O`RTA ASR MOVAROUNNAHR TARIXSHUNOSLIGI Kirish:………………………………………………………………….1-5- betlar I Bob Arab xalifaligi, Somoniylar, Qoraxoniylar davri Movarounnahr tarixiga oid manbalar...........................................................5-20-bet 1 .1 §. A r a b x a l i f a l i g i v a S o m o n i y l a r d a v r i g a o i d m u h i m m a n b a l a ……………………………………………………….5-11-betlar 1.2§. Qoraxoniylar davri tarixiga oid manbalar……………….11-20-betlar II Bob Mo`g`ullar va Temuriylar davri tarixiy manbalari va tarixshunosligi………………………………………………..20-42-bet 2. 1 §. Mo`g`ullar davri tarixshunosligi ………………………. 20-32-betlar 2. 2 §. Temuriylar davriga oid manbalar tahlili…………………32-42-betlar III Bob Mustaqillik yillarida o`rta asr Movarounnahr tarixshunosligining o`rganilishi………………………………………………………42-71-bet 3.1 §. Mustaqil O’zbekistonda O`rta asr Movarounnahr tarixshunosligining o`rganilishi …………………………………………………….42-61-betlar 3 .2§. Chet el tadqiqotchilari tomonidan Movarounnahr tarixshunosligining o`rganilishi ……………………………………………………61-71-betlar Xulosa ……………………………………………………………….72-78-betlar 1

KIRISH Mustaqillik sharofati bilan yurtmiz tarixini o`rganishga bo`lgan e`tibor ham bir qadar o`zgardi. O`tmishni borligicha yanada to`laqonli yoritish imkoniyati vujudga keldi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27 iyuldagi “O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qarori qabul qilingach, tarixiy muammolar va ularning yechimlarini izlash jarayoni yuqorilab bormoqda. Ushbu magistrlik ishida O`rta asrlar Movarounnahr tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi. Bu davrda Arab xalifaligi, Somoniylar, Qoraxoniylar, Mo`g`ullar davri va Temuriylar davriga oid manbalar tahlil qilinadi. Mavzuning dolzarbligi: O`rta asrlar Movarounnahr tarixini yoritish turli davrlarda turlicha kechgan. Chorizm va sovet tarixshunosligida ba`zi jihatlariga e`tibor kamroq berilgan. Vaholangki O`rta Osiyo doimiy tarzda turli manfaatlar to`qnashgan mintaqa bo`lgan. Shuning uchun boy siyosiy jarayonlar va tarixga ega hisoblanadi. Xorijiy tadqiqotchilar sahifalarida ham turli yondashuvlar orqali bayon etilgan. Mana shu jarayonlarni batafsilroq va haqqoniy aks ettirish bugungi tarixchilarimiz zimmasidadir. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu disertatsiya ishining maqsadi VIII-XV asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan iboratdir.VIII-XV asrlar tarixi manbalar ko`lami jihatdan ko`pligi bilan ajralib turadi. Turli davrlarda mintaqa tarixining yoritilishi har xil tuzumlar ko`rinishida o`rganilgan. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy haqqoniy tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo’shgan olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir. Mavzuning tarixs h unosligi: 2

Tadqiqot ob’ekti: Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning VIII- XV asrlar davri siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea - hodisaga yondoshuvlari, O’rta Osiyoning VIII-XV asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho’rolar davrida, mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlari. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati: Ishning nazariy ahamiyati shundan iboratki VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berish orqali qo’lga kiritilgan yutuqlar hamda tajribalar O’rta Osiyo xalqlarining rivojlangan o’rta asrlar davri siyosiy hayoti tarixining turli davrlarda qay darajada o’rganilganligini tadqiq etish orqali yurtimizda tarixshunoslik fanining rivojlanishiga oz bo’lsada hissa qo’shishdan iboratdir. Dissertatsiya mavzusi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tarixshunoslik fanining keyingi tadqiqotlarida muhim nazariy ahamiyatga egadir. Amaliy ahamiyati shundaki qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarida ijtimoiy fanlarni o’qitishda xususan, yurtimiz oliy o’quv yurtlarining tarix fakultetlari manbashunoslik va tarixshunoslik yo’nalishlarida faoliyat yuritayotgan professor-o’qituvchilar o’z ma’ruzalarida, uslubiy qo’llanmalar tayyorlashda, magistr va talabalar esa rivojlangan o’rta asrlar davri Movarounnahr tarixini o’rganayotganda ushbu tadqiqot natijalaridan foydalanishlari mumkin. Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti natijasini respublikamizdagi maktablarda tarixchi o’qituvchilarining o’quv- metodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari faoliyatiga tadbiq etish tavsiya etiladi. Dissertatsiyaning tuzilishi: Tadqiqot kirish, uch bob, yettita paragraf, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. O`rta asrlar Movarounnahr tarixini o’rganishda birinchi darajali manbalarning o’rni va ahamiyati eng muhim hisoblanadi. Asl tarixiy qo’lyozmalarni o’qish, o’rganish, taqqoslash, tahlil qila olish manbashunos - tadqiqotchilardan katta mahoratni talab qiladi. O’rta asrlar davri tarixini yoritishda eng ishonchli vosita bu - asl tarixiy qo’lyozma manbalardir. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo tarixiga oid manbalarni tadqiq etish alohida e’tiborni taqozo etadi. Bu davr manbalarining ko’pchiligida voqea-hodisalar xronologik tarzda bayon etiladi. O’rta Osiyo tarixining VIII-XV asrlar birinchi darjali manbalariga 3

Muhammad an-Narshaxiyning ``Buxoro tarixi``, Abulfazl al-Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”, Abu Nasr Muhammad al-Utbiyning “Tarixi Yaminiy”, Izzuddin ibn al-Asirning “Al-Komil fi-t-ta’rix”, Abu Sa’d Abdulkarim as- Sam’oniyning “Kitob al-ansob”, Nizomiddin Shomiyning ``Zafarnoma`` va boshqalarni kiritishimiz mumkin. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya va G’arbiy Yevropalik sharqshunos olimlar O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixi bilan bog’liq qo’lyozma asarlarni o`rganish jarayyonlari bilan shug`ullana boshladilar. Ular qatoriga V. Veselovskiy, V. V. Bartold, V. R. Rozen, V. P. Vasilev, X. Vamberi, B. Dorn va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. Ushbu olimlar O`rta Osiyo tarixiga oid manbalarni ko`pchiligini tadqiq etgan. 4

I Bob Arab xalifaligi, Somoniylar, Qoraxoniylar davri Movarounnahr tarixiga oid manbalar 1 . 1 §. A r a b x a l i f a l i g i v a S o m o n i y l a r d a v r i g a o i d m u h i m m a n b a l a r Ma`lumki, arab xalifaligi davridan boshlab o`lkamiz Movarounnahr deb yuritila boshlangan. Xalifalik hukmronligining o`rnatilishi va o`sha davr siyosiy ahvoli to`g`risidagi holat Narshaxiyning ``Buxoro tarixi`` asarida ham atroflicha bayon etiladi. Asar X asrda yozilgan bo`lsa ham muarrix o`zigacha sodir bo`lgan voqealar to`g`risida ko`plab qiziqarli ma`lumotlar beradi. Narshaxiyning yozishicha Buxorxudot Bidun vafotidan keyin davlatni uning xotini o`n besh yil davomida boshqaradi. Muarrix Buxoroda xotun hukmronlik qilgan davrni ancha ijobiy tasvirlaydi. Uning vafotidan keyin o`g`li Tag`shoda hukmronlik qiladi. Qutayba Buxoroni Vardonxudotga qarshi kurashib tortib olgandan keyin Tag`shodaga Buxorodagi boshqaruvni topshiradi. Tag`shoda islomga kiradi va o`z o`g`liga ham Qutayba deb ism qo`yadi 1 . Abu-l-Abbos Ahmad ibn Yahyo Al-Balozuriyning ``Futuh al-Buldon`` nomli asarida arablar tomonidan Xurosonning fatx etilishi bayoni keltiriladi. Ahmadning asl kelib chiqishi fors bo`lgan, taxminan 892-yilda vafot etgan. Asarning birinchi qismida Muhammad payg`ambarning 622-yilda Makkadan al-Madinaga ko`chishi va uning Arabiston yarimorolida olib borgan ilk harbiy yurishlari, shuningdek, arablarning shimolda va g`arbda Suriya, Livan, Iordaniya, Kipr, Armaniston, Misr, Liviya, Tunis, Jazoir, Marokash, Ispaniyada olib borgan fatx urushlari va O`rta dengizdagi orollarga va Vizantiyaga qarshi qilgan yurishlari haqida so`z yuritilgan. Maxsus bir bob arablarning Vizantiya bilan olib borgan qog`oz savdosi tarixiga bag`ishlangan. Asarning ikkinchi qismida arablarning sharqda va shimoli- sharqda as-Savod (Iroq), Fors, Ozarbayjon, Tohariston, Xuroson va 1 Abu Bakr Muhammad ibn Jafar an-Narshaxiy- Buxoro tarixi. 8- bet 5