalikda bo'lmasin, chizuvchidan
uzoqlashgan sari va tekslikda qanday joylashganligiga qarab perspektiv qisqaradi.
O'z navbatida perspektiva qonuni haqqoniy tasvirlash "alifbos"laridan biri bo'lgan
surat teksligi, buyum teksligi, ko'rish maydoni, ko'rish nuqtasi, ufq chizigi kabi
qonuniyatlar bilan chambarchas bog'liq.
Manzara ishlashda dastlabki amaliy ishni qisqa muddatli qalamchizgilardan
boshlash tavsiya qilinadi, ammo, bu ishni tasviriy san'atning yuqoridagi asosiy
qonunlarining mazmunini bilmasdan amalga oshirib bo'lmaydi. Bu qonunlar ham
nazariy ham amaliy ko'rinishda talabalarga ta'limning dastlabki davridayoq chuqur
o'rgatilishi shart. Manzara ishlashda bu qonunlar haqidagi bilimlar yanada
chuqurlashib, amliy jihatdan to'g'ri yechilib borilishi kerak. Bu o'rinda albatta
pedagogning o'rni muhim bo'lishi lozim. Talabalar tasviriy san'atda olingan
bilimlar hech qachon "alohida, muayyan bir mavzu uchun" degan fikirdan xoli
bo'lishi lozim.
Manzarada surat tefo/zg/'-tasvirlanayotgan manzara ko'rinishi yoki obyekti
bilan, tasvirlovchi orasidagi fazoviy bo'shliqqa aytiladi. Surat teksligi tasvirlovchi
bilan natura o'rtasidagi vosita bo'lib xizmat qiladi.
Manzarada buyum teksligi deb tasvirlanayotgan manzara teksligi, uning
obyektlari joylashgan tekslikka aytiladi.
Ko'rish maydoni -Ъи chizuvchining tasvirlanayotgan manzarani ko'rish
vaqtida qamrab olishidir. Rassom tasvirlanayotgan obyektdan qancha uzoqlashib
borgani sari uning ko'rish maydoni ham kengayib boradi. Bu esa tasvirlanayotgan
ob'yektning barcha qisimlarini to'la-to'kis ko'rish imkoniyatini yaratadi. Ammo
ob'yektdan juda katta masofaga uzoqlashib ketish ham undagi bo'laklarning
35

hajimdorligini taminlashda birmuncha qiyinchiliklar tug'diradi. Odatta rassomlar
tasvirlanayotgan ob'yektdan uning kattaligining uch marta ko'paytirilgan
masofadan tasvirlash ishlarini olib boradi.Masalan inson qomatini tasvirlashda
rassom 5-5.5 masofada ishni olib borishi lozim.
Ufq chizig'i- ufq chizig'i deb kuzatuvchi ko'z balandligidan o'tuvchi hayoliy
chiziqqa aytiladi. Ufq chizig'ini oddiy qog'ozni olib uni gorizantal holatda tutib
ko'zimiz darajasigacha ko'tarib aniqlash mumkin. Buyum odatda uch xil xolatda
bo'lishi mumkin
1. Ufq chizig'idan yuqorida.
2. Ufq chizig'idan pastda.
3. Ufq chizigida (ko'zimiz nuri balandligida)
Ufq chizig'i har doyim ko'zimiz nuri balandligidan o'tadi. Agar biz tik tursak
u yuqorida, o'tirgan holatda esa pastda kuzatiladi. Talabalarga manzara ishlashda
ufq chizig'ining ahamiyatini o'rgatish juda muhim, aks holda talaba manzara
ko'rinishining qalamtasvirini qurishda juda ko'p qiyinchiliklar duch keladi.
Jumladan obyektlarni perspektiv joylashtirishda v.h.k.Ufq chizig'i talimning
dastlabki bosqichlaridayoq pedagok tomonidan ham nazariy ham amaliy jihatdan
to'la qonli yoritilib berilishi kerak. Chunki manzara ishlashda talabalar ufq
chizig'ini aniqlashda natyurmort va portret ishlashga qaraganda bir muncha jiddiy
muammoga duch kelishi mumkin. Bunday salbiy holatlarning oldini olishda turli
reproduksiyalarning tahlili, pedagog tomonidan tayyorlangan ko'rgazmali
materiallar yaxshi samara beradi.
Manzarada ко 'rish nuqtasi. Ko'rish nuqtasi ko'rish maydoni bilan bevosita
bog'liq, chunki ko'rish maydonining qanchalik keng yoki torligi ko'rish nuqtasining
tasvirlanayotgan manzara markazidan qanchalar uzoq yoki yaqinligini belgilaydi.
Ko'rish nuqtasini tanlashda awalombor tasvirlanayotgan manzara yoki uning
alohida obyektlarining qanchalar tasvirlash uchun qulay va chiroyli kompazitsion
yechimga ega ekanligiga qarab tanlanadi. Odatda ko'rish nuqtasimanzara
ko'rinishini chuqur kuzatish uni tahlil qilish orqali tanlanadi. Tanlangan ko'rish
nuqtasidan bir nechta qalamchizgilar bajariladi. Agar bunday holatda manzara
36

kompazitsiyasining plastikasi to'g'ri yechilmagan bo'lsa, manzara ko'rinishining
boshqa tomonidan o'rganilib chiqiladi. Ko'rish nuqtasini to'g'ri tanlash talabadan
chuqur bilim talab etadi. Talabada his qilish, idrok qilish, bajariladigan ishning
yakuni haqida ma'lum bir tasawurga ega bo'lish qobiliyatlarining rivojlanganlig
v.h.k kabi.
Ma'lumki har bir tasviriy san'at asarida natyurmortda yoki murakkab
kompazitsiyalardashu jumladan manzara kompazitsiyasida ham doimo asosiy
markaziy predmet yoki predmetlar guruhi bo'lishi shart. Muayyan mavzuning
mazmunini belgilovchi asosiy predmetlar kompazitsiyaning markazi hisoblanadi.
Kampazitsa haqida gap borar ekan, u kartina tekisligining gemetirik markazida
joylashish kerakligini bildirmaydi. Bunday joylashtirish bazan xunik bo'lib, rasm
sathini suniy ravishda ikkiga bo'lib qo'yish mumkin.Odatda sathning markazidan
qaysidir tomonga suriladi. Agar uning ro'li muallif mavzusi bo'yicha arzirli
movqega ega bo'lsa, doim kompozitsiya markazi sifatida ko'zga tashlanib turadi.
Manzara qalamchizgilarini bajarishda bu jarayonlar to'la qonli о 'tab bo'lingandan
so'ng kunning turli vaqtlarida turli sharoitlarda kuzatib eng maqbul holat
aniqlanadi. Mazkur holat va tabiat ko'rinishiga xos bo'lgan umumiy jihatlar idrok
etiladi. Ko'rish nuqtasini, ko'rish maydoni va ufq chizig'ni aniqlab olgach har
qanday manzara, yoki uning alohida bo'laklarini ishlashda uning konsturiktiv
tuzilishiga etiborni qaratish lozim.
Chiziqli konsturiktiv tuzilish. Har qanday janrdagi kabi manzara ko'rinishida
tasvirlanayotgan obyekt va predmetlar malum darajada o'zining murakkab
konsturiktiv tuzilishiga ega bo'lib ularni tasvirlash, talabadan boshqa
mashg'ulotlarda olingan bilimlarni yanada rivojlantirishni talab etadi. Chunki
manzarada mavjud har predmet hoh ubir tosh yoki har bir daraxt bo'lsin o'zining
murakkab konsturiktiv tuzilishiga ega. Ular natyurmort qo'yilmasidagi olma,
shaftoli va boshqa qo'yilmalar kabi soda tuzilishda emas. Ularning o'zigagina xos
xususiy va umumiy tomonlari mavjud. Bu jihatlarni talaba avvalombor chuqur
anglashi his qilishi, idrok etishi lozim. Misol uchun olma daraxti yong'oq
37

