logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘RTA MASOFAGA YUG‘URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORTCHILARNI MASHG‘ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGI

O‘RTA MASOFAGA YUG‘URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORTCHILARNI MASHG‘ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

759.4482421875 KB
Ko'chirib olish
1O‘RTA MASOFAGA YUG‘URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORTCHILARNI MASHG‘ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………..….4 1-BOB O’RTA MASOFAGA YUG’URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORCHILARNI MASHG’ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARNI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI …….........7 1.1 O’rta masofaga yugurishning xususiyatlari… …………...…………. … ……...7 1.2 Yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 metr bo’lgan sportchilarni mashg’ulot jarayoninida yuklamalarni maqsadli tashkil etish............................................15 1.3 O’rta masofaga yuguruvchi sportchilarni mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish ……..…………………………………………… . …… 25 Birinchi bob bo’yicha xulosalar …………………………… . …………… …. … 39 2-BOB TADQIQOT USULLARI VA SHAKLLANTIRILISHI ………….…40 2.1 Tadqiqot usullari ......................................................................................... .....40 2.2 Tadqiqotning shakllanishi ………….…………………………………….…..43 3-BOB TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING MUHOKAMASI ...…44 3.1 O’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilar o’rtasida tadqiqot yakuniga ko’ra o’tkazilgan me’yoriy test sinovlar…………...….………….44 3.2 800 metrga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish dasturi...……………………………….… ……47 3.3 O’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilarni tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish bo’yicha tadqiqot natijalari …………………………….…….51 XULOSA …………………………………………………………………….…..62 ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………… . …..…………………………….63 ILOVALAR …………………………………………………………………..…72 2KIRISH Tadqiqotning dolzarbligi. Xozirgi kunda yosh avlodni har tamonlama yetuk qilib tarbiyalash davlatimizning eng ustuvor vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda. Mustaqillikga erishgan dastlabki kundan boshlab sog’lom avlod tarbiyasi davlatimizning olib borayotgan siyosatning ustuvor yo’nalishi sifatida belgilandi. Sog’lom avlod nafaqat jismoniy baquvvat, balki yoshlarni shu bilan birga chuqur bilimga ega, ma’naviy barkamol, dunyodagi tengdoshlari bilan bellashishga ularga xalqimizning iste’dodi va salohiyatini namoyish etishga qodir bo’lgan avlodlarni tarbiyalash demakdir. 1993-yil 4-martda “Sog’lom avlod uchun” ordenini tasis qilish to’g’risida”gi PF-575-son farmoni, 2017-yil 3-iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3031-son qarori, sohadagi yana bir muhim hujjat bo’ldi. Ushbu qaror bilan O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish dasturi qabul qilindi.[2] Bundan tashqari 1992-yil 14-yanvarda O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuning qabul qilinishi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999-yil 27-maydagi “O’zbekiston jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida” gi 271-son qarori, 2000-yil 26-maydagi O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni, 2015-yil 4-sentabrdagi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni, 2017-yil 7-fevaldagi 4947-sonli farmon asosida “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi” belgilab berilgan 5 ta ustivor yo’nalishlarni 4-ustivor yo’nalishi “Ijtimoiy sohani rivojlantirish bo’lib, bunda o’sib kelayotgan yosh avlodni barkamol insonlar qilib tarbiyalashda jismoniy tarbiyadan unumli foydalanish masalalariga alohida e’tibor berilgan. 2019-yil 19-mart kuni yoshlarga e’tiborni kuchaytirish va bir qancha masalalarga bag’ishlangan video selektor yig’ilishi o’tkazildi. Ushbu video selektorda Prezidentimiz ma’naviy va ma’rifiy sohalardagi ishlarni yangi tizim 3asosida yo’lga qo’yish bo’yicha 5 ta tashabbusni ilgari surdi. Unda 2-tashabbus aynan sport sohasiga yo’naltirilgan bo’lib ya’ni “Yoshlarni jismoniy chiniqtirish, ularni sport sohasida qobiliyatini namayon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratish” dan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “J ismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi PF-5368-son farmoni, hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-oktyabrdagi “ Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi PF -6099-son farmoni va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-yanvardagi “O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida” gi PF- 5924-son farmoni -j ismoniy tarbiya va sport bilan ommaviy ravishda shug’ullanish o’sib kelayotgan yosh avlodni har tamonlama rivojlantirishda, sog’lom turmush tarzini shakillantirishda, ular barkamol inson bo’lib yetishtirishda, qonunbuzarlik va boshqa salbiy illatlardan xalos etishda jismoniy tarbiya va sport asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. [1,2,3,4,5] Shu boisdan Mamlakatimizda yosh yengil atletikachilarimizni tarbiyalashda va ularning jismoniy sifatlarini rivojlantirishni to’laqonli amalga oshirishda aloxida axamiyat kasb etadi. Yuqoridagi fikrlarni taxlili shuni ko’rsatadiki, biz tomonimizdan tanlangan “O’rta masofaga yug’uruvchi 15-16 yoshli sporchilarni mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish samaradorligi ” mavzusi xozirgi kunda dolzarb masalalardan biri bo’lib hisoblanadi. O’rta masofaga yugurish - yengil atletikaning bir turi bo’lib, birlashtiruvchi masofalar sprintga qaraganda uzunroq, lekin uzoq masofalarga qaraganda qisqaroq. O’rta masofalar ro’yxatida 800 m, 1000 m, 1500 m, 2000 m, 3000 m, 3000 m g’ovlar osha masofalar kiradi. Eng nufuzli dasturlar ichida 800 m, 1500 m va 3000 m g’ovlar osha yugurish masofalaridir. O’rta masofaga yugurish yengil atletikaning eng mashhur va ajoyib turlaridan biridir, chunki u uzoq masofaga yugurish kabi uzoq emas va sprint kabi tez emas. Bu sportchilar o’rtasidagi 4shiddatli raqobat va musobaqaning maksimal dinamikligi bilan bog’liq, chunki ushbu turdagi har qanday darajadagi musobaqalar qisqa vaqt ichida barcha eng yaxshi fazilatlarini butun masofaga to’g’ri taqsimlashga intiladigan eng ko’p sportchilarni o’z ichiga oladi. Trenerlar va sportchilar doimo eng yuqori natijalarni qo’lga kiritishning eng yangi usullarini izlaydilar. Shu munosabat bilan 15-16 yoshli sportchilarning 800 metrga yugurishga maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish muammosi yillar davomida dolzarbligicha qolmoqda. Buni Matveeva L.P., Ozolina N.G. kabi mualliflarning asarlari tasdiqlaydi va boshqalar [34; 35; 43; 44]. Tadqiqot obyekti - yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 metr bo’lgan 15-16 yoshli sportchilarni tayyorlash jarayoni. Tadqiqot mavzusi- o’rta masofaga yug’uruvchi 15-16 yoshli sporchilarni mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish samaradorligi. Tadqiqot maqsadi -800 metrga yuguruvchi 15-16 yoshli o’g’il bolalarning musobaqa faoliyatida samaradorligini oshirish imkonini beruvchi maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish dasturini ishlab chiqish va tajribani asoslash. Tadqiqot gipotezasi- o’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli o’g’il bolalarni mashg’ulot jarayonida maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish samarali bo’ladi, agar: -maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasini diagnostika qilish; -o’rta masofalarga yugurish parametrlari va tezkor-kuch sifatlarni takomillashtirishni hisobga olgan holda sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish bo’yicha dasturini ishlab chiqish; - samaradorlik mezoni sifatida, 15-16 yoshli sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi darajasi va musoboqadagi faoliyati natijalarini oshirishini hisobga olinadi. Tadqiqot maqsadlari: 1. Malakali o’rta masofaga yuguruvchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi muammosi holati bo’icha nazariy tahlilini o’tkazish. 2. Yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 metr bo’lgan 15-16 yoshli 5sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligining boshlang’ich darajasini o’rganish. 3. 15-16 yoshli 800 metrga yuguruvchi sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish dasturini ishlab chiqish va tajriba sinovdan o’tkazish. Tadqiqotning amaliy ahamiyati : ixtisosligi bo’yicha o’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish bo’yicha dastur ishlab chiqish va uni amalda qo’llash. Dissertatsiya materiallaridan IBO’SM va BO’SM yengil atletika trenerlari tomonidan ixtisosligi 800 m masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilarning mashg’ulot jarayonini tashkil etishda foydalanish mumkin. Tadqiqot bazasi. Qo’yilgan vazifalarga muvofiq, o’rganish ishlari Samarqand viloyati sportning o’yin turlari va yengil atletika bo’yicha ixtisoslashgan bolalar-o’smirlar sport maktabi bazasida olib borildi. 1-BOB O’RTA MASOFAGA YUG’URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORTCHILARNI MASHG’ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. O’rta masofaga yugurishning xususiyatlari Yengil atletika - sport malikasi. Bu shior ko’p yillar davomida o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Yengil atletika 24 ta dasturni o’z ichiga oladi, Olimpiya o’yinlarining asosi va uning eng muhim ustunligi, qulayligi, har kim o’z kuchini va imkoniyatlarini sinab ko’rishi mumkin. Erkinjon Tulkinovich Isakov (1974 yil 25 noyabr) - O’zbekiston sportchi si , ixtisosligi o’rta masofaga yugurish , O’zbekiston milliy terma jamoasi (1999 yildan). XXVII yozgi Olimpiya o’yinlari (2000) (Sidney, Avstraliya), shuningdek, XXVIII Yozgi Olimpiya o’yinlari (2004) (Afina, Gretsiya) ishtirokchisi 800 metrga 4-poygada 1:48,28 natija ko’rsatdi, ammo bu natija turnirning final qismiga o’tish uchun etarli emas edi. Zamira Xamatxanovna Zaytseva ( 16 fevral 1953 yil ) - Yengil atletikachi , 6ixtisosligi 1500 metrga yugurish . 1979 yilda Evropa qishki chempionatida u 1500 metrga yugurishda kumush medalni qo’lga kiritdi. 1982 yilda u 1500 metr masofaga Evropa vitse-chempioni bo’ldi. 1983 yilgi jahon chempionatida ham u shohsupaning ikkinchi pog’onasiga ko’tarildi. 1985 yilda u jahon chempionatida ikkinchi bo’ldi. Yengil atletika turlarining ushbu guruhiga 800 dan 3000 metrgacha bo’lgan masofalar kiradi. O’tgan asrning boshlarida Evropada bu masofalar o’rta trekerlar deb ataldi, ammo ularning "qo’shnilari" dan farqli o’laroq - sprint va stayer, bu nom o’rta masofalar uchun "nom olmagan". Olimpiya o’yinlarining zamonaviy dasturi ushbu guruhning to’rtta masofasini o’z ichiga oladi - erkaklar va ayollar uchun 800 va 1500 metrga yugurish. Ikkala erkaklar masofasi 1896 yilda 1-Olimpiada o’yinlari dasturiga kiritilgan va shundan beri unda doimiy o’rin egallagan. Ayollar Olimpiya musobaqalarida erkaklarga qaraganda ancha kechroq qatnashdilar. 1928 yilgi Olimpiya o’yinlarida sportchilarning debyuti paytida ular 800 m dan boshlash imkoniyatiga ega bo’lishdi, ammo sportchilar uchun hamma narsa unchalik yaxshi chiqmadi. Ushbu masofa sportchilarda biroz qiziqish uyg’otgan bo’lsa-da, startga 13 davlatdan 25 nafar yuguruvchi chiqdi (taqqoslash uchun, 100 metr masofaga 13 ta davlatdan 31 nafar ishtirokchi qatnashdi). XOQ rahbariyati dahshatga tushdi va 32 yil davomida o’rta masofaga yuguruvchilarning Olimpiya o’yinlari dasturiga qaytishiga qarshi chiqdi. Ma’lum bo’lishicha, yakuniy natijadan keyin barcha 9 ishtirokchi charchagan holda yugurish yo’lakchasiga yiqildi, bu Olimpiya rahbariyatini juda hayratda qoldirdi, ular o’sha paytda uning ajoyib ekanligini tushunishni xayoliga ham keltirmagan. Uning g’olibi Lina Radtke uch soniya o’zining jahon rekordini yangiladi, ushbu musoboqada ikkala sovrindor ishtirokchi o’z natijalarini yangiladi. Bu masofada keyingi jahon rekordi atigi 16 yildan keyin qayd etildi. Ammo XOQ bu masofa ayollar uchun emas, degan qarorga keldi va 800 metrga yugurish Olimpiada dasturiga faqat 1960 yilgi Olimpiadada qaytarildi, uning g’olibi sovet sportchisi Lyudmila Shevtsova bo’ldi, u finalda erkaklar o’rtasidagi 7birinchi Olimpiya chempionidan 6,5 soniya tezroq masofani bosib o’tdi. Ayollar o’rtasidagi 1500 metrga yugurishga kelsak, u Olimpiada dasturiga faqat 1972 yilda kirgan. O’sha paytda yangi tur sun’iy ravishda kiritilganiga va soyada qolishiga shubha yo’q edi. Rus sportchisi Lyudmila Bragina Myunxendagi Olimpiada musoboqasida uch marta startga chiqdi va har safar jahon rekordi bilan yakunlangan. Uning oxirgisi natijasi 1920 yilgi Olimpiadada hatto erkaklar o’rtasidagi finalda g’alaba qozonishga imkoni bor edi. Ikkala masofa ham bir guruhga mansub bo’lishiga qaramay, vaqt o’tishi bilan bir-biridan uzoqlashib boradi. Faqatgina zamonaviy Olimpiya o’yinlari bosqichida bir nechta yuguruvchilar oltin dublda muvaffaqiyat qozonishdi - bir xil o’yinlarda ikkala masofa ham avstraliyalik oldi. Edvin Flak (1896), amerikalik Jeyms Laytbodi (1904) va Melvin Sheppard (1908), ingliz Albert Xill (1920). Istisno tariqasida yangi zelandiyalik Piter Snel (1964) edi, u asrning ikkinchi yarmida ushbu ro’yxatni yopdi. Keyingi qirq yil davomida buni uddasidan chiqa oladigan yuguruvchi topilmadi. 80-yillarda inglizlar bunga yaqin edi Stiven Ovett va Sebastyan Kou, lekin ular faqat 1980 yilgi Olimpiada o yinlarida mukofotlarni “bo lishdi”.ʻ ʻ Yugurish bu siklik turdagi mashqlarni anglatadi, bunda qad-qomatning xarakati parvoz bosqichidagi xarakat bilan almashib turadi. Davomiyligi bo’yicha o’rta masofaga yugurish submaksimal quvvat zonasida bajariladigan mashqlarni anglatadi. O’rtacha yoki maksimal quvvatga yaqin harakatlar taxminan 1 dan 5 minutgacha davom etishi kerak. O’rta masofaga energiya moddalarining parchalanishining sprintga qaraganda pastroq ekanligini aniqlandi. O’rta masofaga yugurish paytida, ayniqsa, marraga kelganda, sportchining yurak-qon tomir tizimi katta yuklamada ishlaydi, marraga qadar puls yuqori tezlikka etadi, ba’zan daqiqada 200 zarbadan oshadi. Shunday qilib, biz 800 m yugurishda energiya ta’minotining atigi 35% aerob metabolizm, 65% esa anaerob metabolizm hisobiga amalga oshirilishini ko’ramiz. 1500 m yugurishda bu ko’rsatkichlar teng: aerob tufayli 50% va 8anaerob tufayli 50%. Yangi boshlanuvchilar va malakasi kam bo’lgan sportchilar asosan aerobik qobiliyatlarni rivojlantirishlari kerak. 800 metrga yugurish - yengil atletika dasturining o’rta masofalariga tegishli eng kichik dasturi. Garchi ba’zilar bu masofani uzoq sprint deb hisoblashsa ham. Bu sportchilardan chidamlilik (shu jumladan tezlik), taktik fikrlash va sprinter kabi fazilatlarni talab qiladi. Bu 1928 yildan beri ayollar uchun, 1896 yildan beri esa erkaklar uchun Olimpiya atletika intizomi hisoblanadi. 800 metrga yugurish engil atletika musobaqalari dasturidagi o’rta masofalarning eng qisqasi hisoblanadi. Bu masofadagi sportchilar alohida boshlang’ich pozitsiyalardan va baland startdan yugurishni boshlaydilar. Yugurishga star berilgandan (115 metr) so’ng, yuguruvchilar umumiy yo’lga kirib, qolgan masofani bosib o’tishlari kerak. Yirik musobaqalarda (Jahon chempionatlari, Yevropa chempionatlari va Olimpiya o yinlari) 800 metrgaʻ yugurish bo yicha musobaqalar qoidalar bo yicha va ishtirokchilar soniga qarab ʻ ʻ uch bosqichda o tkaziladi. ʻ Odatda, 800 metr masofani bosib o’tishda birinchi 400 metrni sportchilar bir xil tempda engib o’tadi va 600-650 metrdan keyin hal qiluvchi tezlanishni boshlaydi. Yuqori samarali yuguruvchilar maksimal natijalarga erishish uchun dastlabki 400 metrni 50 soniyadan kamroq vaqt ichida bosib o’tishlari kerak. 1000 m - yirik rasmiy va xalqaro musobaqalarda kamdan-kam o’ynaladigan masofa. Ko’pincha 1000 metrga yugurish –pul mukofoti bor musobaqalarda tashkil etiladi. 1000 metrga yugurish Olimpiya o’yinlari, jahon va Yevropa chempionatlari dasturiga kiritilmagan. 1500 metrga yugurish sportchilardan chidamlilik (shu jumladan tezlik) va taktik fikrlashni talab qiladi. Bu 1896 yildan beri erkaklar uchun va 1972 yildan beri ayollar uchun Olimpiya engil atletika dasturi kiritilgan. Erkaklar uchun engil atletikaning o’n kurash dasturiga kiritilgan. 1500 metrga sportchilar baland startdan va umumiy start pozitsiyasidan yugurishni boshlaydilar. Olimpiya o’yinlari va jahon chempionatlarida 3 9bosqichda, ya’ni dastlabki bosqich, yarim final va final bahslarida o’tkaziladi. Olmos ligasi yoki IAAF World Challenge kabi pul mukofoti bor musobaqalarda faqat bitta final poygasi bor. 1500 metr masofa uchun barcha taktikalar o’rta masofalariga xosdir. Erkaklar o’rtasidagi jahon rekordi darajasidagi natijalarga erishish uchun sportchi 55 soniyadan kamroq vaqt ichida stadionni aylanib o’tishi kerak bo’ladi va oxirgi aylanishda maksimal tezlikda yuguradi. Yengil atletika tarixida 1500 metr masofaga yugurgan atletlar 800 metr masofaga ham yugurishgan. Stayerlar- uzoq masofadan 1500 metr masofaga yugurishi kamdan-kam uchraydi. 1500 metrga yaqin masofa - Buyuk Britaniya va AQShda mashhur milya (1609 metr). 20-asrning boshidan beri bu dastur Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya, Avstraliya va AQShda juda mashhur. 1 milya (1609,344 m) rasmiy sport dasturi bo’lib, IAAF hali ham jahon rekordlariga ega bo’lgan yagona metrik bo’lmagan masofadir. Britaniyalik Rojer Bannister to’rt daqiqadan kamroq vaqt ichida bir milya yugurgan birinchi odam bo’ldi. Ayollar uchun birinchi besh daqiqalik milya Diana Leather (Buyuk Britaniya) Bannister rekordidan 23 kun o’tib erishdi. To’rt daqiqalik milya masofani birinchi o’rta maktab o’quvchisi 1964 yilda 3:59,0 da Kaliforniyaning Kompton shahridan Jim Rayan bo’lgan. 2000 m yugurishda, sportchi ochiq stadionda 400 m dan 5 ta aylana yuguradi. 