O’QITUVCHI PEDAGOGIK QOBILIYATINING ASOSIY SIFATLARI VA YETAKCHI XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………........3 I –BOB.O’QITUVCHI FAOLIYATIDA PEDAGOGIK QOBILIYAT……....6 1.1. Qobiliyatning pedagogik - psixologik tasnifi……….........................................6 1.2. O'qituvchi pedagogik qobiliyatini rivojlantirish funksiyalari ………………..14 1.3. Pedagogik qobiliyatning asosiy sifatlari va xususiyatlari…………………….19 II–BOB.O'QITUVCHINING KOMMUNIKATIV QOBILIYATI……………………………………………………………………24 2.1. O'qituvchi shaxsining fikr almashuv bilan bog'liq xususiyatlari……………..24 2.2. Pedagogik ta’sir ko'rsatish - kommunikativ qobiliyatning asosiy usuli sifatida…………………………………………………………………………….31 2.3. Pedagogik ta’sir ko'rsatish - kommunikativ qobiliyatning asosiy usuli sifatida ……………………………………………………………………………36 III -BOB.XULOSA……………………………………………………………...42 FOYDALANILGANADABIYOTLAR………………………………………..45 1

KIRISH Shaxsning muayyan faoliyatini muvaffaqiyatli egallashi, shuningdek uni ijodiy ravishda amalga oshirishning shartlari xisoblangan xususiyatlariga qobiliyat deb ataladi. Har bir inson takrorlanmaydigan individ bo‘lib, uni muayyan faoliyat turiga layoqatli qiluvchi omil kishining o‘z xususiyatidir. Ishdagi muvaffaqiyat ko‘p jihatdan uning qobiliyati bilan belgilanadi. Demak, qobiliyat -- shaxsning muayyan faoliyat turini yuqori darajada bajarishga bo‘lgan layoqat darajasini ifodalaydigan, turmush jarayonida xosil qilingan individual xususiyatlar yig’indisi hisoblanadi.Masalan, qobiliyatli o‘qituvchi bir xil ish sharoitlarida o‘z hamkasblariga qaraganda yaxshiroq natijaga erishadi. Biz ko‘pincha, falon o‘qituvchining xali tajribasi kam, lekin u shubxasiz , qobiliyatli o‘qituvchi, degan iboralarni eshitamiz. Bu o’sha o‘qituvchining hali kam tajribasi bo‘lishiga qaramasdan o‘qituvchilik ishini muvaffaqiyatli olib borishga yordam beradigan bir qancha pedagogik qobiliyatlar (kuzatuvchanlik, pedagogik nazokat, muomalaga) ega ekanligidan darak beradi.O‘qituvchilik faoliyatida muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o‘qituvchi -- pedagogik mahoratga ega bo‘lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi, o‘z ishining natijasi bilan yangiliklar yaratadi. Ijodkorlik hamisha uning hamroxi bo‘ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste‘dodli kishigina loyiq bo‘ladi va pedagogik mahoratga erishadi.Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq va o’qish natijasi xisoblansa, qobiliyatni rivojlantirish uchun esa yana iste‘dod va zexn, inson nerv sistemasida anatomiya va fiziologiyaga oid xususiyat taraqqiy etadi.Kishi qobiliyati ikkita asosiy turga bo’linadi: 1. Maxsus qobiliyatlar ; 2.Umumiy qobiliyatlar. 2

Pedagoglik faoliyatining samarali bo‘lishi uchun o‘qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo’lmog’i va uni rivojlantirilib borilmog’i lozim.Bilish qobiliyati – fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, adabiyot va bashqalarga oid) qobiliyatlar. Bunday qobiliyatlarga ega o‘qituvchi fanni o‘quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi. O‘z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, unga nihoyatda qiziqadi, ayrim tadqiqot ishlarini ham bajaradi.Tushuntira olish qobiliyati – o‘quv materialini o‘quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, material yoki problemani aniq, tushunarli qilib gapirib berish, o‘quvchilarda mustaqil ravishda aktiv fikrlashga qiziqish uyg’otish qobiliyati. O‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o‘zgartira olishi, soddalashtira olishi , qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o‘quvchilarga yetkaza olishi lozim. Qobiliyatli o‘qituvchi o‘quvchilarning bilim va kamolot darajasini xisobga oladi, ularning nimani bilishlari-yu, nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo‘yganliklarini tasavvur etadi. Ba‘zi o‘qituvchilarga, ayniqsa, tajribasi kam o‘qituvchilarga o‘quv materiali oddiy , tushunarli, alohida izohni talab etmaydigan tuyuladi. Qobiliyatli, tajribali o‘qituvchi o‘zini o‘quvchi o‘rniga qo‘yadi. U kattalarga aniq va tushunarli bo‘lgan narsani o‘quvchilarga tushunilishi qiyin bir narsa bo‘lishi mumkinligiga ishonib, unga asoslanib ish tutadi.Kuzatuvchanlik qobiliyati – o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsini juda yaxshi tushuna olish, psixik qobiliyatlarni kuzata olish qobiliyati. Bunday o‘qituvchi kichkinagina alomatlar , uncha katta bo’lmagan tashqi belgilar asosida, o‘quvchining ruhiyatidagi ko‘z ilgamas o‘zgarishlarni ham faxmlab oladi.Nutk qobiliyati – nutq yordamida, shuningdek, imo – ishora vositasida o‘z fikr hamda xis – tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik qobiliyati uchun juda muhim. Tashkilotchilik qobiliyati – birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni xal etishda ruhlantirishni , ikkinchidan, o‘z ishini to‘g‘ri uyushtirishni nazarda tutadi.Obro’ orttira olish qobiliyati – o‘quvchilarga bevosita 3