daraxtidan o'zining konsturiktiv tuzilishi jihatida manzara qalamchizgisini
bajargandayoq farqlanishi ularning o'ziga xos jihatlari topilishi shart.
Konstruktsiya so'zi tuzilish qurilish degan ma'noni berishini bilamiz talaba
manzara ishlash jarayonida ham natyurmort, portret ishlashda amal qilgan bu
qonunga bevosita amal qiladi. Manzara obyektlarining haqqoniy ta'surot berishida
ularning chiziqli konsturiktiv qurilishiga katta ahamiyat qaratishi lozim.
Manzarada chiziqli konsturiktiv qurilishini amalga oshirish uchun uning asosiy
qisimlaridan yordamchi chiziqlar o'tkazib topiladi. Bu jarayon natyurmort
ishlashdagidek yengil o'talishi uchun Qalamtasvirda olgan bilimlarini to'laligicha
amalda qo'llay olishi lozim. Yuqorida ko'rib o'tilgan manzarada qalamtasvirning
o'rni haqidagi eng muhim bilimlar bu fanning nechog'lik ahamiyatli ekanligini
ko'rsatadi. Peadgog manzara ishlash mashg'ulotlarini tashkil qilishda talabaning
oldingi bilimlarni rivojlantirishga ahamiyatini qaratish lozim, manzara ishlash
mashg'uloti esa bu ishni amalgam oshirish uchun eng maqbul mashg'ulot bo'lib
xizmat qiladi.
Manzara ishlash mshg'ulotlarida perspektiva fanidan olingan bilimlarning
o'rni juda muhim. Chunki turli ko'za, chelak va boshqa aylanish sirtlaridan iborat
buyumlarning aylana qismlari umumiy vaziyatda ellips yoki to'g'ri chiziq holatida,
o'zaro parallel bo'lgan temir yo'l relslari esa bizdan uzoqlashgan sari bir nuqtada
uchrashgandek bo'lib ko'rinadi. Balandliklari bir xil bo'lgan simyog'ochlarning
uzoqda joylashganlari boshqalariga nisbatan kichik o'lchamda korinishini bunday
hodisalarning biror qonuniyatlarga asoslanishini perspektiva fani o'rganadi.
Manzara ko'rinishidagi narsalarning ko'zimizga o'z shakliga nisbatan biroz o'zgarib
ko'rinishi, yetuk rassomlarning realistik asarlaridagi chuqurlik fazosining to'la
qonli ochib berilishi sabablari bir necha asrlardan buyon o'rganilib kelingan va
perspektivaga asos solingan. Perspektiva fani tabiatdagi narsalarning ana shunday
ko'rinishini tekslik yoki biror sirt ustida tasvirlash usullarini o'rganadi.
38

Perspektiva fransuzcha so'z bo'lib, "la perspective"- uzoqqa qarash
yunonchasiga esa " perspistor "- oyna orqali to'g'ri va aniq ko'rayapman degan
ma'noni beradi. 2
Agar markaziy proyeksiyalash insonning ko'rish xususiyatiga moslashtirilsa,
yasalgan tasvir yaqqol va ishonchli chiqadi. Perspektiva-tasviriy san'atning
gramatikasidir, chunki yaratilgan har qanday realistik rassomlik asari perspektiva
nazariyasi asosida bajariladi. Shundagina bu asarning to'g'ri qurilganligi
yokihayotiyligi ta'minlanadi. Agar tasviriy san'at asari bunday qoidalarga
amalqihnmasdan yaratilsa, ilimli kuzatuvchilar "bu kartinada perspektiva yo'q",
oddiy tomoshabin "bu kartinada narsalar o'ziga o'xshamabdi" degan fikrga
keladilar. Perspektiva fani realistik tasvir yaratishda ilmiy ba'za hisoblanadi va
narsalarni ko'z o'ngimizda qanday ko'rsak, shunday tasvirlashga yordam beradi.
Shunday ekan bu fanning har bir bilimlarini ham nazariy, ham amaliy jihatdan
o'rgatish, manzara ishlash mashg'ulotlarida ularni qo'llash talabalarning
tasvirlashda yuqori darajaga erishishda xizmat qiladi.
Talabalarga perspektiva faniga oid bilimlarni berishda turli yetuk rassomlar
tomonidan yaratilgan badiiy asarlarni tahlil qilish ko'nikmasini shakillantirish ham
muhim hisoblanadi. Talaba turli mavzuga oid asarlarni perspektiv jihatdan tahlil
qila olsa, amaliy mashg'ulotni bajarish jarayonida bu bilimlarni qo'llashi oson
kechadi. Pedagog manzara ishlash mashg'ulotlarini tashkil qilishda har bir fanning
jumladan perspektiva fanining mshg'ulotni bajarishdagi o'rni va mohiyati haqida
bilimlar berishi kerak. Fanning mavzuga oid bilimlarini yoritishda turli metodik
ko'rsatmalarga asoslangan holda dars ishlanmalari va boshqa ko'rgazmali
materiallar to'plashi va ulardan mashg'ulotlar jarayonida samarali
foydalanishilozim. Misol uchun " Badiiy asarlarni perspektiv tahlil qilish "
mavzusida quyidagi kabi materiallarni talabalarga taqdim qilishi mumkin.
Har bir rassom o'zining badiiy asarini mukammal yaratilishiga,
kompazitsiya jihatdan mustahkam bo'lishiga, kishilar ruhiyatiga turlicha ta'sir
2
A. Valiyev. Perspektiva. T. TDPU. 2001 y. 5 b.
39

etishiga erishishi uchun ufq chiziqni va undagi ko'rish nuqtasini har xil burchakda,
past, baland joylashtirib ta'sir ko'rsatishga harakat qiladilar.
Masalan, tabiatni "kuylash" uchun ufq chizig'ini kartinaning o'rtarog'iga
oladi. Yerning "portreti"ni tasvirlash uchun ufq chizig'ini balandroq yoki
osmondagi voqealarni tasvirlash uchun esa ufq chizig'ini pastroqdan o'tkazadilar.
Odatda, rassomning surat ustidagi ishi kompazitsiyani tanlash, chizmalar va
eskizlar chizishdan boshlanadi. Unda rassomning ilik syujet
fkirlari,harakatlanayotgan shaxslar va ularni o'rab turgan atrof muhitning
kompazitsiyonjoylashuvi ifodalanadi. Chizmalar perspektivaning umumiy qonun-
qoidalariga asoslangan holda chiziladi, biroq unda chiziq yo'llari deyarli
ko'rinmaydi.
Rassom o'z fikrini ifodalash uchun perspektiv tasvirning muayyan
shartlaridan foydalanadi. Bunda eng asosiy etibor ko'rish nuqtasini to'g'ri tanlash
va ufq chizig'ining balandligi, yorug'lik manbai o'rni va narsa buyumlarning aks
tasviriga qaratadi. Bularning barchasi manzara kompazitsiyasi xususiyatiga va
suratni ko'rayotgan tomoshabin harakatiga ta'sir ko'rsatadi.
Masalan, tomoshabin e'tiborini suratning aniq bir joyiga yo'naltirish uchun
rassom kompazitsion markazdan foydanadi. Bu perspektivaning chuqurligi P bosh
nuqtada belgilanadi. Bu holat I. Levitanning "Mart", I. E. Repinning "Kutmagan
edilar", P. A. Fedatovning "Mayorning uylanishi" kabi asarlarda yaqqol
ko'rinadi. 3
Asarni perspektiv tahlil qilish jarayonida ufq chizig'ining joylashuvi va
undagi bosh nuqta, masofa "distansion" nuqtalari o'lchovlarining joylashuvi
aniqlanadi. Shuningdek, kartinaning masshtabi va perspektiv tasvirdagi asosiy
buyumlarning haqiqiy o'lchamlari hamda rassomning ko'rish burchagi ham
aniqlanishi lozim. Suratning asosiy elementlari tiklash va perspektiv tasvirdagi
buyumlarning o'lchamlarini aniqlashga kartinani rekonstruksiya qilish deyiladi.
Levitanning "Mart" asrida kartina elementlari o'zgacha ifodalangan. Avval
tomning o'zaro parallel chiziqlari kesishishidan P bosh nuqtani aniqlaymiz va bu
nuqta orqali kartina asosiga parallel qilib hh ufq chizig'i o'tkaziladi.
3
A. Valiyev. Perspektiva. T. 2001 y. 112 b
40