2000 m hech qachon Olimpiya masofasi bo’lmagan va hozir ham emas. U yengil atletika bo’yicha jahon chempionatlari dasturiga kiritilmagan. Odatda sportchilar bu masofani muhim startlardan oldin sinov sifatida ishlatishadi. 3000 m yengil atletikadagi o rta masofa bo lib, unda sportchi ochiqʻ ʻ arenada 400 m dan 7,5 aylana yuguradi. O’rta masofaga yugurish uchun fiziologik va anatomik shartlarning ko’plab tadqiqotlari jahon toifasidagi sportchilarga xos bo’lgan quyidagi model xususiyatlarini beradi: bo’yi - 178-182 sm, vazni - 66-70 kg, vazn-balandlik indeksi - 0,370-0,380 kg / sm., MPC (maksimal kislorod iste’moli) - 75-78 ml / 1 0min / kg, IPC darajasida yugurish tezligi - 5,5-5,7 m / s, TAN darajasida tezlik (anaerob almashinuv chegarasi) - 4,8-5,2 m / s. O’rta masofaga yugurish bo’yicha tizimida ko’zga ko’ringan sportchilar va ularning murabbiylari nomlari bilan bog’liq bir qancha bosqichlarni bosib o’tildi. Asrimizning boshlarida o’rta masofalarga yuguruvchi sportchilarni tayyorlash, uzoq masofalarga ixtisoslashgan yuguruvchilarni tayyorlashdan deyarli farq qilmadi. Finlyandiya yugurish maktabini ajratib ko’rsatish mumkin, uning vakili P.Nurmi bo’lib, u 1500 dan 10 000 m gacha bo’lgan masofalarda jahon rekordlarini o’rnatgan. 1930-yillarning oxirida V.Gershler (Germaniya) intervalli usulini ishlab chiqdi, uning mohiyati qisqa segmentlarni musoboqada yuqori tezlikda yugurishdan iborat edi. Bu usuldan foydalanish mashhur nemis sportchisi R.Xarbigga 400 va 800 m ga yugurishda o’sha davr uchun ajoyib natijalarga erishish imkonini berdi . AQShning turli yugurish maktablarida o’qitish o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, u erda tezlik sifatlari birinchi rivojlantirishga e’tibor qaratilgan. Yil bo’yi mashg’ulotlarda intervalli usuldan foydalanish amerikalik sportchilarga 800 va 1500 metrlarda juda yuqori sport natijalariga erishishga imkon berdi. Murakkab sharoitlarda mashaqqatli mashq qilish, kross yugurish, tepalikka chiqish, qum va hokazolardan foydalanish, shtanga bilan birgalikda ishlashda X. Elliotga 1500 m masofaga yugurishda ajoyib natijalarga erishish imkonini berdi. Erkaklar o’rtasida ochiq havoda 800 metrga yugurish bo’yicha jahon rekordi 2012 yilda Londonda bo’lib o’tgan Olimpiadada 1 : 40,91 sek. ikki aylana yugurgan keniyalik Devid Rudishaga tegishli (1-jadval). 1 1 1-jadval Erkaklar 800 metrga jahon rekordlari ремя Э. Легкоатлет Дата Место 1:51,9+ Тед Мередит ( USA ) 1912-07- 08 Стокгольм , Швеция [1] 1.50,6 Сера Мартен [fr] ( FRA ) 1928-07- 14 Париж , Франция [1] 1:49,8 1:49,70 Томми Хэмпсон ( GBR ) 1932-08- 02 Лос-Анджелес , США [1] 1:49,7 Гленн Каннингем [en] ( USA ) 1936-08- 20 Стокгольм, Швеция [1] 1:48,4+ Сидней Вудерсон [en] ( GBR ) 1938-08- 20 Мотспер Парк [en] , Великобритания [1] 1:46,6 Рудольф Харбиг ( GER ) 1939-07- 15 Милан , Италия [1] 1:45,7 Роже Мунс [en] ( BEL ) 1955-08- 03 Осло , Норвегия [1] 1:44,3+ Питер Снелл ( NZL ) 1962-02- 02 Крайстчерч , Новая Зеландия [1] 1:44,3 1:44.40 Ральф Доубелл ( AUS ) 1968-10- 15 Мехико , Мексика [1] 1:44,3 Дэвид Уоттл ( USA ) 1972-07- 01 Юджин , США [1] 1:43,7 Марчелло Фьясконаро [en] ( ITA ) 1973-06- 27 Милан, Италия [1] 1:43,5 1:43,50 Альберто 1976-07- Монреаль , Канада [1] 1 2Хуанторена ( CUB ) 16 1:43,4 1:43,44 Альберто Хуанторена ( CUB ) 1977-08- 21 София , Болгария [1] 1:42,4* 1:42,3 3 Себастьян Коу ( GBR ) 1979-07- 05 Осло, Норвегия [1] 1:41,73 = Себастьян Коу ( GBR ) 1981-06- 10 Флоренция , Италия [1] 1:41,73 = Уилсон Кипкетер ( DEN ) 1997-07- 07 Стокгольм, Швеция [1] 1:41,24 = Уилсон Кипкетер ( DEN ) 1997-08- 13 Цюрих , Швейцария [1] 1:41,11 = Уилсон Кипкетер ( DEN ) 1997-08- 24 Кёльн , Германия [1] 1:41,09 = Дэвид Рудиша ( KEN ) 2010-08- 22 Берлин , Германия 1:41,01 = Дэвид Рудиша ( KEN ) 2010-08- 29 Риети , Италия 1:40,91 = Дэвид Рудиша ( KEN ) 2012-08- 09 Лондон , Великобритания Jahon rekordlarining asosiy maqsadi insonning imkoniyatlarini namoyish etish va boshqa sportchilarni natijalarini yaxshilashga undashdir. So’ngi paytlarda mamlakatimizda va xorijda kadrlar tayyorlash metodikasi taraqqiyoti ilmiy tadqiqot va amaliyot bo’yicha aloqalar o’rnatilmoqda va hamkorlikda ishlar olib borilmoqda. Turli mamlakatlar olimlari va murabbiylari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar, fiziologik tayyorgarlikning asosi bu: sportchi tanasining aerob va anaerob ko’rsatkichlarini yaxshilash, kuch, chidamlilik va 1 3tezlik bo’yicha yuklamarni birlashtirish, mashg’ulot jarayonidagi yuklamalarni jismoniy imkoniyatlardan kelib chiqib to’g’ri taqsimlash va uni boshqarish. 1 41.2. Yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 metr bo’lgan sportchilarni mashg’ulot jarayoninida yuklamalarni maqsadli tashkil etish Hozirgi vaqtda professional sportchilar ya’ni yuguruvchilar o’rtasidagi etakchilik uchun ulkan raqobat, mutaxassislarni doimiy ravishda 800 metrga yuguruvchilarni tayyorlash jarayonini tashkil etishning eng yangi usullari izlashga majbur qilmoqda. Ushbu muammo bo’yicha quyidagi mualliflar o’z asarlarini nashr etdilar: A.V. Balaxnichev, F.P. Suslov, B.N. Shustin, 1996, 2004 [33; 61; 78]. E. B. Mikinchenko [36] fikriga ko’ra, 800 m yuguruvchining butun shaxsiy salohiyatini kashf qilish faqat sportning chuqurlashtirilgan ixtisoslashgan bosqichida bo’lishi mumkin, bu erda mashg’ulotlarni kuchaytirish uchun juda qulay sharoitlar yaratilgan. Bunday sharoitda sportchini muvaffaqiyatga erishish uchun doimiy ravishda rag’batlantirish va maxsus tayyorgarlikning mustahkam bazasini shakllantirish ustida ishlash kerak. Sportchi bu bosqichga 15-16 yoshda maktab o’quvchisi hisoblanadi, balog’at yoshidan keyingi rivojlanish davrida to’g’ri keladi. Ushbu bosqichdagi dastlabki tayyorgarlik boshqa sport turlari (o’yin sporti, suzish va boshqalar) asoslarini o’z ichiga olgan umumiy jismoniy tayyorgarlik bo’yicha ish bilan belgilanadi, ammo bu bosqichda mashg’ulot oxirida sportchi yo’naltirilgan mashg’ulotlarga o’tadi. O’quv jarayonida va musobaqalarda yuklamalar hajmini to’g’ri tanlash chuqur ixtisoslashgan bosqichidagi asosiy vazifalardan biridir. Bu sportchining o’ziga xos ixtisosligi bo’yicha kelajakda yanada ishlashi uchun fiziologik, psixologik va jismoniy resurslarni tejash zarurligini ta’minlashi kerak. Bu davrda mashg’ulotlarning zichligi haftada 4-6 martaga etadi va ularning davomiyligi kuniga 3.0 akademik soat, umumiy yillik hajmi 624-936 soatga etadi. Bir yil davomida sportchi musobaqalarda 13-18 marta qatnashadi. Shunday qilib, chuqur ixtisoslashgan bosqichiga xos bo’lgan sport mashg’ulotlarining barcha muhim xususiyatlari sezilarli darajada namoyon bo’ladi. 1 5Y engil atletika bo’yicha chuqurlashtirilgan sport dasturi dagi mashg’ulotlar [22; 68]. - turli darajadagi musobaqalarda muntazam ravishda yuqori sport natijalarini ko’rsatish; - sportchi tanasining funksionalligini oshirish; - sport motivatsiyasini doimiy ravishda yuqori darajada saqlash; - sportchining sog’lig’iga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish; - maxsus va umumiy jismoniy tayyorgarligini, psixologik, taktik va texnik tayyorgarlik darajasini oshirish. 2-jadval - Yuguruvchining muvaffaqiyatini belgilovchi omillar 3-jadval. Chuqur mutaxassislik bosqichida o’rta masofaga yugurish bo’yicha mashg’ulot foizlari Funktsional ma'lumotlar Texnik va taktik tayyorlash Maxsus jismoniy tayyorgarlik Muvaffaqiyat li yuguruvchi Umumiy jismoniy tayyorgarlik Psixologik tayyorlash 1 6Mashg’ulotlar nomi Chuqurlashtirilgan sport mutaxassisligi bosqichi UJT 24% MJT 36% Texnik tayyorgarlik 27% Psixologik, taktik, nazariy tayyorgarlik 13% Musobaqalarda qatnashish, hakamlik va murabbiylik amaliyoti 6-7% O’rta masofaga yugurishda yuqori ko’rsatkichni belgilovchi muhim omil - bu yuguruvchining tezlik xususiyati . 800 metrga yugurishdagi ko’rsatkichlar 100 va 400 m yugurish tezligining rivojlanishi bilan solishtirishi bejiz emas. 800 metr masofada sportchilarning tezlik ko’rsatkichlarini oshirishning muhim vositalari - bu maxsus xarakterdagi mashg’ulotlar va tezlik mashqlari (100 metrdan 400 metrgacha bo’lgan masofalarga yugurish). Mashg’ulot davomida harakatning tezligi - tezlik sifatlarini yaxshilashga qaratilgan mashg’ulotlarning asosiy nuqtasi. Shunga qaramay, mashg’ulot bajarilgan mashqlarning texnkasini o’rganish darajasiga to’liq mos kelishi kerak. Tadqiqot natijalari Sirenko V.A., Tyurina Yu.R. va boshqalar, agar zarur bo’lgan miqdordagi ahamiyatsiz masofalarni maksimalning 90 foiziga teng tezlikda engib o’tsangiz, maxsus tezlik chidamliligi va tezkor fazilatlarning o’sishiga yordam beradi degan xulosaga kelishdi. Cheklangan reaktsiya tezligini ishlab chiqish uchun tezlanishlar samarali bo’lib, maksimal mumkin bo’lgan 92-100 foiz tezlikda amalga oshiriladi. Ushbu rivojlanish jarayonida yugurishning davomiyligi boshqa qobiliyatlar bilan bir xil tarzda maksimal o’sishda amalga oshirilishi kerak. Tezlikni va tezlanish mo’ljallangan maqsadga muvofiq o’zgarishi, bu tezlikni oshirishda tez-tez qo’llaniladigan o’zgaruvchan mashqlar usuli va takroriy mashq qilish usuliga bog’liq. Tanaffus bilan o’zgaruvchan mashg’ulotlarning ketma-ketligi amalga oshirilgan tezlik yuklamasini mashg’ulot samaradorligiga ko’p jihatdan ta’sir qiladi. Ish yuklamasiga qarab dam olish oraligi to’liq tiklanish mashqlari bilan 1 7ta’minlanishi kerak. Tezlikni rivojlantiruvchi mashq bajarilgandan so’ng, ikki turdagi tiklanish jarayonlarini ko’rishimiz mumkin: -birinchisi yuklama bajargandan keyin charchoq holatini kuzatiladi va ish faoliyatini o’zgarishi bilan dam olish faollashadi. -ikkinchisi maksimal yuqori tezlikka ishlab charchash holati namoyon bo’lganda, bu erda ma’lum bir vaqt davomida charchoqni to’xtatgandan keyin ish faoliyati birinchisidan biroz oshadi. Tezlik sifatini oshirish maqsadida o’rta masofadagi sportchilar quyidagi dam olish tanaffuslaridan foydalanishlari mumkin: a) 200-300 m uzunlikdagi masofalar orasidagi uchdan to’rt minutgacha, ketma-ketlik oralig’ida qolganlar etti yoki sakkiz daqiqagacha ko’tariladi; b) 60-150 m masofalar orasida ikki-uch daqiqa va seriyalar orasida olti yoki etti daqiqa. Dam olish pauzalarining davomiyligi yugurish tezligiga, sportchining jismoniy tayyorgarligi darajasiga, individual, genetik jihatdan aniqlangan, u yoki bu faoliyat turiga mansubligiga qarab o’zgarishi mumkin va bu faktlarni hisobga olish kerak. Asab tizimi markazining qo’zg’aluvchanligi ancha yuqori darajada saqlanishini ta’minlash uchun takroriy yugurish yoki mashqlarni tezlikda bajarish usulida faol dam olishni qo’llash oqilona. Har bir bajarilgan yuklama faol dam olish bo’g’liqdir. Seriyalar orasidagi sakrash ishlari jarayonida dam olish pauzalarini egiluvchanlik mashqlari bilan, sakrashlarni esa yugurish bilan almashtirish kerak. Agar ishda sprint ishlatilsa, oyoqdan oyoqqa qisqa sakrashlar taxminan 100 metr masofadagi seriyalar orasidagi pauzalar bilan almashtiriladi, oyoqni tizza qismini bukib bir oyoqqda oldinga qadam qo’yib baland ko’tarib sakrash. Ushbu mashq dam olish pauzasi qancha davom etishiga qarab uch-to’rt marta amalga oshiriladi. Sakrash jarayoni mushaklarning tezlik bilan yugurish jarayonida o’zlarining moslashuvchan xususiyatlarini amalga oshirish qobiliyatini rivojlanishiga samarali ta’sir qiladi [52; 59]. Yugurish paytida tezlikni va uning parametrlarini (qadamlar tezligi va uzunligi) almashtirish samaradorligini yaxshilash, shuningdek, sportchilarning 1 8tezlik sifatini oshirishning samarali vositasi "tartibga ko’ra" 150-300 metr uzunlikdagi segmentlarni engib o’tishdir. Yugurish paytida yuguruvchiga masofaning birinchi qismini rejalashtirilgan vaqt bo’yicha, keyin nisbatan yuqori tezlik bilan, masofaning ikkinchi qismi - kichikroq, qolgan qismi esa barcha kuch tezlik bilan yugurishi kerak. Masofaning bergilangan hududlarida yugurish tezligi har birida alohida, belgilangan maqsadlardan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Maksimal tezlik qobiliyatini rivojlantirish muammosini hal qilishda qolgan segmentni engib o’tish kerak. Anaerob jarayonlarni yaxshilash uchun segmentning boshida katta tezlik bilan ishlash maqsadga muvofiqdir. Yugurish davomiyligiga qarab, tezlashuvlar orasidagi dam olish pauzasining davomiyligi olti dan o’n daqiqagacha bo’lishi mumkin [43]. Maksimal yoki submaksimal intensivlikdagi yuqori tezlik yordamida mashg’ulot jarayonida yugurish, hatto optimal dam olish oraliqlarida ham, sportchining tanasining ish qobiliyatining pasayishiga va fiziologik o’zgarishlarning to’planishiga olib keladi. Mashqlarni takrorlash soni (sakrashlar, yugurishlar va boshqalar) sportchining jismoniy tayyorgarlik darajasiga, ruxiyatiga, dastur bo’yicha tuzilgan mashqlarni sifatli bajarish ishiga bog’liq. Tezlik uchun ish hajmi rejalashtirayotganda, butun mashg’ulot davomida nisbatan yuqori ishlash darajasini saqlab turishingiz kerak. Shunga o’xshash mashg’ulotning taxminiy hajmi 4-jadvalda ko’rsatilgan. 4-jadvaldagi ko’rsatkichlar qisqa masofaga yuguruvchilarnikidan farq qiladi, bu o’rta masofaga yugurishda ko’rsatilgan tezlik sifatlarini oshirish zarurati bilan izohlanadi va mukammal yugurish tezligini rivojlantirish uchun faqat maksimal yuklama bilan 30 dan 60 metrgacha bo’lgan segmentlarda yugurish qo’llaniladi. 4-jadval O’rta masofalarda yuguruvchilarning tezlik sifatini oshirish uchun mashg’ulotlarda olib boriladigan taxminiy yuklamalar parametrlari 1 9Segmentlar uzunligi Segmentlar soni Seriyadagi segmentlar soni Epizodlar soni Umumiy yugurish hajmi, m Yugurish tezligi, % 40-60 9-10 6 2 500-700 90-95 100 11-14 7 2 1300-1500 85-90 100 12 6 2 900 90-95 150 11-13 6 2 1400-1700 80-90 150 9 5 2 1100 90-95 200 11 6 2 1900 85-90 200 9 5 2 1700 85-95 Alohida mashg’ulot ishida va mikrosiklda tezlik sifa tini oshirish da va mashg’ulotni rejalashtirishda o’ziga xos xususiyatlar mavjud. 800 metrga yugur uvchi sportchilar mashg ’ ulot jarayonida qisqa masofalardan tez- tez foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yugurish tezligining 80 dan 90 foizigacha bo’lgan 200 metrgacha kichik segmentlarda yugurishdan keyin biroz charchoq fonida uzoq (1000 dan 2000 metrgacha) masofa ni takror lash sportchilar uchun muhim . Uzoq barqaror yugurishdan so’ng qisqa masofalarga bir xil tezlikda tezlashish ham ma’qul. Sportchining jismoniy tayyorgarligi darajasiga, shuningdek, tezlik chidamliligini rivojlantirishga qaratilgan eng muhim mashg’ulotning yugurish hajmi va pulsatsiyasiga qarab 6 dan 10 gacha tezlashtirishni amalga oshirish kerak. Agar butun mashg ’ ulot davomida tezlik sifatlar i ni oshirishga bag’ishlangan bo’lsa, tezlikni yo’naltirish vositalari mashg’ulotning chigal yozdi qismidan so’ng darhol amalga oshirilishi kerak. Sprinterlar orasida odatiy bo’lganidek, mashg’ulot mikrosiklida bunday ish bir kunlik dam olishdan keyin emas, balki aksincha, aerobik yo’nalishga asoslangan mashg’ulotlardan so’ng mashg’ulot rejasiga kiritiladi. Mashg ’ ulot davomida t axminan 60 daqiqa davom etadigan uzluksiz yugurish, yurak urishi daqiqada 150 zarbagacha bo’lishi mumkin. Barcha ishlar mashg’ulotlardan iborat bo’lib, uning asosiy maqsadi umumiy jismoniy tayyorgarlikning turli tomonlarini yaxshilash va mikrosiklda faqat tezlik xususiyatlarini yaxshilash uchun bir xil mashg’ulot ajratilgan. O’rta masofa yuguruvchi sportchilarning tezlik xususiyatlarini yaxshilash usullari va vositalari 2 0butun yillik mashg’ulot siklida qo’llanilishi kerak. Portlash va tezkor sifatlari ni rivojlantirish vositalari bu harakatlarning siklik tuzilishiga ega mashqlar, qisqa masofaga yugurish - asiklik harakat li mashqlarga kiradi (shtanga ni ko’tarish va tortish, balandlikka sakrash, uzunlikka sakrash, og’irlik bilan sakrash). Mashg ’ ulot davomida 15-16 yoshli o ’ g ’ il bolalar o ’ rtasida portlovchi va tezkor kuchnining oshirish muhim vositalari qatoriga yuguruvchilar uchun quyidagi mashqlarni kiritish imkoniyatiga ega : 1. Giralar yordamida bajariladigan mashqlar . Giralar yordamida turli mashqlarni bajarish mumkin , yarim o ’ tirish , oldinga bukilish yoki oldinga otilish , egilgangan holatdan sakrashni o ’ zlashtirishingiz mumkin . Mashqlarni bajarishda reaktsiya tezligi maksimaldan ancha past bo ’ lishi kerak . Sakrash mashqlarni ketma - ket takrorlash va yondashuvlar soni shunday bo ’ lishi kerakki , o ’ rtacha ko ’ rsatkich o ’ zgarishsiz qolishi kerak . Sportchi mashqlarni kerakli kuch bilan bajarishi uchun, yuklamalar orasida dam olish tanaffusi bo’lishi kerak. 2. Yo’nalishiga qarab mos keladigan sportchining massasi 75 dan 80 foizgacha bo’lgan shtanga bilan mashqlar (shtanga bilan sakrash, siltanish, yelkada shtanga bilan sakrash, shtanga bilan o’tirib turish, yarim egilgan holatdan sakrash). bajarish. Har bir yondashuvda takrorlash soni beshdan ortiq emas, mashqlar o’rtacha tempda amalga oshiriladi. Ko’p marta ko’paygan sari reaksiya tezligi pasayadi. To’plamlar orasidagi pauzani takrorlash kerak, shunda sportchi har safar eng yaxshi tezkor-kuch sifatlarini namoyish qilishi mumkin. Vaqtlar orasida yurish kerak. Belgilangan mashqni qo’llashda yondashuvlar soni uning yo’nalishiga mos kelishi kerak, shunda sportchiga kerakli reaktsiya tezligini tejashga imkon beradi (o’rtacha 6 dan 8 tagacha). 