emotsional – irodaviy ta‘sir ko‘rsatish va shu asosda obro’ qozona olishdir. Obro’ faqat shu asosda emas, balki o‘qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va boshqa asosida ham qozonadi. Bu qobiliyat o‘qituvchi shaxsiy sifat bir majmuasiga, xususan, irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi , qat‘iyligi, talabchanligi va boshqalarga) o‘quvchilarga ta‘lim – tarbiya berish mas‘uliyatini xis etishga ham bog‘liqdir. O‘quvchilar qo‘pollik qilmaydigan, qo‘rqitmaydigan, to‘g‘ri talab qo’ya oladigan o‘qituvchilarni juda hurmat qiladilar. Bushang, laqma, irodasiz, printsipsiz o‘qituvchilarni bolalar yoqtirmaydilar. Bolalar bilan to‘g‘ri muomala qila olish, bolalar bilan do’stlasha olish, ular bilan samimiy munosabat o’rnata olish pedagogik nazokatning mavjudligidan darak beradi.Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati – o‘z harakatlarining oqibatini ko‘ra bilish, o‘quvchining kelajakda qanday odam bo‘lishini tasavvur qilishda. Bolani kelgusida qanday qobiliyatlarini rivojlantirsa, qanday kasb egasi bo‘lib chikishi oldindan bashorat kilib aytishda ( pedagogik diagnostika).Diqqatning taqsimlay olish qobiliyati – o‘qituvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari – xajmi, kuchi, kuchuvchanligi, idora qila olishi , safarbarlik taraqqiy etgan bo‘lishi juda muhimdir.Kommunikativ qobiliyat – kishilar bilan bo‘ladigan munosabatni yaxshilaydigan, bir – biri bilan til topib ishlashni ta‘minlaydigan qobiliyat. Bundan tashkari, konstruktiv - o‘qituvchining o‘z ishini loyihalashi, rejalashtirishi, pertseptiv – idrok jarayonining ob‘ektlarini birinchi bo‘lib bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirish, empatiya – bashqa kishilarning psixik holatlarini tushunish va ularga hamdardlik qilish , didaktik qobiliyat – o‘quvchi va bashqa kishilar bilan mulokat qilishda pedagogikaning qonun – koidalariga amal qilish kabi qobiliyatlar ham mavjud. O‘qituvchi yuqorida sanab o’tilgan qobiliyatlardan tashqari bir qancha ijobiy sifatlarga, aniq maqsadni ko‘zlash, qat‘iylik, mexnatsevarlik, kamtarlik kabilarga ega bo‘lgandagina pedagogik kasbning yuqori pog’onasiga ko’tarila oladi. 4

I .O’QITUVCHI FAOLIYATIDA PEDAGOGIK QOBILIYAT 1.1. Qobiliyatning pedagogik - psixologik tasnifi Qobiliyat - shaxsning individual-psixologik xususiyati bo'iib, muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish subyektiv shart-sharoitini ifodalovchi individual psixik sifatlar yig'indisidir.Zarur bo‘lgan bilim, malaka va ko'nikmalami egallash dinamikasidagi farqlarni aniqlaydi. Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyat bo’lgani sababli, shaxsning boshqa sifatlari va xususiyatlariga, ya’ni aql sifatlariga, xotira va xarakter xususiyatlariga, his-tuyg'ulariga qarama-qarshi qo'yilmaydi, balki ular bilan bir qatorga qo'yilishi kerak.Qobiliyatni inson tug'ma, tabiat in’omi sifatida tayyor holida olmaydi, balki hayotiy faoliyati davomida shakllantiradi.Govard Gardner qobiliyati aniq intellektlar to’plami deb atadi va uning yettita jihatini ajratib ko'rsatdi.Biz intellektning ushbu jihatlaridan oltitasini 0‘qituvchi pedagogik mahoratini takomillashtirish nuqtai nazaridan tahlil qilishimiz mumkin. Psixolog olim Olga Matveeva ushbujihatlarni psixologik texnologiya bilan kuchaytirib modifikatsiyalaydi va o'qituvchining kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab,quyidagi qobiliyatlarni ko‘rsatib o'tadi. 1.Muloqot qilish (kommunikativ) qobiliyati. O'qituvchi o'quvchilar bilan dars va darsdan tashqari jarayonlarda, sinfda ijobiy ruhiy iqlim yarata oladi. 2.Voqealami oldindan ko'ra olish qobiliyati Ushbu qobiliyat turi har bir o'qituvchining sergakligida, o'quvchilarning ruhiyatini, ichki dunyosini k о 'ra olishida namoyon bo'ladi. Shunda о 'qituvchi kim nimaga qodir ekanligini oldindan bashorat qila oladi. 5