Distension masofani aniqlash uchun ufq chizig'ini kesib o'tguncha gorizantal
chiziq devor yonida qiya holatda turgan taxta chekkasi va kartinaning chap
tomonidagi qorli qiyalik yuzasi bo'ylab o'tkaziladi. Ular to'g'ri burchak tomonidan
F! va F
2 uchrashish nuqtalari o'rnini aniqlaymiz. Fi F
2 masofani teng ikkiga
bo'luvchi nuqtani markaz qilib Fi va F
2 nuqtalardan o'tuvchi yarim aylana
chiziladi. P bosh nuqtadan ufq chizig'iga perpendikulyar chiziq chiqarib, aylanada
S ko'rish nuqtasi belgilanadi. SP bosh masofa yordamida distansion Di va D
2
nuqtalar aniqlanadi. Distansion masofa bu yerda minimal, u taxminan surat
diagonaliga teng. Kartinada tasvirlangan uy derazasining yerdan balandligining
haqiqiy o'lchami 1,20 m ekanligini aniqlaymiz. Ushbu o'lcham ufq chizig'i
balandligi 2,60 m ni tashkil etganini aniqlashga imkon beradi. Oxirida suratning
ko'rish burchagini aniqlaymiz.
Demak, perspektivada biror bir narsaning tasvirini chizishdan oldin, uning
qanday vazuyatda joylashganligini o'rganib chiqishimiz lozim. Narsalarni
tasvirlashda ufq chizig'ining ahamiyati katta. Ufq chizigini aniqlash eng muhim
masala, chunki ko'p jihatdan ishning tasirchanligi va maqsadliligi ufq chizig'ining
qanday tanlanganligiga bog'liq.
Polotnoda jismlarni yuksak mahorat bilan ishlash uchun chiziqli perspektiva
xizmat qiladi. Bizning qarshimizda turgan qog'ozni "kenglikdagi deraza" sifatida
ko'rib chiqa turib, bizga yaqin bo'lgan jismlarni olisdagilarga nisbatan yirikroq
qilib ishlashimiz kerak.
Perspektiva kenglikdagi shakillar tasvirini ishlash qoidalarini, jismlarning
tasvir hamda tabiatdagi ko'rinishi o'rtasidagi farqni ko'rsatib beradi. Bunda u
"nima uchun bir xil jismlar inson ko'zidan turli masofalarda joylashganida o'lcham
jihatidan turlicha bo'lib ko'rinadi " degan savolga javob beradi.
Yorug'lik ko'z gavharida sinadi va nurni his etib jism tasvirini hosil qiluvchi
to'r pardaga tushadi. Jism bizga qanchalik yaqin joylashgan bo'lsa, jismlarning
chekka nuqtalari orasidagi burchak shunchalik katta bo'ladi va o'z navbatida ko'z
to'r pardasida ham katta tasvir paydo bo'ladi. Shu sababli ham jismlarning o'lchami
to'r pardada o'z aksini topadi. Ushbu holat qadimdan, Uyg'onish davrida
41

aniqlangan va u hozirgi kunga qadar perpektiv qisqarish fanining asosi bo'lib
xizmat qilmoqda.
Barcha jismlar va ularning qismlari masofaning ortishi bilan tomoshabin
ko'z o'ngida proportsional ravishda qisqarib borayotgandek tuyiladi. Bunda
jismlarning balandligi, kengligi va uzunligi tublik sari qisqarib boradi. Uzoq
masofada joylashgan jismlar yaqindagilarga nisbatan uzoqroq, relefsiz ko'rinishda
bo'ladi.
Turli nuqtalarda joylashgan jismlar tasvirini ishlashda gorizont chizig'i qo'l
keladi. U rassom ko'z balandligi darajasida olinadi va uning yordamida perspektiv
o'zgarish jarayonini kuzatish mumkin. Bunda asosiy birlashish nuqtasi muhim
ahamiyatga egadir. U gorizont chizig'i va ko'rish maydonining markazida
joylashadi. Rasm chizish yuzasiga ko'ra jism ikki xil holatda bo'lishi mumkin:
keskin old taraf bilan (frontal) va ko'zga nisbatan istalgan burchakda.
Masalan, old tomoni bilan joylashgan kub asosini chizish davomida
qog'ozda rasm yuzasi va gorizont chizig'i belgilab olinadi. So'ng ko'rish
nuqtasining rasm yuzasining buyum tekisligiga nisbatan balandligini belgilab
beradi.
Perspektiva qoidasi quyidagi tamoyilni ilgari suradi: parallel chiziqlar bir-
biridan uzoqlashgan sari nuqtada birlashgandek tuyiladi.
Kvadratning old tomoni va birlashish nuqtasi belgilab olinganidab so'ng,
birlashish nuqtasi tomon chiziqlar tortiladi. Bunda to'g'ri burchaklar (oldingi
ikkiburchak) o'tkir va (orqa tomondagi burchaklar) o'tmas burchaklarga
aylanibboradi. Uzoqlashib borayotgan tomonlar (yon tomonlar) esa brogan sari
bir- birlariga yaqinlashib boradi.
42

Tasodifiy burchakda joylashgan kub tasvirini ishlashda faqatgina bir nuqta
( bitta burchak ) rasm chizish maydonida joylashgan bo ' ladi , uning ikki parallel
chiziqlarning uzunligi qisqaradi va gorizont chizig ' iga nisbatan ikki xil yo ' nalishda
joylashadi . Bunda bitta birlashish nuqtasi o'ng tomonda, ikkinchisi esa chap
tomonda bo'ladi. Bunday holatda kvadrat to'g'ri to'rtburchak ko'rinishida bo'lmaydi
va uning ikki burchagi o'tkir va boshqa burchaklari o'tmas ko'rinishga ega bo'ladi.
Perspektiv qisqarishga uchragan barcha jismlar tasviri xuddi bir ko'zning
ko'rish maydonidagi ko'rinishi bo'yicha chiziladi deb hisoblanadi. Chunki ko'z
qorachiqlari orasidagi o'lcham 6 sm gat eng, hamda rassom va jism orasidagi
masofaning olisligini hisobga oladigan bo'lsak, bu oraliq katta ahamiyat kasb
etmaydi.
Yuzada joylashgan to'g'ri chiziqlar gorizontning parallel chiziqlari
qisqarmaydi. Balki masofa olislashgani sari ularning o'lchami kichrayib boradi.
Rassomga nisbatan turli masofalarda joylashgan vertical chiziqlar o'lchami
bo'yicha turlicha chiziladi.
Kubning hajimli ko'rinishini chizish uchun kubning asosini chizish
qoidasidan foydalanish mumkin. Bunda kub old tomoni bilan joylashtirilgan
bo'lsa, barcha parallel tomonlar bir nuqtada birlashadi, kub biror burchak
ostidako'rinsa, uning tomonlari birlashish nuqtalarida birlashadi.
Tik holatdagi vertical slindr tasvirini ishlash gorizantal holatdagi slindrga
nisbatan oson. Biz gorizontal holatdagi slindrni old tomoni va turli burchaklarda
joylashgan ko'rinishini ko'rib chiqamiz. Biror burchak ostida gorizontal joylashgan
slindr tasvirini ishlash jarayonida odatda uning asosi perspektiv qisqarishga duch
keladi (aylana ellips ko'rinishini oladi). Slindrnin old tomonidan, frontal
43

ko'rinishda tasvirlaganomizda bu holat kuzatilmaydi. Bunda asos o'qi aralashib
ketadi va slindr balandligi bo'yicha qisqaradi.
Yuqoridagi fikirlardan kelib chiqqan holda rasm chizishga kirishishdan
oldin quyidagilarni aniqlab olish kerak:
1-jismning tasvir bajariladigan yuzaga nisbatan kenglikdagi holati, frontal
(old tomoni bilan joylashgan) yoki ko'rish nuqtasiga nisbatan biror burchak ostida
joylashgan.
2 -jismlar tuzilishini hosil qiluvchi to'g'ri chiziqlar yo'nalishi (vertical,
gorizontal, ufq teksligiga nisbatan ko'rinishi).
3 -Bir-biri bilan parallel bo'lgan chiziqlarning bir nuqtada kesishishi.
44