3. Juftlik mashqlari. Yarim egilgan yoki cho’zilgan holatdan oyoq barmoqlarini ko’tarish kerak, orqama-orqa sherik bilan turib yarim o’tirish mashqlari va maxsus egiluvchanlikni oshiruvchi mashqlar bajariladi. Ushbu mashqlarni bajarish shartlari shtanga bilan bajarish mashqlar bilan bir xil. 4. Turgan holda balandlikka sakrash, uzunlikka sakrash. Ushbu 2 1vositalarning barchasini amalga oshirish tezligi taxminan eng katta (80 dan 90% gacha) yoki sublimit (maksimalning 90 dan 95% gacha), kamdan-kam hollarda maksimal bo’ladi. Sakrash ishlarining bajarilishi ularning sonini aniqlaydi. Samaradorlikning pasayishi ushbu mashqni bajarishni to’xtatishning oqilona ekanligidan dalolat beradi. Tezlikni oshirish uchun uch hatlab sakrash va tezlanishdan uzunlikka sakrash ham zarur. Tezlikning eng katta kuchi, sakrashlar soni (4-8) yuguruvchilarning individual xususiyatlari, ularning malakasi va tananing tayyorgarligi bilan belgilanadi. 5. Qum xaltasi mashqlari. Jixozni ishlatish tezligining o’rtacha va o’rtacha kuchidan yuqori, lekin katta emas. Yondashuvlarning takroriy soni va bir yondashuvda kerakli harakatlar tezligini kamaytirmasdan sportchining mashq bajarishga yaroqliligini aniqlash mumkin. 6. Trenajyor mashqlari. Mashq foydalanish va yo’nalish olish trenajyor qurilmasiga bog’liq. Mashqlar va ulardagi seriyalar sonining barcha ko’rsatkichlari, bajarilgan ishlarning foizi bilan hisoblanadi, masq orasidagi dam olish vaqti yuqoridagi mashqlarga mos keladi. 7. Toldirma to’p mashqlari, asosan, tezkor-kuch sifatlarini yaxshilashga yordam beradi. Harakatlarning maksimal tezligi emas, balki ushbu mashqlarni bajarish uchun zarur bo’lgan narsa maksimal bo’lishi kerak. Seriyalar va yondashuvlar soni, dam olish vaqti va bajarilish yuklamasi ulushi mashqni kichik tezlikda bajarilishini ta’minlashi kerak. 8. Portlash kuchni rivojlanishga doir 60 dan 100 metrgacha bo’lgan masofada ko’p sonli bajariladigan oyoqdan oyoqqa sakrash mashqi. Debsinish tezligi katta yoki maksimalga yaqin. Tezlik mashqlari soni sportchining tezlik komponentini kamaytirmasdan mashqlarni bajarish talab etiladi. Dam olish tanaffuslarining davomiyligi ushbu talabni amalga oshirishni osonlashtiradigan tarzda belgilanadi. 9. 40-60 m masofada maksimal tezlik bilan tepalikda yugutish (burchak 10- 15°). Har bir mashqda 3 tadan tezlanish usulida bajarish oqilona. Bitta mashg’ulotdagi seriyalar soni uchtadan ko’p emas. Tezlik orasidagi pauzaning 2 2davomiyligi 3-5 minut, ketma-ketliklar orasidagi - 7 minut. 80 dan 100 m gacha bo’lgan tekis yuzada to’rt yoki besh marta eng tez masofaning 90-95% tezlik bilan, yakuniy tezlanishni bilan yugurib o’tish- tepalikka yugurish mashqlarni o’z ichiga oladi. 10. Oyoqdan oyoqqa tepaga sakrash (10-15 ° gacha burchak ostida). Sakrash ishlari 50-100 m masofada amalga oshiriladi. Tezliklar soni sportchining tezlik komponentini kamaytirmasdan mashqlarni bajarish qobiliyatiga qarab belgilanadi. Dam olish tanaffuslarining davomiyligi ushbu talabni amalga oshirishni osonlashtiradigan tarzda belgilanadi. 11. Stadion yo’li bo’ylab 30 dan 80 m gacha bo’lgan masofada 90% yoki undan yuqori tezlikda tezlashuvlar. Yugurishning tezlashuvlar soni sportchi tezlanishlarda kerakli tezlikni ushlab turishiga mos kelishi kerak. Dam olish uchun tanaffuslar ham barcha shartlarning bajarilishiga mos kelishi kerak. 12. Oyoqlarni baland ko’tarib yugurish. Harakatlarning tezligi taxminan maksimal. Masofaning yugurish masofasi 50 m gacha. Jismoniy mashqlar paytida harakatlarning tezligi pasaymasligi uchun tanaffus oraliqlarining davomiyligi va segmentlar soni ishga mos kelishi kerak. Mashg’ulot davomida o’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli o’g’il bolalar o’rtasida kuch xarakterining chidamliligini rivojlantirish uchun mashqlar: 1. Yarim cho’kilgan holatdan shtanga bilan mashq qilish, oyoqlar bukilmagan holda sakrash, tizza bo’g’imlarida oyoqlarni bukmasdan, yelkada shtanga bilan bir oz oldinga surish bilan oyoqdan oyoqqa sakrash. Shtanga og’irligi maksimal vazndan bo’lgan 60 foizdan oshmasligi kerak. Vositalardan foydalanganda harakat tezligi biroz kuchliroq, kuchsizroq yoki berlashuv uchun mos bo’lishi kerak. Mashqlarni boshlashda harakat tezligini pasaytirmasdan bajarish talab etiladi. 2. Giralar yordamidagi mashqlar, sakrab turish va chayqalish yoki yarim egilgan holatdan cho’zilishdir. Ushbu vositalarni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar 3-jadvaldagi mashqlar. 3. To’ldirilgan to’plar bilan birlashtirilgan mashqlar. Mashq tezligi eng 2 3yuqori yoki chegaraga yaqin. To’plamlar orasidagi dam olish pauzalarining davomiyligi mashqlar samaradorligi uchun zarur bo’lgan tezlik bilan bajarilish darajasiga mos kelishi kerak. Jismoniy mashqlar samaradorligi charchoq belgilari aniqlanmaguncha davom ettiriladi . 4. Aylanma mashg’ulotlar. Ushbu mashg’ulot tezlik va kuch komponentlarini, xususan, kuch chidamliligini yaxshilashga samarali ta’sir qilish uchun ishlatiladi. Ishga kiritilgan asosiy mashqlar qisqa vaqt ichida bajarilganda farqlanadi, ularning muhim qismi qo’llaniladigan qo’shimcha og’irlik bilan amalga oshiriladi, bu shaxsiy maksimal vaznning 50-70% dan kam bo’lmagan. 5. Yassi yuzada oyoqdan oyoqqa sakrash, qo’llar bilan turli xil mashqlarni bajarish, tepalikka, qumga. Portlovchi kuchning xarakatga kelishi oyoqdan oyoqqa o ’ tib baquvvat tebranish bilan birga o ’ z ta ’ sirini boshlaydi . 150 m gacha bo ’ lgan masofaga sakrashda pauzaning uzunligi 2-2,5 minut . Masq soni - 3-4 marta , sportchining shaxsiy tabiiy xususiyatlariga va uning tayyorgarligiga qarab . Xuddi shu ishning ikkinchi misoli to ’ liq charchoq paydo bo ’ lguncha oyoqdan oyoqqa sakrashni o ’ z ichiga oladi . Ushbu mashqni qo’llashda sportchi uchta ketma-ket seriya bajarishi kerak. Dam olish uchun tanaffuslar - 8-10 daqiqa. 6. Katta qadamlar bilan "Kuch" yordamida yugurish, oyoq qadamining sonini oldinga tez siljitish bilan eng yuqori qadam bilan yugurish. Bunday yugurishda tekis va qumli erlardan foydalanishingiz kerak. Har bir yugurishning davomiyligi charchoq belgilari paydo bo’lgan payt bilan belgilanadi. Yugurishning orasidagi interval yurak tezligini 130-140 zarba / mingacha tiklashga to’g’ri keladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligi yugurish soniga ta’sir qiladi. O’rtacha ish oyoqlarda toliqish va charchoq alomatlari paydo bo’lganda ushbu mashqdan foydalanish bilan ishlash to’xtatilishi kerak. 7. 15° dan ortiq bo’lmagan qiyalik burchagida tepalikda yugurish 800 metrgacha bo’lgan masofalarda amalga oshiriladi. Uzoq segmentlarni engib o’tishda tezlashuv tezligi 85 foizdan oshmaydi, qisqa segmentlarda eng yuqori bu masofadagi eng yuqorining 90 foizini tashkil qiladi. Bir mashqda tepalikda yugurishning umumiy hajmi asosiy masofa uzunligidan 2 baravar ko’p bo’lishi 2 4mumkin. 400 metr va undan ko’proq masofada tepalikda yugurish paytida yurak urish tezligi daqiqada 185 zarbadan oshmasligi kerak. Masofada yugurish jarayonida yugurishning qulay tezligi bilan tekis joydan foydalanish maqsadga muvofiqdir, davomiyligi, bir xil uzunlikda va tengligi bilan bog’liq bo’lishi kerak. Yurak tezligini 135-145 zarba / min ga tiklash uchun zarur bo’lgan dam olish tezlashuvlar orasidagi pauza davomiyligini talab qiladi. Quvvat qobiliyatiga yo’naltirilgan vositalarni amalga oshirgandan so’ng, dam olish va moslashuvchanlik uchun bir nechta mashqlar ketma-ketligini, so’ngra 80 dan 100 m gacha bo’lgan masofaga 4-5 marta tezlik bilan yugurishni bajarish tavsiya etiladi. Kuchni mashq qilishda nafaqat zarur vositalarning malakali kombinatsiyasini, balki yillik mashg’ulot sikli davomida ularning hajmini oqilona rejalashtirishni ham hisobga olish kerak. Kuch mashqlari uchun malakali sportchilar uchta muhim va xilma-xil uslubiy vazifa bilan ajralib turadi - kuch sifatini oshirish, ularning tiklanish va takomillashtirishning yuqori darajasini saqlab qolish. Bu vazifalarni ijobiy amalga oshirish, asosan, yillik mashg’ulotlarda kuch komponenti vositalari hajmining taqsimlanishiga bog’liq [3; 30; 32; 41; 68]. Qobiliyatni rivojlantirish –bu ma’lum bir natijaga yo’naltirilgan yangi sifat xarakat jarayonidir. Organizmdagi tezkor-kush sifatlarni rivojlanishi, mushaklardagi nerv tizimi va organizmning funksional o’zgarishi hisobiga yangi xarakat natijadorligiga olib keladi. V.S. Belyayev, P.A. Poletayev, S.V. Suryaxin. [6]. 1.3. O’rta masofaga yuguruvchi sportchilarni mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish "Birinchi kattalar sport toifasi" ga ega bo’lgan sportchining mashg’ulotlari yillik mashg’ulot siklidan kelib chiqqan holda yuguruvchilar uchun tasdiqlangan davrga muvofiq amalga oshiriladi. Bir mashg’ulotning davomiyligi 90 dan 135 minutgacha. Ishning asosi, yuklamadagi yugurish hajmi va intensivligini oshirish, maxsus tezkor-kuch sifatlarini, texnikasi va taktikasini, yugurish tezligini 2 5takomillashtirishga qaratilgan. Yugurish paytida yuklama miqdori intensivlik so’rovlariga mos kelishi kerak. Yugurish hajmi kilometrlar soniga qarab belgilanadi. Intensivlik eng katta tezlikka asoslanadi. Mashq qilish jarayonida tezliklarning butun diapazoni 3 ta zonada jamlangan: subkritik, kritik va o’ta kritik, ular o’z navbatida 8 zonaga bo’lingan [2; 19]. - birinchi zona - tiklanish; - ikkinchisi qo’llab-quvvatlaydi; - uchinchisi - pastki rivojlanayotgan; - to’rtinchi - yuqori rivojlanish; - beshinchisi - tejamkorlik; - to’rtinchi, beshinchi va oltinchi - kritik tezliklarga ishora qiladi va aralash xarakterga ega; - ettinchisi - maksimal; - sakkizinchisi - super maksimal. - ettinchi va sakkizinchi - musobaqa davomida qo’llaniladigan o’ta kritik tezlik. O’g’illar uchun subkritik tezliklar zonasida (aerob mashqlari) past tezlik (tayyorgarlik davrida yugurish va mash g ’ ulot oxirida tiklanish, yurak urish tezligi daqiqada 150 zarbadan yuqori emas) va o’rtacha kross yugurish bo ’ lib yurak tezligi 150-160 zarba / min). Kritik tezlikda (aralash yuk lama ) asosan anaerobik vositalar qo’llaniladi, yurak tezligi daqiqada 170-180 ga etadi. Superkritik tezliklar zonasida tezlik musoboqada rivojlanadi. Tayyorgarlik davrida, maksimal darajali bosqichning o’rtasiga etib kelganida, sportchilar o’rtasida yugurish yuklama miqdori biroz oshadi. Mashg’ulot davomida 15-16 yoshli yuguruvchilar tayyorgarlik bosqichining boshida yugurish yuklamasi tezda oshiradilar. Musoboqa oldidan va musoboqaga tayyorgarlik davrida yugurish hajmining 2 6umumiy yuklamasi asta-sekin kamayishi qayd etiladi. Tayyorgarlik davridagi yugurishning umumiy hajmi nazorat startlari yoki musobaqalar paytida sezilarli darajada kamaytirilishi va musoboqa bosqichining oxirigacha oqilona saqlanishi kerak. Bu subkritik tezlik bilan ishlaydigan yuklama hajmning oshirishi kerak. Subkritik tezlikda yugurishda qonda kislorod etishmasligi va u bilan birga metabolik kasalliklar paydo bo’lganligi sababli ular ichki muvozanat holatini saqlaydi, bu esa ko’p miqdordagi yugurish mashqlarini bajarishga imkon beradi, bu esa chuqur biokimyoviy ta’sir qiladi. Organizmdagi funksional va morfologik qayta tashkil etishlar, o’rtacha yurak urishi yurak mushaklarining to’g’ri ishlashi uchun ijobiy holatlarni ko’rsatadi. Musoboqa oldi, mashg’lotlarda tayyorgarlik bosqichlari o’rtasida teng taqsimlangan subkritik past tezlikda ish olib boriladi. Subkritik yugurish tezligi bilan yugurish yuklamasi yillik hajmining 60 foizini tashkil qiladi, shu munosabat bilan sportchilar tomonidan mashg’ulotlarning tayyorgarlik bosqichida qo’llaniladi va tashkil etadi. Ilg’or ixtisoslashuv bosqichida bir seansda subkritik past tezlik bilan yugurish hajmining yuklamasi besh-sakkiz kilometrga to’g’ri keladi, yuguruvchilarning mahorat darajasi va yoshi o’n besh kilometrgacha oshadi. Kritik darajada tez yugurishda ishlaydigan hajm yuklamasi to’liq qiymatda va umumiy yuklama hajmining foizi sifatida ortadi. Sportchilarda yugurishning kritik tezligi bilan yugurish hajmining yuklanishining asosiy o’sishi ko’p hollarda uzoq templi yugurish yordamida, eng kichik - uzoq vaqt davomida yugurishda sodir bo’ladi. Bitta mashg’ulotda muhim tezlik bilan yugurish yuqori hajmi 10-15 km ga teng bo’lishi mumkin, beshdan toqqiz kilometrgacha yugurish tezligidan foydalanganda, o’rtacha hajmni tashkil etadi. Yosh xususiyatlari va malakasining oshishi bilan o’ta kritik tez yugurish zonasida yugurish hajmining yuklamasi qo’shiladi, ammo umumiy hajmga nisbatan unchalik sezilmaydi. Uning umumiy hajmida bir qismi kamayadi. Superkritik tez yugurish odatda musobaqadan oldin va musobaqaga tayyorgarlik davrida qo’llaniladi va yiliga umumiy hajmning taxminan 60-70% ni tashkil qiladi. 2 7Musoboqa zonasi. Unda yugurish hajmining yuklamasi yosh xususiyatlari va sportchining malakasining o’sishi bilan ortadi va asosiy berlashuvda ikki baravar oshadi va uni bir mashgulotda qo’llash mumkin. Yuklamani yanada oshirish tavsiya etilmaydi, shuning uchun bu hajm ko’pincha masofaning (1500 m) to’g’ri keladi. Eng yuqori tezlikda ishlaydigan hajmning yuklamasi biroz oshadi. Yugurish yuklamasi umumiy miqdorida uning asosiy ustunligi bir yarim foizga oshadi. Bunday tezlik bilan bir mashg’ulotda sportchilar odatda 0,3-0,6 km yuguradilar. Shuni ta’kidlash kerakki, yuqori sport malakasiga erishish bosqichida sportchining shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish kerak. Bu yerda hech qanday yozish va dastur bo’lmasligi kerak. Yugurish hajmining yuklamasi, segmentlar soni va tezligi, harakatlar chastotasi va mashg’ulot ishining davomiyligi o’rtacha sportchilarning psixologik va jismoniy fazilatlari, sog’lig’i holatini hisobga olgan holda mos kelishi va rejalashtirilgan bo’lishi kerak. . Vaqt o’tishi bilan hajmning o’sishi va sportni takomillashtirishning ortishi yaxshiroq shakllantirilgan, shuning uchun yugurish hajmining asosiy yuklamasi mashg’ulotlarga tayyorgarlik davriga asoslanadi. Ikkinchi darajali mashqlar umumiy rivojlanish vositalaridan iborat bo’lib, ularning yo’nalishi bo’g’inlarda manevr va moslashuvchanlikni rivojlantirishga asoslanadi; harakatlarni muvofiqlashtirishni oshirishga ta’sir qiluvchi mashqlar (sport o’yinlari elementlari, balandlikka sakrash, to’siqlar); xarakatli o’yinlar va suzish). Maxsus kuch mashqlariga e’tibor berish kerak, bu mashg’ulot sportchilarning jismoniy tayyorgarligi bilan ortadi. Ushbu guruhning yuklama hajmi umumiy miqdorning 60 dan 70 foizigacha etadi. Kuch mashq qilish vositalari [62]: - tashqi kuch bilan va trenajorlarda bajariladigan maxsus kuch mashqlari; - birinchi va ikkinchi zonalarda tezlashuvlar bilan tepaliklarda yugurish; - intervalli sprint bilan mashq qilish; - bir oyoqqa sakrash; 2 8- tepaga sakrash va tezlashish; - yengil sharoitda kross yugurish; - to’ldima jixoz bilan tezlashish; - ko’p qirrali sakrashlar; - qiyin sharoitlarda yugurish (suvda, qorda, qumda); - mashg’ulotlarga yaqin bo’lgan statik mushaklarning kuchlanishi. Maxsus kuch mashqlarining yakuniy ko’rsatkichlarini rejalashtirish quyidagi sxemadan iborat [10]: - birinchi bosqich - tayyorgarlik davrining boshlanishi - 60 dan 80 kungacha. Vazifa - moslashuvchanlikning qiyosiy quvvat darajasini 120% gacha, kuch chidamliligini rivojlantirishni - 130% gacha (o’tish davrining oxiriga nisbatan birinchi sinovda olingan natijalar 100% deb hisoblanadi) ). - ikkinchisi - maxsus tayyorgarlik bosqichi - 30-35 kun. Vazifa - kuchga chidamlilik darajasini 245% gacha oshirish, nisbiy quvvat 110% dan past emas. - uchinchi - qishki musoboqa davri - 25-30 kun. Vazifa - kuchga chidamlilik darajasini 245%, nisbiy quvvatni - 105% tejash. Kuch quvvatini 145% ga to’plash uchun mushaklarning moslashuvchanligini oshirish zarurati. - to’rtinchi - bahor-yoz asosiy va musobaqadan oldingi bosqichning boshlanishi - 50-60 kun. Vazifa - nisbiy kuchning chidamliligi darajasini - 275% gacha, quvvatni 125% gacha oshirish. - beshinchi - musoboqadan oldin - 25-30 kun. Vazifa - kuchning chidamliligini 345% gacha oshirish va mushaklarning kuch sifatlar ini 140% gacha to’plash uchun moslashuvchanligini, nisbiy quvvatni 120% dan kam emas. - oltinchi - musoboqa - 120-150 kun. Vazifa - kuchning chidamliligini 295% ga, nisbiy quvvatni - 110% ga, mushaklarning kuchni to’plash uchun moslashuvchanligini - 145% ga saqlash qobiliyati. Chidamlilik darajasini va kuch-chidamlilik elementlarini tartibga solish quyidagi vositalar yordamida amalga oshiriladi [70]: 1. Ma’lum bir yukni yotgan holda oyoqlar yordamida itarish (maxsus trenajorlar) yoki shtanga yordamida o’tirib turish. Bir urinishda beshtagacha 2 9mashqni bajarish (o’z vaznining 75-80%). Yuklamaning og’irligi sakkiz martagacha mashqlarni bajarishga mos kelishi kerak. Og’irligi maksimaldan 90% oshmasligi kerak. Shtanga yordamida o’tirib turish yoki tez-tez ko’tarish kerak, dam olish vaqti (10 daqiqagacha) mushaklarni bo’shashtirish mashqlari bilan to’ldiriladi. Mushaklarning taranglanishi va qisqarish natijasida oksidlanish jarayonini rivojlanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bu mashq birinchi va to’rtinchi bosqichlarda sekin mushak tolalarining nisbiy kuchini va mushaklararo muvofiqlashtirishni yaxshilash uchun ishlatiladi. Kuchli mashg’ulotdan so’ng, keyingi kun tiklanish uchun kross yugurish tavsiya etiladi. 2. Tayanch xarakat tizimidagi bo’g’imlarda xarakat mashqlarini bajarish. Ushbu mashg’ulotda vositalar yordamida yuklama oyoq bilan itarish va tortish kabi xarakatlar mashg’ulot davomida qo’llaniladi. Yuklama oyoqning soni qismi yordamida itarish; bir oyoq ustida turish, gimnastika devoriga qaragan holda - biriktirilgan amortizator yordamida, bir oyoqqa o’tirib turish. Amalga oshirish texnikasi va vaqtlar soni oldingi vositalarga o’xshash. 3. Xuddi shu mashq guruhlari, lekin 80 martagacha yuklama bilan (maksimaldan 70% gacha). Mashqni portlovchi kuchlanish bilan bajarish kerak, seriyalar orasidagi pauza (3 seriyagacha) - yurak tezligi 85 zarba / min ga tiklanmaguncha. Butun yil davomida foydalaniladi: 1-bosqichda - 25; 2-bosqichda - 8; 3-bosqichda - 4; 4 -bosqichda - 10; 5-bosqichda - 12; 6-bosqichda - 30 ta mashq. 4. Tepaga sakrash va tezlanish. Haftada 2-3 marta qo’llaniladi. Mashg’ulotlar butunlay ushbu mashqlarga qaratilgan. 150 dan 400 metrgacha bo’lgan segmentlar, harakat tezligi 5 ° moyillik burchagida maksimal bilan taqqoslanadi. Segmentlar bo’yicha pauza - yurak urish tezligi 125 zarba / mingacha tiklanmaguncha. Bitta seriyaning soni oltitagacha. Seriyalar orasidagi dam olish - yurak urish tezligi daqiqada 90 martagacha. Bir mashg’ulot uchun takrorlash soni 6 tagacha. Bir mashg’ulot uchun umumiy kilometrlar soni 5-8 tagacha. Ushbu mashq to’rtinchi bosqichda bajarilishi kerak, bu erda ular mashg’ulotlarga 20 tani o’z ichiga oladi. Oxirgilar soni kamayadi: beshinchi bosqichda - 3-4; oltinchisi - 8-10. 3 05. Yadroni oldinga yoki yuqoriga irqitish, tezlik mashqi, ko’p sakrash, elkada sherik bilan o’tirib turish. Ushbu mashqlarni chigal yozdi mashqlarni bajarib, egiluvchanlik mashqlaridan so’ng, mushaklarning to’liq ish faoliyati oshganda bajarish mumkin. 6. Statik kuchlanishlar (10 soniyagacha) - qisqa intervalli yugurishlar orasida. Oyoqlarning mushaklari statik taranglashishi bo’g’inlardagi yuklamalar oshadi. Tashqi yuklamalarni bajarishda oyoqlarni egish va egish uchun vositalar qo’llaniladi. Ushbu guruhning mashqlari 2, 3 va 5-bosqichlarda qo’llaniladi. 7. Kuch mashqlari, shuningdek, aerobik xarakterdagi yugurish jarayonida 6 dan 8 sekundgacha bo’lgan tezlashuvlar bilan ham bog’liq. Mashqlar 2, 2,5 va 3 daqiqalik yugurishdan keyin haddan tashqari tez tezlikda bajarilishi kerak. Beshinchi mashqdan boshlab, har bir bosqichda tezlashuvlar soni beshdan o’n ikkiga ko’tariladi. Bu ishda umumiy hajm 400-1000m. Jismoniy mashqlar butun yil davomida qo’llaniladi. 1-bosqichda - 20 ta mashg’ulot, 2-bosqichda - 15, 3- bosqichda - 12, 4-bosqichda - 8, 5-bosqichda - 12, 6-bosqichda - 40. Agar butun yil davomida kuch xarakterini tayyorlashga sarflangan umumiy vaqtni 100% deb oladigan bo’lsak. Oylar bo’yicha quyidagicha bo’linadi: oktyabr - 10%, noyabr - 20%, dekabr - 7%, yanvar - 10%, fevral - 3%, mart - 22%, aprel - 5%, may - 4%, iyun - 10%, iyul, avgust, sentyabr - 5%. Mashg’ulot ijobiy bo’lishi uchun, qoida tariqasida, mashg’ulotlar yillik, oylik va haftalik ko’p yillik sikllarda taqsimlanadi. Ushbu davrlarning har biri o’z tartibiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan o’ziga xos xususiyatlarga ega. Yillik tayyorgarlik siklini rejalashtirish ikkita makrosikl bilan qurishni nazarda tutadi - kuz-qish va bahor-yoz davrlari. Qish va yoz ikki davrga bo’linadi: tayyorgarlik va musoboqa. Yillik sikl (52 hafta) o’n bosqichni o’z ichiga oladi: orqaga chekinish - oktyabr (4 hafta); birinchi baza - noyabr-dekabr (6 hafta); maxsus tayyorgarlik - dekabr - yanvar (6 hafta); qishki musobaqalar - yanvar- fevral (5 hafta); qishki reabilitatsiya - mart (2 hafta); ikkinchi asosiy ta’lim - mart- aprel (6 hafta); musoboqadan oldingi - may (4 hafta); sport formasini rivojlantirish - iyun-iyul (7 hafta); asosiy musobaqalarga bevosita tayyorgarlik - iyul-avgust (8 3 1hafta); o’tish davri - sentyabr (4 hafta). Yuqoridagi bosqichlarni uslubiy jihatdan to’ldiradigan tizimli birlik 7 kunlik mikrosikldir. O’rta masofaga yuguruvchi sportchilarda 8 mikrosikl bor [81]: 1. Qayta tiklovchi. Yugurish hajmi 1-2 intensivlik zonalari. Mashq va musobaqadan keyin tanani tiklash yo’nalishi. 2. Tayyorlov. 1-3 intensivlik zonalarini (90-95%) va 4-chi (5-10%) qo’llaniladi. Sportchining tanasi asta-sekin katta mikrosikllariga tayyorlanadi. Tog’ zonalarida bo’lishning dastlabki kunlarida tayyorlov bosqichi qo’llaniladi. 3. Quvvat. Texnik ko’nikmalarni rivojlantirish, katta mikrosikllari va musobaqalardan keyin funktsiyalarni bajarish. 4. Kuch. Tezkor-kuch sifatlari va kuch sifatlarini, umumiy jismoniy tayyorgarlikni yaxshilashga yo’naltirish. Bahorda asosiy tayyorgarlik bosqichida 2- 4 marta va kuzda 1-2 marta qo’llaniladi. 5. Maksimal. 1-3-zonalarda ish hajmi - 80-85%, 4-6- bosqichda 10-15%, 7- 8 bosqichda -3%. Psixologik fazilatlarni rivojlantirish, funktsional tayyorgarlikni oshirish. 6. Ta’sir kuchli. Yuklamaning intensivligi sezilarli darajada ishlab chiqariladi: 1-3 zonalar - 75% gacha; 4-6 - 15-20%; 7-8 - 10% gacha. Asosiy musoboqalarga tayyorgarlik ko’rish, maxsus chidamlilikni yaxshilash. 7. Musoboqa oldi. Asosiy maqsad yuklamani kamaytirish: yugurishdagi yuklama hajmi - yuqoridagi mikrosiklning 60%. To’rtinchi-oltinchi intensivlik zonalarida mashqlar yo’q, birinchi-uchinchi - 80 dan 88% gacha, ettinchi- sakkizinchi - 12-16%. Harakatlarning tezligi oshadi biroq, yugurish intensivligi va hajmining pasayadi. 8. Mikrosikllar har bir yuguruvchi uchun uning xususiyatlari va tayyorgarlik darajasiga qarab individual ravishda yaratiladi. Haftalik mikrosikl mashg’ulot davomida katta yuklamada uch marta amalga oshiriladi: chorshanba, juma, yakshanba, ularni muntazam mashg’ulotlar bilan almashtiradi. O’rtacha yuklama bilan kross yugurish haftaning dushanba va shanba kunlari o’tkaziladi. Mashg’ulot haftasining asosiy tiklanish kuni yakshanba bo’lib, 3 2unda tekis sirt ustida yugurish yoki yopiq suzish havzalarida (kurol usulida) erkin suzish amalga oshiriladi. Kuz-qish davri. Asosiy bosqich. Maqsad tanani muayyan yuklama asosida tayyorlashga qaratilgan. Vazifalar - umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasi va aerobik jarayonlarning kuchini oshirish. Asosiy vosita - yugurish hajmini maksimal darajaga etkazish va mashg’ulotlarning sifatini oshirish uchun mashq bajarilish tezligi amalda ko’tarish. Kross yugurish ish yuklamasining hajmi uchinchi zonaga 12-18 km, yugurish tezligi 3-5 km va 0,5-1,5 km turli masofalarda yugurish (4-5 zonalar). Asta-sekin boshlang mashqlar yumshoq sirt ustida sakrash yordamida boshlansa yoki tog’ sharoitida yugurish. Mikrosiklda uch marta, kuch sifatini rivojlantirish uchun mashg’ulotlar o’tkaziladi. Maxsus bosqich. Ushbu bosqichning maqsadi yuguruvchining tanasining funktsiyanal xarakat faollifini qish mavsumidagi musobaqalardagi startga tayyorlashdir. Vazifalar xarakat faollifini oshirish, funksional tejamkorlik, tezlik xarakatini oshirish. Asosiy vositalar - umumiy jismoniy tayyorgarlik hajmining qisqarishi, tempda yugurish hajmini maksimal tezlikda oshirish, su’niy to’siqlar osha sakrash va yugurish xarakatini oshirish va yuqori tezlik darajasida o’zgaruvchan yugurish tashkil etish. Qishki musoboqalar. Maqsad – mashg’ulotlarda to’plangan tezkor-kuch sifatlarni musoboqa jarayonida namoyon etish. Yopiq inshootlarda masofani bosib o’tishning texnik darajasini oshirish, tezkor-kuch ko’rsatkichlarini samarali ishlab chiqish, maxsus chidamlilikni yaxshilash vazifalari. Vositalar - qishki musobaqalar mashg’ulotlarni tayyorgarlik davrida xar hil usullaridan foydalanib o’tqazish imkoniyatini beradi va tegishli yuklama asosida mashg’ulotlarni olib boorish uchun zarur shart-sharoitlar bilan ta’minlaydi. Bahor-yoz davri, tayyorgarlik bosqichi. Maqsad - og’ir yuklamadagi, qishki musobaqalardan so’ng sportchining jismoniy va psixologik ruhiyatini yangilash. 3 3Vazifalar - yengil mashg’ulotlar yordamida tananing funktsional imkoniyatlarini oshirish, sportchilarni psixologik stres holatidan chiqarish. Usul - uzoq bir xil temp bilan kross yugurish. Bahordagi asosiy tayyorgarlik bosqichi. Maqsad - yuguruvchining tanasida hosil bo’lgan sifatlarini aniq mashg’ulotlar yordamida maxsus jismoniy tayyorgarlik mashqlarni amalga oshirish. Vazifalar - tezkor-kuch mashqlari darajasini oshirish, aerobik qobiliyatlarni yaxshilash. Bahor-yoz oylarida musobaqa oldi tayyorgarlik bosqichi. Maqsad - mavsumning asosiy startlariga tayyorgarlik ko’rish. Vazifalar - yugurishning texnik darajasini oshirish, maxsus chidamkorlik sifatlarini shakllantirish va darajasini oshirish, aerob va anaerob sifatlarni yaxshilash. Mavsumdagi mashgulotlarda takroriy mashqlar takrorlash. Sport formasining rivojlanish bosqichi. Maqsad – musoba oldi xarakterdagi mashg’ulotlarda sportchining sport formasi ko’rsatkichlarini oshirish. Vazifalar – shakllangan tezkor-kuch va umumiy jismoniy tayyorgarlik qobiliyatlarni hamda chidamkorlik sifatlarni musoboqa davomida saqlash va tayyor turish. Vositalar - nazorat yugutish va musobaqalar, intervalli va takroriy yugurish. Mashg’ulotda yugurish hajmlarining kamayishi ularning yuklamasii oshirish bilan qoplanadi. Mavsumning asosiy startlariga bevosita tayyorgarlik bosqichi. Maqsad - asosiy psixologik va jismoniy tayyorlik ko’rish. Vazifalar -sportchi tanasida ishlab chiqarilgan yuqori potentsial imkoniyatlarini saqlab qolish, uning mehnat va harakat funksiyasidagi yuqori darajadagi faolligini ta’minlab turish. Bu erda ochiq havoda dam olish, suzish va tiklanishning ahamiyati katta. Sportchi qanday natijani ko’zlashi kerakligini aniq ko’rsatish kerak. O’tish davri. Maqsad - faol dam olish, suzish va to’liq tiklanish. Davrning davomiyligi uch dan to’rt haftagacha. O’tish davri barcha startlardan keyin amalga oshiriladi. Maqsad - faol dam olish, suzish, davolanish, sport dispanserida yuguruvchilarni tekshirish, aniqlangan jarohatlar, kasalliklarni oldini olish. Har bir sportchi uchun mashg’ulotlardagi 3 4yuklama shaxsiydir: haftasiga 3-4 mashq, bular sekin yugurish, yurish, suzishdan iborat. Sportchi organizmini tiklanish jarayoni mashg’ulotlar o’rtasida passiv yoki faol dam olish yoki ish jarayonida sodir bo’lishi mumkin. O’tish davrida ba’zi etarli darajada rivojlanmagan jismoniy fazilatlar ustida ishlash imkoniyati mavjud. Ta’lim metodologiyasi hozirda juda ko’p qirrali, shuning uchu yuguruvchining tana tizimlari va organlarini me’yoridan ortiqcha mashq qilishga yo’l qo’ymaydi. Interval asosida dam olib yugurish bajarilgan ish darajasini, yugurishdan keyin tiklanish darajasini, dam olish pauzalarini aniqlashga imkonini beradi. Qayta tiklash jarayonlari darajasi o’zaro bog’liq bo’lgan asosiy ko’rsatkich bu dam olish pauza vaqtidir. Charchoqni ko’rsatadigan sub’ektiv va ob’ektiv omillar ortiqcha mashg’ulotlarning oldini olish uchun ko’pincha mashg’ulot jarayonida uzoqroq vaqtinchalik dam olish pauzalari qo’llaniladi. Shuning uchun barcha ishlar oldindan belgilangan parametrlar bilan ketma-ket amalga oshiriladi. Qayta tiklashni nazorat qilish usullari- mashqlar, yugurish, yoki turli intensivlikdagi yurishlar o’rtasida sifatli masqlarni bajarish bilan belgilanadi. Sauna, massaj, suzish, tiklanish jarayonlarning fizioterapiyadagi har xil turdagi biomedikal vositalariga kiritilgan. Sportchining ixtisosligini inobatga olinib, tanasiga ijobiy ta’sirini hisobga olib, ulardan unumli foydalanish va tiklanish jarayonlari qo’llaniladi. Bir hil vositalardan uzoq muddatda foydalanish, tiklanuvchi xususiyatlarni pasayashiga olib keladi, bu L. A. Ioffe va boshqa olimlar isbotidir. Agar umumiy global ta’sir vositalari qo’llanilsa (umumiy qo’lbola, suvli gidromassajlar hammom jarayonida), keyin moillik jarayoni asta-sekin engib o’tadi. Tanani tiklash jarayonida ta’biiy vositalardan foydalanish maqsadga muvoffiq: salbiy bosim (stress), harorat ta’siri, massaj va erektro massaj yordamida. Tiklanish xususiyatiga ega kompleks vositalardan foydalanish ko’proq natija beradi. Misol uchun, tana harorati bosimini suv protseduralari bilan, har xil turdagi massaj turlari bilan birlashtirilishi mumkin. Kompleks vositalardan va mahalliy 3 5ta’sir vositalarini qo’llashdan oldin, birinchi navbatda global ta’sir etuvchi vositalaridan foydalanish kerakligini hisobga olish kerak. Vibromassaj, mahalliy massaj qo’llar yordamida, gidromassaj, elektrolight protseduralari (elektr stimulyatsiyasi, galvanizatsiya, so-lyuks va boshqalar) tiklanishning asosiy samarali vositasidir. Tashqi periferik reaktsiyalarga asoslangan bir qancha usullar mavjud bo’lib, ular ko’p qirrali darajadagi yuklamani ishlab chiqarishda sportchilarni qo’llab- quvvatlaydi, uning fiziologik va ichki holatini o’zgartiradi. Ba’zi usullar psixologik holatning o’zgarishiga ta’sir qiladi (sportchilarning kayfiyati, ularning fikrlash pog’onasi), boshqa usullar - sportchi asab tizimining markaziy va periferik funktsiyalariga ta’sir qiladi. Qayta tiklash jarayonlarining ijobiy ta’siri, bu ijobiy emosional fon uchun omil hisoblanadi. Professional sport mashg’ulotlari usullarida avtogen va relaksasion-dam olish, gipnoz, shuningdek, o’z-o’zini nazorat qilish keng qo’llaniladi. Muayyan vositalar va usullardan foydalanish faqat ushbu sohada malakali va malakali psixologlarning rahbarligi ostida amalga oshiriladi. Sportchilarni ijobiy emosional hissiyot muhitni yaratish bo’yicha ishning asosiy qismini shug’ullanuvchilar guruhida yoqimli do’stona muhitni tashkil etish, yuguruvchining bo’sh vaqtining bir qismini nazorat qilish va psixologik muvofiqlikni tahlil qilish mas’uliyati bo’lgan shifokorlar va murabbiylar bajarishi mumkin. Sportchini qayta tiklanish jarayoniga yordam beruvchi omil bu-kaloriyaga boy iste’mol oziq-ovqat maxsulotlari va WADA tomonidan tasdiqlangan vitaminlar. Ellen Koleman [ 6 ]. 5-jadval Mahsulot guruhlari Tavsiya etiladigan mahsulotlar Me’yorida iste’mol qilinadigan mahsulotlar Tavsiya etilmaydigan mahsulotlar Yorma Undan qilingan non, shakar va tuzning minimal miqdori bo’lgan don mahsulotlari (bo’tqa, nonushta eguligi, Kruasan (shirinlik) 3 6makaron, guruch ) Sutli mahsulot Yog'isizlangan sut, juda kam yog'li pishloqlar, kam yog'li tvorog, kam yog'li yogurtlar Yarim yog'li sut, kam yog'li pishloqlar, masalan, eden, gouda, kambert va boshqalar, o’rtacha yog'li yogurt To’liq sut va qaymoq, quyultirilgan sut, yuqori yog'li yogurtlar va pishloqlar Tuxum Tuxum oqi Haftada 2 ta tuxum Sho’rvalar Sabzavotli sho’rvalar Yog’ miqdoriga boy bulyonlar va yuqori yog'li sho’rvalar Baliq Har qanday oq baliq (qaynatilgan, panjara, qovurilgan), terisini iste'mol qilmaslik kerak (sardina, kilka ) Zaytun yoki boshqa kaloriyasi kam bo’lgan yog'larda qovurilgan baliq Noma'lum yoki ruxsat etilmagan yog'da yoki o’simlik yog'ida qovurilgan ikra, baliq Dengiz mahsulotla ri Dengiz osti maxsulotlari Midiya, omar, qisqichbaqalar Qisqichbaqalar, omarlar, kalamar Go’sht Kurka, tovuq, quyon go’shti (parranda go’shtidan terini olib tashlash kerak) Juda yog'siz mol go’shti, laxm, bekon, cho’chqa go’shti, kolbasa mol go’shti, yog'li tovuqlar, kurkalar, hayvonlarning jigari oyiga 2 marta O’rdak, g'oz, barcha yog'li go’shtlar, oddiy kolbasa salam, qush terisi, go’shtli pirog, jigar (buyraklar, jigar, miya va boshqalar) Yog'lar Zaytun yog'i, kungaboqar, makkajo’xori, yeryong'oq yog'i, yumshoq margarinlar Sariyog ', cho’chqa yog'i, mol go’shti yog'i, qaynatilgan yog'lar, qattiq margarinlar, pishirish moylari, cho’chqa yog'i, gidro yog'i Sabzavotla r va mevalar Barcha xom va muzlatilgan sabzavotlar, ayniqsa yashil loviya, qaynatilgan yoki qovurilgan kartoshka, Ruxsat etilgan yog'lar bilan pishirilgan qovurilgan kartoshka Noma'lum yoki ruxsat etilmagan yog' bilan pishirilgan kartoshka, sabzavotlar yoki guruch, kartoshka chipsilar, 3 7barcha yangi mevalar, muzlatilgan yoki konservalangan mevalar (shakarsiz) konservalangan tuzlangan sabzavotlar Shirinliklar Jelle, yog'siz sutga asoslangan pishiriqlar, mevalar salatlar Yog' yoki qaymoqqa asoslangan muzqaymoq, pudinglar, xamir va kremlar Pishiriqlar Yumshoq margarinlar bilan tayyorlangan pishiriqlar va pechene yoki o’simlik moylari Do’konda sotib olingan pishiriqlar va pechene, pirog, vafli pudinglar va boshqalar. Qandolat mahsuloti Marzipan, halva, karamel, nuga Shokolad, shokoladli konfet, shokoladli moy, kokos yong'og'i konfetlar Yong'oqlar Yong'oq, funduk, bodom, yer yong'oq Braziliya yong'oqlari, pista Tuzli yong'oqlar, kokos yong'og'i, keshu Ichimliklar Eriydigan yoki filtrlangan qahva, choy, suv, kaloriyasiz ichimliklar Spirtli ichimliklar, kam yog'li shokoladli ichimliklar Shokolad ichimliklar, turk qahvasi 6-jadval Vitaminlar va minerallarni xavfsiz qabul qilishning yuqori chegaralari Vitaminlar* 6 Yuqori qabul qilinadigan daraja Minerallar Yuqori qabul qilinadigan daraja A 3000 mkg (3 mg) Kaltsiy 2500 mg E 1000 mg Fosfor 4000 mg D 50 mkg (2000 I.U.) Magniy 350 mg C 2000 mg Temir 45 mg B6 100 mg Sink 40 mg PP 35 mg Mis 10 mg Foliyeva kislota 1000 mkg (1 mg) Ftor 10 mg Selen 400 mkg (0,4 mg) Molibden 2 mg 3 8 Yod 1100 mkg (1,1 mg) Birinchi bob bo’yicha xulosalar 800 m o’rta masofalarning eng qisqasi bo’lib, ko’pchilik tomonidan uzoq sprint deb hisoblanadi. Shuning uchun biz o’quv jarayoni dasturini rejalashtirishda e’tiborimizni mashg’lot jarayonida tezkor-kuch sifatlarini rivojlantirishga qaratamiz. Ixtisosligi 800 m masofa bo’lgan sportchilarning maxsus chidamliligi va yugurish tezligini yanada shakllantirish bilan uzoq vaqtdan beri ishlab chiqilgan va sinovdan o’tgan, unutilgan vositalar va usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: - intervall usuli (aniq belgilangan dam olish oraliqlarida masofani yugurib o’tish); - o’zgaruvchan usul (turli intensivlikdagi yugurishning uzluksiz almashinishi); - takroriy usul (dam olish oralig’ida takroriy mashqlar, uning davomida mehnat qobiliyatini to’liq tiklash sodir bo’ladi); - nazorat qilish usuli (tanlangan masofani eng yaxshi natija bilan bosib o’tish). Giri yordamida mashqlar, shtanga mashqlari va boshqa kuch-quvvat mashqlari. Mashg’ulotning turli bosqichlarida ulardan malakali foydalanish 800 m yuguruvchilarni tayyorlashga sifatli va malakali yondashish imkonini beradi. 