Fazoviy perspektiva . Rasimda shartli tublikni aks ettirishda shuni yodda
tutish kerakki , jism rassomdan ma ' lum masofaga uzoqlashganida uning rangi , toni ,
va qirralarining aniqligi o ' zgarishini ko ' zda tutuvchi yorug ' lik - samoviy perpektiva
qoidasi mavjuddir . Bizga yaqin joylashgan jismlar nisbatan yaqinroq ko ' rinishga
ega bo ' ladi va biz ular yuzasining o ' ziga xos xususiyatlari haqida ko ' proq
ma ’ lumotga ega bo ' lamiz . Ular bizdan uzoqlashgani sari tondagi contrast
yumshoqlashib boradi , ranglar o ' z kuchini yo ' qotib boradi , jismlarning kontrlari
xiralashadi .
Tabiatdagi kuzatuvlarimiz natijasida shuni ko ' rishimiz mumkinki ,
birmuncha masofaga yiroqlashgan jismlar tutun bilan qoplanganga o ' xshash
ko ' rinishga ega bo ' ladi . Optika qoidalaridan ma ' lumki yorug ' lik nurlari oddiy
sharoitlarda to ' g ' ri
Chiziq bo ' ylab tarqaladi vaturli jismlarda turlicha aks etadi . Bizda jimlarni
ochrangda ko ' ramiz , boshqalari esa to ' q rangda namoyon bo ' ladi . Ko ' zimizga
yaqinda oylashgan jismlardan uzoqdagilariga nisbatan ko ' proq yorug ' lik tushadi .
Shu sababli ham yaqindagi jismlar nisbatan aniqroq va yorqinroq , olisdagilari esa
xira , chalkash va ochrangda ko ' rinadi .
Havo har doim ham musaffo bo'lavermaydi uning tarkibida turli kimyoviy –
moddalarning zarralari, bug'lar, changlar va h. k. Mavjud bo'lib, hamda ular jism
kontrini aniq ko'rishga xalaqt beradi. Shuning uchun biz tugatilgan rasmni tomosha
qilganimizdan kontrlar bilan ishlangan jismlar yaqinda, xiraton berilganlari esa
uzoqdagi jsmlar bo'lib ko'rinadi. Yorug'lik miqdori va ob- havoning o'zgarishi
yorug'lik soyasining kontrastiga va umumiy ko'rinishga ta'sir qiladi.
Masofaning o'zgarishi bilan jismlarning rangi o'zgarib boradi va
ko'kishtusga kiradi, yuzaning rang farqlari yumshab boradi hamda
gorizontdaranglar bir- bir iga yaqinlashib, birlashib ketadi va havorang ko'krang
ko'rinishda bo'ladi.
Yorug' soyaning keskinligi awaliga kuchli bo'ladi va asta-sekin bir xil tusga
"kirib boradi, jismlar hamjihatlik xususiyatini yo'qotadi, siluet holatiga keladi,
fakturasi o'z xususiyatini yo'qotadi.
45

Rasm chizishni endi o'rganayotganlar ushbu qoidani o'zlashtirishlari lozim.
Rasmda kenglikni ifodalash uchun uchta plandan foydalanish maqsadga
muvofiqdir, hamda har bir planni jismning olislashuvi bo'yicha bo'lib chiqish
kerak. Biz nafaqat manzara rasmini chizishda balki, natyurmort yoki inson
qomatining tasvirini ishlaganimizda ham ularning hajmliligini ko'rsatib berish
uchun birinchi plandagi qismlarni boshqalaridan alohida ifodalashimiz lozim
bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda manzara ishlash mashgulotlarini olib borishda
perspektiva fani bilan uzviy bog'liq holda tashkil etish talabalarda mavzu
yuzasidan bilimlarning shakillanishida va ularning malakalarining oshishida
muhim o'rin tutadi.
Manzara ishlash mashg'ulotlarini olib borishda talabalarga to'la rahbarlik
qila olishi uchun bo'lajak o'qituvchi rangtasvir asoslarini mukammal egallashi,
rangshunoslik nazariyasini qunt bilan o'rganishi kerak. Chunki faqatgina realistik
rangtasvirning nazariy asoslarini egallash va izchillik bilan mashqlar bajarish
natijasidagina savodli rasm ishlashga o'rganish mumkin.
Tasviriy san'atning tarixi rangtasvirni amaliy o'rganishda juda katta metodik
tajribaga ega. Metodikaga oid adabiyotlarda juda qimmatli materiallar to'plangan
bo'lib, ularda ko'plab texnik va texnologik maslahatlar yoritilgan. Rangtasvir
nazariyasiga kelsak, bu masalada tarixiy merosning ahamiyati unchalik sezilmaydi.
Rus badiiy akademiyasida ham rangtasvirni amaliy tarzda o'qitish juda kuchli
bo'lgan, biroq tasvirlashning nazariy asoslari ishlanmasiga yetarli e'tibor
berilmagan.
Keyingi vaqtda tasvirlashni nazariy o'qitish masalasiga katta e'tibor
qaratilmoqda. Bir qancha metodik qo'llanmalar nashr etilgan. Ularda yorug'- soya,
ranglar majmuasi, havo perspektivasi qonuniyatlari nazariyasi mukammal ochib
berilgan. Biroq, bu qo'llanmalar ham tasviriy san'at faoliyatini bekamu ko'st yoritib
bergan, deb bo'lmaydi.
46

Ta'lim olish jarayonida talabalar awalo, rangtasvirning asosiy qonunlari-
rang va tus munosabatlari va ularni aniqlash usullarini egallashlari lozim. Chunki
aynan shular rangtasvirning nazariy kursi tarkibiga kiradi.
Bundan tashqari, rangtasvirni o'qitishning nazariy kursiga shunday savollar
ham kiritilishi lozim, ular rangtasvirda qalamtasvirning asosiy o'rni, havo
perspektivasi, qog'oz yuzasida xajmli buyumlarning fazoviy joylashuvi, tasvirlash
qoidalari, soya - yorug'lik qonuni, qo'yilmani metodik ketma - ketlikda tasvirlay
bilish, ishni rang va tus jihatdan yaxlit holatga keltirish va boshqalardir.
Haqqoniy rangtasvirning negzida hajimdor narsalarning uch o'lchovga ega
ekanligini ko'ra olish va surat teksligida to'g'ri ifodalab berish malakasi
yotadi.
Tasvirlamoq fikr yuritmoq demakdir. Bo'yoqlar bilan tasvirlashga
kirishishdan
oldin, albatta, vazifani har tomonlama o'ylab chiqish va maqsadni aniq qilib
olish
lozim. Rangtasvir vositalari bilan o'quv manzarasini tasvirlashdan maqsad
ranglar yordamida narsalarning fazoviy holatini va hajmdor shakillarni bo'rttirib
ko'rsatish, ularning qanday rangi, tusi qanaqa ekanligini badiiy ifodalab berishdir.
Bunga erishish uchun tasvir bilan natura o'rtasidagi rang va ton nisbatlarining
qanchalar munosibligini to'g'ri aniqlay olish talab etiladi. Nisbatlar mutanosibligi
qonuninni bilmay turib, bu maqsadga erishish juda qiyin.
Rangtasvirning ilmiy negzini rangshunoslik fani tashkil etadi.
Rangshunoslik rassomlar uchun zarur bo'lgan ranglarning tabiatda hosil bo'lishi va
tarqalishi masalalarini, ularning atrof muhit ta'sirida o'zgarib ko'rinishi, bo'yoqlarni
:ayyorlash va ulardan foydalanish yo'llarini o'rgatadi.
47