3 92-BOB TADQIQOT USULLARI VA SHAKLLANTIRILISHI 2.1.Tadqiqot usullari Tadqiqotning maqsad va vazifalarini hal qilish uchun biz quyidagi tadqiqot usullaridan foydalandik: - ilmiy va uslubiy adabiyotlarni tahlil qilish; - pedagogik kuzatish; - pedagogik test; - pedagogik eksperiment; - matematik statistika usullari. (Styudent jadvali bo’yicha) Ilmiy va uslubiy adabiyotlarni tahlil qilish Tadqiqot davomida juda ko’p miqdordagi ilmiy va uslubiy manbalar (82 ta manba) tahlil qilindi. Nazariy jihatlar batafsil ko’rib chiqildi: - O’zbekiston va dunyoda yengil atletikaning o rta masofaga yugurishniʻ rivojlantirish; - Ixtisosligi 800 m masofa bo’lgan 15-16 yoshli yuguruvchi (o’g’il bolalar) sportchilar uchun mashg’ulot jarayonini tashkil etish xususiyatlari; - O’rta masofaga yuguruvchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi xususiyatlari. Pedagogik kuzatish Ushbu usul o’rta masofaga (800 m) sportchilar uchun tavsiya etilgan maxsus jismoniy tayyorgarlik dasturini amalga oshirish sifatini nazorat qilish uchun ishlatilgan. Sportchilarning individual sport kundaliklari yozuvlari (ishning mazmuni, hajmi va intensivligi) tahlil qilindi. Pedagogik test Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasini baholash uchun pedagogik test sinovlari o’tkazildi. Ushbu ishda quyidagi pedagogik testlardan foydalanilgan: Amaldagi tezlik sifatlarini aniqlash uchun: - harakatda 60 metrga yugurish; 4 0- baland startdan 60 metrga yugurish. Tezkor-kuch sifatlarining namoyon bo’lish darajasini baholash uchun quyidagi test qo’llaniladi: - tik turgan holda uzunlikka sakrash. Quvvat qobiliyati darajasini aniqlash uchun ushbu sinovdan foydalanildi: - 1 daqiqa ichida o’tirib turish. Maxsus (tezlik) chidamlilikning namoyon bo’lish darajasini o’lchash uchun quyidagilar qo’llaniladi: - 300 metrga yugurish; - 800 metrga yugurish. Umumiy chidamlilik testini aniqlash uchun quyidagilar qo’llaniladi: - 1500 metrga yugurish. Pedagogik test ikki bosqichda o’tkazildi: - boshlang’ich pedagogik test 2021-yil avgust oyida o’tkazildi; - yakuniy pedagogik test 2022 yil aprel oyida o’tkazildi. Har bir diagnostika bo’limidan so’ng olingan natijalarni tahlil qilindi, so’ngra qo’llaniladigan tajriba dasturning samaradorligini izohlash amalga oshirildi. Tajriba davomida asosiy berlashuv masofasi (800 metr) yugurishda ko’rsatkich qayd etildi. Asosiy ko’rsatgichlar tasdiqlangan yozgi musobaqalar taqvimi (2022 yil mart-aprel) asos qilib olindi. Pedagogik eksperiment Pedagogik tajriba 800 m masofaga yuguruvchi o’g’illar uchun ishlab chiqilgan maxsus jismoniy tayyorgarlik dasturining samaradorligini aniqlash uchun o’tkazildi. Uning mohiyati shundan iboratki, tajriba guruhning mashg’ulot jarayoniga tayyorgarlik va musobaqa davrlarida 3.2-bobda tavsiflangan tezkor- kuch yo’nalishi mashqlari kiritilgan. Matematik statistika usullari Tadqiqot natijalarining ishonchliligi va asosliligini ta’minlash uchun ishda olingan natijalarni matematik va statistik qayta ishlash qo’llanilgan, ular maxsus adabiyotlarda tavsiflangan matematik statistikaning o’rtacha arifmetik hisobi 4 1yuritish e’tirof etilgan usullari bo’yicha qayta ishlangan, hisoblash bilan. Styudent jadvali bo’yicha farqlarning ishonchliligi tekshirilgan natijalar bilan variatsion qatorning o’rtacha arifmetik qiymati. Natijalarni matematik qayta ishlash personal kompyuterda Word va Excel dasturlari yordamida amalga oshirildi. E K X= ^ - n X - variatsion qatorning o’rtacha arifmetik qiymati; £ - miqdori; V - variantlar; n - tadqiqotda namuna ishtirokchilari soni. _ ( K max - V min) o = - ---------------------- - h Vmax. - maksimal qiymatning varianti; Vmin. - minimal qiymatning varianti; 5 - o’rtacha arifmetikning o’rtacha xatosi; h - o’zgaruvchan seriyaning amplitudasiga asoslangan 5 ni aniqlash uchun jadval koeffitsienti (maxsus jadval bo’yicha h qiymati). o m=-m=yjn m - berilgan namuna uchun xato. O’rtacha farqni hisoblash: t - farq xatosi t = Me - Mk ^she2 + shk2 f - erkinlik darajasi soni f =pe+pk-2 p - individual natijalarning umumiy soni r - Styudent mezoni bo’yicha farqlarning ishonchliligi; 4 2* - Styudent t bo’yicha farqlarning ishonchliligi - mezon 0,05 darajasida Ko’rsatkichlarning foiz o’sishi quyidagi formula bo’yicha aniqlandi: M1 - M2 x 100% 2.2. Tadqiqotning shakllanishi Tadqiqot asoslari. Tajriba 2021 yil avgust oyidan 2022 yil aprel oyiga qadar “Samarqand viloyati sportning o’yin turlari va yengil atletika bo’yicha ixtisoslashtirilgan bolalar va o’smirlar sport maktabi” bazasida o’tkazildi. Pedagogik tajribada 15-16 yoshli va sport malakasi bo’yicha ikkinchi sport toifasiga mos keladigan 12 nafar sportchi ishtirok etdi. Nazorat testidan so’ng ikkita guruh tuzildi: nazorat (n = 6) va tajriba (n = 6). Tadqiqot 2021 yil avgust oyidan 2022 yil aprel oyiga qadar o’tkazildi, uchta asosiy bosqich aniqlandi. Har bir bosqichda jismoniy tarbiya va sport sohasidagi pedagogik tadqiqotlarda qo’llaniladigan tadqiqotning barcha talablari, maqsad va vazifalariga javob beradigan usullar, vositalar va tashkil etish shakllari qo’llanildi. Birinchi bosqichda (2021 yil avgust-oktyabr) - ushbu tadqiqot muammosi bo’yicha mahalliy va xorijiy ilmiy-uslubiy manbalarning nazariy tahlili o’tkazildi; tajriba bazani izlash ishlari olib borildi, tadqiqotda foydalaniladigan diagnostika vositalari, usullari va usullari tanlab olindi, shuningdek, 800 metrga yuguruvchilar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlik dasturi ishlab chiqildi. Ikkinchi bosqichda (2021 yil noyabr- 2022 yil yanvar) maxsus jismoniy tayyorgarlikni takomillashtirishning dastlabki va nazorat bosqichlarida test sinovlari o’tkazildi, o’rta masofaga yuguruvchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish dasturi joriy etildi va o’rganish natijalari qayta ishlab chiqildi. Uchinchi bosqichda (2022 yil fevral-aprel) tajriba natijalariga matematik va statistik ishlov berish amalga oshirildi, tadqiqot natijalari bo’yicha xulosalar tuzildi va dissertatsiya ishi tuzildi. 433-BOB TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING MUHOKAMASI 3.1. O’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilar o’rtasida tadqiqot yakuniga ko’ra o’tkazilgan me’yoriy test sinovlar Tadqiqotimiz natijasida 15-16 yoshli 800 metrga yuguruvchi o’g’il sportchilar uchun mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan o’quv dasturimizda asosan, ko’zda tutilgan sinov ko’rsatkichlar (7-11 jadval) aniqlandi. Quyida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, shuni aytishimiz mumkinki, tajribadan oldin nazorat va tajriba guruhlardagi barcha testlar natijalari bir-biridan deyarli farq qilmadi (P> 0,05). Tezlik sifatini tavsiflovchi testda (30 metrga yugurish va baland startdan 60 metrga yugurish) biz quyidagi natijalarga erishdik: - nazorat guruhida 4,26±0,03 sek; - tajriba guruhda 4,27±0,02 sek; - nazorat guruhida 7, 64 ±0,03 sek; - tajriba guruhida 7,65±0,06 sek 7- jadval Sportchilarning tezlik sifatlar i ko’rsatkichlari o’rtacha ko’rsatkichdan past darajaga to’g’ri keladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik va maxsus jismoniy tayyorgarlik bo ’ yicha erishilgan natijalar 2018-2020 yil tasdiqlangan “ Yagona sport tasnifi ” ko ’ rsatgichlari bilan taqqoslan ganda yengil atletika bo ’ yicha o ’ rta masofaga yuguruvchi “ sport kamolot guruhi ” uchun qabul qilish normativi bajarilgani ma ’ lum bo ’ ldi . ( 3 - ilova , 2- jadval ). 7- jadval Tadqiqotgacha bo’lgan sportchilarning tezlik sifatlarni tekshirish natijalari Testlar Ko’rsatkichlar (M±m) 30 m masofaga yugurish Baland startdan 60 m masofaga yugurish, s Nazorat guruhi (n=8) 4.26±0,03 (o’rtachadan past) 7.64±0,03 (o’rtachadan past) 44Tajriba guruhi (n=8) 4.27±0,03 (o’rtachadan past) 7.65±0,06 (o’rtachadan past) R >0,05 >0,05 Maxsus (tezlik) chidamliligining rivojlanish darajasini aks ettiruvchi testda (baland startdan 300 metrga yugurish va 800 metrga yugurish): - nazorat guruhida 42, 24 ±0,5 sek; - tajriba guruhda 42, 22 ±0,6 sek; - nazorat guruhida 2 : 05, 36 ±2,14 min; - tajriba guruhda 2: 05 , 38 ±2,2 min ( 8 -jadval). Sportchilarning tezlikka chidamliligi ham o’rtachadan past darajaga to’g’ri keldi (3-ilova, 2-jadval). 8-jadval Tadqiqotgacha bo’lgan sportchilarning maxsus (tezlik) chidamliligining tekshirish natijalari Testlar Ko’rsatkichlar (M±m) Baland startdan 300 m masofaga yugurish, s 800 m yugurish, min, s Nazorat guruhi (n=8) 4 2 , 24 ±0,51 (o’rtachadan past) 2: 05 ,36±2,14 (o’rtachadan past) Tajriba guruhi (n=8) 42, 22 ±0,6 (o’rtachadan past daraja) 2: 05 ,38±2.26 (o rtachadan past daraja)ʻ R >0,05 >0,05 Tezkor-kuch sifatlarni aniqlaydigan testda (joydan turib uzunlikka sakrash) quyidagi natijalarga erishildi: - nazorat guruhida 2 1 0,5±3,55 sm; - tajriba guruhida 205±5,62 sm. ( 9 -jadval). Sportchilarning tezkor-kuch sifatlari o’rtachadan past darajaga to’g’ri keladi (3-ilova, 2-jadval). 45 9-jadval Tadqiqotgacha bo’lgan sportchilarning tezkor-kuch sifatlarini tekshirish natijalari Testlar Ko’rsatkichlar (M±m) Tik turgan holda uzunlikka sakrash, sm Nazorat guruhi (n=8) 210,5±3,55 (o’rtachadan past daraja) Tajriba guruhi (n=8) 205, 0 ±5.62 (o rtachadan past daraja)ʻ R >0,05 Kuchli chidamlilikni tavsiflovchi testda - 1 daqiqada o ’ tirib turish mashqda , quyidagi natijarga erishdik: - nazorat guruhida 62±3 marta; - tajriba guruhda 61±4 marta ( 10 -jadval). 10 -jadval Tadqiqotgacha bo’lgan sportchilarning kuch-chidamlilik sinovi natijalari Testlar Ko’rsatkichlar (M±m) 1 daqiqa, necha marta o’tirib turish Nazorat guruhi (n=8) 62±3 Tajriba guruhi (n=8) 61±4 R >0,05 Umumiy chidamlilik darajasini aniqlaydigan testda (1500 m yugurish) quyidagi natijalarga erishdik: - nazorat guruhida 4:28,53±4,18; - tajriba guruhda 4:28,24±5.1 ( 11 -jadval). O’rtacha sportchilarda umumiy chidamlilik darajasi o’rtachadan yuqori darajaga to’g’ri keladi (3-ilova, 2-jadval). 11-jadval Tadqiqotgacha bo’lgan sportchilarning umumiy chidamlilikni tekshirish natijalari 46Testlar Ko’rsatkichlar (M±m) 1500 m yugurish Nazorat guruhi (n=8) 4:28,53±4.18 (o rtachadan yuqori)ʻ Tajriba guruhi (n=8) 4:28,24±5.1 (o rtachadan yuqori daraja) ʻ R >0,05 O ’ g ’ il sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi darajasini belgilovchi nazorat va sinov normativlar (qishki musobaqa mavsumi) va yakuniy (yozgi musobaqa mavsumi) attestatsiyasi shaklida o’tkazildi (2-ilova, 1-jadval). Olingan natijalar asosida ixtisosl igi 800 metrga 15-16 yoshli yuguruvchi o ’ g ’ il lar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlik dasturini ishlab chiqdik. 3.2. 800 metrga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish dasturi O’rta masofaga yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 m bo’lgan sportchi o’g’illarning mashg’ulot jarayonida maxsus va jismoniy tayyorgarlik dasturi mazmunini aniqlash maqsadida 12 nafar sportchi o’g’illarning kundaliklari tahlil qilindi. Ushbu kundaliklarda bahor-yoz makrosiklidagi mashg’ulot jarayonining rejasi umumiy jismoniy tayyorgarlik (to’siq osha mashqlari, qo’llar va oyoqlar uchun kuch mashqlari yordamida), umumiy yugurish hajmi (yugurish ishi) bilan tavsiflanadi. Yurak urish tezligida - daqiqada 150-160 zarba, chigal yozdi va yugurish, tiklanish kross, temp) tezkor-kuch ishi (oyoqdan oyoqqa sakrash va sakrash, tepaga yugurish), tiklanish faoliyati (suzish, sauna) va umumiy tiklanish. Shu bilan birga, yugurish mashg’ulotlari har doim ham eng yaqin kilometrga to’g’ri kelmaydi, ko’plab shug’ullanuvchilar buni vaqt birliklarida (soat, daqiqa) ko’rsatadilar. Tiklanish va dam olish 43.7% tashqil qildi. Bizni birinchi navbatda tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish bo’lganligi sababli, kundaliklardagi yozuvlarga ko’ra, uning intensivligini, hajmini va foydalanilgan vositalarning yo’nalishini ob’ektiv baholash har doim ham mumkin emasligi aniqlandi. Faqat 9 ta holatda (56,2%) tezkor-kuch ishini bajarishda 47umumiy qonuniyatlarni aniqlash va tanlab tahlil qilish mumkin bo’ldi. Sport kundaliklari tahliliga ko’ra, shu ma’lum bo’ldiki, jismoniy sifatlarni rivojlanishi uchun tajriba o’quv dasturini joriy etishdan oldin, mashg’ulot davomida ixtisosligi 800 metr bo’lgan yengil atletikachilarni maxsus jismoniy sifat darajasi o’rtacha 28% ni tashkil etdi, bu erda tezlikni chidamliligini oshirishga qaratilgan mashg’ulot yuklamalari kam e’tibor berilgan, ammo umumiy chidamlilikni rivojlantirishga e’tibor qaratilgan va tezlikni oshirish uchun oz miqdorda yugurish mashqlari qo’llanilgan, ushbu usul sport mashg’ulotlarini olib borish dasturiga mos kelmagani aniqlandi. (3-ilova, 3-jadval). Jismoniy sifatlari rivojlangan 800 metrga yuguruvchilarning kundaliklarning tahlili bo’yicha bahor davri uchun maxsus jismoniy tayyorgarlik dasturini ishlab chiqdik. Asosiy davr 2 bosqichga bo’lingan: tayyorgarlik va musoboqa oldi. Tayyorgarlik bosqichi tajriba guruh sportchilarining ko’p tomonlama jismoniy tayyorgarligini rivojlantirishga va jismoniy sifatlarni (tezlik, kuch va chidamlilik) yaxshilashga qaratilgan. Musobaqa oldi bosqichida olib borilgan ishlar jismoniy tayyorgarlik hajmining pasayishi va yuklama intensivligining oshishi bilan ajralib turdi. Maxsus jismoniy tayyorgarlikni takomillashtirishga qaratilgan o’quv tadbirlari ko’paydi. Ushbu dasturga ko’ra, tajriba guruhi sportchilari jalb qilingan, nazorat guruhi esa o’rta masofaga yugurish bo’yicha umumiy dastur asosida mashg’ulotlarni olib bordi (3-ilova, 1-jadval). Tajriba guruhi sportchilari bahor mavsumining oxirida tezkor-kuch sifatlarni va kuch chidamliligini oshirishga alohida e’tibor qaratgan holda yetarli darajada maxsus jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lib, musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etishlari mumkin bo’ladi. Tajriba va nazorat guruhlarida o’quv mashg’ulotlari mashg’ulotlarning tayyorgarlik bosqichida haftasiga olti marta 2 soat 15 daqiqadan, musobaqa oldi bosqichida esa haftasiga besh marta 1 soat 30 daqiqadan tashkil etildi. Bundan tashqari, haftaning 1 kuni ochiq havoda mashg’ulotlar va tanani tiklash uchun suzish mashg’ulotlari o’tkazilgan edi. 15-16 yoshli 800 metrga yuguruvchilar uchun maxsus va jismoniy 48tayyorgarlik dasturi (8-jadval) quyidagi bo’limlardan iborat edi: maxsus jismoniy tayyorgarlik, umumiy jismoniy tayyorgarlik, taktik-texnik tayyorgarlik, musobaqalarda ishtirok etish. Mashg’ulotlarning rejalashtirilgan hajmi yengil atletika bo’yicha sport mashg’ulotlarining tasdiqlangan dasturga muvofiq ishlab chiqilgan (3-ilova, 4-jadval). 12-jadval 15-16 yoshli sportchilar uchun o’rta masofaga yugurish bo’yicha mashg’ulotlar turlari bo’yicha foiz (%) № Sport mashg’ulotlari bo’limi Sportni takomillashtirish bosqichi Nazorat guruhi Tajriba guruh i Tasdiqlangan dastur 1 U mumiy jismoniy tayyorgarlik 23 22 20-24 2 Maxsus jismoniy tayyorgarlik 28 35 30-36 3 Texnik tayyorgarlik 25 25 22-27 4 Taktik, nazariy, psixologik tayyorgarlik 12 11 11-13 5 Musobaqalarda qatnashish, instruktor va hakamlik amaliyoti 6 6 6-7 Tajriba jarayonida sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi darajasini hisobga olgan holda biz tezkor-kuch va kuch xarakteridagi mashqlarni taklif qildik. Vositalar va usullarni tanlashda, birinchi navbatda, tezkor-kuch sifatlarni va tezlik, tezlikka chidamliligini oshirishga e’tibor qaratdik. Tezkor-kuch va kuch yukla malar ni taqsimlash masalasini hal qilish uchun ketma-ket tez kor -kuch va kuch mashqlarini takrorlash sonining quyidagi nisbatlarini tajriba ravishda aniqladik (12-jadval). Ketma-ket mashqlar oralig’ida dam olish 1-5 minut (mashq yo’nalishiga qarab), ketma-ketlikda esa 2,5-4 minut. 49 13-jadval 800 m yuguruvchilar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlik me’yorlari № Mashq Hajm Intensivlik ( yurak urish/vaqt ) 1 40-60 m pastga yugurish (qiyalik burchagi 15 °), necha marta 8 160-180 2 50-60 m balandlikka yugurish (qiyalik burchagi 30 °), necha marta 8 160-190 3 80 m balandlikka yuguring (qiyalik burchagi 30 °), necha marta 5 180-200 4 40 m balandlikka yugurish zinapoyasi (qiyalik burchagi 30 °), necha marta 5 180-190 5 Turgan holda uzunlikka sakrash necha marta 8 120-140 6 Joydan uch hadlab sakrash, necha marta 8 130-140 7 Oyoqlarni almashtirib skameykada sakrash (h – 35-40sm). 15 140-160 8 Ikki oyoqda to’siqlardan sakrab o’tish (6-8 to’siq, h – 76 sm), necha marta 6 160-170 9 2 kg to’ldirma to’p bilan ikki oyoqqa sakrash, necha marta 15-20 160-180 10 60 m (5 kg) og’irlik bilan yugurish, necha marta 7-8 180-200 11 Har bir qadam uchun "sakrash" 30 m, necha marta 2 170-180 12 Har bir oyoq uchun joyida "sakrash" necha marta 10-12 170-190 13 13.1 Qo’llar uchun kuch mashqlari (15 kg shtanga bilan gorizontal holatda mash qilish), necha marta 13.2 Tana uchun kuch mashqlari (15 kg shtanga bilan silkitish), necha marta 13.3 Oyoqlar uchun kuch mashqlari (15 kg bilan yarim o’tirish), necha marta 15-20 10-15 15-20 130-150 140-160 160-180 14 14.1 2 kg to’ldirilgan to’pni uzatish , necha marta 14.2 3 kg to’ldirilgan to’pni uzatish , necha marta 10-15 6-12 150-160 150-160 15 Joyda turib yugurish *, sek 15 - 25 180-200 50Yuqorida tavsiya etilgan mashqlar pedagogik tadqiqotning alohida mikrosikllarida 2-4 marta takrorlash va 4-6 marta foydalanish chastotasi bilan 4-6 mashqdan iborat alohida seriyalarda birlashtirildi (13-jadval). 14-jadval 800 m yuguruvchi ixtisosligi 15-16 yoshli sportchilar uchun mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantiruvchi yakka tartibda qo’llaniladigan maxsus jismoniy tayyorgarlik mikrosikllar Oy noyabr dekabr yanvar fevral mart aprel 2-jadvaldagi mashqlarning tartib raqamlari Mashqlar 8,9,11,12 6,7, 9,14,13, 15 9,10,14, 15 3,4,10,13 1,5,6,11,12 2 , 6, 8,14 Tayyorgarlik davri Musoboqa oldi davri Sportchilarni tayyorlash tizimida ko’plab maxsus yugurish mashqlari mavjud. Tezkor-kuch sifatlarining eng yuqori darajasiga quyidagi mashqlarni bajarishda erishiladi: oyoqlarni oldinga egib sakrab yugurish, oyoqlarni oldinga bukib yugurish, to’g’ri oyoqlarda yugurish, oyoqlarni orqaga bukib yugurish, shtanga yordamida sakrash, joyda turib yugurish, tizza bo’g’imida egilmasdan o’ng va chap oyoqqa sakrash, sportchilarning etarlicha yuqori darajadagi tayyorgarligi bilan yuqoridagi mashqlarni charchoq fonida tezkor-kuchga chidamlilik darajasini oshirish uchun bajarish tavsiya etiladi. 3.3. O’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilarni tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish bo’yicha tadqiqot natijalari Tezkor – kuch tayyorgarlik darajani baholash uchun quyidagi nazorat mashqlari (testlari) qo’llanildi: - tezlik sifatlari quyidagi testlar yordamida aniqlash: a) 30 m da yugurish; b) baland startdan 60 m yugurish; - kuch chidamliligi - 1 daqiqada o’tirib turish soni; 51- tezkor-kuch sifatlarni - joydan turib uzunlikka sakrash (sm); - tezlikka chidamlilik nazorat startlari bilan aniqlandi, bunda sportchilar 300 m va 800 m (min, s) masofalarga yugurishdi. 15-jadval 15-16 yoshli sportchilarning pedagogik tadqiqot natijalariga ko’ra maxsus jismoniy tayyorgarlik ko’rsatkichlarining dinamikasi № Testlar Ko’rsatkichlar (M±m) Nazorat guruhi (n=6) P guruhlar o’rtasida va tadqiqotdan keyin Tajriba guruhi (n=6) Tadqiqotdan o ldin Tadqiqotdan keyin Tadqiqotdan o ldin Tadqiqotdan keyin 1 30 m masofaga yugurish, s 4. 26 ±0 . 03 4.24±0.06 >0,05 4.27±0.02 4.22±0.04 % 1.7 1.8 R >0,05 >0,05 2 Baland startdan 60 m masofaga yugurish,s 7.64±0.03 (o’rtacha darajadan past) 7.54±0.04 (o’rtacha darajadan yuqori) <0,05 7.65±0.06 (o’rtacha darajadan past) 7.34±0.04 (o’rtacha darajadan yuqori) % 0,6 2.1 R >0,05 <0,05 3 Baland startdan 300 m masofaga yugurish, s 42 .24 ±0,51 (o’rtacha da rajadan past) 4 2 .10±0.76 (o’rtacha da rajadan past) <0,05 42. 22 ±0.60 (o’rtacha da rajadan past) 4 2 . 00 ±0.46 (o’rtacha darajadan yuqori) % 1.7 8.5 R >0,05 <0,05 4 8 00 m, masofaga yugurish, s 2:05.36±2.14 (o’rtacha darajadan past) 2 : 03 .00±1.55 (o’rtacha darajadan past) <0,05 2 : 05.38±2.16 (o’rtacha darajadan past) 2: 00 .24±1.62 (o’rtacha darajadan yuqori) % 2.5 6.9 R >0,05 <0,05 525 Tik turgan holda uzunlikka sakrash, sm 210 . 5 ± 3,55 (o’rtacha da rajadan past) 215. 0 ±3.60 (o’rtacha darajadan yuqori) <0,05 205.0±3.60 ( o’rtacha darajadan past ) 215 .9±3.52 ( o’rtacha darajadan yuqori ) % 4.6 7.7 R >0,05 <0,05 6 1 daqiqa o’tirib turish, necha marta 62±3 66±2 >0,05 6 1±4 68±2 % 3.7 8.9 R >0,05 >0,05 7 150 0 m, masofaga yugurish, s 4:28,53±4.18 (o rtachadaʻ n yuqori) 4:25.24±1.55 (o’rtacha darajadan past) <0,05 4:28,24±5.1 (o rtachada ʻ n yuqori daraja) 4:10.24±1.62 (o’rtacha darajadan yuqori) % 2.5 6.9 R >0,05 >0,05 Tadqiqot natijalarini statistik qayta ishlash natijalari shuni ko’rsatdiki, tajriba yakunida 2-5-sonli testlarda ikkala guruhdagi ko’rsatkichlar sezilarli darajada oshgan (P<0,05). Tezlik sifatini aniqlaydigan testda (30 metrga yugurish va baland startdan 60 metr) quyidagi natijalarga erishildi: - nazorat guruhida 4.24 ±0.02s; - tajriba guruhda 4. 22 ±0.05s; - nazorat guruhida 7 . 54 ±0.10s; - tajriba guruhda 7. 34 ±0.31s; Maxsus chidamlilikning rivojlanish darajasini aks ettiruvchi testda (baland startdan 800 va 300 metrga yugurish): - nazorat guruhida 2: 03 .00 ±2. 36s ; - tajriba guruhda 2: 00 .24 ±5. 14s ; - nazorat guruhida 4 2 .10±0, 14 s; 53- tajriba guruhda 4 2 .00±0, 22 s. Tezkor-kuch sifatlarini tavsiflovchi testda (bir joydan uzunlikka sakrash) biz quyidagi natijalarga erishdik: - nazorat guruhida 215. 0 ± 5 , 5 sm, - tajriba guruhda 215 .9±10, 90 sm. Kuch chidamliligining rivojlanish darajasini aks ettiruvchi testda (1 daqiqada o’tirib turish): - nazorat guruhida 66 ± 4 marta, - tajriba guruhda 68 ±7 marta Maxsus chidamlilikning rivojlanish darajasini aks ettiruvchi testda (1500 metrga yugurish): - nazorat guruhida 4:25.24±3.29s ; - tajriba guruhda 4:10.24±18.00s ; (15-jadval). O’rta masofaga yuguruvchilar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlik dasturini joriy etish bo’yicha tajriba o’tkazilgach, ikkala guruhda ham natijalar yaxshilandi. "30 m yugurish" tezligini aniqlaydigan test natijalariga ko’ra, nazoratda ham (1,7% ga o’sish) ham, tajriba guruhda ham (1,8% ga o’sish) sezilarli yaxshilanish kuzatilmadi. Guruhlar o’rtasida ham farq yo’q (P>0,05). Bu shuni ko’rsatishi mumkinki, ushbu test 800 metrga sportchilarni tayyorlashda hal qiluvchi bo’lgan tezkor-kuch sifatlarini xarakterli namoyon bo’lishini aks ettirmaydi. "Yuqori startdan 60 m masofaga yugurish" bo’yicha natijalari bo’yicha o’zgarishlar bor, bu sportchilarning tezligini ko’proq aks ettirilgan, tajriba guruhda sezilarli darajada natijalari oshgan (yaxshilanish 2,1%). Guruhlar o’rtasida farq bor (P<0,05). 8 00 m masofada yugurishda tajriba guruhning natijalari (6,9% qo’shilgan) nazorat guruhining natijalaridan (2,5% qo’shilgan) sezilarli darajada yaxshi (P<0,05). Bu shuni ko’rsatadiki, tajriba o’quv dasturining tezkor-kuch yo’nalishining asosiy vositalaridan foydalangandan keyin maxsus chidamlilikning namoyon bo’lishi natijalarning ijobiy o’sishini ko’rsatdi. Xuddi shu narsani "Yuqori startdan 300 m masofaga yugurish" sinovi natijalari haqida ham aytish mumkin, bu erda biz tajriba orqali ishlashni yaxshilanganligini xuddi shunday 54holatini ko’ramiz. Tezkor-kuch sifatlarini rivojlantirishni belgilovchi "Bir joydan uzunlikka sakrash" testi natijalariga ko’ra, tajriba guruhida natijalar sezilarli darajada oshgani 7,7% ga aniqlangan. Guruhlararo farq aniqlangan (P<0,05). Katta hajmdagi sakrash mashqlarini qo’llash tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan, tajriba guruhining o’quv dasturida pedagogik tadqiqot o’tkazish jarayonida ushbu ko’rsatkichni oshirishda asos bo’ldi. Kuch chidamligi sifatlarini belgilovchi “1 daqiqada o’tirib turish” testi natijalari tajriba yakuniga ko’ra birmuncha yaxshilangan bo’lsa-da, hech bir guruhda ko’rsatkichlarning sezilarli o’sishini aniqlamadi. 1500 metr masofada yugurishda tajriba guruhning natijalari (6,9% qo’shilgan) nazorat guruhining natijalaridan (2,5% qo’shilgan) sezilarli darajada yaxshi (P<0,05). Bu ham tajriba o’quv dasturining tezkor-kuch yo’nalishining asosiy vositalaridan foydalangandan keyin, maxsus chidamlilikning namoyon bo’lish natijalarning ijobiy o’sish ko’rsatgichi. Tadqiqot dasturi asosida tezkor-kuch sifatlarni qo’llash jarayonida tajriba va nazorat guruhlarida "30 metrga yugurish" sinovi natijalari dinamikasi namoyon bo’lishini aks ettiruvchi 1-rasmda ko’rsatilgan. 30 m (s) yugurish tajriba guruhi 30 m (s) yugurish nazorat guruhi □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin 551-rasmga ko’ra, tajriba guruhidagi o’g’illarning 30 metrga yuqori startdan yugurish natijalari sezilarli darajada katta farqlar yo’q. Tezkor-kuch sifatlarni qo’llash jarayonida tajriba va nazorat guruhlarida "60 metrga yugurish" sinovi natijalari dinamikasi namoyon bo’lishini aks ettiruvchi 2- rasmda ko’rsatilgan. 60 m (s) yugurish tajriba guruhi 60 m (s) yugurish nazorat guruhi 2- rasmda ko’rsatilganidek, 60 m masofaga yugurish natijalari tajriba guruhi sportchilari orasida sezilarli darajada yaxshilandi va sezilarli farqlarga ega. Tajriba guruhidagi bu natija 60 metrga yugurishda birinchi kattalar sport toifasi me’yori bajarildi va bu juda yaxshi ko’rsatkichdir. Tajriba va nazorat guruhlarida “300 metrga yugurish” sinovi natijalarining dinamikasi 3-rasmda tasvirlangan. □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin 56300 m (s) yugurish tajriba guruhi 300 m (s) yugurish nazorat guruhi □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin 3-rasmga ko’ra, tajriba guruhidagi o’g’illarning 300 metrga yuqori startdan yugurish natijalari sezilarli darajada yaxshilanganligini va nazorat guruhida pedagogik tadqiqot joriy etilgandan so’ng ko’rsatkichlar ham yaxshilanganligini aytishimiz mumkin, ammo bu natija sezilarli farqlar yo’q. Bu nostandart masofalarning toifa dasturlari juda yuqori ekanligi (2-ilova, 1-jadval). Tajriba va nazorat guruhlarida tadqiqot dasturni joriy etishdan oldin va keyin “800 m masofada yugurish” sinovi natijalari dinamikasi 4-rasmda ko’rsatilgan. 800 m (s) yugurish tajriba 800 m (s) yugurish nazorat guruhi □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin 57guruhi 4-rasmda ko’rsatilganidek, sportchilarning 800 m masofaga yugurish natijalari ikkala guruhda ham yaxshilandi va sezilarli farqlarga ega. Birinchi kattalar sport toifasi me’yori bajarish uchun taxminan uch soniya etmagan nazorat guruhidagi sportchilardan farqli o’laroq, parallel guruhdagi yuguruvchi ushbu dasturga mos keladigan natijaga ko’ra yugurishga muvaffaq bo’ldi (2-ilova, 1- jadval). Tajriba guruhi va nazorat guruhidagi “Joydan turib uzunlikka sakrash” testi natijalarining dinamikasi 5-rasmda keltirilgan. □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin 58Uzunlikka sakrash tajriba guruhi Uzunlikka sakrash nazorat guruhi □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin 5-rasmda ko’rsatilganidek, tezkor-kuch sifatlarning namoyon bo’lishini aks ettiruvchi pedagogik testning o’rtacha ko’rsatkichlari tajriba yakuniga ko’ra otdi, xuddi oldingi testlarda bo’lgani kabi, tajriba guruhida sezilarli farq aniqlandi. Tajriba guruhi va nazorat guruhidagi “1500 metrga yugurish” testi natijalarining dinamikasi 6-rasmda keltirilgan. 1500 m (s) yugurish tajriba guruhi 1500 m (s) yugurish nazorat guruhi □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin □ Tajribadan oldin □ Tajribadan keyin 596- rasmda ko’rsatilganidek, 1500 m masofaga yugurish natijalari tajriba guruhi sportchilari orasida sezilarli darajada yaxshilandi va sezilarli farqlarga ega. Tajriba guruhidagi bu natija 1500 metrga yugurishda birinchi kattalar sport toifasi me’yori bajarildi va bu juda yaxshi ko’rsatkichdir. Jismoniy tayyorgarlikni pedagogik tekshirish natijalarini tahlil qilib shuni aytish mumkinki, ixtisosligi 800 m masofaga yugurish bo’yicha sportchi o’g’illarning mashg’ulot jarayoniga maxsus jismoniy tayyorgarlikning tadqiqot dasturi joriy etilgani test sinovlarida ko’rsatkichlarning sezilarli yaxshilanishiga olib keldi. Pedagogik test natijalari ixtisosligi 800 m masofaga yugurish bo’yicha o’gil sportchilarning tezkor-kuch va umumiy tezkorlik darajasining namoyon bo’lishini ko’rsatdi. Bizning tadqiqotimizda ixtisosligi 800 m masofaga yugurishga 15-16 yoshli yuguruvchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish dasturini ishlab chiqish va tadqiqot sinovdan o’tkazish vazifalardan biri bo’ldi. Natijada sportchilarning turli darajadagi musobaqalardagi chiqishlari samarali tahlil qilindi. O’zbekiston yengil atletika federatsiyasi Samarqand viloyati bo’limi tomonidan 2022 yil uchun tasdiqlangan musobaqalar taqvim rejasiga ko’ra joriy yilning 22 aprel kunlari Samarqand viloyati sportning o’yin turlari va yengil atletika bo’yicha ixtisoslashgan bolalar-o’smirlar sport maktabi stadionida yengil atletika bo’yicha 2006-2007 yillarda tug’ilgan og’il va qizlar o’rtasida Samarqand viloyat chempionati bo’lib o’tdi. Nazorat va tajriba guruh o’g’illari musobaqalaridagi chiqishlarining birinchi natijalari namoyish etildi. 2006-2007 yilda tug’ilgan 12 nafar sportchi 800 m, 1500 m va 3000 m masofalarda bahslashdi. O’gillar guruhida ikki nafar “birinchi kattalar sport toifasi” yugurdi, qolgan sportchilar “ikkinchi kattalar toifa”, jumladan pedagogik tadqiqotda ishtirok etayotgan o’g’illar ham bor edi. Qayd etish mumkinki, birinchi startda ikkala guruhda ham o’g’illar “birinchi kattalar toifasi” sport toifasini yugurishdi. Biz o’g’illarning oldingi musoboqalar natijasini saqlab qolishga va hattoki tajriba guruhida uni yaxshilashga muvaffaq 60bo’ldik. Musoboqa jadvaliga kelsak, tajriba guruh sportchilari o’zining yosh toifalarida kuchli o’ntalikka kirishga muvaffaq bo’lishdi, ulardan beshtasi sovrinli o’rinlarni egallashga muvaffaq bo’ldi. Nazorat guruhi ishtirokchilari ham musobaqa natijalariga ko’ra, ikkinchi o’nlikka kirishdi. Aytishimiz mumkinki, tajriba guruhdagi 6 nafar o’g’ildan 2 nafari "Birinchi kattalar toifasi" sport toifasini bajardi. Nazorat guruhida bitta sportchi ushbu toifa bo’yicha yugurishga muvaffaq bo’ldi. Viloyat chempionati jadvaliga kelsak, 2.00.24 daqiqadan 800 m masofaga yugurgan o’g’illar musobaqaning final bosqichiga, ya ni o z yosh toifasidagi eng kuchli 6 nafar sportchiga Respublikaʼ ʻ musoboqasida ishtirok etish yo llanmasini qo’lga kiritishdi ʻ . (3-ilova, 4-jadval). 61XULOSA 1. Maxsus va ilmiy-uslubiy adabiyotlarni tahlil qilish shuni aniqlashga imkon berdiki, mashg’ulotlarda 800 metrga yugurishda natijalarning o’sishining yo’qligining asosiy sabablaridan biri, masofaning oxirgi 100-150 metrlarida yugurish tezligining pasayishi, bu tezkor-kuch sifatlari va tezlik chidamliligining past darajada namoyon bo’lishini ko’rsatadi. Shuning uchun o’quv jarayonida ushbu sifatlarni rivojlantirish uchun maxsus yuklamalardan foydalanish kerak. 2. Pedagogik tajriba boshida o’g’illarning tezlik, tezkor-kuch sifatlari, kuch va tezlik chidamliligi o’rtachadan darajadan past ko’rsatkichlarga to’g’ri kelgan edi. 3. Ixtisosligi 800 m masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchi o’g’illar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlik dasturi ishlab chiqildi va amalga oshirildi, u quyidagi bo’limlardan iborat: maxsus jismoniy tayyorgarlik, umumiy jismoniy tayyorgarlik, taktik-texnik tayyorgarlik, musobaqalarda ishtirok etish, bu erda eng katta foiz maxsus jismoniy sifatlarni yaxshilashga qaratilgan. 4. Dastur amalga oshirilgandan keyin ijobiy rivojlanish darajalari kuzatildi: sportchi o’g’illar tajriba guruhida yuqori tezlik sifatlari (o’rtachadan past darajaga, o rtachadan yuqori darajaga), tezkor-kuch sifatlari (o’rtachadan past darajaga,ʻ o rtachadan yuqori darajaga), tezlikka chidamlilik (o’rtachadan past darajaga, ʻ o rtachadan yuqori darajaga), kuch chidamliligi (foiz ko’rsatgichi 8,9% ni tashkil ʻ etdi). 4. Musobaqalarda tajriba guruhning besh nafar sportchisi “birinchi kattalar sport toifasi” bajardi, qolganlari 800 metr masofaga yugurishda o’zlarining shaxsiy musobaqa natijalarini yangiladi. 62ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi 2015-yil 4-sentabrdagi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni . 2. “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3031-son qarori. 3. Mirziyoyev Sh.M. -O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5- martdagi “J ismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi PF-5368-son farmoni. 4. Mirziyoyev Sh.M. -O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-oktyabrdagi “ Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi PF -6099-son farmoni. 5. Mirziyoyev Sh.M. -O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-yanvardagi “O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida” gi PF-5924-son farmoni. 6. Ellen Koleman. Chidamkorlikni oshiruvchi maxsulotlar. Ingliz tilidan tarjima, Murmansk, Tuloma nashriyoti, 2005.-192 bet. 7. Axelrod S.L., Homenkov L.S. Raqamlar va faktlarda yyengil atletika. - M., "FC va S", 1965. S-35. 8. V.S. Belyayev, P.A. Poletayev, S.V. Suryaxin. Tezkor-kuch va portlovchi kuch sifatlarni takomillashtirish metodologiyasi. Moskva davlat jismoniy tarbiya akademiyasi -2020 yil. 9. Alabin A.V. Ayol sportchilarn ing tezkor-kuch tayyorgarligini individuallashtirish muammosini hal qilishning asosiy yo’nalishlari va natijalari: Dissertatsiya konspekti. dis. samimiy. ped. Fanlar / A.V. Alabin. - M, 1982. S-21. 10. Alabin A.V. Yosh sportchilarni uzoq muddatli tayyorlashning turli bosqichlarida individual tayyorgarlik muammosi to’g’risida // Ishlar. hisobot XIII Butunittifoq. ilmiy - mashq qilish. konf. / A.V. Alabin, V.G. Alabin, Bosh vazir Alabina. - M., 1991. - 1-qism. S. 3-4. 6311. Arakelyan E.E., Manjuev S.X., Brajnik I.I. Foydalanish Yuqori malakali sprinterlarni tayyorlash tizimida to’xtatib turishni osonlashtirish: Usul. tavsiya eting. tinglash uchun. yuqoriroq maktab murabbiylar. -M.: GTSOLIFK, 2006. P-19. 12. Blotskiy S.M. Talabalar jismoniy tarbiyasining dolzarb muammolari: o’rta masofaga yuguruvchilarni tezkor-kuch tayyorlash xususiyatlari / S.M. Blotskiy. - Minsk, 1996. S-91. 13. Blotskiy SM., Karpov A.V., Nur yengil atletika va metodologiya ta’lim berish. - M., 2013. S-290. 14. Boytsova T.L. Nazariy osonlik asoslari yyengil atletika. Yekaterinburg: USTU-UPI, 2010. S-45 15. Bondarchuk I.Yu. O’rta masofaga yuguruvchilarni yil davomida tayyorlash / I.Yu. Bondarchuk. Moskva, 1982. S-34. 16. Borisyuk I.A. O’rta masofaga yuguruvchilarni tiklash vositalari: 3-ming yillikda bolalar va yoshlarning jismoniy madaniyati va salomatligi muammolari / I.A. Borisyuk. - Brest, 2003 yil. 17. Verxoshanskiy Yu.V. Sportda maxsus kuch tayyorlash asoslari / Yu.V. Verxoshanskiy. - 3-nashr. - M.: Sovet sporti, 2013. - 216 b. 18. Gaverdovskiy Yu.K. Sport mashqlarida mashq qilish. - M: Jismoniy tarbiya va sport, 2007. S-423. 19. Gareev D.R. Sportni takomillashtirish bosqichida o’rta masofaga yugurishga ixtisoslashgan sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini baholash / D.R. Gareev // P.F. nomidagi universitetning ilmiy eslatmalari. Lesgaft. - 2014. - 3-son (109). - S. 59-64. 20. Dougherty K.D. Zamonaviy yyengil atletika. Tarix, texnika, taktika va mashg’ulotlarning kiritilishi. - M., "FiS", 1965 yil. 21. Dudnik M.T. Mushaklar faoliyatining turli rejimlarida motor-visseral funktsiyalar: kuch mashqlarining o’rta masofaga yuguruvchilarda maxsus chidamlilikni rivojlantirishga ta’siri / M.T. Anjelika. - Olma-Ota: Qozog’iston IFC, 641988. 105-107s. 22. Evseev Yu.I.Jismoniy madaniyat. - M.: Akademiya, 2003. S-384. 23. Jilkin A.I. Yyengil atletika. O’quv qo’llanma 6-nashr. - M.: Akademiya, 2009. S-734. 