2.3. Bosqich asosida manzara ishlashda Izlanishlar va kompozitsiyani
mukammallashtirish jarayoni.
“ Etap asosida manzara ishlashda ” chizish jarayonida manzara ishlash
texnikasini egallash biz yoshlardan juda katta qunt va mehnatni talab qiladi.
Kuzatuvchidan obektlarni katta masofa ajratib turishi, yoruqlik va soya
reflekslarining xilma-xilligi va ko`pligi, yoruq-soyalarning tez o`zgaruvchanligi,
ob-qavo va fasllarning o`zgarishi bularning barchasi manzara ishlamoqchi bo`lgan
rassom meqnatini qiyinlashtiradi.
Ochiq xavoda rasm chizganda boshlanishida oddiyroq syujetni tanlagan
ma`qulroq. Masalan, hovlini bir qismi, uy yonidagi yoki devor oldidagi daraxt,
ko`prikli ariqcha, xarakterliroq ko`chani bir qismi, darvoza oldi va hokazo. Ochiq
xavodaэtyud ishlash bo`yicha bir mo`ljal malaka xosil qilgach, so`ng vazifasini
sekin-asta murakkablashtirib borish mumkin.
Odatda manzara ishlashning ikki xil tipi mavjud:
Birinchisi; davomli ya`ni tugatilgan manzara.
Ikkinchisi; qisqa muddatli etyudlar.
Uzoq muddatli manzaralar ishlashda fazoni ishonchli tasvirlash obu-xavoni
xolati, yorug`likning nozik qochirimlari va ob`ektlarni shakli-shamoyili ancha
aniqlikda ishlanadi. Uzoq muddatli davomli etyudlarda naturaning to`liq ifodalash
qobiliyati va dastlabki fikrni to`la-to`kis rangtasvir asariga aylantira olish
tarbiyalanadi. Uzoq muddatli ishlarni bir necha seansda kunning (bir payti) o`sha
payti va o`sha vaqtida havoning o`sha payti o`sha vaqtida, o`sha bir xil xolatida
yozish kerak.
Yaxlitlikni rivojlantirish va rangtasvirni quruq va kambag`al bo`lib
qolishdan qutulish uchun davomli tasvirlardan tashqari qisqa muddatli etyudlar
bajarish zarur bo`ladi. Bu etyudlar manzarachi uchun o`ta zaruriy bosqich
48

bo`lib, rassomning o`ziga xos kundalik daftaridir. etyuddagi eng ahamiyatli narsa
bu natura haqida jonli nigoh va jonli tasavvurdir. Ochiq xavoda ishlanar ekan,
tabiatning tez o`zgaruvchanligini kuzatish mumkin: bo`ronli bulut va
momaqaldiroq, quyoshning chiqishi, bulutlarning hayratli almashinishlari va
rangdor yoritilishini kuzatish mumkin. Bunday o`zgarishlar 5-10 minut ichidayoq
butunlay o`zgaradi: kun botish butunlay boshqa rangga kiradi, bulutlarni ham
shakli buzilib ketadi. Bunday paytda juda tez ishlash talab etiladi, boshlang`ich
chizmatasvirni to`liq bajarish ham shart emas yoki umumiy xolda kist bilan
belgilab olish kifoya qiladi. So`ngra tezda zaruriy tusdagi buyoqlarni tanlab yirik
mazeklar bilan ishlash kerak. Qisqa vaqt ichida umumiy rang tusini xolatini hosil
qilish ranglar garmoniyasini, planli bog`lanishlarni yuzaga chiqarish zarur bo`ladi.
Bu erda albatta yaxlit ko`rish zarur va asosiy ob`ektlarni taqqoslash matoda
asosiy rang munosabatlarni joylashtirib olish: osmon, er, daraxtlar, suv va hokazo.
Agarki, umumiy tus ishonchli olinsa, yorug`lik kuchi, rang va uning to`qligi
(to`yinganligi) naturaviy nisbatlarga mos bo`lsa, xar xil planlarni munosabati
to`g`ri ilg`ab olingan bo`lsa shularni o`zi etyud-qoralama uchun etarlidir. YAxlit
ko`rishni bilish va katta shakl nisbatlarini topa olish ko`nikmasi kelajakda manzara
ishlash mahoratini egallash uchun poydevor bo`lib xizmat qiladi.
Davomli etyud ishlash jarayoni haqida to`xtalib o`tamiz.
Manzara ob`ekti tanlab olingach tasvir yuzasida tayyorgarlik chizgilari
ishlanadi. Chizmatasvir albatta shubhasiz perspektiv qurilish va turli ob`ektlarni
planli va nisbatlarini saqlagan xolda chiziladi.
Manzaraning chiziqli tasvirini to`g`riligi boshidanoq ishning sifatini
belgilaydi. Mobodo ranglarning muvaffaqiyatsiz qo`yilsada, chiziqli tasvir
etyudning qimmatini saqlab turadi. Titsian o`zining o`quvchilariga takrorlar
eidiki: - ,,,, na soya-yorug`lar, na ranglar emas, balki tasvirni to`g`ri chizilgan shakl
va chiziqli tasvir go`zal qiladi”.
49

Tajribasiz rassomlar ko`pincha boshidanoq qo`pol xatoga yo`l qo`yadilar,
osmonni barcha tavsiflari bilan chizib oladilar, so`ng erning tasviriga o`tadilar.
Bunday qilish yaramaydi. Manzarada avvalo asosiy ob`ektlarning to`qligi va
rangining kuchini tasvirlash: osmon, er, suv va boshqa va so`ngra bosqichma-
bosqich etyudni tugallash xolatigacha olib borish zarur.
Buyoqlar bilan ishlashdash avval naturaga ko`zni qisib qarab, naturaning
eng yorug` va eng to`q joylarini chamalab olish zarurdir. Aytaylik, eng yorug` –
blik joy suvning chekka qirg`og`ida, eng to`q joy esa-daraxtning shohlari deylik.
Boshqa barcha to`qliklarni shu ikki bosh nuqtaga nisbatan taqqoslaymiz. Bunday
taqqoslashda darhol aniqlash mumkinki, xatto og`ir qora bulutlar ham to`qligi
jihatidan albatta erdagi ob`ektlarga nisbatan engil ekanligini ko`rish mumkin.
Umuman olganda, faqat chuqur fikrlab va predmet va planlarni to`qligi va
rangdagi farqlarni aniq tasavvur etib olib, so`ng ishga kirishgan ma`qul.
Ish jarayonida manzaraning umumiy to`qligi va rang xolatini hisobga olish
zarur. Kunning turli vaqtida va hat-xil ob-havoda yozilgan etyudlar umumiy tusi
jihatdan turlicha bo`lishi kerak.
Umuman olganda, yaxshi anglab olishimiz kerakki, predmet va ob`ektlarni
ochiq xavoda tasvirlashni asosiy o`quv vazifalari turlicha yorug`lik muhitida,
umumiy yoritilganligi turlicha bo`lgan, sutkaning turli vaqtiga, fasliga, ob-
xavoning o`zgarishiga bog`liqdir.
Ayniqsa, asosiy yorug`lik manbaiga nisbatan predmet va ob`ektlarning
rangli ko`rinishi kuchli ravishda o`zgarib ketadi: ertalab, kunduzi, kechki payt.
Masalan, daraxt soyasidagi natura bilan baland devor yonidagi soyadagi
naturaning, o`zining soyasining rangiga nisbatan bir xil bo`lmagan rang gammasini
tashkil qiladi. Bir xil vaqtda, barchasi yashil soyalanadi, ba`zida osmon ta`sirida
ko`kish bo`lishi mumkin.
50

Oldingi daraxtlarning rangi nafaqat yorqinroq va issiqroq, shu bilan birga
uzoqroqdagi daraxtlar tobora xiralashib, sovuq soyalar bo`lib boradi va holanki,
yashil-sariq o`rmonzor gorizontda, ko`k rangdagi chiziqqa aylanib boradi.
Daraxtlarning bunday o`zgarishi ma`lumki, ko`kish rangga ega bo`lgan havoning
bizdan uzoqlashgan sayin quyuqlashib borishi evaziga ro`y beradi.
Yuqorida ko`rsatib o`tilgan havo perspektivasining bunday qonuniyatini har
qanday manzarani tasvirlashda qo`llanadi deb o`ylashsh to`g`ri emas. Yorug`lik
xolatining ob-havoning shunday vaziyatini uchratish mumkinki, anchayin aniqroq
va yorqin ranglar tusi va rangi bilan oldingi planda emas, balki o`rta yoki xatto
uzoq planlarda bo`lishi mumkin.
Ijodiy manzalarda ba`zan rassomlikning o`zi g`oyaviy mazmunni qiziqarli
ifodalash maqsadida tonal (tus) va rang gammasini yuqoridagidek, ancha faol
xarakatdagi ranglar jilosi birinchi planda emas balki aytaylik o`rta planlarda
bo`lish mumkin.
Shu o`rinda manzaralarda ko`pincha xollarda uchrab turadigan suvni
tasvirlash xususiyatlari haqida to`xtalib o`tamiz. Tinch obu-xavoda suv
qirg`oqdagi barcha narsalarni aksidagi ranglarni yorqinligi va mayinligi, suvning
ustidagi o`ziga nisbatan sustroq bo`ladi. Aksining rangi suvning rangiga va suv
to`lqinlashiga qarab o`zgaradi. To`qroq predmetlar aksida naturadagiga nisbatan
yorug`roq, yorug`lari-to`qroq ko`rinadi; predmetlarning chegaralari noaniqroq,
xiralashadi, detallarning soni ham yuqoridagiga qaraganda kamayib boradi.
Suv yuzasi doimo bliklar va tomchilar bilan belgilanadi, shuningdek, suvdan
chiqib turgan va unda suzib turgan predmetlar ko`rinadi. Yorug` kunda suv odatda
qirg`oqdan yorug`roq bulutla kunda to`qroq bo`ladi.
Naturada bir xil bir tekis rang bo`lmaydi, qaysiki matoda bir xil rang bilan
qoplab ham bo`lmaydi. Har qaysi rang rangtasvirda o`zining ko`plab rangli
jilolarini ko`rsatadi. Osmon bir qarashda to`liq to`q rangda ko`rinadi, lekin,
osmonni gorizont bilan bo`lgan qismini boshimiz ustidagi joy bilan
51

taqqoslansa, darhol ranglarning bir xil emasligini payqaymiz. Quyoshning
yorug`ida rang anchayin yorqin-jiloli nur tushgan joyda. Ufqqa yaqinlashgan sari
osmon rangi ochlashadi, issiqlashadi, gorizontni o`zida kuchli tumanda ko`rinadi.
Agar yozda yaxshi maysazorga qaralsa, yashil rang turli-tuman tovlanishlarini
ko`rish mumkin. Maysalarni bir xil yashil bilan yozib bo`lmaydi, xuddi osmonni
ko`k bo`yoq bilan ishlab bo`lmagani kabi. Biroq, shuni unutmasligik kerakki,
manzaraning ranglari qanchalar rang-barang bo`lmasin, yorug`lik nuri, umumiy tus
unga ta`sirini o`tkazadi, barcha ob`ektlarda va barcha bo`yoqlar unga
bo`ysundiriladi.
52

2. 4 . Tajriba-sinov ishlari va natijalar tahlili.
Samarqand shahar 1- Samarqand pedagogika kollejining o‘quvchilari uchun
’’ Tasviriy san’at ’’ fani bo‘yicha o‘qitiladigan mavzularni tahlil qilib grafik ishlarga
oid mеtodik tavsiyalar bеrish va testlar ishlanmasini yaratish dolzarb masaladir.
Tajriba-sinov ishlarining tashkil etilishi va uning natijalari.
Bitiruv malakaviy ishi bajarish jarayonida tajriba-sinov ishlari quyidagi
metodika asosida amalga oshirildi.
53

Birinchi bosqichi: Kasb-hunar kollejida, “Tasviriy san’at“ darslarini
o’qitish va o’quvchilarni tasviriy san’atga bo’lgan qiziqishini yanada oshirish
maqsadida Samarqand shahar 1-son pedagogika kollejining 201-202-guruhlar
o’rtasida 2017-2018-o’quv yilida mart-aprel oylarida tasviriy san’at fanini o’qitish
jarayoni o’tkazildi. Buning uchun 202-guruhik kiga bo‘linib tegishlicha tajriba va
nazorat guruhlari sifatida tanlab olindi.
Biz tadqiqot etilayotgan masala yuzasidan o’quvchilarning bilim va
ko'nikmalarini aniqlash uchun dastlabki bosqichda o’quvchilar bilan turli savol
javoblar, so'rovnomalar o'tkazdik. O’quvchilar bilan o'tkazilgan savol javob
natijalari, anketa so'rovnomalari bilan ishlash yo'lga qo'yildi. Unga quyidagi
savollar kiritildi.
1. “ Tabiat manzarasini ” qog'ozga joylashtirish.
2. “ Tabiat manzalarini bosqichli ishlash ” mavzusini konstruktiv va
perespektiva qonunlari asosida qurish,
3. Fazoviy joylashuvi, matirialligi, hajim va nisbatlari ifodalash,
4. Qalam tasvir da manzarani xomaki tasvirini yaxlit bir but u nlikka
keltirish,
5. Tasvirlanayotgan manzara xususiyatlarini aniqlash, yorug’-soya
qonunlarining o’z o'rnida qo’llanilganligi.
Olingan natijalar quyidagi jadvalda ko'rinib turibdi.
1- j adval.
Kasb-hunar kollejlari o’quvchi larining tasviriy san’at darslarida manzara
ishlash to’g'risidagi bilimlarining mavjudligi;
№ “ Tabiat manzalarini bosqichli ishlash”manzarasini
ishlash qonun qoidalari
tasvirlash qoidalari Olingan javoblar
1 guruh 2 guruh
54

1. “ Tabiat manzarasini ” qog'ozga joylashtirish. 60% 56%
2. “ Tabiat manzalarini bosqichli ishlash ” mavzusini
konstruktiv va perespektiva qonunlari asosida qurish, 78% 68%
3. Fazoviy joylashuvi, matirialligi, hajim va nisbatlari
ifodalash, 87% 65%
4. Qalam tasvir da manzarani xomaki tasvirini yaxlit bir
but u nlikka keltirish, 89% 62%
5. Tasvirlanayotgan manzara xususiyatlarini aniqlash,
yorug’-soya qonunlarining o’z o'rnida qo’llanilganligi. 76% 71%
Olingan natijalar shuni ko'rsatadiki, o’quvchilarning bu boradagi bilimlari
pastligi manzarani tasvirlashga bo'lgan qiziqishlari shu kungacha qoniqarli bo'lib,
aksariyat o’quvchilaralar vazifaning majburiyligi tufayli mashg'ulotlarda qatnashib
kelmoqdalar. Jumladanijodiyjarayonlarh arakatdagi
odam niishlashdaenglozimbo'ladiganjihatlardanbiridir.
Ikkinchi bosqichi : Birinchi bosqich o‘tkazilgan guruhlarda mart oyi oxirgi
haftasida tasviriy san’ at fanini o‘qitish jarayonida o‘tkazildi.
Tadqiqotimiz doirasi olib borilgan tajriba-sinov ishlariga qo‘yilgan asosiy
maqsad, tadqiqotlarimiz natijasida ishlab chiqilgan tasviriy san’atga doir amaliy
chizish jarayoni dan olingan samaradorlikni aniqlashdan iborat bo‘ldi.
Tajriba-sinov bu guruhlarning amaliyot mashg`ulotlarida 5-15 daqiqa
oralig`ida fanning ishchi dasturi bo‘yicha belgilangan mashg`ulotlar mavzularini
o‘tishda, iqtidorli o‘quvchilarga nazariy tomonlarini har bir elementidan
o‘quvchilar tomonidan asosiy mavzuni o‘zlashtirishlariga halaqit bermaydigan,
balki uni yanada to‘ldirgan holda foydalanildi.
Tajriba-sinov ishlarini amaliy mashg`ulotlarda uni oldiga qo‘yilgan
umumta`lim maqsadlardan quyidagilarni ajratish mumkin.
55

Ta`limiy: Naturadan tasvirlab va kompozitsion tasavvur qilishni
shakllantirish va tasvirlash ko‘nikmalari hosil qilish uchun sharoitlar yaratish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarning dars jarayonida shakllanishi, ijodiy va
aqliy faoliyatlarini rivojlantirish, mustaqil va guruhda ishlash ko‘nikm a larini hosil
qilish uchun sharoitlar yaratish.
Tarbiyaviy: Yangi metodikani qo‘llab o’ quvchi larda fanga nisbatan qiziqish
uyg`otish, ularda tasvirlash savodxonlikni oshirish.
Nazorat guruhida amaliy mashg`ulotlar har doimgidek an`anaviy usulda olib
borildi.
Tajriba guruhida har bir mashg`ulot oddiy o‘quv auditoriyasida olib borildi.
O‘quvchilarning nazariy bilimlari va amaliy ko‘nikmalarini oshirish bitiruv
malakaviy ishimizning ta`siri tajriba va nazorat guruhlarida o‘tkazilgan
mashg`ulotlar natijalariga ko‘ra baholandi.
Olingannatijalartahlili.
Birinchi va ikkinchi bosqich tajriba-sinovlarning natijalari 2 va 3 -
jadvallarda keltirilgan.
Birinchi bosqich tajriba-sinov natijalari:
2 - jadval
Guruhlar A`lo Yaxshi O‘rta O’quvchi soni
Tajriba guruhi 4 7 4 15
Nazorat guruhi 3 8 4 15
Ikkinchi bosqich tajriba-sinov natijalari:
3 - jadval
Guruhlar A`lo Yaxshi O‘rta O’quvchi soni
56

Tajriba guruhi 6 6 3 15
Nazoratguruhi 5 4 6 15
Olib borilgan tajriba-sinov natijasida quyidagi xulosalarni keltirish mumkinki,
kasb-hunar kollejining tasviriy san’at darslari uchun biz tavsiya qilgan metodika,
dars ishlanmalari asosida tajriba guruhi o‘quvchilarining fanni o‘zlashtirishlarida
samarali ta`sir etganligini ko‘rish mumkin.
57

UMUMIY XULOSA
Rassomlar manzara asarlarida tabiatni o`z borligicha real holatini tasvirlash
bilan birga unda alohida e'tiborga molik, xarakterli ko`rinishlarni tanlab oladilar,
e'tiborimizdagidek tuyulgan narsalarni ikkinchi darajada, asosiylarni esa bo`rttirib
tasvirlab, badiiylik hosil qiladilar.
Rassom borliqni shunchaki biladigan va aks ettiradigan emas, balki unga
asoslanib, nimalarnidir o`zi o`ylab ham topadi., tasavvur etadi, to`qiydi. Demak,
manzara asarlari o`z mazmunida borliqni aks ettiribgina qolmay, ayni paytda ular
rassomning g’oyalarini ifodalaydi, tomoshabin ongini boyitadi. Manzara asarlari
insonlar ruhiyatiga ta'sir etib ularning ma'naviy olamini, bilimini boyitadi va
rassomlarning esa ijodiy tajribasini kengaytiradi. Tasviriy san'at o`qituvchisidan,
albatta tasviriy san'atning barcha tur va janrlari bilan tanish bo`lmog`i, amaliy
ishlay olmog`i talab etiladi. Manzara janrini o`ziga xos jihatlari alohida bo`lib,
uni talabalar boshqa janrlardan ajrata olishni bilishlari kerak.
Manzara janrida juda go`zal tabiat manzaralarini tasvirlash mumkin.
Ayniqsa, dengiz sohili mavzusidagi asar meninmcha juda chiroyli yaratilishi
joiz. Chunki bu mavzu dengiz bo`ylarida aylanib yurgan odamni vaqtincha
bo`lsa ham bir qancha o`ylardan nari etadi.
58

Men bu malakaviy ishimdato’rt bosqich asosida akvarelda tabiat
manzarasini ishlashga erishdim.Bunda jonajon O’zbekistonimizning sersuv daryosi
bo’lgan Sirdaryo bo’ylaridagi go’zal manzarani ko’rsatib bera oldim deb
o’ylayman.Ushbu ishimda musaffo osmonning suvdagi tasvirini, oltin kuzning
maftunkor tabiatida daraxtlarning tovlanishini va suvdagi aksini ko’rishimiz
mumkin.Suv bo’ylarining chiroyli tabiati doimo insonlarni o’ziga jalb qilib
kelgan, shu sababli u yerdagi ranglarning uyg’unligini topishga harakat qildim.
Daraxtlarning barglaridagi bu turfa rangni boshqa fasllarda topa olmaysiz, aynan
kuz faslidagi barglardagi ana shu jiloni ko’rsatishga harakat qildim. Daryoning
suvlarida ham shu manzaraning takrorlanishi kishiga zavq berish bilan birgalikda
suvning tinilib ,sokin oqishi tabiatning dam olishga tayyorlanayapganini ham
ko’rsatib turibdi. Sahiy quyoshning nurlarini daraxt barglarida, maysalarda ,suv
yuzasida va osmondagi bulutlarda ko’ramiz. Men bu manzarani bosqich asosida
ishlaganim tufayli o’zim ham tabiatdagi ranglarning turfa xilligini ko’rsatib bera
olishga imkoniyatim darajasida harakat qildim. Rangtasvir janri va uning ustalari
haqida imkonimiz darajasida eng qisqa yo`sinda ma'lumotlar berdim. Shuningdek,
manzara chizishning nazariy asoslari va amaliy tavsiyalarimizda rassom-pedagog
uchun o`qituvchilik faoliyatida o`z ustida ishlaganda, ijodiy ish olib borganda
foydalanadi, degan umiddamiz.
59

$Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati . 1. N\Abdullayev. “San’at tarixi”. T.”san’at”, 2001-y. 2. B.N.Oripov. “Tasviriy san’at nazariya aoslari”. N. 2010-y. 3. Rahim Hasanov. “Tasviriy san’at asoslari”.T.G’.G’ulom-2009. 4. Raxim Hasanov. “Tasviriy san’at darslari ”. T. O’qituvchi.1997-y. 5. O’zbekiston Ensiklopediyasi. 6. A.Hakimov va boshqalar. “O’zbekiston san’ti”. T. “Sharq”. 2001-y 7. B.N.Oripov “Tasviriy san’atdan mustaqil ta`lim”.N 2010 yil . 8. B.N.Oripov “Tasviriy san’at o`qitishning zamonaviy pedagogik texnalogiyasi”.N. 2009 yil . 9. B.N.Oripov .”Tasviriy san’at darslari samaradorligini oshirish ominlari”. 10. A.Sulaymonov B.Jabborov “Tasviriy san’atda oqim va yonalishlar”. T 2008 yil. 11. M.Nabiyev “Rang shunoslik”. T. O’qituvchi 1995 yil. 12. S.Abdurasulov N.Tolipov “Rang tasvir” T 2005 yil. 13. G`.M.Abdurahmanov “Kompozitsiya asoslari”. T.TDPU 2003 yil. 14. G`.M.Abdurahmanov “Tasviriy san`at kompozitsiya” T.TDPU 1996 Internet saytlari 60$ $http:// art.ru. http:// ziyonet.uz. http:// samdu.uz.\ ILOVALAR Manzara ishlash bosqichlari.. Kuz etyudi. 1-bosqich 61$

Manzara ishlash bosqichlari.. Kuz etyudi.
2-bosqich
Manzara ishlash bosqichlari.. Kuz etyudi.
3-bosqich
62

Manzara ishlash bosqichlari.. Kuz etyudi.
4-bosqich
63

P.P.Benkov “Bibixonim”
I.I.Levitan “Vesna”
64

MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………….. 3 I BOB: Manzara asarlari vositasida o’quvchilarni tabiatni sevishga o’rgatishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati. 1.1. Adabiyotlar tahlili………………………………………………..10 1 .2. Tasviriy san`atda manzara janri х ususida………………………..13 1.3. Ma nzara janridaijodqilganmusavvirlar hayotiv a ijodi……….….21 II-BOB: Umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslarida tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari. 2.1. Manzara janrida ob`ekt tanlashning zarurligi va mavzuning tug’ulishi … ………………………………………………………………….24 2.2. Tabiatda perspektiva va rang…………………………………….31 2.3 . Bosqichli manzara ishlashda izlanishlar va kompozitsiyani mukammallashtirish jarayoni……………………………………..…………48 2.4. Tajriba-sinov ishlari va olingan natijalar…………………………53 Umumiy x ulosa…………………………………………… … …… . … 57 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………… . … . . 59 Ilovalar ……………………………………………… . …………… .. … 60 2

Kirish. O'zbekiston Respublikasi Mustaqillika erishgandan keyin jamiyatimizda katta xayrli o'zgarishlar sodir bo'ldi. Yangi tashkil etilgan akademik lisey, kollej, oliy ta'lim muassasalarida taxsil olayotgan yoshlarning badiiy va estetik tarbiyasiga katta e'tibor bilan qaralmoqda. Inson ijodiy faolligi uning har tomonlama kamol topishida muhim omil bo'lib, uni estetik to'laqonliksiz tasavvur etib bo'lmaydi. Inson xayotiy jism va buyumlar qurshovida kechadi. Rang-barang buyum va jismlar dunyosi borliqqa go'zallik nafosat qonuni orqali qarashga undaydi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi – Rangtasvir san'ati sirlarini o'rganishda kerakli qo'llanma bo'lib, u o'zbek xalqining ko'p asrlik badiiy me'rosi, uning jaxon san'ati taraqqiyotida tutgan o'rni haqida tasavvur beradi. Rangtasvir sohasi ijodkorlarning, eng avvalo yosh iste'dodlarni xalqimizning boy ma'naviy dunyosini, shuningdek jaxon rangtasvir san'ati durdonalarini o'rganishda yaqin ko'makchi hamdir. Ushbu bitiruv malakaviy ishi ko'rgazma faoliyati orqali o'zbek rangtasvir san'ati yutuqlarini O'zbekiston va xorijda keng tanitib kelayotgan O'zbekiston Badiiy Akademiyasi o'quv muassasalarida dastlabki sinovdan o'tgan o'quv reja va dasturlari asos qilib olindi. Rangtasvir o'quv fani ma'naviy barkamol avlodni tarbiyalashda o'zining keng imkoniyatlari bilan alohida ajralib turadi. Rangtasvir fani ijodiy faoliyati san'atkorning dunyosini, borliqni, uning go'zalligini ranglar orqali ko'rish va tasavvur etish, xaqiqiy san'at asarini qadrlashni o'rgatadi. Bu fanning bosh maqsadi – o’quvchilarda badiiy madaniyat va badiiy fikrlash tafakkurini yuksaltirish hamda ijodiy faoliyatni tarbiyalashdan iboratdir. Rangtasvir o'quv fani o'z oldiga qo'yilgan vazifalar quyidagilardan iborat: - atrof muhitdagi ranglarni ko'ra olish va ularni idrok etishga o'rgatish. - badiiy qobilyat, did va fikrlash faoliyatini o'qitish. -rangtasvirning nazariy asoslari: nur-soya, rangshunoslik, perspektiva va fazoviy tasavvurni o'stirish, shuningdek rangtasvir san'atining turlari, janr, oqim, atama va iboralari xaqida tushuncha berish. 3

- rangtasvir asarlarini o'qiy olish va rang ko'rish malakasi, ko'nikmalarini rivojlantirish. - o’quvchilarni turli kasb-xunarga yo'naltirish va vatanparvarlik, avvlambor milliy va umuminsoniy qadryatlarga hurmat tuyg'usini tarbiyalash. Rangtasvir o'quv fanini o'rgatish barcha umumta'lim va boshqa fanlar bilan uzviy bog'liq xolda amalga oshiriladi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi rangtasvirning umumiy qonun-qoidalari, rangning to'laligi, kuchi, yorulikka munosabati, toza va shaffofligi, mustaqilligi haqida tushunchalar beradi. Shuningdek, rangning sifatlari, rang turlari va bo'yoq texnikasi, undan to'g'ri foydalanish, bo'yoqning kimyoviy tarkibi va rang olami haqidagi boshqa ko'plab ma'lumotlarni o'zida mujassam etgan. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: O'zbekiston Respublikasida ta'lim tizimini rivojlantirish bo'yicha «Ta'lim to'g'risida»gi qonunva «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qabul qilindi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da estetik turkumdagi fanlarni o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan bo'lib, xususan, uning «Uzluksiz ta'limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillari» qismida uzluksiz ta'limning faoliyat ko'rsatish tamoyillaridan biri ta'limning ijtimoiylashuvi deb qaraldi. U ta'lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, yuksak ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish lozimligini qayd etadi. «Hozirgi vaqtda eng muhim, eng dolzarb vazifamiz — jamiyatimiz a'zolarini, avvalambor, voyaga yetib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish, ularning qalbida milliy g'oya, milliy mafkura, o'z Vataniga mehr-sadoqat tuyg'usini uyg'otish, o'zligini anglash, mil liy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iboratdir», deyiladi birinchi prezidentimiz I.A. Karimovning “Hushyorlikga da’vat” risolasida. 1 Yoshlarga rangtasvir darslar ida “Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari” mavzusidagi o’quv mashg’ulotini o’qitishda yangicha metod va usullarni 1 I. A.Karimov. Hushyorlikka da’vat.Toshkent. O’zbekiston. 4

izlab topish, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalari ayniqsa dolzab mavzulardan hisoblanadi. “Tabiat manzaralarini bosqichli ishlash usullari” mavzusida manzara ishlash mashg’ulotining mazmunini aniqlash, o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish va o’quv jarayoniga tadbiq etish, o’quv materialining mazmuni va tuzilishining mukammaligi o’quvchilar saviyasiga mosligi ilmiy bilish jarayonida faolikni kuchaytiradi va pedagogik samaradorlikni oshiradi. Muammoni o’rganilganlik darajasi : U zluksiz p e d a g og i k t a ’ l i m t i z i m i d a o ’q i t uvc h i s ha x si n i k as bi y t a y y or l a s h , o ’ qu v - ta r bi y a j arayo ni da k a sb iy m a d a ni y a t ni m illiy qa d r i y at l a a sosi d a s h ak lla n t i ri s h , pe d a go g ik t u r k um f a n l a r n i o ’ q itish j a ra y o n ida b o ’ la j ak o ’ qituv c hila r n ing p e d a gogik m adani y at i ni t a rb i y alas h , s h uni ng de k , p e d ag og i k m ah o r a t n i q a r or t op ti r ish m asa l a l a ri A . A li e v , X . Ab duka r i m o v , A . A. V erbitski y , V . K. D y ache n k o , D. O. X i m m ata l iev v a b o s h q a lar i sh la r i d a y or i ti l g a n b o ’l s a , M. Y u. X a k i m o va , B. X . Raxi m ov a , E. I . Pa s sov ha m da T. Q udr a tovl a r t o m o n i d a n olib b o ri lgan ta dq i q ot is hl ar i da bo ’ lajak o ’ qituv c hila r da m u lo q o t v a n utq m a d a n i y atini s h ak lla n t i ri sh bora sid a s o ’ z y ur i tila d i . T a ’ l i m ti z i m ida o ’ qituv c hi s ha x si n i sh a kll a n t iri s h o ’ z- o ’ z i ni b o s h q a r uv i a s os ida o ’ q it u vch i la r ni n g i j t i m o i y fa ol l i g ini o sh i r i sh v a k as b i y sh ak ll an g a n l ik. Tas h xisi m asa l a la r i N . A. Mu s li m ov M. A. A b d ul l a jo no v , O . A. A b d u lina, A. A k b arov, M .M . A x m edjo n o v , L . A . Re g ushlar to m o n idan y arat i l g a n a s a r la r da o ’ z ifod a si v a e c h i m i n i t o p g a n . T a ’ l i m t iz i m i u chu n , x u s us a n u m u m i y o ’ rta t a ’ lim m ak t abla r i uc h un rangtasvir sa n ’ at o ’ qi t uv ch ilar i ni t ay y or l ash m u a m m o l ari bi l a n bog ’ liq b o ’l gan t e xn o lo g i k y o n das h uvlar B. S . K uz i n , A . A. Me l i k - Pa s ha e v, B. M. N e m e n sk i y , B. O ripo v , N . O y d i no v , Z. N. N o v l y anska y a , N . N . Rost o vts e v , T. Y a. Sh pi kal o v a , B. P . Yu sov k a bila r ni n g t ad qi q ot l ar i da o ’ r g a n ilg a n . Bi ro q , glob a l l as h u v j a r a y o n ida, bi l im ol ish s h ak l v a us u llari y a n gi t ex n o lo g i y alar b il a n b o y i t ila y ot g a n bir d a vrda y angi tad q iq o tl a r ko ’ p r oq qi z i qi s h u y g ’ o t ad i . S hu m a ’ n od a k e y i n gi y il l a r da 5

O'xshashlar

MAKTAB ADABIYOT DARSLIKLARIDA HIKOYALARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI

BOSHLANG`ICH TA`LIMDA O`QITISH METODLARI

O’qish malakasini shakklantirish

Maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatida didaktik o’ylarning tarbiyaviy ahamiyati

O’qish darslarida she’rlarni o’rgatish uslubiyoti