24. Zalesskiy M., Reiser L. Yugurish mamlakatiga sayohat. - M .: Jismoniy tarbiya va sport, 2004. P-144. 25. Zatsiorskiy V.M. Sportchining jismoniy fazilatlari. M.: FiS, 2005 yil. S- 200. 26. Zelichenok V.B., Spichkov V.N., Steinbax V.L. Yyengil atletika. Ensiklopediya. 2 jildda (to’plam): - Sankt-Peterburg, Man, 2012. C1604. 27. Ivanov V.P. Talabalarning optimal jismoniy tarbiyasi va universitetda sportchilarni tayyorlash: o’rta masofaga yugurish bilan shug’ullanadigan talabalar o’rtasida mashg’ulot jarayonlari davrlarining xususiyatlari / V.P. Ivanov. - Minsk, 1993. 99-100-yillar. 28. Ignatieva L.P. Sport ko’rsatkichlarining fiziologik mexanizmlari / L.P. Ignatiyev. - Volgograd, 1991.71-76. 29. Kalatskiy A.A. Ilmiy faoliyatni takomillashtirish muammolari jismoniy tarbiya va sport sohasidagi ilmiy-tadqiqot va uslubiy ishlar: o’rta va uzoq masofalarga yuguruvchilarni tayyorgarlikning musobaqadan oldingi bosqichida tayyorlash / A.A. Kalatskiy. - Minsk, 1992. 49 50s. 30. Kachaev A.O. O’rta va uzoq masofalarga yuguruvchilarning musoboqa faoliyati tuzilishi / A.O. Kachaev. - Moskva, Markaziy sport ilmiy-tadqiqot instituti, 1992 yil. 31. Kobzev V.A. Moslashuv davridagi interfunksional munosabatlar tana sport faoliyatiga: marginal O’rta asrlar sportchilari o’rtasidagi chiqish / V.A. Kobzev. - L., 1991. 6066s. 32. Koliyev V.T. Tog’li sharoitda sportchilarning jismoniy tayyorgarligini optimallashtirish: o’rta tog’ sharoitida o’rta malakali o’rta masofalarga yuguruvchilarni tayyorlash jarayonini qurish xususiyatlari / V.T. Koliyev. - Olmaota, 1993. 66-yillar. 6533. Kuznetsov V. Yugurish, sakrash, otish. - M.: Jismoniy tarbiya va sport, 2004. S-405. 34. Kuznetsova V.V. Kuchni mashq qilish muammolari. - Jismoniy tarbiya va sport, 2007. S-330. 35. Kuznetsov V.S. Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va metodikasi bo’yicha seminar: darslik. "Pedagogik ta’lim" yo’nalishi bo’yicha universitet talabalari uchun qo’llanma "Jismoniy madaniyat" profili / V. S. Kuznetsov, Z. K. Xolodov. - 5-nashr, qayta ko’rib chiqilgan. va qo’shing.-M.: Akademiya, 2014.S- 208. 36. Kulakov V.I. Butunittifoq ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari: o’rta, uzoq va qo’shimcha uzoq masofalarga yuguruvchilarni tayyorlash jarayonini dasturlash uchun zarur shartlar / V.I. Kulakov. - Moskva, 1990. 2-qism, 41-42s. 37. Levchenko A.V. Yillik siklda qisqa masofaga yuguruvchilarning maxsus kuch-quvvat mashg’ulotlari: Dissertatsiya referatı. dis. samimiy. ped. Fanlar. M., 2002. S-23. 38. Liguta V.F. Insonning mushak faoliyatiga moslashish vositalari, usullari va mexanizmlari: o’rta masofaga yuguruvchilar uchun o’quv yuklarining tuzilishi / V.F. Liguta. - Xabarovsk, 1990. 2-son, 66-72s. 39. Liten M.M. 3-mintaqaviy ilmiy-amaliy konferensiya “Sog’lom turmush tarzida FKning o’rni: o’rta masofaga yuguruvchilarni tayyorlashda maxsus mashqlarning musoboqa yugurishga mosligi / M.M. Liten. - Lvov, 1992. 84-85- yillar. 40. Loman V. Yugurish, sakrash, otish. - M .: Jismoniy tarbiya va sport, 2006. S208. 41. Matveev L.P. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi. - Moskva: Jismoniy tarbiya va sport, SportAcaden Press, 2008. P-133. 42. Matveev L.P. Sportning umumiy nazariyasi: Oliy jismoniy tarbiyaning yakuniy darajalari uchun o’quv kitobi / L.P. Matveev. - M .: Harbiy nashriyotning 4-filiali, 1997. S-30. 6643. Mikinchenko E.B. Yuqori malakali sportchilarda sport ko’rsatkichlarining oshishini cheklovchi omillar: o’rta masofaga yugurishning mexanik faolligi va tejamkorligi mezonlari / E.B. Mikinchenko. - Moskva, 1990. 111-115-yillar. 44. Mirzoev O.M. Sportchilarni tayyorlash tizimida tiklash vositalari. - Moskva, 2015. 346s. 45. Mironov F.S. FK va Ural Olimpiya harakatining 2-ilmiy-amaliy konferentsiyasi: sakrash sinovlari natijalari va o’rta masofaga yugurishda yuklamasi bajarish hajmi o’rtasidagi bog’liqlik / F.S. Mironov. - Perm, 1993. 121- 122s. 46. Neznamov D.V. Katta 400 metrga yuguruvchilarni tayyorlashda maxsus mashqlar yordamida yugurish texnikasini tuzatish usullari: Dissertatsiya referatı. dis. samimiy. ped. Fanlar / D.V. Neznamov. - Leningrad, 1989. 22-bet. 47. Nikitushkin V.G. Sport o’ynashda tanlash usullari / V.G. Nikitushkin, V.P. Lab. -M.: IKA, 1998. S-228. 48. Nikitushkin V.G. O’rta masofaga yuguruvchilarni maxsus kuchga tayyorlashni asoslash // Yosh sportchilarni tayyorlashning samarali vositalari va usullari / V.G. Nikitushkin, M.A. Miradilov. - M., 1984. - S. 91-92. 42. Nikiforov Yu.B. Kuch mashqlari. - M.: Jismoniy tarbiya va sport, 2003. S-150. 43. Ozolin N.G. Zamonaviy sport mashg’ulotlari tizimi / N.G. Ozolin.- M: Jismoniy tarbiya va sport, 1970. P-479. 44. Ozolin N.G., Voronkin V.N., Primakov Yu.N. - Ed. 4-qism, qo’shimcha, qayta ko’rib chiqilgan. M.: Fizkultra i sport, 1989. S-671. 45. Ozolin E.S. Sprint yugurish. - M.: Moliya va statistika, 2006. S-272. 46. Orlov R.V. Yyengil atletika / R.V. Orlov. -M .: Kitob Talab, 2012. C-394. 47. Panin L.E. Stressning biomexanik mexanizmlari. - Novosibirsk: Nauka, 2003. P-233. 48. Panova O.S. Yyengil atletikaning sprint yo’nalishlarida sport 67zaxiralarini tayyorlash tizimining uslubiy asoslarini takomillashtirishning tegishli yo’nalishlari / O.S. Panova // Ijtimoiy rivojlanish nazariyasi va amaliyoti. - 2015. - No 9. - S. 211-214. 49. Piter D.J. Tompson L. Ta’lim nazariyasiga kirish. Yyengil atletika bo’yicha IAAF rasmiy o’quv qo’llanmasi / Piter J. Piter L. Tompson Tompson. - M.: Man, 2014. S-192. 50. Platonov V.N. Malakali sportchilarni tayyorlash / V.N. Platonov.- M.: Jismoniy tarbiya va sport, 1986. P-258. 51. Podgorniy G.P. "Jismoniy madaniyat va Uralning Olimpiya harakati" 2-ilmiy-amaliy konferentsiya: universitetning o’quv va o’quv jarayonida o’rta masofaga yuguruvchilarning jismoniy ko’rsatkichlarini oshirish usuli va uni baholash usuli / G.P. Podgorniy. - Perm, 1993. 151-152-yillar. 52. Polishchuk V.D. Sportchilarni tayyorlash jarayonida maxsus va yetakchi mashqlardan foydalanish. - Kiev: "Olimpiya adabiyoti", 2009. S-897. 53. Popov V., Suslov F., Livado E. Yosh sportchi. - M .: Jismoniy tarbiya va sport, 2004. P-520. 54. Runova M.A. Harakat sifatlari va ularni rivojlantirish usullari - M.: Fizkultura i sport, 2003. P-140. 55. Rybalova S.I., Rybalov Yu.V. Yyengil atletika bo’yicha o’quv qo’llanma. 1-qism. - Suraj, 2010. P-119. 56. Savatenkov V.A. Chidamli yugurishda sportchilarning taktik harakatlarini tahlil qilish va baholash usullari / V.A. Savatenkov, V.S. Yakimovich // Uchenye zapiski universiteta im. P.F. Lesgaft. - 2015. - No 12 (130). - S. 181- 185. 57. Seluyanov V.N., To’raev V.T. Sprintda rivojlangan kuchga sekin mushak tolalarining hissasi. - M.: FiS, 2006. S-225. 58. Sidorova E . N ., Nikolaeva O . O . Yyengil atletika turlarini o ` rgatish uchun maxsus mashqlar . - Krasnoyarsk : Sib . Feder. Univ., 2016. S148 59. Skundov V.M. O’rta masofalarga yugurish texnikasini takomillashtirish shartlari va ularni amalga oshirishning uslubiy usullari / V.M. Skundov. - Moskva, 681987 yil. 60. Suslov F.P. O’rta va uzoq masofalarga yugurish / F.P. Suslov. - M.: Jismoniy tarbiya va sport, 1982 yil. 61. Suslov F.P. Yuqori yutuqlar sporti: nazariya va metodologiya. Qo’llanma. - Moskva, 2017. 134p. 62. Syachin V.D. O’quvchilar va talabalarning jismoniy tarbiyasini yaxshilashning dolzarb muammolari: o’quv jarayonini optimal qurish va o’rta masofaga yuguruvchilar uchun musobaqalar tizimi / V.D. Syachin. - Kolomna, 1990. 118-119-lar. 63. Talaga E.R. Jismoniy mashqlar ensiklopediyasi. - M.: Jismoniy tarbiya va sport, 1998. S-243. 64. Travin V.V. L/a. O’rta masofalarga yosh yuguruvchilarni tayyorlash jarayonini individuallashtirish / V.V. Travin. - Moskva, 1989 yil. 65. Travin Yu.G. Chidamlilikning yoshga bog’liq o’zgarishlar qonuniyatlarini o’rganish va o’rta masofaga yuguruvchilarning uzoq muddatli mashg’ulotlarini qurish.: Annotatsiya. dis. dok. ped. Fanlar / Yu.G. Travin. - M., 1975. S-31. 66. Fatyanov I.A. Malakali o’rta masofaga yuguruvchilarning musoboqa faoliyatining maqsadga muvofiq taktik qurilishi / I.A. Fatyanov, V.P. Cherkashin // P.F. nomidagi universitetning ilmiy eslatmalari. Lesgaft. - 2013. - No 9 (103). - S. 134-137. 67. Fedorov A.I. Ta’lim va tarbiyani optimallashtirish muammolari IFC jarayoni: musoboqa usulining shoshilinch ta’siri O’rta masofaga yuguruvchilar uchun maxsus mashqlarning ta’siri / A.I. Fedorov. - Chelyabinsk, 1995. 5-son, 139-141s. 68. Fiskalov V.D. Sport va sportchilarni tayyorlash tizimi. - M.: Sovet sporti, 2010. S-324. 69. Filimonov V.I. Jismoniy madaniyat - M.: Akademiya, 2004. P-139. 70. Filin V.P., Alabin V.G. Sportchilarni tayyorlash vositalari va usullari. - M.: Jismoniy tarbiya va sport, 1976. S-234. 6971. Xarlamov E.V. Tezlik: rivojlanish va nazorat qilish texnikasi. - Rostov n / a, 2007. S-192. 72. Homenkov L.S. Yyengil atletika bo’yicha murabbiy uchun qo’llanma. - M.: Jismoniy tarbiya va sport, 1982. P-479. 73. Homenkov L.S. Yyengil atletika. Katta toifadagi sportchilarni tayyorlash usullari. - M .: Jismoniy tarbiya va sport, 1958. S388. 74. Tsipin L.L. Malakali sportchilarni tayyorlashda maxsus kuch yo’nalishi mashqlarini optimallashtirishning nazariy jihatlari / L.L. Qiping // Global ilmiy salohiyat. - 2017. - 1-son (70). - S. 17-20. 75. Tsipin L.L. O’rta masofaga yuguruvchilar uchun maxsus mashqlarni optimallashtirish mezonlari / L.L. Tsipin // Biomexanika jurnali. - 2016. - V. 20, No 3. - S. 283-291. 76. Tsukanova E. G. Simulyatorlarda o’quv topshiriqlaridan foydalangan holda 800 metrga yuguruvchilarda maxsus mushak chidamliligini o’rgatish: muallif. dis. samimiy. ped. Fanlar: 13.00.04 / Tsukanova Yekaterina Gennadievna; Moskva tog’lari. ped. un-t. - M., 2013. - 28 b. 77. Tsukanova E.G. 800 metrga yugurish bo’yicha ixtisoslashgan ayol sportchilarda mushaklarning faolligini reografik tadqiqotlarda periferik gemodinamik ko’rsatkichlarni bashorat qilish / E.G. Tsukanova, A.N. Korolkov, G.N. Germanov // Uchenye zapiski universiteta im. P.F. Lesgaft. - 2013. - No 4 (98). - S. 177-183. 78. Chernyaev A.A. Tayanch-harakat tizimining funktsional holatini hisobga olgan holda sportni takomillashtirish bosqichida yuguruvchilarni o’rta masofalarga tayyorlash / A.A. Chernyaev. - Moskva, 1994. S-164. 79. Sharov A.V. Elita sporti va mashg’ulotlari muammolari sport zaxirasi: ta’limni fundamental rejalashtirish yillik siklda o’rta va uzoq masofalarga yugurish rejimlari / A.V. Sharov. - Minsk, 1994. 56-57 yillar . 80. Yusupov I . Yu . Ukrainada FK va sportning maxsus tayyorgarlik konferensiyasi : o ’ rta masofaga yuguruvchilarni tayyorlash usullari / I . Yu . 70Yusupov . - Lutsk , 1994. 310-312s. 81. Yushkevich T.P. Tadqiqot va uslubiy ishlarni takomillashtirish muammolari: o’rta masofaga yuguruvchilarda jismoniy fazilatlarning o’sish sur’atlari / T.P. Yushkevich. - Minsk: akad. FV i sport RB, 1993. 99-100-yillar. 82. Yakimovich V.S. Mashg’ulot yuklamasi va uning asosiy xususiyatlari 71ILOVALAR 1-ilova, 1-jadval Sport guruhlarga qabul qilish uchun umumiy jismoniy va maxsus jismoniy tayyorgarlik me’yorlari. Shug‘ullanuvchilar tayyorgarligining darajasi va bosqichlari O’quv yili O’quv guruhlari bilan o’quv- mashg‘uloti ishlari rejimi (haftadagi akademik soatlar*) Sport turlari guruhlari ** I II III O’quv guruhlarining to’ldirilishi Oliy sport mahorati Butun davr 32 3 6 4 Sportda kamolotga erishish 2 yildan ko’p 28 4 8 6 2 – yil 26 5 8 6 1 – yil 24 6 10 8 O’quv – mashq 3 yildan ko’p 20 8 12 10 3 – yil 18 10 12 11 2 – yil 14 10 14 12 1 – yil 12 12 16 14 Boshlang‘ich tayyorgarlik 1 yildan ko’p 8 14 16 14 1 – yil 6 15 18 16 Sport-sog‘lomlashtirish Butun 6 15 18 16 Izoh: O’quv guruhlari tarkibida bir yoki bir necha O’zbekiston terma jamoa a'zosi (asosiy tarkib) mavjud bo’lsa haftalik o’quv soati hajmi 36 soatgacha oshirilishi mumkin. * O’quv – mashg‘ulotlar akademik soatda belgilanadi. 1 akademik soat – 45 daqiqadan iborat. **sport turlari guruhlarga quyidagi tartibda bo’linadi: I - guruh – sportning jamoaviy o’yin turlaridan tashqari barcha olimpiya sport turlari; II - guruh – sportning jamoaviy o’yin turlari; III - guruh – barcha boshqa sport turlari. 72 1-ilova, 2-jadval Tayyorgarlik bosqichlarida sport razryadlari talabi Shug‘ullanuvchilar tayyorgarligining darajasi va bosqichlari O’qitish yili O’quvchi-sportchilarga sport razryadi talablari sport turlari guruhlari I II III Oliy sport mahorati Butun davr СУ, ХТСУ СУН, СУ СУ Sportda kamolotga erishish 2 yildan ko’p СУН I СУН 2 – yil СУН II СУН 1 – yil I III I O’quv – mashq 3 yildan ko’p II I o’smirlar II 3 – yil III II o’smirlar III 2 – yil I o’smirlar III o’smirlar I o’smirlar 1 – yil II o’smirlar III o’smirlar II o’smirlar Boshlang‘ich tayyorgarlik 1 yildan ko’p III o’smirlar Toifasiz III o’smirlar 1 – yil Toifasiz Toifasiz Toifasiz Sport-sog‘lomlashtirish Butun Toifasiz Toifasiz Toifasiz 73 1-ilova, 3-jadval Sport ta'limi muassasalarining 52 haftalik o’quv mashg‘ulotlarining TAXMINIY O’QUV REJASI № Tayyorgarlik bo’limlari Tayyorgarlik bosqichlari SS BT O’M SKE OSMButun davrda 1 yil 1 yildan ko’p 1 yil 2 yil 3 yil 3 yildan ko’p 1 yil 2 yil 2 yildan ko’p Butun davrda 1. Umumiy jismoniy tayyorgarlik 78 78 100 160 185 241 266 314 353 353 415 2. Maxsus jismoniy tayyorgarlik 94 94 117 168 196 242 270 312 338 362 366 3. Texnik-taktik tayyorgarlik 108 108 158 234 271 357 398 498 537 599 725 4. Nazariy tayyorgarlik 16 16 20 12 14 18 20 24 26 28 32 5. Psixologik tayyorgarlik 10 10 13 14 22 28 30 32 26 38 42 6. O’tkazish nazorat sinovlari 6 6 8 8 8 10 12 12 12 12 12 7. Nazorat o’yinlari Soat setkasidan tashqari 8. Hakamlik va yo’riqchilik amaliyoti * - - - 10 12 16 18 20 22 24 30 9. Musobaqalarda ishtirok Ommaviy sport tadbirlari taqvim rejasi bo’yicha 10. Tiklanish tadbirlari - - - 18 20 24 26 36 38 40 42 11 Tibbiy tekshiruv Soat setkasidan tashqari Jami: 312 312 416 624 728 936 1040 1248 1352 1456 1664 Bir haftalik yuklama: 6 soat 6 soat 8 soat 12 soat 14 soat 18 soat 20 soat 24 soat 26 soat 28 soat 32 soat * Sport - sog‘lomlashtirish va boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichlarida o’tkazilmaydi. 74 1-ilova, 4-jadval O’quv yillari bo’yicha jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlik vositalarining taxminiy farqi (%) № Tayyorgarlik bo’limlari Tayyorgarlik bosqichlari SS BT O’M SKE OSMButun davrda 1 yil 1 yildan ko’p 1 yil 2 yil Butun davrda 1 yil 1 yildan ko’p 1 yil 2 yil Butun davrda 1. Umumiy jismoniy tayyorgarlik 25 25 24 23 23 22 22 21 21 20 20 2. Maxsus jismoniy tayyorgarlik 30 30 28 27 27 26 26 25 25 24 22 3. Texnik-taktik tayyorgarlik 35 35 38 40 40 42 42 44 44 46 48 4. Boshqalar 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 2-ilova, 1-jadval 75YENGIL ATLETIKA RAZRYADLARNI TASDIQLASh Razryadlarni tasdiqlash uchun razryad va me'yorlarni bajarish sharti Unvon va toifa meyorlari TUR Unvon, toifa va natijalar X T SU SU SUN 1 2 3 Yoshlar toifalari I II II I Erkaklar Yugurish , m (min, sek) 60 - - - 7.1 7.4 7.8 8.2 8.7 9.3 60 (авто) - - 7.14 7.34 7.64 8.04 8.44 8.94 9.54 100 - - - 11.3 11.9 12.7 13.4 14.2 15.2 100 (авто) 10.35 10.74 11.14 11.54 12.14 12.94 13.64 14.44 15.44 200 - - - 23.0 24.2 26.0 28.0 30.5 33.0 200 (авто) 20.85 21.55 22.24 23.24 24.44 26.24 28.24 30.74 33.24 300 - - - 37.0 39.0 42.0 44.0 47.0 52.0 300 (авто) - - 35.30 37.24 39.24 42.24 44.24 47.24 52.24 400 - - - 52.0 56.5 1:00.0 1:05.0 1:10.0 1:15.0 400 (авто) 46.10 48.00 49.80 52.24 56.74 1:00.24 1:05.24 1:10.24 1:15.24 600 - - - 1:27.0 1:33.0 1:40.0 1:46.0 1:54.0 2:05.0 600 (авто) - - 1:22.00 1:27.24 1:33.24 1:40.24 1:46.24 1:54.24 2:05.24 800 - - - 2:00.0 2:10.0 2:20.0 2:30.0 2:40.0 2:50.0 800 (авто) 1:47.00 1:50.50 1:55.00 2:00.24 2:10.24 2:20.24 2:30.24 2:40.24 2:50.24 1000 - - - 2:37.0 2:50.0 3:04.0 3:15.0 3:30.0 3:45.0 1000 (авто) - 2:22.24 2:30.0 2:37.24 2:50.24 3:04.24 3:15.24 3:30.24 3:45.24 1500 - - - 4:10.0 4:25.0 4:50.0 5:10.0 5:30.0 6:00.0 1500 (авто) 3:40.00 3:50.00 3:57.00 4:10.24 4:25.24 4:50.24 5:24.24 5:30.24 6:00.24 3000 - - - 9:00.0 9:40.0 10:25.0 11:15.0 12:15.0 13:20.0 3000 (авто) 7:54.00 8:10.00 8:30.00 9:00.24 9:40.24 10:25.24 11:15.24 12.15.24 13:20.24 5000 - - - 15:33.0 16:38.0 18:05.0 19:20.0 20:30.0 - 5000 (авто) 13:35.00 14:12.00 14:52.00 15:33.24 16:38.24 18:05.24 19:20.24 20:30.24 - 10 000 18 yosh va undan katta - - - 32:40.0 36:00.0 40:00.0 - - - 10 000 (авто) 28:30.00 29:55.00 31:10.00 32:40.24 36:00.24 40:00.24 - - - 3-ilova, 1-jadval 76800 metrga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish dasturi Tayyorgarlik bosqichlari Vazifalar Imkoniyatlar Hajmi va intensivligi Bahor-yoz tayyorgarlik davri Asosiy mashgulot (6 hafta) Maxsus ish qobiliyatini yanada oshirish 3-5 km masofani o’g’ildiring. 10-20 km yugurish (150 zarba / min). O’zgaruvchan yugurish 4 marta * 200 m va 200 m yugurish. 4*100 m dan 50 m gacha yugurish. Tepalikka yugurish 650+550+250 m. 300-350 m balandlikka sakrash. 4-6 daqiqalik dam olishdan keyin intervalli yugurish. Tez yugurish - 5 km. Umumiy rivojlanish mashqlari. Umumiy ish hajmi 80-100%. Aerob-anaerob rejimda yugurish hajmi 10-15% ni tashkil qiladi. Anaerobik yugurish 8-12%. Intensivlik yuqori. Musobaqa oldidan tayyorgarlik bosqichi (5 hafta) Iqtisodiy va samarali yugurish texnikasini takomillashtirish. Yugurish tezligini silliq va bosqichma- bosqich oshirish Kros yugurish 10-15 km, 12-15 km (150- 160 zarba / min gacha). Tez yugurish 10-15 km (170-180 zarba / min gacha). Tezlashuvlar 5-10 marta 100-600 m. 60-80 m balandlikda 8-10 marta yugurish Umumiy ish hajmi 80-100%. Aerobik anaerob rejimda yugurish hajmi 10-15% ni tashkil qiladi. Anaerobik yugurish 8 - 12%. Yuqori intensivlik 8-10 marta 100-150 m yugurish. Sakrash mashqlari. 85-90% tezlikda 400-600 m turli uzunlikdagi intervalli yugurish. Umumiy rivojlanish mashqlari. To’siqlardan osh yugurish Yozgi musoboqa davri R ivojlanish bosqichi (8 hafta) Psixologik tayyorgarlik. Jismoniy sifatlarni yanada takomillashtirish. Har xil turdagi yugurish taktikasini va musobaqalarga olib borish usullarini tayyorlash Chigal yozdi mashqlari- yugurish 3-5 km. Kros yugurish 60 minut, 12-15 km (150 zarbagacha). Qayta tiklash kesishmasi 10-12 km. Tezlashuvlar 5- 10 marta 100-600 m. 60-80 m balandlikda 8-10 marta yugurish. 85-90% tezlikda 400-600m segmentlarning turli uzunliklari bilan intervalli yugurish 35 daqiqa dam olish. 8-10 marta 100-150 m uchun takroriy yugurish. Tez yugurish 10-15 km (170-180 zarba / min gacha). Umumiy rivojlanish mashqlari. To’siqlardan o’tish. sakrash mashqlari Kattaroq intensivlik va qisqartirilgan yugurish hajmi 70-90%. Asosan 6-10% anaerob energiya bilan ishlaydi. Aerobik rejimda yugurish 10 - 15% 78 3-ilova, 2-jadval Tajriba davomida nazorat guruhining jismoniy tayyorgarligini tekshirish natijalari T/r Pedagogik testlar natijalari Tajribadan oldin Tajribadan keyin 30 m, s 60 m, s 300 m, s 8 00 m, s Tik turgan holda uzunlikka sakrash, sm 1 daqiqa o’tirib turish, necha marta 30 m, s 60 m, s 300 m, s 800 m, s Tik turgan holda uzunlikka sakrash, 1 daqi qa o’tir ib 1 4 .27 7 .64 42.45 2 . 10 .34 210.5 6 2 4.26 8.01 4 2 .2 4 2 . 05 .34 215 . 5 66 2 4.2 6 7 .63 42.24 2.12.45 205.4 65 4 .2 6 7.99 41.56 2.06.45 208.4 65 3 4.30 7.60 42.05 2 .06.50 211.5 64 4. 28 7.97 39. 24 2 .03.50 215.5 65 4 4.25 7. 42.98 2 .05.82 210. 0 62 4.24 7.98 41.89 2 .0 0 .82 212. 0 66 5 4.26 7.02 42.02 2 .08.57 210.5 60 4.25 7.95 41.35 2.05.57 214.5 64 6 4.29 7.03 42.99 2.09.89 209. 3 61 4.24 7.99 42.01 2.04.89 212. 3 66 3-ilova, 3-jadval Tajriba davomida tajriba guruhining jismoniy tayyorgarligini tekshirish natijalari T/r Pedagogik testlar natijalari Tajribadan oldin Tajribadan keyin 30 m, s 60 m, s 300 m, s 800 m, s Tik turgan holda uzunlikka sakrash, sm 1 daqiqa o’tirib turish, necha marta 30 m, s 60 m, s 300 m, s 800 m, s Tik turgan holda uzunlikka sakrash, sm 1 daqiqa o’tirib turish, necha marta 1 4 .27 7.65 42.22 2. 05 . 38 198 61 4.22 7.34 42.00 2. 00 . 35 20 9 67 2 4.31 7.66 42.32 2. 15 . 00 197 54 4.2 3 7.54 42. 10 2. 10 . 10 202 65 3 4.29 7.69 42.25 2. 05 . 12 195.5 55 4.25 7.44 42.08 2. 00 . 24 208.5 61 4 4.28 7.70 42.28 2. 18.14 19 6 52 4.26 7.55 42.06 2. 15 . 24 2 10 66 5 4.30 7.65 42.31 2. 11 . 32 199.4 61 4.24 7.43 42.18 2.08.14 205 68 6 4.29 7.67 42.27 2.12.31 205.0 54 4.22 7.51 42.15 2.10.12 215.9 65 80 3-ilova, 4-jadval Nazorat va tajriba guruh sportchilarining 2022 yil aprel oyida o’tkazilgan musobaqa natijalari T/r 800 metrga yugurish natijalari Nazorat guruhi T/r Tajriba guruh i 1 2 3 1 2 3 1 2 . 10 .34 2.08.13 2 . 05 .34 1 2. 05 . 38 2.06.74 2. 00 . 35 2 2.12.45 2.10.09 2.06.45 2 2. 15 . 00 2.12.07 2. 10 . 10 3 2 .06.50 2.05.23 2 .03.50 3 2. 05 . 12 2.03.03 2. 00 . 24 4 2 .05.82 2.03.84 2 .00.82 4 2. 18.14 2.16.07 2. 15 . 24 5 2 .08.57 2.06.02 2.05.57 5 2. 11 . 32 2.09.84 2.08.14 6 2.09.89 2. 05 .91 2.04.89 6 2.12.31 2.11.79 2.10.12 3-ilova, 5-jadval 81 4 - ilova 1-jadval O’ZBEKISTON REKORDLARI Dastur Natija Erkaklar Shahar Davlat Sana 100м. 10.31 Петр Воробьев Ташкент Ленинград 17.07.1985 200м. 20.74 Олег Журавлев Ташкент Алматы 21.06.2008 400м. 45.37 Сергей Ловачев Термез Киев 22.06.1984 800м. 1:46,98 Эркинжон Исаков Ферган. Обл. Бишкек 23.07.2004 1500м. 3:44,0 Ильшат Калимулин Ташкент Челябинск 30.07.1987 5000м. 13:41,0 Ашур Нормурадов Ташкент Подольск 19.08.1975 10000м. 28:48,4 Абдураман Ибрагимов Ташкент Харьков 9.08.1980 Dastur Natija Ayollar Shahar Davlat Sana 100м. 11.04 Любовь Перепелова Ташкент Бишкек 3.06.2000 200м. 22.27 Эльвира Барбашина Ташкент Москва 8.07.1986 400м. 50.52 Марина Шмонина Ташкент Киев 6.07.1990 800м. 1:56,21 Замира Зайцева Андижан Ленинград 27.07.1983 1000м. 2:33,6 Светлана Ульмасова Андижан Подольск 4.08.1979 1500м. 3:56.14 Замира Зайцева Андижан Киев 27.07.1982 1 миля 4:22,5 Замира Зайцева Андижан Киев 15.06.1981 2000м. 5:37.55 Замира Зайцева Андижан Лондон 4.08.1984 823000м. 8:26.78 Светлана Ульмасова Андижан Киев 25.07.1982 4 - ilova 2 -jadval OLIMPIYADA REKORDLARI ERKAKLAR Dastur Rekord Sportchi Davlat Joyi Sanasi 100 м 9,63 Усэйн Болт Ямайка Лондон 2012 5 августа 2012 200 м 19,30 Усэйн Болт Ямайка Пекин 2008 20 августа 2008 400 м 43,03 Вайде Никерк ЮАР Рио 2016 14 августа 2016 800 м 1:40,91 Дэвид Рудиша Кения Лондон 2012 9 августа 2012 1500 м 3:28,32 Якоб Ингебригстен Норвегия Токио 2020 7 августа 2021 5000 м 12:57,82 Кенениса Бекеле Эфиопия Пекин 2008 23 августа 2008 10 000 м 27:01,17 Кенениса Бекеле Эфиопия Пекин 2008 17 августа 2008 83OLIMPIYADA REKORDLARI AYOLLAR Dastur Rekord Sportchi Davlat Joyi Sanasi 100 м 10,61 Элейн Томпсон- Гера Ямайка Токио 2020 31 августа 2021 200 м 21,34 Флоренс Гриффит- Джойнер США Сеул 1988 29 сентября 1988 400 м 48,25 Мари-Жозе Перек Франция Атланта 1996 29 июля 1996 800 м 1:53,43 Надежда Олизаренко СССР Москва 1980 27 июля 1980 1500 м 3:53,11 Фаит Кипьегон Кения Токио 2020 6 авгучив 2021 5000 м 14:26:17 Вивиан Черуйот Кения Рио 2016 19 августа 2016 10 000 м 29:17:45 Алмаз Аяна Эфиопия Рио 2016 12 августа 2016 84 4 - ilova 2 -jadval JAHON REKORDLARI ERKAKLAR Dastur Rekord Sportchi Davlat Sanasi Joyi 100 m 9.58 Усэйн Болт Ямайка 16.08.2009 Берлин , Герма ния 150 m 14,36 Усейн Болт Я майка 17.05.2009 Манчестер 200 m 19,19 Усэйн Болт Ямайка 20.08.2009 Берлин , Герма ния 300 m 30.85 Майкл Джонсон США 24.03.2000 Претория 400 m 43.03 Вайде Никерк ЮАР 14.08.2016 Рио де Жанейро, Бразилия 500 m 1.00.08 Донато Сабиа Италия 26.05.1984 Busto Arsizio 600 m 1.12.81 Джонни Грей США 24.05.1986 Санта Моника 800 m 1:40.91 Дэвид Рудиша Кения 09.08.2012 Лондон , Вели кобритания 1000 m 2:11.96 Ной Нгени Кения 05.09.1999 Риети , Италия 1500 m 3:26.00 Хишам Эль- Герруж Марокко 14.07.1998 Рим , Италия 85JAHON REKORDLARI AYOLLAR Dastur Rekord Sportchi Davlat Sanasi Joyi 100 m 10,49 Флоренс Гриффит- Джойнер США 16.07.1988 Индианаполис , США 150 m 16,10 Флоренс Гриффит- Джойнер США 29.09.1988 Сеул 200 m 21,34 Флоренс Гриффит- Джойнер США 29.09.1988 Сеул , Южная Корея 300 m 34.41 Shaunae Miller- Uibo Bahamas 20.06.2019 Острава, Чехия 400 m 47,60 Марита Кох ГДР 06.10.1985 Канберра , Австралия 500 m 1.05,9 Татана Коцембова Чехословакия 2.08.1984 Острава 600 m 1.22,63 Ana Fidelia Quirot Куба 25.07.1997 Гвадалахара, Испания 800 m 1:53,28 Ярмила Кратохвилова Чехословакия 26.07.1983 Мюнхен , ФРГ 1000 m 2:28,98 Светлана Мастеркова Россия 23.08.1996 Брюссель , Бельгия 861500 m 3:50,07 Гензебе Дибаба Эфиопия 17.07.2015 Монако , Франция 4 - ilova 3 -jadval OSIYO REKORDLARI Dastur Rekord Erkaklar Davlat Sanasi 100 m 9.83 Su Bingtian Китай 1 августа 2021 200 m 19,88 Zhenye XIE КНР 21 июля 2019 400 m 43,93 Юсеф Ахмед Масрахи KSA 23 августа 2015 800 m 1:42.79 Юсуф Саад Камель Бахрейн 29 июля 2008 1500 m 3:29.14 Рашид Рамзи Бахрейн 14 июля 2006 5000 m 12:51.96 Albert Rop BRN 19 июля 2013 10000 m 26:38.76 Абдулла Ахмад Хассан Катар 5 сентября 2003 OSIYO REKORDLARI Dastur Rekord Ayollar Davlat Sanasi 100 m 10.79 Ли Сюэмэй КНР 18 октября 1997 200 m 22.01 Ли Сюэмэй КНР 22 октября 1997 400 m 48.14 Salwa Eid Nasser BRN 3 октября 2019 800 m 1:55.54 Лю Дун КНР 9 сентября 1993 1500 m 3:50.46 Чу Юнся КНР 11 сентября 1993 875000 m 14:28.09 Цзян Бо КНР 13 октября 1997 10000 m 29:31.78 Ван Цзюнься КНР 8 сентября 1993

1O‘RTA MASOFAGA YUG‘URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORTCHILARNI MASHG‘ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………..….4 1-BOB O’RTA MASOFAGA YUG’URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORCHILARNI MASHG’ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARNI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI …….........7 1.1 O’rta masofaga yugurishning xususiyatlari… …………...…………. … ……...7 1.2 Yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 metr bo’lgan sportchilarni mashg’ulot jarayoninida yuklamalarni maqsadli tashkil etish............................................15 1.3 O’rta masofaga yuguruvchi sportchilarni mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish ……..…………………………………………… . …… 25 Birinchi bob bo’yicha xulosalar …………………………… . …………… …. … 39 2-BOB TADQIQOT USULLARI VA SHAKLLANTIRILISHI ………….…40 2.1 Tadqiqot usullari ......................................................................................... .....40 2.2 Tadqiqotning shakllanishi ………….…………………………………….…..43 3-BOB TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING MUHOKAMASI ...…44 3.1 O’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilar o’rtasida tadqiqot yakuniga ko’ra o’tkazilgan me’yoriy test sinovlar…………...….………….44 3.2 800 metrga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilar uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish dasturi...……………………………….… ……47 3.3 O’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilarni tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish bo’yicha tadqiqot natijalari …………………………….…….51 XULOSA …………………………………………………………………….…..62 ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………… . …..…………………………….63 ILOVALAR …………………………………………………………………..…72

2KIRISH Tadqiqotning dolzarbligi. Xozirgi kunda yosh avlodni har tamonlama yetuk qilib tarbiyalash davlatimizning eng ustuvor vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda. Mustaqillikga erishgan dastlabki kundan boshlab sog’lom avlod tarbiyasi davlatimizning olib borayotgan siyosatning ustuvor yo’nalishi sifatida belgilandi. Sog’lom avlod nafaqat jismoniy baquvvat, balki yoshlarni shu bilan birga chuqur bilimga ega, ma’naviy barkamol, dunyodagi tengdoshlari bilan bellashishga ularga xalqimizning iste’dodi va salohiyatini namoyish etishga qodir bo’lgan avlodlarni tarbiyalash demakdir. 1993-yil 4-martda “Sog’lom avlod uchun” ordenini tasis qilish to’g’risida”gi PF-575-son farmoni, 2017-yil 3-iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3031-son qarori, sohadagi yana bir muhim hujjat bo’ldi. Ushbu qaror bilan O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish dasturi qabul qilindi.[2] Bundan tashqari 1992-yil 14-yanvarda O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuning qabul qilinishi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999-yil 27-maydagi “O’zbekiston jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida” gi 271-son qarori, 2000-yil 26-maydagi O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni, 2015-yil 4-sentabrdagi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni, 2017-yil 7-fevaldagi 4947-sonli farmon asosida “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi” belgilab berilgan 5 ta ustivor yo’nalishlarni 4-ustivor yo’nalishi “Ijtimoiy sohani rivojlantirish bo’lib, bunda o’sib kelayotgan yosh avlodni barkamol insonlar qilib tarbiyalashda jismoniy tarbiyadan unumli foydalanish masalalariga alohida e’tibor berilgan. 2019-yil 19-mart kuni yoshlarga e’tiborni kuchaytirish va bir qancha masalalarga bag’ishlangan video selektor yig’ilishi o’tkazildi. Ushbu video selektorda Prezidentimiz ma’naviy va ma’rifiy sohalardagi ishlarni yangi tizim

3asosida yo’lga qo’yish bo’yicha 5 ta tashabbusni ilgari surdi. Unda 2-tashabbus aynan sport sohasiga yo’naltirilgan bo’lib ya’ni “Yoshlarni jismoniy chiniqtirish, ularni sport sohasida qobiliyatini namayon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratish” dan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “J ismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi PF-5368-son farmoni, hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-oktyabrdagi “ Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi PF -6099-son farmoni va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-yanvardagi “O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida” gi PF- 5924-son farmoni -j ismoniy tarbiya va sport bilan ommaviy ravishda shug’ullanish o’sib kelayotgan yosh avlodni har tamonlama rivojlantirishda, sog’lom turmush tarzini shakillantirishda, ular barkamol inson bo’lib yetishtirishda, qonunbuzarlik va boshqa salbiy illatlardan xalos etishda jismoniy tarbiya va sport asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. [1,2,3,4,5] Shu boisdan Mamlakatimizda yosh yengil atletikachilarimizni tarbiyalashda va ularning jismoniy sifatlarini rivojlantirishni to’laqonli amalga oshirishda aloxida axamiyat kasb etadi. Yuqoridagi fikrlarni taxlili shuni ko’rsatadiki, biz tomonimizdan tanlangan “O’rta masofaga yug’uruvchi 15-16 yoshli sporchilarni mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish samaradorligi ” mavzusi xozirgi kunda dolzarb masalalardan biri bo’lib hisoblanadi. O’rta masofaga yugurish - yengil atletikaning bir turi bo’lib, birlashtiruvchi masofalar sprintga qaraganda uzunroq, lekin uzoq masofalarga qaraganda qisqaroq. O’rta masofalar ro’yxatida 800 m, 1000 m, 1500 m, 2000 m, 3000 m, 3000 m g’ovlar osha masofalar kiradi. Eng nufuzli dasturlar ichida 800 m, 1500 m va 3000 m g’ovlar osha yugurish masofalaridir. O’rta masofaga yugurish yengil atletikaning eng mashhur va ajoyib turlaridan biridir, chunki u uzoq masofaga yugurish kabi uzoq emas va sprint kabi tez emas. Bu sportchilar o’rtasidagi

4shiddatli raqobat va musobaqaning maksimal dinamikligi bilan bog’liq, chunki ushbu turdagi har qanday darajadagi musobaqalar qisqa vaqt ichida barcha eng yaxshi fazilatlarini butun masofaga to’g’ri taqsimlashga intiladigan eng ko’p sportchilarni o’z ichiga oladi. Trenerlar va sportchilar doimo eng yuqori natijalarni qo’lga kiritishning eng yangi usullarini izlaydilar. Shu munosabat bilan 15-16 yoshli sportchilarning 800 metrga yugurishga maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish muammosi yillar davomida dolzarbligicha qolmoqda. Buni Matveeva L.P., Ozolina N.G. kabi mualliflarning asarlari tasdiqlaydi va boshqalar [34; 35; 43; 44]. Tadqiqot obyekti - yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 metr bo’lgan 15-16 yoshli sportchilarni tayyorlash jarayoni. Tadqiqot mavzusi- o’rta masofaga yug’uruvchi 15-16 yoshli sporchilarni mashg’ulot jarayonida tezkor-kuch sifatlarni rivojlantirish samaradorligi. Tadqiqot maqsadi -800 metrga yuguruvchi 15-16 yoshli o’g’il bolalarning musobaqa faoliyatida samaradorligini oshirish imkonini beruvchi maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish dasturini ishlab chiqish va tajribani asoslash. Tadqiqot gipotezasi- o’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli o’g’il bolalarni mashg’ulot jarayonida maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish samarali bo’ladi, agar: -maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasini diagnostika qilish; -o’rta masofalarga yugurish parametrlari va tezkor-kuch sifatlarni takomillashtirishni hisobga olgan holda sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish bo’yicha dasturini ishlab chiqish; - samaradorlik mezoni sifatida, 15-16 yoshli sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi darajasi va musoboqadagi faoliyati natijalarini oshirishini hisobga olinadi. Tadqiqot maqsadlari: 1. Malakali o’rta masofaga yuguruvchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi muammosi holati bo’icha nazariy tahlilini o’tkazish. 2. Yugurish bo’yicha ixtisosligi 800 metr bo’lgan 15-16 yoshli

5sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligining boshlang’ich darajasini o’rganish. 3. 15-16 yoshli 800 metrga yuguruvchi sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish dasturini ishlab chiqish va tajriba sinovdan o’tkazish. Tadqiqotning amaliy ahamiyati : ixtisosligi bo’yicha o’rta masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish bo’yicha dastur ishlab chiqish va uni amalda qo’llash. Dissertatsiya materiallaridan IBO’SM va BO’SM yengil atletika trenerlari tomonidan ixtisosligi 800 m masofaga yuguruvchi 15-16 yoshli sportchilarning mashg’ulot jarayonini tashkil etishda foydalanish mumkin. Tadqiqot bazasi. Qo’yilgan vazifalarga muvofiq, o’rganish ishlari Samarqand viloyati sportning o’yin turlari va yengil atletika bo’yicha ixtisoslashgan bolalar-o’smirlar sport maktabi bazasida olib borildi. 1-BOB O’RTA MASOFAGA YUG’URUVCHI 15-16 YOSHLI SPORTCHILARNI MASHG’ULOT JARAYONIDA TEZKOR-KUCH SIFATLARINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. O’rta masofaga yugurishning xususiyatlari Yengil atletika - sport malikasi. Bu shior ko’p yillar davomida o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Yengil atletika 24 ta dasturni o’z ichiga oladi, Olimpiya o’yinlarining asosi va uning eng muhim ustunligi, qulayligi, har kim o’z kuchini va imkoniyatlarini sinab ko’rishi mumkin. Erkinjon Tulkinovich Isakov (1974 yil 25 noyabr) - O’zbekiston sportchi si , ixtisosligi o’rta masofaga yugurish , O’zbekiston milliy terma jamoasi (1999 yildan). XXVII yozgi Olimpiya o’yinlari (2000) (Sidney, Avstraliya), shuningdek, XXVIII Yozgi Olimpiya o’yinlari (2004) (Afina, Gretsiya) ishtirokchisi 800 metrga 4-poygada 1:48,28 natija ko’rsatdi, ammo bu natija turnirning final qismiga o’tish uchun etarli emas edi. Zamira Xamatxanovna Zaytseva ( 16 fevral 1953 yil ) - Yengil atletikachi ,

O'xshashlar

13-14 YOSHLI GANDBOLCHILARNING MASHG’ULOT JARAYONIDA SAKROVCHANLIK JISMONIY QOBILYATINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH USULLARI
O’ZBEKISTONDA ZAMONAVIY VOLEYBOLNING DOLZARB MUOMMOLARI
YOSH QO’L TO’PICHILARNI O’YIN IXTISOSLIGIGA QARAB HUJUM TEXNIKASINI O’RGATISH METODIKASI
Bolalar va o‘smirlar sport maktabi o‘quvchilarini barqarorlashtrishda tanlov o‘tkazishning metadalogik asoslari
O‘SMIR VOLEYBOLCHI QIZLARNI SAKRASH CHIDAMKORLIGINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI