logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEKISTON O‘SIMLIKLARI” MAVZUSINI O‘QITISHDA KLASTER VA VENN DIAGRAMMASIDAN FOYDALANISH

O‘ZBEKISTON O‘SIMLIKLARI” MAVZUSINI O‘QITISHDA KLASTER VA VENN DIAGRAMMASIDAN FOYDALANISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

353.517578125 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEKISTON O‘SIMLIKLARI” MAVZUSINI O‘QITISHDA KLASTER VA VENN DIAGRAMMASIDAN FOYDALANISH 1 Kirish 3 I BOB O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI ………………………………. 5 1.1 Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati. 5 1.2 O’zbekiston tabiiy geografiyasini o’qitishda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari …………………………... 13 1.3 Pedagogik texnologiyalarning asosiy jarayonlari ……………………… 18 II BOB VEN VA KLASTER TEXNOLOGILARI ASOSIDA O’ZBEKISTON O’SIMLIKLARI MAVZUSINI O‘QITISHNING SAMARALI YO‘LLARI VA VOSITALARI ……………………… 32 2.1 O’zbekiston da hududida tarqalgan o‘simliklarini o‘rganishning ahamiyati ………………………………………………………………. 32 2.2 “ Ven ” va “Klaster” ta’lim texnologiyasi ning qo’llashning afzalliklari… 45 2.3 “ O’zbekiston o’simliklari”mavzusini bo‘yicha o‘quvchilarga mo‘ljallangan keys topshiriqlari va ishlanmalar …………………….. 53 Xulosa ..……………………………………………………………………. 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………… 5 Mundarija 2 KIRISH Bitiruv ishing dolzarbligi. Mamalakatimiz ijtimoiy –ma'naviy h ayotining barcha sa h olarida bo'lganidek, ta'lim tizimida xam keng q amrovli islo h otlar yo'lga q o'yildiki, bunda ta'lim tarbiya tizimiga, oliy ta'limning o' q uv – tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini olib kirish or q ali uning sifatini uzluksiz ravishda takomillashtirib borish, ta'lim samaradorligini ortirish talab etilmo q da. O'zbekiston Respublikasida demokratik va h u q u q iy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning musta q il va erkin fikrlay olishi ro'y berayotgan vo q ea- h odisalarga shaxsiy munosabatini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borli q da kechayotgan o'zgarishlarga nisbatan shaxsiy nu q tai nazarning shakllanishi shaxs faolligini ko'rsatuvchi mu h im ji h atlardan biridir. Q olaversa, musta q il fikr egasi bo'lgan shaxs o'z imkoniyatlari, q obiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffa q iyatli ravishda olib borilayotgan ta'limiy islo h otlarning h am asosiy ma q sadi erkin, musta q il fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Ta'lim so h alarida il g’ or texnologiyalarni q o'llash shartlaridan biri - malakali mutaxassislarni tayyorlash, ularning kasbiy ma h oratini doimiy ravishda oshirib borishga erishish ekanligidan h am anglanadiki, ijtimoiy, i q tisodiy va madaniy h ayot bir-biri bilan uzviylik, alo q adorlik h amda yaxlitlik tamoyili asosida rivojlanib boradi. Jamiyat ijtimoiy h ayotida etakchi o'rin tutgan g’ oya va q arashlar i q tisodiy ishlab chi q arish rivojiga o'z ta ’ sirini o'tkazsa, o'z navbatida, i q tisodiy o'sish a h olining madaniy turmush tarzining yaxshilanishiga olib keladi. Tabiiy ravishda zamonaviy fan-texnika yutu q laridan samarali va unumli foydalana olish vazifasi mazkur fan oldiga h am q o'yilgandir. Ayni va q tda Respublika ijtimoiy h ayotiga shiddatli tezlikda axborotlar o q imi kirib kelmo q da va keng ko'lamni q amrab olmo q da. Axborotlarni tezkor suratda q abul q ilib olish, ularni ta h lil etish, q ayta ishlash, nazariy ji h atdan umumlashtirish, xulosalash h amda o' q uvchiga etkazib berishni yo'lga q o'yish ta'lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri h isoblanadi. 3 Kadrlar tayyorlash milliy dasturida Maktablarda tizimini tashkil etish va rivojlantirish uchun «Yangi pedagogik texnologiyalar.. tizimidan foydalangan holda talabalarni o‘qitishni jadallashtirish»ga erishish zarur, deb qayta-qayta ta’kidlangan hamda O’zbekiston respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi ” qonunda ham o’z aksini topgan. Hozirgi kunda umumiy o’rta ta’lim maktablarida O‘zbekiston tabiiy geografiyasini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanishni keng joriy qilish vazifalari muhim sanaladi. Bunday olib qaraganda bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bo‘lajak mutaxassis shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va innovatsion o‘qitish texnologiyalarini bilish faolligi, ko‘nikmalarini rivojlantirish maktablarda muassasalarida o‘qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablairda O‘zbekiston tabiiy geografiyasi fani misolida olib boriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlarini har tomonlama nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish va tahlil etishni dolzarbligidan dalolat beradi. Bitiruv ishi kirish, ikki bob, ettita paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. Bitiruv ishida 30 ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Ishning asosiy hajmi 60 betni tashkil etadi. 4 I BOB. O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI . 1.1 Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati. Kelajak bugungi maktab partasiga o’tirgan voqealikni serqirra sirlarini bilishga intilayotgan yoshlar qo’lida ekan, avvalo, ular i’stedodini aniqlash, qobilyat iqtidorini rivojlantirish, intellektual zakovati, ma’naviy aqliy salohiyatini yuksaltirish dolzarb masala bo’lib xisoblanadi. Bu vazifani xal qilish uchun yoshlarni hayotga, mehnatga tayyorlashning yangi texnologiyasi, metod, usul, vositalardan foydalanish lozim bo’ladi. Qolaversa yangilangan ta’lim tizimi, mazmuni uchun eski qolipdagi metod, usullarini qo’llash, mantiqsiz hisoblash, xuddi odamning barcha kiyimlarini yangilashu, oyog’idagi poyafzalini yirtiq holda qoldirganday bo’ladi. Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish o’quvchilarning mustaqil ijodiy tafakkurini o’stirish, pedagogik jarayonda innovatsion texnologiyalardan keng va samarali foydalanishnigina emas, balki, mazkur jarayonni rejalashtiruvchisi, amalga oshiruvchisi va boshqaruvchisi bo’lgan o’qituvchining kasbiy saviyasi, kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalasiga chuqurroq yondashuvni talab etadi. Shu sababli mustaqillik sharoitida ta’lim- tarbiya, malakali mutaxassilar tayyorlash, shuningdek, pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga qo’yilayotgan talablarning soni har qachongidan ortib bormoqda. Bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bo’lajak mutaxassis shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va bilish faolligi ko’nikmalarini rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida o’qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Bugungi kunda ta’lim tarbiya jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida qurish, ta’lim islohotlarining maktab oldiga qo’ygan muhim vazifalaridan biridir. Ta’lim tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish uchun, avvalo o’qituvchi pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyatini bilishi va 5 uning shakllarini mukammal o’zlashtirgan bo’lishi lozim. Masalan: o’qituchi mahoratiga qo’yiladigan talablar kasbiy layoqat, psixologik-pedagogik tayyorgarlik, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish mahorati, o’quv adabiyotlari turlarini bilish, yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini egallaganlik, internetning global tarmog’i bilan ishlash bo’yicha amaliy ko’nikmalar, predmetlararo aloqalardan foydalanish mahorati va hakoza. Mamlakatimiz talim sohasida ro’y berayotgan tub burilishlar har bir talim muassasida didaktik soxasini jonlantirishni talab etadi, yangilikni joriy etish yo’li esa har doim murakkab va uzoq. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, pedogogik texnologiyalar yaqin yillar ichida didaktik yangilikka kirishishning asosiy manbai bo’lib qoladi . Ta'lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo'llash uchun geografiya o'qituvchilari maxsus metodik bilim va ko'nikmalarni egallashlari, pedagogik amaliyotda zarur bo'ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo'lishlari lozim Pedagogik texnologiya atamaiga shu muammo bo'yicha izlangan har bir olim o'z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta'rif bergan. Hali bu tushunchaga to'liq va yagona ta'rif qabul qilinmagan. Ushbu ta'riflarning ichida eng maqsadga muvofig’i YUNESKO tomonidan berilgan ta'rif sanaladi. Pedagogik texnologiya-o'qitish shakllarini optimallashtirish maqsadida o'aitish va bilimlarni o'zlashtirish iarayonida inson salohiyati va texnik resurslarni qo'llash, ularning o'zaro ta'sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir. Bu yerda inson salohiyati deyilganda o'qituvchining pedagogik va o' quvchilarning bilish faoliyati, texnik resurslar deganda o' qitish metodlari va vositalari nazarda tutilmoqda. Pedagogik texnologiya-shunday bo’limlar sohasiki, ular yordamida 3-ming yillikda davlatimiz ta’lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, o’qituvchi faoliyati yangilanadi, o’quvchilarda xurfikrlik, bilimga chanqoqlik, vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari tizimli ravishda shakllantiriladi. Bundan tashqari pedagogik texnologiya-ta'lim jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida o'qitish va bilimlarni o'zlashtirish jarayonida o'qituvchining pedagogik va o'quvchining o'quv-bilish faoliyatini uyg’un ravishda tashkil etish, mazkur faoliyatni faollashtirish maqsadida, samarali o'qitish 6 metodlari, vositalari va shakllarini qo'llash, ularning o'zaro ta'sirini aniqlashga imkon beradigan tizimlar majmuasidir. Pedagogik texnologiyalarning uchta darajasi mavjud: 1. Umumiy metodik daraja. Umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) darajada pedagogik texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, kontseptual asoslari, o' qituvchi va o' quvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishning o'ziga xos xususiyatlari ishlab chiqiladi. 2. Xususiy metodik darajada muayyan bir o'quv fani, kursni o'qitish jarayonining maqsadi va vazifalarini amalga oshirish maqsadida ta'lim mazmunini o' quvchilar ongiga singdirishda foydalaniladigan o' qitish metodlari, vositalari va shakllarining majmuasi tushuniladi. 3. Lokal’ (modul) darajada ta'lim-tarbiya jarayonining ma'lum bir qismida mazkur qismning xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiya tushuniladi. Pedagogik texnologiyalarning yuqorida qayd etilgan uchta darajasi bir- birini to'ldiradi va taqozo etadi. Hamkorlik-o'qituvchi va o’quvchilarning o'quv- bilish faoliyatini takomillashtirish, ularni ma'naviy, axloqiy, intellektual jihatdan rivojlantirish, bu jarayonni bir-biriga uyg’unlashtirish, faoliyatning natijasi va borishini hamjihatlikda tahlil qilish imkonini beradi. Demokratlashtirilgan jarayonni insonparvarlashtirish o'quv-tarbiyaviy jarayonining maqsadini amalga oshirish, tahsil oluvchilarning o'quv-bilish va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish, o'quv mehnatining xarakteri va mazmunini o'zgartiradi va shaxsning uyg’unlikda rivojlanishiga qulay psixologik muhit yaratadi. O'qitish jarayonini demokratlashtirishning tub mohiyati o'quvchilar- ning o'quv-bilish faoliyatini tashkil etishda ularga tanlash imkoniyati berilishidir. Geografiya o'qituvchisi o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishda o'quvchilarning xoxishiga ko'ra individual tarzda, juftlikda yoki kichik guruhlarda tashkil etishi lozim. Shuningdek, uy vazifalari ham hamma uchun yagona va majburiy bo'lmasdan bir necha variantda tayyorlanishi va o'quvchilar o'z xoxishiga ko'ra tanlashlari mumkin. Hozir ta’lim-tarbiya sohasida rivojlanib borayotgan 7 yo’nalishlardan biri-zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash bo’lib, uni amalga oshirish dolzarb vazifalardandir. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tamonidan o’z bilim va tajribalarini o’sib kelayotgan avlodga o’rgatishdan iborat bo’lib, bu jarayonda asosan, inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan-avlodga uzatish amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya jarayoni sifatida ishtirokchilarning faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonning pirovard maqsadi barkamol insonni shakllantirish va rivojlantirish bo’lib, asosan quyidagilardan tarkib topadi: - ta’lim-tarbiya berish; - axborotlarni avloddan-avlodga uzatish; - mustaqil fikrlashga o’rgatish; - bilim, ko’nikma, malakalarni o’rgatish va o’zlashtirilishiga erishish; - turli metodlarni qo’llash va takomillashtirish; - ta’lim-tarbiya jarayonida insonparvarlik, halqparvarlik, mafkuraviy tamoyillarga asoslanish; o’quvchining tayyorgarlik darajasini, fiziologik, yosh xususiyatlarini, gigiyenik talablarni hisobga olish. Pedagogik texnologiya o’quv jarayoni(ya’ni o’qituvchining, o’quvchining faoliyati bilan), uning tarkibi, vositalari, usullari va shakllari bilan eng ko’p darajada bog’langan. Hammamizga ma’lumki, inson hamma sohada biror maqsadga erishish uchun, o’ziga ma’qul bo’lgan yo’l, usul, vositalardan foydalanib, zarur faoliyatni amalga oshiradi. Demak, avval maqsad paydo bo’lsa, keyin shunga muvofiq, mavjud imkoniyatlarga suyangan holdagi faoliyat kelib chiqadi. Ushbu sxemada pedagogik texnologiyaning asosiy tarkibiy qismlari aks etgan. 8 V.P.Bespalko ta’kidlaganidek: «Pedagogik texnologiya-bu o’qituvchi maxoratiga bog’liq bo’lmagan holda, pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan, o’quvchi shaxsini shakllantirish jarayonini ifodadash-loyihalashdir». Tarixiy pedagogik texnologiya elementlariga nazar tashlaydigan bo’lsak, maktab va madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan keng foydalanish asosida o’quvchilarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda go’zal nutq tarkib toptirilgan. Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta’lim usullaridan biri sifatida qo’llaniladi. Bunda o’quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to’g’ri so’zlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga xamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga o’rgatilgan. Masalan, suqrotona suxbatlar deganda o’qituvchining o’quvchini mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi noto’g’ri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlagan xolda ularni tuzatish yo’liga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi. Bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin: 1. Savol-javoblar orqali o’quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy tarzda aniqlash; 1. O’rganilayotgan mavzuning mazmunini o’quvchi motivlariga muvofiqlashtirish. Bu asosan o’quvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos bo’lgan 9 misollar tanlash orqali amalga oshiriladi; 3. O’quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan, rag’batlantirish usullaridan foydalaniladi; 4. O’qituvchi o’zini bilmaydigan odamdek, o’quvchidek, tutib, savollar berib boradi; 5. O’quvchining to’g’ri fikrlarini rag’batlantirish orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, so’zlashga jalb qilish; 6. O’quvchining xato fikrlarini aniqlab borish; 7. O’quvchining xato fikrlariga nisbatan to’g’ri fikrni o’qituvchi tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali o’quvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va o’quvchini o’z xatolarini o’zi tuzatishiga yo’naltiriladi. Bundan ko’rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubxasiz bo’lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o’qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo’lishi kabilardan iborat[20]. Ta’lim jarayonida bilim oluvchining faolligi tamoyili pedagogikada eng muhim tamoyillaridan bo’lib kelgan. Uning mohiyati o’rganilayotgan predmetni talabalar tomonidan maqsadli va faol qabul qilinishi, anglanishi, qayta ishlanishi va qo’llanilishidir. Ta’lim olishning faolligi o’quvchilardagi yuqori motivatsiya, ular tomonidan yangi bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish ehtiyoj sifatida qabul qilinishi, ta’lim jarayoni natijalari samarali bo’lishi bilan sifatlanadi. Faollik o’quvchilarning barcha faoliyat shakllarida mavjud- o’zgartirish faoliyati, bilish faoliyati, muloqot va boshqalar. O’z faoliyati natijasida atrofdagi olamda va insonning o’zida ma’lum o’zgarishlar sodir bo’ladi[19]. Ma’lumki, o’quvchilar geograiya fani doirasida o’rganilayotgan mavzuga bir hilda yondashmaydilar. Bunga ularning munosabatini qaysi ko’rsatkichlar orqali aniqlash mumkin? Oquvchilarning darsga bo’lgan munosabati aynan bilim olishdagi faollik, bilan sifatlanadi. Bu faollik o’quvchini o’rganish predmetiga “kirib borishining” intensivligi va mustahkamligini belgilab beradi. 10 Faollik tuzilmasi quyidagi tarkibiy qismlar orqali ifodalanadi: ta’limiy vazifalarni bajarishga bo’lgan tayyorlik; mustaqil faoliyat olib borishga intilish; bajarilayotgan harakatlarni anglanganligi; faollik predmetiga yo’naltirilgan diqqatning mustahkamligi; o’z bilim darajasini yanada oshirishga bo’lgan intilish. O’quvchi ma’lum darajada mahsuldor, bajaruvchi, qayta tiklovchi faoliyatini belgilab, unda ko’proq boshqarilayotgan obyekt rolini ijro etadi. Bu darajadagi faoliyat “obyekt faoliyati” deb nomlanadi. Yuqori darajada faollik ta’lim oluvchi faoliyatining birlamchi sababi, manbasi ro’lini o’ynab, ijodiy, o’zgartiruvchi sifatga ega. Bunda faoliyatni amalga oshiruvchi o’quvchi subyektdir va faoliyatda uning irodasi ishtirok etadi (“subyekt faoliyati”). Bunday faoliyat quyidagi jihatlar bilan farqlanadi: faoliyat amalga oshirilayotgan vaqtda subyektning ichki sifat va holatining o’ziga hosligi - maqsadlash, rejalashtirish, natijani oldindan ko’rishga bo’lgan ichki motivatsiyaning mavjudligi(vaziyatdan kelib chiqib, biror fakt ta’sirida amalga oshiriladigan birinchi daraja faolligidan farqli); ixtiyoriyligi, ya’ni bu faoliyat subyektning o’z maqsadi va irodasiga aoslanadi; vaziyatdan yuqoriligi, ya’ni oldindan belgilangan maqsadlar doirasidan chiqib ketishi (faoliyatning kengayishi); mustaqillikka intilish, ko’zlangan maqsadga erishish yo’lida izchil va mustaqil faoliyat olib borishi. Subyekt faoliyati jarayonida o’quvchining individualigi, mehnatga layoqati, ijodkorligi, tashabbuskorligi, raqobatbardoshligi va boshqa jihatlari namoyon bo’ladi. Har bir pedagogik texnologiya o’quvchilar faoliyatini faollashtiruvchi va intensivlashtiruvchi vositalarga ega. Quyidagi vaziyatlar ta’lim mashg’ulotida eng yuqori faollashtiruvchi samara beradi: - hodisa va jarayonlarni mustaqil tushuntirib berish; - o’z nuqtai nazarini isbotlash; - munozara va bahslarda ishtirok etish; 11 - o’z guruhdoshlariga yoki o’qituvchiga savol berish; - boshqa o’quvchilar javobiga taqriz berish va javobini baholash;; - o’zlashtirishi past bo’lgan guruhdoshlariga materialni tushuntirish; - o’z kuchini inobatga olgan holda o’ziga mos vazifa tanlash; - bir muammoning bir necha yechimlarini izlab topish; - o’z harakatlari natijasini tekshirish, ularni (harakatlarni) tahlil qilish; - o’zida shakllantirilgan bilim ko’nikmalarni qo’llab, vazifalarni yechish. Geografiya ta’limi jarayonida turli xildagi pedagogik texnologiyalardan foydalanish bugungi kun talabidir. Shuning uchun, ta’lim jarayoniga pedagogik texnologiyani tatbiq etish yuqorida keltirilgan dolzarb muammolarni ijobiy hal etishga xizmat qilishi darkor. Pedagogik texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbiq etilishi, o’quvchilarda dars jarayonining ta’sirchanligi va amaliy ko’nikmaga ega bo’lishligini kafolatlaydi. 12 1.2. O’zbekiston tabiiy geografiyasini o’qitishda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari . Pedagogik texnologiya murakkab bo’lib, an’anaviy dars berish usullarining yaxshi tomonlarini o’zida mujassamlashtirgan, yangicha yondashuvi qo’llagan holda eng zamonaviy pedagogik tadbirdir. Uning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, pedagogik texnologiyada dars mashg’ulotlarini o’tkazish jarayonida amalga oshiriladigan ishlarning bosqichma-bosqich va daqiqama-daqiqa oldindan loyihasi tuzib olinadi. Shunda, dars jarayonida yoritiladigan mavzular bo’yicha tayanch tushunchalar va ular asosida tuzilgan nazorat savollari, qo’llaniladigan interfaol vosita va didaktik materiallar loyihada belgilab olinadi. Dars mashg’ulotlari bilim berish va ularni o’quvchilar tomonidan eslab qolish bilan chegaralanmay, berilgan bilimlar asosida amaliy mashqlarni bajara olishi, o’zlashtirishi, o’qituvchi tomonidan doimiy nazorat ostiga olinadi, kerakli maslahatlar beriladi, asoslanadi hamda bilim va ko’nikmalar xayotiyligi isbotlanadi va hokazo. Ta'lim jarayonini tarbiya bilan, bilim, ko'nikma va malakalarni bir-biri bilan ajratilgan holda shakllantirishga mo'ljallangan o'quv faoliyatini tashkil etish mumkin emas[21]. Pedagogik texnologiyalarning o'ziga xos xususiyatlari, mohiyati va mazmuniga ko'ra ikki guruhga ajratiladi: 1. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o'zgartirishda qo' llaniladigan pedagogik texnologiyalar. 2. Geografiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar. Yuqori samara beradigan va o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishlarini rivojlantiruvchi pedagogik texnologiyalar to’g’risida ushbu bitiruv malakaviy ishimning ikkinchi bobida batafsil to’xtalib, ma’lumotlar keltiriladi. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o'zgartirishda qo' llaniladigan pedagogik texnologiyalar guruhiga: Ta'lim jarayonini insonparvarlashtirish va texnologiyasi; Shaxsga yo' naltirilgan texnologiyalar; Rivojlantiruvchi ta'lim texnologiyalari; 13 Ta'limni differentsiallashtirish va individuallashtirish; Geografiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar guruhiga: Didaktik o'yin texnologiyasi, muammoli ta'lim texnologiyasi, modulli ta'lim texnologiyasi, hamkorlikda o'qitish texnologiyasi, loyihalash texnologiyasi va an'anaviy ta'lim texnologiyalari kiradi. O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etganda, ta'lim-tarbiya jarayonini yaxlit, bir tizim holatida, bilim, ko'nikma va malakalarni bir-biri bilan uzviy ravishda shakllantirish lozimligini qayd etish zarur. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni hal etish va an' anaviy ta' lim tizimidagi kamchiliklarga barham berish, ta' lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun o'quvchilarning bilish faoliyatini yalpi o' qitish bilan bir qatorda, individual va kichik guruhlarda o' qitishni tashkil etish maqsadga muvofiq. O'quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etilganda o'quvchilar o'quv materialini mustaqil o'zlashtiradilar, ularning aqliy rivojlanishi, qiziqishi, ehtiyoji, iqtidori, bilimlarni o'zlashtirish darajasi hisobga olingan holda tuzilgan o'quv topshiriqlarini mustaqil bajaradi va o'z bilish faoliyatining sub'ektiga aylanadi. Quyida jadval ko’rinishida pedagogik munosabatlar tipining o'ziga xos xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. Pedagogik munosabatlar O'qituvchi faoliyati O' quvchi faoliyati Sub'ekt - ob' ekt munosabatlarda Yangi mavzu materiali eng oson o'zlashtiriladigan usulda, tayyor axborot shaklida bayon etiladi. Tegishli hollarda savol- javob o'tkazadi, bilimlarni mus- tahkamlab, baholashni amalga oshiradi. Passiv, faqat axborotlarni qabul qilishga, shu holatda eslab qolish, savollarga javob berish, ko'rsatmaga binoan ish ko'rish. Dars foydalanilayotgan texnologiyalari talablari asosida Tavsiya etilgan o' quv topshiriqlari Sub'ekt-sub'ekt munosabatlarda tashkil etiladi. Yangi mavzu materiali o' quvchilar tomo- nidan mustaqil o'rganishlari uchun o' quv topshiriqlari tavsiya etadi. Tegishli hollarda yordam uyushtiradi, savol- javob o'tkazadi, bilimlarni mustahkamlash, o'z -o'zini, o'zaro nazorat va o'qituvchi nazorati orqali baholashni amalga oshiradi. asosida o'z o'quv faoliyatini tashkil etadi, muammoli vaziyatlardan chiqishning eng muqobil variantini ishlab chiqadi, avval o'zlashtirgan bilim va ko'nikmalaridan foydalanib, yangi bilim- larni o'zlashtiradi, o'z faoliyatini o'rtoqlarining faoliyati bilan 14 Ta'lim-tarbiya jarayonida sub'ekt-sub'ekt munosabatlarni vujudga keltirishda o'quvchilarning bilish faoliyatini individual va kichik guruhlarda tashkil etish maqsadga muvofiqdir[21]. O' quvchilarning geografiya fanini egallashga bo' Igan qiziqishini orttirish va bilim olishga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish, ta'lim-tarbiya jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligini ta'minlash, inson, jamiyat va atrof- muhitning o'zaro munosabatlarini uyg’unlashtirish, ta'lim oluvchilarda ongli intizom, insoniy qadr-qimmat tuyg’usi, yuksak ma'naviyat, ijtimoiy meyyorlarga asoslangan xulq-atvor, estetik boy dunyoqarash, mantiqiy va ijodiy fikrlashni tarkib toptirish maqsadida O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o'qitishga yangicha yondashish maqsadga muvofiq deb hisobladik[12]. Yangicha yondashuvning asosiy mohiyati, an'anaviy ta'limda ko'zda tutilgan natijalarni bermayotgan majburan o'qitishdan voz kechish va uning o'rniga: zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali geografiya darslari jarayonini samarali tashkil etish; mustaqil ish va mustaqil faoliyatni amalga oshirish; tegishli talablarni jamoa orqali qo'llashni amalga oshirish muhim sanaladi. Yangi munosabatlarning vujudga kelishi o’quvchi shaxsiga tafovutlab yondashishni, ya'ni ta'lim jarayonini differentsiallashtirish va individuallashtirish printsipini talab etadi. Mazkur printsiplar asosida ta'lim jarayonini tashkil etishda: - o' rta saviyali o' quvchiga nisbatan mo' Ijal olishdan voz kechish; - dars jarayonida har bir o’quvchning eng yaxshi sifatlarini aniqlash va uni rivojlantirish, qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, yo'nalishi, sifatlari, aqliy jarayonining xususiyatlarini aniqlash; - dars jarayonini har bir o'quvchining ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatiga yarasha o'quv topshiriqlarini tayyorlash hamda o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim bo'ladi. Pedagogik texnologiyaning o’ziga xos xususiyatlarida: 15 -Barcha o’quvchilar o’z qobiliyatlari darajasida albatta o’zlashtirishlari kafolatlanadi. -O’quvchilarning dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlashi, ijod etishi va izlanishiga majbur etishi; -O’quvchilarni o’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlarini doimiy ravishda bo’lishini ta’minlashi; -O’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqishini mustaqil ravishda har-bir masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirishi; -O’qituvchi va o’quvchining hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkilllanishi. Bizning fikrimizcha, pedogik texnologiyaning eng asosiy negizi bu o’qituvchi va o’quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishshlari uchun tanlangan texnologiyalarga bog’liq deb xisoblaymiz, ya’ni o’qitish jarayonida maqsad boyicha kafolatlabga natijaga erishishda qo’llaniladigan har bir ta’lm texnologiyasi o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida hamkorlik faoliyatni tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o’quv jarayonida o’quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, ijobiy ishlay olsalar, izlansalar. tahlil eta olsalar. o’zlari xulosa aila olsalar. o’zlariea. Guruhga guruh esa ularga baho bera olsa, o’qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha ana shu o’qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o’quv predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor, ya’ni o’quv jarayonidagi pedogogik texnologiya bu yakka tartibdagi jarayon bo’lib, u o'quvchining ehtiyojidan kelib chiqqa xolda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogk jarayondir[20]. O'quvchilarning o'zlashtirgan bilimlarini amaliyotga qo'llashda ko'nikma va malakalar muhim rol’ o'ynaydi. Ko'nikma va malakalarni til bilan tushuntirib bo'lmaydi, ularni amaliy faoliyatda ko'rsatish kerak bo'ladi. Shu sababli inson hayotining asosini faoliyat usullari (ko'nikma va malakalar) tashkil etib, u o’quvchining muhim sifati sanaladi. O'quvchilarning dunyo haqidagi bilimlarida, 16 bu borada tushunchalarni tarkib toptirishda xilma-xil ta’lim uslublari, vositalaridan unumli foydalanishga to'g'ri keladi. Geografik bilimlar nafaqat geografiya, balki, o'quvchilarning kelgusida qanday kasblarni egallashlaridan qat’iy nazar, ularning dunyo qarashlari takomillashuvi uchun nihoyatda zarur. Agar har bir inson uchun o'qish, yozish, hisoblay olish qanchalik zarur bo'lsa, ularning madaniyatli kishilar bo'lib yetishishlarida geografik bilimlar ham shunchalik zarur. Umuman har bir o'quvchining kelajakdagi shaxsini belgilashda geografik bilimlarning roli cheksizligini hayotni o'zi isbotlamoqda. Hozirgi davrda geografik bilimlar mazmuni va undagi o'zgarishlar nihoyatda tezlik bilan o'zgarmoqda. Har bir xudud o'ziga xos iqlim, tuproq, aholi resurslariga ega. Bu o'z navbatida ularni o'rganishda o'ziga xos bo'lgan metodlarni qo'llashni taqoza qiladi va x.k. Buyuk pedagoglarimiz o’qituvchini “amaldagi ruxshunos” deyishgan. Bir soatlik dars jarayonida o’qituvchi 100 dan ortiq muammoli vaziyatlarga duch kelishi mumkin. Jamoada sog ’lom muxitni ta’minlashda, o’quvchi ning ma’naviy va axloqiy qiyofasini shakllanishida muammoli vaziyatlarning ijobiy yechimi aloxida axamiyat kasb etadi. Mustaqil fikr-mulohaza insonda maviud bilimlarni. fikr va voaelikka b o’lgan munosabatlarning erkin yuzaga chiqarilishidir. Albatta, ushbu jarayon o’z-o’zidan royobga chiqmaydi, ayniq sa, ta’lim-tarbiyada. Ma’lumki, ta’lim o’qituvchi va o’quvchi orasida o’rnatiladigan pedagogik munosabatlar majmuidir. Ana shu munosabatlarda o’zaro ishonch, talab va tartib muximdir, ya’ni bilimlar ortib boradi, intellekt mukamallashadi. Geografiya ta’lim tizimiga joriy etilayotgan zamonavi y pedagogik texnologiyalardan ko’zlanayotgan asosiy maq sad ham xuddi ana shundadir. Yangicha yondashuv jarayonida bilim talabalarning o’z ijtimoiy tartiblari asosida paydo bo’ladi va hulq-atvor shaklining ham o’zgarishga ta’sir qiladi. Mustaqil fikrlarni bildirar ekan, o’quvchi dars jarayonining faqat subyekt sifatida ham namoyon bo’ladi, ya’ni teng xuquq li ta’lim dialogini vujudga keltiradi. Ayniqsa, darsni muammoli tashkil etish o’quvchi o’quv faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu jarayonning yanada muvaffaqiyatliroq chiqishi uchun psixologik asosga e’tiborini qaratish kerak. Pedagogik texnologiyalar asosida o’quv jarayoni tashkil etilganda bilim 17 egallashning bir qancha bir-biriga bog’liq bo’lgan bosqichlari mavjud bo’lib, tayyor bilimlarni o’q uvchi ongiga yetkazish, esga olish, esda saqlash, qayta esga tushirish, so’zlab berish, yozma ifodalash kabi holatlarni bilish, tushunish darajalarini ifodalaydi. Bu darajalarda bilim oluvchidan ijodiy yondashuv talab etilmaydi. O’ zlashtirishning keyingi darajalarida o’quvchilar olgan bilimlarini amalda tatbiq etishi, ma’lum natijalarni qo’lga kiritishi, to’ Idirishi, boyitishi, o’zgartirishi o’zining mustaqil nuqtai nazariga ega bo’lishi talab etiladi. Bu o’ zlashtirish darajalari uchun muammoli yondashuv ahamiyatli hisoblanadi[12]. O’quvchilarning ma’naviy hayoti, dunyoqarashi, aqliy kamoloti, bilimlarining mustahkamligi, o’z kuchiga ishonchi ularning quvnoqligi, tetikligiga bog’liq. Shu sababli geografiya o’qituvchisi dars mashg’ulotlari davomida o’quvchilarning kayfiyatini ko’taruchi, diqqatini jalb qiluvchi ta’lim usullariga e’tibor qaratishi lozim deb oylayman. 1.3 Pedagogik texnologiyalarning asosiy jarayonlari. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’quv-tarbiya mashg’ulotlari, ya’ni o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi pedagogik muloqot ko’rinishida amalga oshiriladi. Bu muloqot davomida ularning har biri ma’lum faoliyat turlarini amalga oshiradilar. Ularning ushbu faoliyatlati bevosita pedagogik texnologiyaning asosiy jarayonini hosil qiladi. Buni sxema ko’rinishida quyidagicha tasvirlaymiz. Pedagogik texnologiya asosiy jarayoni ishtirokchilarining faoliyat turlari. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’qituvchi uchun so’zlash, ko’rsatish, topshiriqlar berish, nazorat qilish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rgatishdan, o’quvchi uchun esa diqqatni jamlagan holda tinglash, kuzatish, topshiriqlar bajarish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rganishdan iboratdir. Ushbu berilgan sxemadan ko’rinib turibdiki, o’qituvchi rahbarligida o’quvchi o’zi bilim oladi, o’rganadi, o’zlashtiradi, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini egallaydi. Bundan tashqari shuni alohida ta’kidlashimiz zarur-ki pedagogik jarayonni samarali bo’lishida o’quvchilar diqqati juda muhim ahamiyat kasb etadi. Buyuk rus pedagogi K.D Ushinskiy diqqatni “o’rganilayotgan materialni odam 18 ongiga kirishi uchun yagona eshik” deb ta’riflagan. Agar o’qituvchi o’quvchi diqqatini jamlashga erishgan bo’lsa, bu muvafaqqiyatning yarmiga erishganlikdir. Diqqat idrok, tushunish, tasavvur, o’zlashtirish, eslab qolish, qayta tiklash va ijodiy faraz uchun zarurdir. Diqqatimizni jamlanishi faqat o’z hoxishimizga emas, balki ta’surotlarning kuchi, yangiligi, kutilmaganligiga ham bog’liqdir. Dars o’quvchilarni ajablantiradigan, qiziqtiradigan, o’ylantirib qo’yadigan savol yoki vazifadan boshlansa, oquvchilar diqqati tezroq jamlanadi. Yuqorida berilgan ma’lumotlarga asoslanib, shularni aytishimiz mumkin-ki, pedagogik texnologiyaning predmeti o’quv jarayon va professional tayyorgarlik tizimini loyihalashdan iborat. Geografiya ta’limida tizimli yondashish o’qitish tizimining barcha asosiy tomonlarini-maqsadni aniqlashdan tortib, to yangi o’qitish tizimining samaradorligini tekshirish, uni sinovdan o’tkazish va ommalashtirishgacha bo’lgan jarayonini o’z ichiga oladi. U o’z harakat tartiblarining takrorlanuvchanligi va ularni to’la o’quv jarayoniga tadbiq etish g’oyasi, oqibat natijada, bu jarayonning «jonli o’qituvchiga» bog’liq bo’lmay qolishiga olib keladi. Geografiya o’quv jarayonida o’qituvchining vazifasi oldindan tuzilgan(o’zi tuzgan bo’lishi shart emas) material bilan o’qishni tashkil etishda tashkilotchi va maslahatchi rolini ijro etishdan iborat. Pedagogik jarayon ishtirokchilari, avvalo o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida janjalli masalalar chiqmasligi uchun quyidagi qoidalarga amal qilishlari zarur: -Doskada javob bergan o'quvchi uning javobidagi xato va kamchiliklarni boshqa o'quvchilar tomonidan to'ldirish va to'g’irlash jarayonida jim turib eshitishi shart. Bu qoida o'quvchilarda eshitish odobining vujudga kelishiga zamin tayyorlaydi; -Doskada javob berishi kerak bo'lgan o'quvchi javobini tez boshlamasa, sinf chidam va sabr bilan kutib, tinchlik saqlashi kerak. Bu qoida sinfda ongli intizomning shakllanishiga olib keladi; -Kech qolgan o'quvchi intizomi muhokama qilinmaydi, tanbeh berilmaydi. Darsda o'quvchilarning har bir faoliyati nazorat qilinib, baholanib borilganligi sababli o'quvchilar iloji boricha darsga o'z vaqtida kelishga harakat qiladi. 19 Mutaxassislarning fikricha, innovasion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga yangilik, o’zgartirishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalanildi. Bunday uslublarning o’ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o’quvchilarning birgalikda faoliyat ko’rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bunday o’qituvchi bilan o’quvchining hamkorlik jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularga: - o’quvchilarning dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilish va izlanishga majbur etilishi; - o’quvchilarning o’quv jarayonida fanga bo’lgan qiziqishlarini doimiyligini ta’minlamsh; - o’quvchilarning fanga bo’lgan qiziqishlarini mustaqil raishda har bir masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirilishi; o’quvchilarning hamkorlikdagi faoliyatini doimiy ravishda tashkil etilishlari kiradi. Har bir o’quv fani dasturida nisbatan murakkab mavzular mavjud. Har bir mavzu, dars, o’quv predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor. Shu bilan birga o’quv jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur. Bunda o’qituvchi o’quv fanining o’ziga xos tomonini, joy va sharoitni, eng asosiysi o’quvchilarning imkoniyati va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi faoliyatni tashkil eta olishini hisobga olishi kerak. Shundagina, kerakli kafolatgan natijaga erishish mumkin. Binobarin, o’qituvchi, avvalo, har bir darsning texnologik xaritasini tuzishda albatta, dars jarayonining aniq maqsadi, vazifalari, uni amalga oshirish texnologiyasi va kafolatlangan natija o’z ifodasini topishi kerak. Ta’kidlash joizki, texnologik xaritada dars jarayonining hamda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining barcha qirralari o’z aksini topadi. Yuqorida berilgan tasniflardan kelib chiqqan holda xulosa qilsak-pedagogik texnologiya o’quvchilarga o’aituvchilar tomonidan kasbiy pedagogik maqsadlarni amalga oshiruvchi ta’sir ko’rsatilish tizimini belgilaydi, pedagogik faoliyatni aniq maqsadlar asosida tashkil qilish hamda uning texnologikligini nazorat qilish imkoniyatini beradi. Hozirgi kundagi zamonaviy usullar o’quvchilarning chuqur bilim olishi uchun qator imkoniyatlar yaratish bilan birga ularda o’z fikrini himoya qilish 20 ko’nikmasini shakllantiradi, hamkorlikda ishlash, hayotda uchrab turadigan qiymchiliklami birgalikda yengish tajribasini singdiradi. Zamonaviy usullardan foydalanish: sinf muhitini o’zgartiradi; mavzu qanday o’rganilishi kerakligini belgilab beradi; har bir o’quvchini faollashtiradi. Bugungi kunda o’qituvchi o’qitish uchun faqat zaruriy axborotlarnigina tanlab olishi va o’quvchini bevosita mustaqil bilim olishga o’rgatmog’i zarur. Bu jarayonda o’qituvchining pedagogik mahorati, uning chuqur bilimi, odob- axloqi muhim rol o’ynaydi. 21 Yuqorida zamonaviy darsni tashkil etish bilan bog‘liq talablar mazmunidan shunday xulosa qilish mumkin ki, maktab amalyotida mustahkam o‘rnashib qolgan an’anaviy darslarda ushbu talablarni bajarish imkonyati yo‘q. Demak , o‘quvchilarga bilim berishni maqsad qilib qo‘ygan an’anaviy darslarni mazmunan hamda shaklan o‘zgartirish zarurati paydo bo‘ladi. Noan’anaviy darslarning asosiy maqsadi – o‘quvchilarning mustaqil bilim olish mexanizmiga asoslanganligidad i r. Noan’anaviy darslarni an’anaviy darslar dan farqli jihatlari q u yidagilar deb hisoblaymiz.  noan’anaviy darsda tanlangan dars mavzusi bo‘yicha o‘quvchi o‘z nuqtai nazarini bayon etadi, garchi xato bo‘lsa xam o‘quvchining fikri oxirigacha eshitiladi.  noan’anaviy darsda an’anaviy darsdagidek tashkiliy, o‘tgan mavzuni so‘rash, yangi mavzu bayoni va darsni mustahkamlash singari bosqichlari bo‘lmaydi. Har bir darsning o‘ziga xos loyihasi bo‘ladi.  noan’anaviy darsda aniq bir ta’limiy metod yoki usul hukumronlik qilmaydi. Darsning borishi jarayonida ta’limiy metodlar va usullar almashinib boradi.  noan’anaviy darslarda o‘quvchi shaxsi birinchi o‘rinda turadi. Shuning uchun o‘quvchilar bilan yakkama-yakka ishlash bunday darslarning tashkiliy asosi bo‘ladi.  mustaqil ishlar turi xilma-xil, topishmoq, ashula, badiiy drama ko‘rinishlari noananaviy darslarning mazmunini tashkil etadi.  noan’anaviy darslarda birgina darslik emas, qo‘shimcha badiiy, ilmiy, atlas, matbuot va boshqa materiallardan foydalaniladi.  noan’anaviy darslik o‘quvchilarning dars mavzusini o‘zlashtirib olish imkoniyatini kengaytiradi. Noan’anaviy dars turlari. Ta’lim muassasalarida geografiya fanini o‘qitish samaradorligini oshirishning muhim sharti ta’lim jarayonlarida noan’anaviy darslardan foydalanish sanaladi. Geografiya ta’limida quyidagi noan’anaviy dars usullaridan foydalanish va ularni dars davomida qo‘llashni tavsiya etish mumkin: 22 1. Konferensiya darsi. 2. Matbu o t anjumani dars. 3. Matbuot konfirensiya dars. 4. Uchrashuv darsi. 5. Musoboqa darsi. 6. Geografik o‘yin darsi. 7. Sinov darsi. 8. «Kim o sh di savdosi» dars i . 9. Zakovat darsi. 10. Ijodiy dars. 11. Sahnalashtirilgan dars. 12. Loto darsi. 13. «Ishchan o‘yinlar» darsi. 14. Mushoira darsi. 15. Ijodiyishnihimoyaqilishdarsi. 16. Munozarali dars. 17. Erkin fikrlash darsi. 18. Hayoliy sayyohat darsi. 19. Geografik diktant darsi. 20. Mo‘jizalar maydoni darsi. 21. Tayanch signallarga asoslangan dars. 22. Bayram darsi. 23. Disput darsi. 24. Geografik nomlarni bilasizmi darsi 25. Dala darsi. Geografiya darslarida noan’anaviy dars usullaridan mavzuga mos to‘g‘ri foydalanishni uni dars davomida to‘g‘ri qo‘llash, ko‘rgazmalilikni oshirib borish katta ahamiyat kasb etadi. Zero darsni turli xil yangi va ko‘rgazmali metodlar asosida o‘tish uning ilmiyligini, metodik tavsiyasini va samarali bo‘lishini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. 23 Zamonaviy pedagogik texnologiya o‘z yutuqlari bilan bog‘liq holda yangicha mazmunga ega. Bu esa o‘quv - tarbiya jarayonini ilmiy asosda ko‘rishga yo‘naltirilgan, o‘qitishning axborot vositalari va ta’limiy materiallardan faol usullardan keng foydalanishga asoslangan o‘quvchi va o‘qituvchi birligi faoliyatiga zamin yaratadi. Ta’lim jarayonida ta’limiy o‘yinlar texnologiyasi ta’limiy o‘yinli dars shaklida qo‘llaniladi. Ushbu darslarda o‘quvchilarning bilim olish jarayoni o‘yin faoliyati bilan uyg‘unlashtiriladi. Shu sababli o‘quvchilarning bilim olish faoliyati bilan uyg‘unlashgan darslar ta’limiy o‘yinlar darsi deb ataladi. Inson hayotida o‘yin faoliyati orqali quyidagi vazifalarni amalga oshirish mumkin: 1. O‘yin orqali shaxsning ma’lum faoliyatga bo‘lgan qiziqishi ortadi . 2. Kommunikativ muloqot madaniyatini egallashga yordam beradi . 3. Shaxsning o‘z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o‘zligini namoyon etishga imkon yaratadi . 4. Hayotda va o‘yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni yengishga tayyorlaydi, mo‘ljalni to‘g‘ri olish ko‘nikmalarini hosil qiladi . 5. O‘yin jarayonida ijtimoiy me’yorlarga mos x ulq-atvorni egallash, kamchiliklarga barham berish imkoniyat i yaratiladi . 6. Shaxsning ijobiy h islat va fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi . 7. Insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy, ma’naviy - madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganishga e’tibor qaratiladi . 8. O‘yin ishtirokchilarida jamoa muloqat madaniyatini rivojlantirish ko‘zda tutiladi. O‘yin bilan bog‘liq faoliyat o‘zining to‘rtta xususiyati bilan ajralib turadi: 1. Erkin rivojlantiruvchi faoliyatning vujudga kelishi (bunda o‘yin ishtirokchilari rollarini, vazifalarini tanlash, o‘z faoliyatidan ko‘ngli to‘q bo‘lishi nazarda tutiladi). 2. Ijodiy muhitning tarkib topishi (o‘yin ishtirokchilari tegishli ijodiy va mustaqil faoliyatga ega bo‘ladilar). 24 3. His - hayajonli vaziyatning paydo bo‘lishi (o‘yin davomida musobaqa, raqobat, hamkorlik, o‘zaro yordam vujudga keladi). 4. O‘yin davomida belgilangan qonun - qoidalarga qat’iy amal qilinishi (o‘yin mazmuni, borishi, mantiqiy ketma - ketligi, vaqt balansi va h.k.). O‘yin tarkibiga quyidagi masalalar kiradi: a) o‘yinning s u jeti ; b) muayyan r o llar, vazifalar ; v) ushbu r o llarni amalga o shirish uchun bajariladigan amal iy uslublar ; g) aniq o‘yinlar yoki shartli ravishdagi o‘yin v o sitalaridan f o ydalanish ; d) o‘yin ishtir o kchilari o‘rtasidagi mun o sabat, mul o qat. O‘yin fa o liyatining tarkibi quyidagilardan tashkil t o padi: 1. O‘yinda ko‘zda tutilgan maqsadni aniqlash, l o yihalash; 2. Ushbu maqsadni amalga o shirish yo‘llarini b e lgilash; 3. O lingan natijalarni tahlil qilish; 4. O‘yin tuzilishiga t e gishli o‘zgartirishlar kiritish. Ta’limiy o‘yinlar darslarining bilim o lish va o‘yin fa o liyatining uyg‘unligiga qarab: s yu jetli-r o lli o‘yinlar, ij o diy o‘yinlar, ishbilarm o nlar o‘yini, k o nf e r e n s iyalar, o‘yin-mashqlariga ajratish mumkin. O‘qituvchi avval o‘quvchilarni individual, so‘ngra guruhli o‘yinlarga tayyorlash va uni o‘tkazish, ular muvaffaqiyatli chiqqandan so‘ng, ommaviy o‘yinlarga tayyorlash lozim. Chunki o‘quvchilar ta’limiy o‘yinlar darslarida faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari, bundan tashqari, sinf jamoasi o‘rtasida hamkorlik, o‘zaro yordam vujudga kelishi lozim. O‘qituvchi ta’limiy o‘yinlar darslarini o‘tkazishda quyidagi ta’limiy talablarga amal qilishi lozim: 1. Ta’limiy o‘yin darsi dasturda qayd etilgan ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo‘lishi; 2. Muhim muamm o larga bag‘ishlanishi va ular o‘yin dav o mida hal qilinishi; 25 3. Barkam o l ins o n sha x sni tarbiyalash tam o yillariga sharq o na o d o b-axl o q m e ’yorlariga m o s k e lishi; 4. O‘yin tuzilishi mantiqiy k e tma-k e tlikda bo‘lishi; 5. Mazkur darslarda ta’limiy tamoyillarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflagan holda ulkan samaraga erishish kerak. Q uyida biz ta’limiy o‘yin darslarining tavsifiga qisqacha to‘ x talamiz. Geografiya ta’limida o‘yinlar texnologiyasi bo‘yicha muayyan tajribalar to‘plangan. Geograf - o‘qituvchilarning va uslubiyotchilarning qayd qilishlaricha, o‘yinlarning asosiy vazifalari ta’lim beruvchi, tarbiyalovchi, rivojlantiruvchi ekanligini ta’kidlaydilar. Ta’limiy o‘yinlar o‘quvchilarning bir - birlari bilan muomala qila bilishlarini tarbiyalash, so‘zlab berishlari, isbotlab, ishonch hosil qilishlari uchun, ayniqsa , katta ahamiyat, kasb etadi. Geografik o‘yinlardan foydalanganda, o‘yinlarni o‘tkazish texnologiyasi. O‘yin o‘tkazish uzoq, murakkab jarayon, bu quyidagilardan iborat: - tayyorlov juda uzoq davom etuvchi, javobgarlikni talab etuvchi qism va o‘yin natijasiga ta’sir etadi. Bu qismning asosiy vazifasi - o‘quvchilarni o‘yinning maqsadi, mazmuni, qoidasi, shartlari bilan tanishtirish; - o‘yinni tashkil etish: o‘quvchilar guruhlarga bo‘linib, vazifa olishadi, qoida va o‘yin shartlari asosida dars shaklini belgilashadi; - o‘yinni o‘tkazish yakka yoki guruhlar bilan sinfda ishlash, berilgan vazifani mustaqil bajarish; -o‘yin natijalari tahlili, o‘yin natijasini o‘qituvchi bilan birga baholash, so‘ngra bir-birining ijodini va o‘zlari bajargan ishlarini baholash . O‘yin qatnashchisiga esdalik va m e z o n: -o‘yinni tayyorlash va o‘tkazish vaqtida fa o l bo‘lishga harakat qiling; -o‘z r o lingiz uchun qiziqarli mat e rial kiritishga harakat qiling; -maslahatlar b e rilganda o‘z harakatlaringizni b o shqa o‘yinchilar harakatlari bilan qanday m o slashni aniqlab o ling; -ko‘rgazmali qur o llar: ilustra s iyalar, xaritalar, chizmalar, tayyorlashga harakat qiling ; 26 -o‘yin dav o mida o lib b o ruvchi va o‘yin qatnashchilarini diqqat bilan kuzating ; -diqqat-e’tib o rli bo‘ling, do‘stingizning gapini bo‘lmang; -uy vazifangizni aniq bajarishga harakat qiling. O‘z chiqishingizni cho‘zib yub o rmang; Javoblarni baholash me’yorlari . Quyidagi h o llarda yuq o ri bah o qo‘yiladi: -o‘yin qatnashchisi sifatida fa o l qatnashadi; -barcha b e rilgan vazifalarga to‘liq va aniq jav o b b e rsa ; -darsda do‘stlariga yordam ko‘rsatsa; -g eo grafik atama va tushunchalarni to‘g‘ri ishlatsa; -g eo grafik obyektlar ni to‘g‘ri aytib, to‘g‘ri ko‘rsatsa, jav o blarda chir o yli ib o ra ishlatilsa; -qiyin h o llarda mustaqil jav o b t o psa, qar o rga k e la o lsa; -o‘zining va do‘stlari natijalari, ij o dini o by e ktiv bah o lasa; -javoblarida faqat geografik darslikdan ma’lumotlar beribgina qolmay, qo‘shimcha manbalardan: maxsus geografik adabiyotlar, gazetalardan, televidenie va radioxabarlaridan misol keltirilsa; -o‘yin q o idalariga bin o an jav o b natijalarini to‘g‘ri va aniq if o dalasa. Pedagogik texnologiya tushunchasi va uning turlari . Pedagogikaga oid adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texnologiya tushunchasi ta’lim amaliyoti va nazariyasi ilmdan mustahkam o‘rin egalladi, lekin uni pedagogikaning mukammal lug‘atlari (tezaurus)dagi o‘rni hali noma’lumligicha qolmoqda. Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo‘lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb yoki o‘qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta’riflari mavjud. V.P.Bespalko pedagogik texnologiyani amaliyotga ta t biq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi sifatida belgilaydi. U pedagogik tizim 27 texnologiyalar ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi, deb hisoblaydi. Bunda asosiy diqqat o‘quv-pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, didaktik vazifa va o‘qitish texnologiyalari tushunchasidan foydalaniladi. Shu tariqa V.P. Bespalko o‘quv jarayonini loyihalash g‘oyasini ilgari suradi, afsuski, pedagogik texnologiya va loyiha tushunchalari haqida aniqlik yo‘q. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga jadallik bilan kirib borayotgan bo‘lsa ham, uning maqomi noaniqligicha qolib ketmoqda. Tadqiqotchilarning ishlarida fan va amaliyot oralig‘idan o‘rin egallamoqda. N.F.Talzinahar bir pedagog real pedagogik jarayonni tashkil etishdan oldin o‘quv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini bilib olgan bo‘lishi shart deb hisoblaydi. U fan va amaliyot oralig‘ida tamoyillarni olg‘a suruvchi, metodlar ishlab chiquvchi, ularni izchil qo‘llash kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi – alohida fan bo‘lishi kerak deb hisoblaydi, ularsiz pedagogik jarayon asoslanmay qoladi (texnologiya real o‘qitish jarayoni sifatida). Ayrim mualliflar o‘qitish texnologiyalariga fan va san’at oralig‘idagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog‘laydilar. Shunday qilib, bir yondashuvda o‘qitish texnologiyalari o‘kitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi. Unda texnologiya o‘quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi. Boshqa yondashuvda texnologiyaga ta’lim amaliyotini yangi yoki zamonaviylashtirilgan bilimlar bilan ta’minlashning usuli sifatida qarashga imkoniyat beradi. Bunda texnologiyaga ta’limning ilmiy tamoyillari va amaliyotini ta t biq etish sifatida qaraladi. Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va G‘arbiy Yevropada ta’limni isloh qilinishi bilan bog‘liq ravishda kirib keldi. B.Blui, J.Koroll, P.Ya.Galperin, V.I.Dav i dov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalm i kova, L.I.Zankov texnologiyalari mashhur. O‘qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.P.Bespalko, N.F.Tal i zina, L.M.Fridman, Yu.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev, A.M. Matyushkin, M.I.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir. Texnologik yondashuvlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, 28 aksariyat o‘qitish texnologiyalari bo‘sh texnologiyalanganligi bo‘yicha qolib ketmoqda. Bir qator texnologiyalarda nazariy asoslar kuchaytirilgan, amaliy tomoni u qadar oydinlashtirilmagan. T.A.Ballo texnologiyaning bir tomonini, ya’ni o‘qitishda topshiriqli yondashuvni yoritadi. Boshqalarida yo kompyuter orqali dasturlashtirilgan o‘qitish yoki o‘qitishning muammoli tuzilmasi ajralib turadi. L.V.Zankov, T.Ya.Galperin, V.I.Davidov tadqiqotlarida bosqichli o‘qitishning yaxlit texnologiyalari haqida fikr yuritiladi. 1. Pedagogik texnologiyada hali ko‘p aniqlanmagan masalalar bor. bu muammoni tadqiq etish o‘qitish texnologiyasining tushunchasi va metodologik mohiyatini aniqlash bilan bog‘liq. Pedagogik texnologiya o‘ziga xos va potensial yaratiladigan pedagogik natijalarga erishish uchun pedagogik tizimning barcha tashkiliy tomonlariga aloqador nazariy va amaliy (ta’lim tizimi doirasida) tadqiqotlar sohasi sifatida belgilanadi. Pedagogik texnologiya mohiyatini yoritish uchun pedagog-didaktikachilar tomonidan berilgan ta’riflarga to‘xtalishni maqsadga muvofiq deb topamiz. «Pedagogik texnologiya – psixologik va pedagogik o‘gitlar yig‘indisi bo‘lib, shakllar, metodlar, usullar, o‘qitish yo‘llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus to‘plamidir. Ayni zamonda u pedagogik jarayonning tashkiliy-metodik omilini ham tashkil etadi» (B.Lixachev). « Pedagogik texnologiya – o‘quv jarayonini amalga oshirishning mazmuniy texnikasi» (V.P.Bespalko). «Pedagogik texnologiya – rejalashtirilgan o‘qitish natijalariga erishish jarayoni tavsifi » (I.P.Volkov). « Texnologiya – ishlov berish, holatni o‘zgartirish san’ati, mahorati, malakasi va metodlar yig‘indisi» (V.M.Shepel). «Pedagogik texnologiya – talaba va o‘qituvchining ularga zarur sharoit yaratish orqali o‘quv jarayonini loyihalashtirish, tashkil etish hamda o‘tkazish 29 bo‘yicha ular pedagogik faoliyatining har tomonlama o‘ylangan modelidir». (V.M.Manaxov). «Pedagogik texnologiya – bu ta’lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko‘zlagan o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida va ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va belgilashning izchil metodidir» (YuNESKO). «Pedagogik texnologiya – pedagogik maqsadlarga erishishda foydalaniladigan shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalarda amalda bo‘lishning tizimli yig‘indisi va tartibini bildiradi » ( M.V.Klarin ). «Pedagogik texnologiya – o‘zida turli mualliflar (manbalar)ning barcha ta’riflari mazmunini qamrab olgan mazmuniy umumlashma hisoblanadi » (G.K.Selevko). Bu ta’riflar tahlilidan pedagogik texnologiya natijani qo‘lga kiritish uchun ta’lim doirasida zarur bo‘lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tatbiq etish degan xulosaga kelish mumkin. Ta’lim texnologiyasi deganda ta’limning belgilangan maqsadi va talabaning bilim darajasiga ko‘ra o‘quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning amalda bo‘lishini ta’minlovchi zarur vositalar tizimi tushuniladi. Ta’lim texnologiyalari muammolari, mualliflik maktablari va o‘qituvchi-novatorlarning ulkan tajribalari doimiy ravishda umumlashtirishni va sistemalashtirishni talab etadi. Sistemani tashkil etuvchi poydevor asosi sifatida pedagogika uchun yangi bo‘lgan tushunchadan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi – pedagogik jarayonlarni tahlil qilish va loyihalashtirishga yangicha “texnologik” yondoshish va “texnologiya”. Pedagogik texnologiya tushunchasi pedagogik leksikaga mustahkam kirib keldi. Ammo uni tushunish va ishlatishda turlicha o‘qishlarning katta farqi bor. Bugungi kunga kelib pedagogik texnologiya tushunchasini 300 dan ortiq ifodalanishi mavjud. “Pedagogik texnologiya” tushunchasi uchta aspektlar bilan taqdim etilishi mumkin: 30 1) ilmiy pedagogik texnologiya – o‘qitishning maqsadi, mazmuni va metodlarini o‘rganuvchi va ishlab chiquvchi, pedagogik jarayonlarni loyihalashtiruvchi pedagogik fanning bir qismidir. 2) protsessual-ta’rifiy: jarayonni tasvirlash o‘qitishning ko‘zda tutilgan natijalariga erishish uchun vositalar va maqsad, metodlar to‘plami. 3) protsessual-amaliy: texnologik jarayonni amalga oshirilishi, hamma shax - siy, instrumental va metodologik pedagogik vositalarning ishga soli nishi. Shunday qilib, pedagogik texnologiya o‘qitishning eng samarali yo‘llarini izlovchi fan sifatida ham, o‘qitishda qo‘laniladigan usullar, prinsiplar va boshqaruvlar sistemasi sifatida ham, o‘qitishning haqiqiy jarayoni sifatida ham ishtirok etadi. 31 II BOB. VEN VA KLASTER TEXNOLOGILARI ASOSIDA O’ZBEKISTON O’SIMLIKLARI MAVZUSINI O‘QITISHNING SAMARALI YO‘LLARI VA VOSITALARI . 2 .1. O’zbekiston da hududida tarqalgan o‘simliklarini o‘rganishning ahamiyati . Tabiat bitmas-tuganmas xazina, uning sirlarini puxta o‘rganib, undan oqilona va ehtiyotkorona foydalanish kerak. Aks holda u o‘z boyligini kishiga osonlikcha bermaydi. Ba’zan esa ehtiyotsizlik va shafqatsizlik bilan ish ko‘rilganda unga katta zarar keltiriladi. Tabiatning sir-asrorini mukammal bilish, uning sehrli xazinasini ochish uchun faqat bir narsa — yuksak bilim zarur. Fanning ilg‘or cho‘qqilarini tolmay izgallayotgan yoshlarimizdan ana shu xazinani ochish, undan foydalanish uchun har to- monlama yetuk, ilg‘or, yuksak bilimli kishilar bo‘lib yetishish talab etiladi. Bunday kishilarning kamol topishida geografiya fanining hissasi katta. Yoshlarni o‘lkamizning o‘simliklar dunyosi, ularning foydasi, zarari, tibbiyotdagi ahamiyati va boshqa xususiyatlari bilan mukammal tanishtirib borish zarur. Respublikamiz tabiatini, uning o‘simliklarini tinmay o‘rganish kerak, hali xalq xo‘jaligida foydalanilmay kelayotgan yangi-yangi o‘simliklar turlarini topish lozim. Bu tadbirlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda yosh tabiatshunoslarni keng jalb etish zarur. O’zbekistonning o‘simliklar dunyosi juda turli-tumandir. Ular cho‘l poyasidan tortib, tog‘ cho‘qqilarigacha tarqalgan. Lekin hozirgacha shu o‘simliklarning juda oz qismigina xalq xo‘jaligida foydalaniladi, Hali hayoti to‘liq o‘rganilmagan, aniqlanmagan giyohlar juda ko‘p. O‘zbekiston o‘simlik dunyosi juda xilma-xil va boy. Respublikamiz hududida 146 oilaga mansub 4148 o‘simlik turi mavjud bo‘lib, shundan 3000 turi 32 yovvoyi holda o‘sadi, bulardan 9% i faqat O‘zbekistonda uchraydigan endemik o‘simliklardir. O‘zbekiston florasida Eron, Afg‘oniston va O‘rta dengiz bo‘yi mamlakatlari florasining vakillari ko‘p uchraydi. Shuningdek, shimoliy qo‘shni hududlar florasining ayrim vakillari mavjud. Boshqa kontinentlarning 500 ga yaqini o‘simliklari ham o‘stirilmoqda. O‘zbekistonning katta qismi quruq subtropik mintaqada joylashagan. Subtropik alomatlari havo harorati rejimida aniq ko‘rinmagandek, uning florasida ham uncha sezilmaydi. O‘zbekistonda doimiy yashil subtropik o‘simliklar yo‘q. Biroq birmuncha uzoq va jazirama yoz ba’zi tropik ekinlarni yetishtirishga imkon yaratadi. Ma’lumki, O‘zbekiston maydonining katta ekanligi, yer yuzasinig g‘arb va shimoli-g‘arbdan janubi-sharqqa hamda sharqqa tomon ko‘tarila borishi natijasida shu yo‘nalishda tabiat o‘zgarib, balandlik mintaqalarini hosil qiladi. Ularning har birida tabiiy sharoiti, ro‘y beradigan tabiiy geografik jarayonlar bir-biridan farq qiladi. Bular o‘z navbatida har bir zona va mintaqada o‘ziga xos o‘simlik qoplamining shakillanishiga olib keladi. O‘zbekistonda balandlik mintaqalarining vujudga kelishi va ularning sabablari, ular bilan bog‘liq bo‘lgan qonuniyatlar akademik Q.Zokirov tomonidan 1955 yilda o‘rganib chiqilgan. Olim Zarafshon tog‘ tizmasidagi o‘simliklarni uzoq yillar davomida o‘rganish natijasida bu yerlarni tekislikdan baland tog‘largacha quyidagi 4 ta mintaqaga-cho‘l, adir, tog‘ va yaylovga bo‘lish mumkinligini va bu atamalarni butun O‘zbekiston, hatto O‘rta Osiyoning janubi-g‘arbiy qismi uchun ham tadbiq etish mumkinligini ko‘rsatadi (9-jadval). Akademik Q.Zokirov tavsiya etgan bu balandlik mintaqalarining har biri o‘ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ega. 33 1 -jadval O‘zbekiston hududining balandlik mintaqalariga bo‘linishi Mintaqalar nomi Maydoni, ming ga % Mutlaq balandligi Cho‘l 27594,8 61,16 250 metr balandlikkacha quyi cho‘l, 250-400 metr oralig‘i yuqori cho‘l Adir 2479,7 9,5 400-1200 m Tog‘ 961,9 2,13 800-1200 dan2700- 3000m gacha Yaylov 701,8 1,55 2700-2800 m dan baland Ekin ekiladigan yerlar 11577,7 25,66 Jami 45115,9 100 Keyinroq akademik Q.Zokirov o‘simliklarning uch pog‘onali tipologik tasnifini taklif etadi. Iqlim zonasiga xos o‘simliklar tiplari. Iqlim tipi ichida tuproqning mexanik va kimyoviy holatiga qarab o‘simliklarning o‘zgarishi asosida ajratiladigan edafotiplar. Edafotip ichida esa o‘simliklarning o‘sish holati va ekologik xususiyatiga ko‘ra senotip ajratadi. O‘zbekiston tabiatining murakkabligi-relefining va uni hosil qiluvchi tog‘ jinslarining, iqlim (ayniqsa gidrotermik rejim), gidrologik va gidrogeologik, tuproq sharoitlarining xilma-xilligi hamda atrofdagi hududlarning ta’siri respublikamizda nihoyatda turli xil o‘simliklarning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Binobarin, cho‘l, vodiy, to‘qay, plato va tog‘larda o‘simlik qoplamining shakillanishi uchun geografik, ekologik sharoit bir- biriga o‘xshamaydi, shu sababli bu hududlarning o‘simlik qoplami bir-biridan katta farq qiladi. O‘zbekistonda o‘simliklarning majmuiga qarab ajratilgan bir necha o‘simlik zonalari mavjud. 34 O‘zbekistonning tekislik qismida nihoyatda issiq va qurg‘oqchil iqlim sharoitida cho‘l zonasi vujudga kelgan. Bu zonada ikki xil cho‘l- mo‘tadil va subtropik cho‘llar ajratiladi. Bu har ikkala mintaqa uchun ham iqlimning issiqligi, qurg‘oqchiligi va juda ham kontinentalligi xosdir. Cho‘l mintaqasi o‘simliklari ham xilma-xil ekologik sharoitga va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Cho‘l o‘simliklarining hayoti asosan iqlim sharoitiga, xususan namlik bilan ta’minlanishi darajasiga bog‘liq. Cho‘l zonasi o‘simlik o‘sishi uchun qanchalik noqulay bo‘lmasin, u yerda o‘sadigan o‘simlik turlari xilma-xil guruhlar vakillaridan tashkil topgan. Bular asosan kserofitlar, mezokserofit efemerlar va mezokserofit efemeroidlar guruhlaridan iborat. O‘zbekiston cho‘llaridagi efemerlar jazirama issiqlar boshlanguncha o‘z hayot jarayonlarini to‘liq o‘tib tugallaydilar (masalan, lolaqizg‘aldoq, chitir, chuchmoma, gunafsha). Efemeroid o‘simliklar guruhiga yozgi jazirama issiqlik boshlanguncha vegetatsiyasini davom ettiruvchi ko‘p yillik o‘simliklar kiradi. Iloq, lola, boychechak, yovvoyi piyoz va qo‘ng‘irbosh bularga misol bo‘ladi. Mezokserofit o‘simliklar guruhiga yozgi jazirama issiqlar boshlanganda o‘z hayotini anabioz holda, ya’ni majburiy tinim holatida o‘tkazishga moslashgan o‘simliklar kiradi. Kserofit o‘simliklar guruhiga quruq va issiq yoz sharoitiga moslashgan issiq yozda ham o‘z vegetatsiyasini davom ettiradigan o‘simliklar kiradi. Ularning ildizlari juda uzun, bargalari namni kam bug‘latishga moslashgan mayda bo‘ladi yoki butunlay bo‘lmaydi. O‘zbekistonda cho‘l mintaqasi katta maydonni egallaganidan va shimoldan janubga katta masofaga cho‘zilganidan hamda mutlaq balandlik har xil bo‘lganidan iqlimi, o‘simligi va tuproqlari ham xilma-xil. Shu sababli bu mintaqa ikki qismga: pastki cho‘l va yuqori cho‘lga bo‘linadi. Pastki cho‘l mutlaq balandligi 250 metrgacha bo‘lgan hududlarni egallaydi, o‘simligi ancha turli-tuman. Bu cho‘lda barg va poyalari semiz o‘simliklar o‘sib, 35 ularda tuz ko‘p bo‘ladi. Pastki cho‘lda eng ko‘p tarqalgan o‘simliklar qorasaksovul, cherkez, qorabaroq, sarsazan, achchibuta, boyalich, cho‘g‘on, karrak, arpag‘on, donasho‘r, xabalak, qorasho‘ra, baliqko‘zlardan iborat. Yuqori cho‘lga mutlaq balandligi 250-400 m bo‘lgan hududlar kiradi. Ularning o‘simlik dunyosi xilma-xil. O‘simlik qoplamining asosini shuvoq tashkil etadi. Yuqori cho‘lda eng ko‘p tarqalgan o‘simliklarga yovshon, quyonsuyak, qizilqandim, singren, qirqbo‘in, iloq, yantoq, kavrak, isiriq, achchiqmiya, boychechak, chuchmoma, partek, yaltirboshlar kiradi. Umuman olganda cho‘l mintaqasida o‘simlik qoplami siyrak, lekin nam yetarli bo‘lgan bahorda cho‘l yamyashil tusga kiradi, efemer va efemeroidlar yer betini qoplaydi. Jazirama issiq va quruq kunlar boshlanishi bilan ular quriydi va cho‘l sarg‘ish ko‘rinishga ega bo‘ladi. O‘zbekistonda tekislik qismidagi tuproq-grunt sharoitlariga bog‘liq holda turli o‘simlik tiplari uchraydi. Qumli, gilli, toshloq (gipsli), sho‘rxok yerlar o‘simliklari bir-biridan farq qiladi. Qumli cho‘llarda tuproq tarkibining 80-90 % i qumlardan iborat, u suvni yaxshi o‘tkazadi. Shuning uchun qumli cho‘llarda yozda tuproqning 50 sm gacha bo‘lgan yuza qismi quriydi, undan pastdagi 60- 120 sm qalinlikdagi qatlamida nam saqlanadi. Bu hol qumli tuproqlarda oziqa kam bo‘lsa ham o‘simliklarning o‘sishi uchun qulay sharoit yaratadi va ularning xilma-xilligiga sabab bo‘ladi. Qumli substratda o‘sishga moslashgan o‘simliklarni psammofitlar deyiladi. Qumli yerlarda butalardan quyonsuyak, efemeroidlardan qumni mustahkamlaydigan iloq uchraydi. Qum tepalari orasidagi pastliklarda gilli-qumli tuproqlarda qora saksovul o‘sadi. Qandim, oq saksovul, cherkez mustahkamlangan qumli cho‘llarda uchraydi. Ko‘chma qumda selin ham keng tarqalgan. Cherkez, juzg‘un, shuvoq, ba’zi joylarda yantoq ham o‘sadi. Qumli cho‘llarning yaylov sifatidagi ahamiyati katta Ulardan yil davomida foydalaniladi. Bu cho‘llar har gektaridan o‘rta hisobda 1-2 sentnerdan xashak berishi mumkin. Cherkez alkoloidi qon bosimini pasaytirishda, sangrayquloq alkoloidi teri saratoni kasalini davolashda qo‘llaniladi. 36 Toshloq cho‘llar Ustyurtda va Markaziy Qizilqumdagi qoldiq tog‘lar atrofida keng tarqalgan bo‘lib, o‘simligining asosini kserofit butalar va chala butalar tashkil etadi. Toshloq cho‘llarda, masalan, Ustyurtda 400 ta o‘simlik turi bo‘lsa, shundan atigi bir nechtasigina landshaft hosil qiladi. Bular asosan burgan, shuvoq, boyalich. Ular bilan birga partek, tikanli buta-tuya, singren, karrak, seta, cho‘g‘on va isriq ham aralashib o‘sadi. Bahorda nam yetarli yillari yer yuzini efemerlar qoplab oladi. Ustyurtda yana saksovul ham uchraydi. Shuvoq, karrak, seta, cho‘g‘on chorva uchun yaxshi ozuqa bo‘ladi. Isriqdan garmin alkoloidi olinib, undan tibbiyotda asab kasalliklarini davolash, qon bosimini pasaytirish, nafas olishni yaxshilashda foydalaniladi. Xalq tabobatida isriqdan bo‘g‘inlar og‘riganda, sholni davolashda, nafas olishni yaxshilashda, gijjani tushirishda, tumov, asab, tutqaloq, bezgak va boshqa kasalliklarni davolashda foydalanganlar.Ustyurt o‘simliklaridan yil davomida yaylov sifatida foydalanish mumkin. Sho‘rxok, sho‘r va taqirli cho‘llarga Aydar, Mingbuloq, Borsakelmas, Shorsoy va boshqa sho‘rlangan yerlar kiradi. Sho‘rxok cho‘llarda galofit o‘simliklar tipi asosiy o‘rin tutadi. Bu yerlar tuprog‘ida oson eruvchi tuzlar ko‘p bo‘ladi. Galofit o‘simliklar ko‘pincha tanasi semiz bo‘ladi, ularning tanasidagi tuzlar miqdori o‘simlikning og‘irligiga nisbatan ba’zan 45 % ni tashkil qiladi. Bunday o‘simliklarning asosiy vakillari boyalich, teresken, kavrak sho‘rligi juda yuqori bo‘lgan yerlarda, tanasi semiz sho‘ragullilar-sarsazan, qorasho‘ra, ko‘kpek, yulug‘un, sho‘rajiriq, zovurlar bo‘yida, qizilmiya, oqbosh yer osti suvi yuza joylarda o‘sadi. Galofit o‘simliklar ichida itsegak zaharli o‘t bo‘lib, mol yemaydi. Undan anabazin alkoloidi olinadi. Anabazin sulfat qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi kurashda qo‘llaniladi. Taqirlarda o‘simlik deyarli o‘smaydi, faqat taqir yoriqlarida va atrofida siyrak holda sho‘ra o‘simliklari (itsegak, burgan) uchraydi. Cho‘l mintaqasining asosan lyosli jinslar tarqalgan yuqori cho‘llarida (250- 400 m) efemer, efemeroid va bular orasida o‘sadigan cho‘l o‘simliklari yaxlit o‘simlik qoplamini hosil qiladi. Efemerlardan qashqayo‘ng‘ichqa, lolaqizg‘aldoq, 37 chuchmoma, gunafsha, efemeroidlardan qo‘ng‘irbosh, rang (qorabosh) kabi o‘simliklar seryomg‘irli bahor faslida barq urib o‘sib cho‘lga chiroy bag‘ishlaydi. Bulardan tashqari baland cho‘llarda sassiq quvray, lola, gulsapsar, mingbosh, chalov, shuvoq, astragal, ba’zan isriqlar ham o‘sadi. Lekin o‘simliklar asosini gilli cho‘llarda efemeroid-qo‘ng‘irbosh va rang tashkil etadi. Bo‘z tuproqli efemer cho‘llarning bahorgi yaylov sifatida ahamiyati katta, yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lgan yillarda har gektaridan 5 sentnergacha xashak yig‘ib olish mumkin. Cho‘l mintaqasidagi daryo qayirlarida turang‘il, tol, chirmoviq, ilonpechak, baqaterak, jiyda, na’matak, yulg‘un, ching‘il, qamish, qizilmiya, yantoq, sho‘rajriq kabilar o‘sib, to‘qaylarni hosil qiladi. To‘qaylar Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron daryolari qayirlarida uchraydi. Bular o‘ziga xos tabiat landshaftlari bo‘lib, siyrak, zax o‘rmon va chakalakzorlardan iborat bo‘ladi. To‘qaylarning kengligi bir necha yuz metrdan bir necha kilometrgacha boradi. Keyingi yillarda yil davomida mol boqilishi, daryo suvining kamayishi va inson faoliyati bilan bog‘liq boshqa omillar ta’sirida to‘qaylar maydoni qisqarib bormoqda. Hozir Quyi Amudaryoda 1 mln. gektarga yaqin to‘qay yerlar qurib yotibdi. To‘qay o‘simliklaridan qizilmiya shifobaxsh hisoblanadi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, cho‘l zonasi o‘simligi chuqur o‘rganishni, yaylov sifatida foydalanishni ilmiy asosga qo‘yishni taqazo etadi. Cho‘l zonasining katta qismida qadimdan yerlar o‘zlashtirilib, ekin ekib kelingan, bu yerlarda yirik vohalar joylashgan. Ular o‘ziga xos o‘simlik dunyosiga ega. Vohalar o‘simligi asosini madaniy, manzarali, tolali, oziq-ovqat, sabzavot- poliz, ziravor va boshqa o‘simliklar tashkil etadi. Eng ko‘p maydonni paxta egallaydi. Uning issiqsevar ingichka tolali navlari O‘zbekistonning janubida yetishtiriladi. Paxta bilan beda, makkajo‘xori, bug‘doy, arpa, sholi almashib ekiladi. O‘zbekistonda o‘simliklarning balandlik mintaqalari. Yer yuzasi mutlaq balandligi oshgan sari iqlimning o‘zgarishi tog‘larda o‘simliklarning balandlik mintaqalanishiga olib keladi. Biz quyida balandlik mintaqalari o‘simliklarini akad. Q. Zokirov tasnifi bo‘yicha ko‘rib chiqamiz. 38 Adir (tog‘ oldi)mintaqasi O‘zbekistonda dengiz sathidan 400-500 m dan 1200 m gacha, respublika janubida 1600 m gacha bo‘lgan tog‘ oldi tekisliklarini o‘z ichiga oladi. Bu tog‘ oldi hududlarining relefi notekis, tuprog‘i bo‘z tuproq, cho‘lga nisbatan yog‘in birmuncha ko‘p yog‘adi, yer osti suvlari ko‘proq, o‘simliklar qoplamining asosiy qismini rang va qo‘ng‘irbosh tashkil etadi. Adirlarning bo‘z tuproqlaridagi nam miqdori iqlim sharoitiga bog‘liq bo‘lganligidan vegetatsiya davri uzoq davom etadigan o‘simliklar uchun ancha noqulay. Adir mintaqasining o‘simliklarini Ye.P.Korovin ikki tipga bo‘ladi: efemerlar tipi va tog‘ dashtlari-savannalari tipi. Efemerlar tipi adirning pastki zonasida keng tarqalgan. Asosan chala cho‘l xarakteridagi o‘simlik turlaridan iborat. Pastki adirlarning mutlaq balandligi 400m dan to 600-800 metrgacha boradi, tuprog‘i och va oddiy bo‘z tuproqlardan iborat. Asosiy o‘simliklari rang va qo‘ng‘irbosh bo‘lib, erta bahorda yashil gilam hosil qiladi. Pastki adirda efemerlardan yana no‘xatak, sariq yo‘ng‘ichqa, yaltirbosh, lolaqizg‘aldoq, chitir, kelin supurgi, momiq, ko‘p yillik o‘simliklardan oqquray, cho‘l yalpizi, karrak, qo‘ziquloq, mingbosh, qo‘ypechak, qoqio‘t, mayinshuvoq kabilar ham ko‘p tarqalgan. Pastki adir nam bilan yarim ta’minlangan lalmidir. Yuqori adirlarning balandligi O‘zbekistonda 600-800 m dan 1000- 1200 - 1600 metrgacha boradi. Bu yerlarda nuroq jinslar, tub tog‘ jinslari yer yuziga chiqib yotadi, asosan to‘q bo‘z tuproqlar tarqalgan. Yuqori adirdagi o‘simliklar tog‘ dasht-savanna o‘simliklaridan iborat. Ko‘pchilik mutaxassislar yuqori adir o‘simliklarini «bug‘doyiqli» har xil o‘tlar o‘sadigan quruq dasht o‘simliklari tipi deb yuritadilar. Yuqori adirda kserofit xususiyatli har xil o‘tlar bo‘lib, ular orasida bug‘doyiq eng keng tarqalgan. Ular orasida efirli o‘t-tog‘ yalpizi, efemeroidlar- chuchmoma, lola, shirach, murakkab guldoshlardan sariq andiz, soyabonli guldoshlardan ferullaning bir necha turi o‘sadi. Yuqori adirda o‘sadigan ko‘p yillik o‘t-yetmak ildizidan qandolatchilikda foydalaniladi. Uning ildizidagi saponin moddasi ko‘pirtiradigan xususiyatga ega. 39 Yuqori adirda soylarda, sersuv toshloq yerlarda butalardan qo‘shyaproq, zirk, na’matak; daraxtlardan bodom, ayrim joylarda pista, do‘lana o‘sadi. Do‘lananing mevasi qandga, yog‘ga boy, unda olma kislotasi ham anchagina, shuning uchun u konditer sanoatida keng ishlatiladi. Po‘stlog‘idan va bargidan bo‘yoq olib, undan to‘qimachilik sanoatida foydalaniladi. Do‘lana shifobaxsh o‘simlik hamdir. Uning guli, mevasidan tayyorlangan dorilar yurak faoliyatini yaxshilashda, qon bosimining ortishiga qarshi va boshqa kasalliklarni davolashda keng ishlatiladi. Yuqori adirda lalmi ekinlar uchun nam yetarli, bu yerlarda asosan bahorikor dexqonchilik qilinadi. Yuqori adirning yaylov sifatidagi va pichan yig‘ib olishdagi ahamiyati ham katta. Har gektar yerdan 10-50 sentner atrofida sifatli pichan yig‘ib olish mumkin. Adir mintaqasi asosan uzumchilik, bog‘dorchilik mintaqasi hisoblanadi. U o‘simlikka boyligi hamda dehqonchilik va chorvachilik uchun qulayligi bilan ajralib turadi. Tog‘ mintaqasiga O‘zbekistonda dengiz sathidan 1200-1600 metrdan 2700- 2800 metrgacha bo‘lgan balandliklar kiradi. Bu mintaqa gumid iqlimi, sersuv daryolari, jigar rang, qo‘ng‘ir va kul rang tuproqlari, notekis relefi bilan adirlardan ajralib turadi. Tog‘ mintaqasi o‘simliklari asosan tog‘ dashtlari, tog‘ keng bargli o‘rmonlari, tog‘ igna bargli o‘rmonlari o‘simliklari tiplarga bo‘linadi. Tog‘ dashtlari tog‘ mintaqasining pastki va qisman o‘rta qismlarini (1200- 2000 m ) egallagan. Bu yerlarda, asosan boshoqlilardan bug‘doy, betaga, chalov, ismaloq, qaltiq, qo‘ng‘irbosh, ikki pallalilardan qo‘ziquloq, astragal, bo‘tako‘z, shuvoq kabilar keng tarqalgan. Ko‘p yillik efemeroidlardan lola, piyozgul, shirach, chuchmoma, boychechaklar, butalardan na’matakning bir necha turi, zirk, uchqat, tobulg‘a, bodomchalar ham uchraydi. Na’matakzorlar asosan G‘arbiy Tyanshan, Zarafshon, Turkiston tog‘larida 1500-2000 metr balandliklarda keng tarqalgan. O‘zbekiston tog‘larida bargli o‘rmonlar Ugam, Piskom, Chotqol, Farg‘ona va Hisor tog‘ tizmalarida uchraydi. Ularda asosan olma, tog‘olcha, yong‘oq, bodom, do‘lana kabi mevali daraxtlar va, shuningdek, bir necha tur zarang, terak, 40 tol, qayin, chetan kabilar o‘sadi. Hisor tog‘larida yovvoyi holda o‘sadigan anor, anjir, xurmo va chilonjiyda ham uchraydi. Bargli o‘rmonlarda yong‘oqzorlar keng tarqalgan. Qorjantog‘, Ugam, Piskom, Chotqol, Hisor tog‘ tizmalarida 900-1500 metr balandlikdagi sernam yonbag‘irlarda ancha qalin tabiiy yong‘oqzorlar mavjud. Ular relikt yong‘oqzorlar bo‘lib, asosan qo‘ng‘ir tuproqli shimoliy, shimoli-sharqiy yonbag‘irlarda, soylarda hamda tog‘ daryolarining terrasalarida joylashgan. Yong‘oq mag‘zida yog‘, oqsil, qand, A.V.S. vitaminlari va mikroelementlar bor. Yong‘oq bargidan ta’sirchan fitonsid va efedra ajralib turadi, shu sababli yoz oylarida uning tagida yotib qolish tavsiya etilmaydi. Shuningdek, O‘zbekiston tog‘larida olma, do‘lana, zarang, terak va qayin o‘rmonlari ham mavjud. Tog‘ mintaqasining yuqori qismida (2000-2700 m) ignabargli o‘rmonlar uchraydi. Bunday o‘rmonlarda qarag‘ay, pixta, qizil archa, savr archa va o‘rik archa o‘sadi. Qoraqarag‘ay, pixta o‘rmonlari Chotqol tog‘larida uchraydi. Archalar dengiz sathidan 1000 m dan 2700 m gacha bo‘lgan balandlikda o‘sadi. Quruq toshloqli bo‘z va qo‘ng‘ir tuproqlarda savr archa, subalp mintaqasida o‘rik archa uchraydi. Eng qurg‘oqchilikka chidamlisi-qizil archadir. Pastki tog‘dagi siyrak archa o‘rmonlari Zarafshon archasidan, yuqorida esa o‘rik archadan tashkil topgan. Archa sekin o‘sadi, 40 yoshida bo‘yining balandligi 2-2,5 metrga boradi. 100 yoshga kirganda archalar bo‘yi Boysun tog‘larida 20-25 metrga, tanasining diametri 1-1,5 metrga boradi. Archa yog‘ochi qurilishda, qalam, har xil buyumlar ishlash, o‘tin va pista ko‘mir tayyorlashda ishlatiladi. Archaning kichik shoxlarida efir moyi bo‘ladi. Shuning uchun archa bargi va yog‘ochi xushbo‘y hid taratib turadi. Tog‘ archazorlarining melioratsiya ahamiyati ham katta. Archa ostida yig‘ilgan barglari yaxshi nam saqlab, yer osti suvini to‘yintiradi, tuproqning yuvilishiga yo‘l qo‘ymaydi, seldan saqlaydi. Archa o‘rmonlari O‘zbekistonda 0,5 mln. gektardan ko‘proq bo‘lgan. Hozir ularning ko‘pi kesilib ketgan va shu kunda archa o‘rmonlarining maydoni 105 ming gektarni tashkil qiladi xolos. O‘zbekistondagi yog‘och zahirasining 30-35 % ini tashkil qilgan archadan xalq xo‘jaligida foydalanganda uni muhofaza qilish 41 chora- tadbirlarini ham qo‘llash zarur. Hozirgi kunda katta archazorlar Ohangaron vodiysida, Turkiston tizmasida, Qashqadaryo va Surxondaryo havzalarining yuqori qismida mavjud. 1976 yilda Turkiston tog‘ tizmasining shimoliy yonbag‘irlarida Jizzax xalq bog‘i tashkil etilgan bo‘lib, uning maydoni 56000 gektarga teng. Xalq bog‘ida archazorlar muhofaza qilinadi. Archazorda archa uncha qalin o‘smaganidan quyi yarusda o‘t va butalar o‘sadi. Butalardan uchqat, zirk, na’matak, olg‘i va boshqalar ko‘p. O‘t o‘simliklari turlari tog‘ dashtlaridagiga o‘xshash. Hozirgi vaqtda barcha tog‘ o‘rmonlari o‘rmon xo‘jaliklari tomonidan nazorat qilinadi va qo‘riqlanadi hamda kengaytirib boriladi. Yaylov mintaqasi O‘zbekistonda 2700-2800m balandlikdan boshlanadi va doimiy qorlar zonasigacha davom etadi. Bu mintaqa o‘simliklar qoplami ekologik sharoiti, iqlimi, tuprog‘i va boshqa belgilariga ko‘ra ikki kichik mintaqaga: quyi (subalp) va yuqori (alp) yaylovlari mintaqalariga bo‘linadi. Bu mintaqaning iqlimi unda buta va darahtlarning o‘sishi uchun imkon bermaydi. Quyi yaylovga dengiz sathidan 2700-2800 metrdan to 3000-3200 metrgacha bo‘lgan yerlar kiradi va ular o‘rtacha nam talab qiluvchi o‘simliklarning ko‘pligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari yer bag‘irlab o‘suvchi mayda daraxtlar, past bo‘yli buta va chala butalar ham ko‘p o‘sadi. Yer yuzasini ko‘pincha boshoqlilar va chim hosil qiluvchi o‘simliklar qoplagan bo‘ladi. Quyi yaylovda eng ko‘p tarqalgan va uning uchun xos bo‘lgan o‘simliklar chetan, akantalimon, shashir, karrak, yerqo‘noq, tog‘shishir, yorangul, betaga, gulizardak kabilardan iborat. Yuqori yaylov O‘zbekistonda dengiz sathidan 3000-3200 m balandlikdan boshlanib doimiy qorlargacha davom etadi. Bu yerda o‘simliklar qoplamining asosiy qismini kserofit o‘t o‘simliklar, tashkil qiladi. Shu bilan birga dasht o‘simliklari, mezofit o‘simliklar ham o‘sadi. Navro‘zo‘t, arpao‘t, ajriqbosh, yaylovrang yaylovning asosiy o‘simliklaridir. Bu kichik mintaqada buta va daraxtlar umuman o‘smaydi, lekin yostiqsimon o‘simliklar uchrab turadi, tuprog‘ining yuza qismi esa asosan chim hosil qilib o‘suvchi o‘simliklar bilan qoplangan. 42 Yaylov mintaqasida o‘sadigan o‘simliklar juda to‘yimli bo‘lganligi sababli yozgi yaylov sifatida foydalaniladi. Akademik Q.Z. Zokirov O‘zbekiston o‘simliklarini rayonlashtirish sxemasida 5qmintaqa-doimiy qorlar va muzliklarni ajratmaydi. O‘simliklar tarqalishi qor chizig‘i bilan chegaralanadi. Uning balandligi Piskom havzasida 3600 m, Qashqadaryoda 3820 m, To‘polongda 3860 m, Sangardikda 3850 m ga teng. Intrazonal o‘simliklar zonallik va mintaqalanish qonuniyatlariga qat’iy bo‘ysinmaydigan, bir necha zonada,turli balandlik mintaqalarida ham uchraydigan o‘simliklardir. O‘tloqlar, botqoqlik, voha va to‘qaylarning ayrim o‘simliklari ana shunday intrazonal o‘simliklardir. O‘tloq o‘simliklari- o‘tlarning muayyan guruhidan tashkil topgan. O‘zbekistonda o‘tloqlar daryo bo‘yi o‘tloqlari, to‘qay o‘tloqlari, tog‘ o‘tlari, subalp va alp o‘tloqlariga bo‘linadi. To‘qay o‘tloqlarida bug‘doyiq, soxta qamish, sho‘ra, ajriq o‘sadi, ular daryolarning asosan quyi oqimidagi to‘qaylarda uchraydi. Tog‘ o‘tloqlari tog‘larning siyrak o‘rmonli Quyoshga teskari yonbag‘irlarida uchraydi va u yerlarda shambala, o‘tloq qo‘ng‘irboshi, yaltirbosh, choyo‘tga o‘xshash o‘tlar o‘sadi. Botqoqlik o‘simliklari O‘zbekistonda daryolarning qayirlarida, qisman yaylov mintaqasida uchraydi. O‘zbekistonda asosan qamishli botqoqliklar mavjud bo‘lib, ular tekislik daryolarining qayirlarida tarqalgan. Vohalar kishilarning ko‘p yillik mexnati bilan o‘zlashtirilgan, madaniylashtirilgan landshaftlardir. Vohalarda madaniy o‘simliklar bilan birga «begona» tabiiy o‘tlar ham o‘sadi. Ular madaniy ekinlar bilan birga o‘sib, ular hosilining kamayishiga sabab bo‘ladi. O‘zbekistonning o‘zida 500 turdan ortiq «begona» o‘tlar mavjud. Eng ko‘p uchraydiganlari g‘umay, ajriq, kakra, sachratqi, qo‘ypechak, oqbosh, qamish kabi ko‘p yilliklar va ituzum, sho‘ra, semizo‘t, kurmak, bo‘z tikan, chatir, sutlama singari bir yillik o‘tlardir. Shu bilan birga vohalarda parazit o‘simliklar-zarpechak, devpechaklar ham o‘sadi. 43 O‘zbekiston florasida dorivor o‘simliklarning 577 turi borligi aniqlangan. Respublika hududidagi o‘simliklarning 90 % i ozuqabop o‘simliklardir. O‘rtacha yillik o‘simlik oziqasining zahirasi qumli yaylovlarda 3-5 sG‘ga, Ustyurtning gipsli yaylovlarida 2-4 sG‘ga, qishki va kuzgi yaylov sifatida foydalaniladigan sho‘rxoklarda 2-4 sG‘ga, adirlarda 8-10 sG‘ga, tog‘larda 10-15 sG‘ga, yaylov mintaqasida 10-12 sG‘ga, to‘qaylarda 12-16 sG‘ga, qamishzorlarda 115 sG‘ga ga boradi. Sertalab ozuqabop o‘simliklarga solodka, yantoqning bir qancha turi, qiyoq o‘t va boshqalar kiradi. O‘zbekistonning o‘rmon fondi 1995 yil 1 yanvar ma’lumotlariga ko‘ra 9211,5 ming ga bo‘lib (shu jumladan o‘rmonlar 2776 ming ga), uning 85,4 % cho‘l zonasida, 13 % tog‘larda, 0,8 % vodiylarda, 0,8 % to‘qaylarda joylashgan. O‘zbekistondagi ekilgan o‘rmonlarning umumiy maydoni 514,8 ming ga bo‘lib, bular yong‘oq, pista, bodom kabi 40 dan ortiq turdagi buta va daraxtlardan iborat. Respublikada o‘rmonlardan oqilona foydalanish, ularni qo‘riqlash va qayta tiklash, ihota daraxtzorlari barpo etish bilan o‘rmon xo‘jaliklari shug‘ullanadi. O‘zbekistonda dastlabki o‘rmon xo‘jaligi 1873 yilda hozirgi Chirchiq o‘rmon xo‘jaligi o‘rnida tashkil etilgan. O‘zbekistonda 1996 yili 91 ta o‘rmon xo‘jaligi korxonalari, qo‘riqxonalari va milliy bog‘lar bo‘lgan. Respublikaning o‘rmon xo‘jaligi korxonalarida yiliga 50-60 ming m3 yog‘och, shu jumladan 2 ming m3 dan ziyoda binokorlikka yaroqli yog‘och, 300 tonnadan ko‘proq turli o‘simlik, buta, daraxt urug‘lari tayyorlanadi. O‘rmon xo‘jaliklarida 36 tadan ziyod yovvoyi dorivor va oziq-ovqat o‘simliklari tayyorlanadi va 700 tonnadan ziyod xomashyo yetkazib beriladi. O‘simlik O‘zbekiston hududida nam tutuvchi, daryo suvini bir me’yorda saqlab turuvchi, tuproq, grunt yuvilishining oldini oluvchi, qumlarni mustahkamlovchi hamda havoni toza saqlab turuvchi muhim omil bo‘lish bilan birga nafosat ahamiyatiga ham ega. Inson mehnat faoliyati bilan biogeotsenozlarga salbiy ta’sir ko‘rsatib kelmoqda, ekologik muvozanatda o‘zgarish yuz berib, ba’zi o‘simliklar turi kamayib bormoqda. Natijada hozir O‘zbekistonda o‘sadigan o‘simliklarning 10-12 44 % i yoki 400 turi muhofazaga muhtoj bo‘lgan noyob turga aylanib qoldi. Ba’zi o‘simliklar keskin kamayib ketib, ularning yo‘qolib ketishi xavfi tug‘ilgan (lola, yetmak, anzur piyoz, zira, sumbul). 2.2 “ Ven ” va “Klaster” ta’lim texnologiyasi ning qo’llashning afzalliklari “Klaster”metodi: “Klaster”(tarmoq, g’uncha, bog’lam) metodi-ta’lim oluvchilarda berilgan muammolar bo’yicha erkin ,ochiq o’ylash shaxsiy fikrlarni bemalol bildirish va turli javoblar o’rtasida bog’liqlik o’rnatish g’amda guruhlash imkoniyatini yaratuvchi metoddir.“Klaster g’oyasini dastlab 1991 yilda Jeni Stil va Stil tomonidan ishlab chiqilgan.“ Klaster”lotincha so’z bo’lib,” g’uncha,bog’lam”ma’nosini anglatadi.Klaster metodi biror obьekt,predmet,tushuncha bilan bog’liqbo’lgan atamalar ,so’zlar iboralarni jamlash va o’zaro bog’liqlikda ko’rgazmali shaklda ifoda etishdan iborat.SHunga ko’ra bu metodni axborotlarni yoyish metodi deb ham atash mumkin.Mazkur metod turli xil tushunchalar,g’oyalar o’rtasidagi bog’liqliklarni muayyan tizimli grafik shaklida tasvirlash orqali o’lar to’g’risida birmuncha yaqqol fikrlash imkoniyatini beradi.“Klaster”metodi pedagogik,didaktik strategiyaning muayyan shakli bo’lib,o’quvchi-talabalarga istalgan muammo (mavzu)lar xususida erkin,ochiq o’ylash,shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi.Bu metod aniq obьektga yo’naltirilgan fikrlash shakli sanaladi. “Klaster metodidan foydalanib fikrlash jarayoni inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog’liq ravishda amalga oshadi.Ushbu metod muayyan mavzuning o’quvchi-talabalar tomonidan chuqur hamda puxta o’zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo’lishini ta’minlashga xizmat qiladi “Klaster”metodidan foydalanish tartibi “Klaster” metodi puxta o’ylangan strategiya bo’lib,undan o’quvchi-talabalar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg’ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Metod guruh asosida tashkil etilayotgan mashg’ulotlarda o’quvchi-talabalar tomonidan bildirilayotgan g’oyalarning majmui tarzida 45 namoyon bo’ladi.Bu esa ilgari suriladigan g’oyalarni umumlashtirish va ular o’rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi.”Klaster” metodidan foydalanishda quyidagi qoidalarga rioya qilish talab etiladi: Klasterlar tuzish. Klasterlar tuzish metodidan mashg’ulot boshlanishida ham fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. Undan o’quvchi –talabalarning muayyan mavzuni sinchiklab to’liq o’rganilguncha faol fikrlash faoliyatini ta’minlash maqsadida foydalanish mumkin.Klasterlar tuzish o’quvchi- talabalarning tasavvurlarini yangi bog’lanishlar bilan boyitish,ularni grafik ko’rinishda ifodalanish hamda mavzu bo’yicha yakuniy muhokama o’tkazish vositasi sifatida qo’llanilishi mumkin.Bu ularning yangi bilimlarni yaxshi o’zlashtirishi,muayyan mavzu to’g’risidagi tasavvurlarni kengaytirish va unga tegishli bog’liqlarni tushunishlariga yo’l ochadigan strategiyadir. Klasterlar tuzish ketma-ketligi quyidagicha. 46 Klaster” metodi bo’yicha mashg’ulot ishtirokchilari uchun qoidalar 47“ Klaster” metodi Nimani o’ylagan bo’lsangiz, shuni qog’ozga yozing. Fikringizning sifati to’g’risida o’ylab o’tirmay, ularni shunchaki yozib boring. Yozuvingizning orfografik yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha yozishdan to’xtamang.Agar ma’lum muddat biror bir g’oyani o’ylay olmasangiz,u holda qog’ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g’oya to’g’ilgunga qadar davom ettiring. Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko’proq yangi hoyalarni ilgari surish hamda mazkur g’oyalar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik ,bog’liklikni krsatishga harakat qiling.G’oyalar yig’indisining sifati va ular o’rtasidagi aloqalarni ko’rsatishni cheklamang Klasterlar tuzish ketma-ketligi sxemasi Kalit so’z yoziladi Kalit so’zga taalluqli so’zlar yoziladi So’zlar o’rtasidagi bog’liqliklar yoziladi So’zlarni tarmoqlab chiqiladi Tarmoqlar tahlil qilinadi Klasterlar tuzish qoidasi quyidagi usullarda amalga oshiriladi: 1.Kalit so’z bilan bog’liqligi bo’lgan aqlingizga kelgan barcha fikrlarni yozib oling. Bu fikrlarni muhokama qilmang,shunchaki ,yozib olavering. 2.Xatni (matnni)yozishni kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham e’tibor bermang. 3.Sizga berilgan vaqt nihoyasiga yetmagunga qadar yozishdan to’xtamang.Miyangizga fikr kelishi to’xtab qolsa,toki yangi fikrlar kelgunga qadar qog’ozda nimalarnidir chizib o’tiring. 4.Imkoni boricha bog’lanishi mumkin bo’lgan g’oyalarni tizib chiqing.G’oyalarning oqimi sifatida va ular orasidagi aloqalarni chegaralab qo’ymang. Klasterlar bo’yicha namunalarni keltirib o’tamiz: Klaster juda moslashuvchan strategiya,uni barcha fanlarni o’rganishda individual yoki guruhli tarzda hamda boshqa metodlar bilan birgalikda qullash mumkin. Masalan,klasterdan”aqliy hujum”metodini qullab o’tkazilayotgan mashg’ulotlarda samarali foydalanishi mumkin.Odatda,” Aqliy hujum “ metodini qo’llab dars o’tish jarayonida klaster tuzish orqali berilgan javoblarni umumlashtirish,turkumlarga 48 ajratish amalga oshiriladi.Bu esa,o’quvchi va talabalarda axborotni turkumlash qobiliyatini rivojlantiradi,fikrlarni tizimlashtirishni o’rganish imkonini beradi. Axborotlarni turkumlarga ajratishning izchilligini ta’minlash uchun: 1.O’rganiladigan mavzu bo’yicha mavjud fikrlarni yozib olish. 2.Olingan axborotlarni u yoki bu sifatiga nisbatan umumlashtiradigan umumiy tushunchalarni topish. 3.Ularni doskaga yoki daftarga yozib,dastlabki yozilgan fikrlarni ajratib yozib chiqish. 4.Taqsimlash jarayonida o’quvchi-talabalar uyoki bu tushunchani o’zlashtirishlari yangilarni yozish mumkin. 5.Kichik guruhlar bir-birlarining ishlari bilan tanisha olishlari imkonini beradigan usullarni qo’llash lozim. Klasterni pedagoglar ko’proq “anglash”,”tushunish”fazasida qo’llagan ma’qul deyishadi.CHunki bunda o’quvchi talabalarga o’quv materiallarini nafaqat mustaqil va faol o’zlashtirish,balki o’z tushunchalarini kuzatib borish imkonini ham beradi. 49 Klasterning sxematik namunasi 50 Venn diagrammasi grafik organayzer o‘quvchi (talaba)larda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o‘zlashtirish (sintezlash) ko‘nikmalarini hosil qilishga yo‘naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish asosida aniq sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. Yozuv taxtasi o‘zaro teng to‘rt bo‘lakka ajratiladi va har bir bo‘lakka quyidagi sxema chiziladi: Grafik organayzer o‘quvchi (talaba)lar tomonidan o‘zlashtirilgan o‘zaro yaqin nazariy bilim, ma’lumot yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Undan muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir. Uni qo‘llash bosqichlari quyidagilardan iborat: 511 2 3 Grafik organayzerni qo‘llash jarayonida har bir guruh muayyan mavzuga oid topshiriqlarni bajaradi. O‘quvchi (talaba)larning e’tiborlariga quyidagi jadvalni taqdim etish mumkin: Guruhlar Diagrammaning tartib raqami Topshiriqlar mazmuni 1- guruh 1-diagramma 2-diagramma 3-diagramma 2-guruh 1-diagramma 2-diagramma 3-diagramma 3-guruh 1-diagramma 2-diagramma 3-diagramma 4-guruh 1-diagramma 2-diagramma 3-diagramma 52Liderlar guruh a’zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, ѐUzuv taxtasida aks etgan diagrammani to‘ldiradiO‘quvchi (talaba)lar to‘rt guruhga bo‘linadi Yozuv taxtasiga topshiriqni bajarish mohiyatini aks ettiruvchi sxema chiziladi Har bir guruhga o‘zlashtirila ѐUtgan mavzu (bo‘lim, bob) yuzasidan alohida topshiriqlar beriladi Topshiriqlar bajarilgach, guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi 2.3 “ O’zbekiston o’simliklari” mavzusini bo‘yicha o‘quvchilarga mo‘ljallangan keys topshiriqlari va ishlanmalarini O’zbekiston o’simliklari . Darsning mazmuni: O’zbekiston o’simliklari haqida umumiy tushuncha. O’zbekiston o’simliklari o‘simliklarining tarkib topishi. Tubjoy o‘simliklari, boshqa joylardan kelgan o‘simliklar. Dasht, chala-cho‘l o‘simliklari. Darsning maqsadi: O‘quvchilarda O’zbekiston o’simliklari o‘simliklari, ularning turlari va geografik tarqalishi haqida umumiy tasavvurni hosil qilib, bu boradagi bilimlarni shakllantirish. Dars jarayonida hal etilishi zarur bo‘lgan vazifalar: 1. O‘quvchilarga O’zbekiston o’simliklari o‘simliklarining o‘ziga xos xususiyatlari haqida umumiy ma’lumotlarni berish. 2. O‘quvchilarda o‘lka o‘simliklarini hudud bo‘ylab geografik tarqalishi haqida umumiy tasavvurni shakllantirish. 3. “O’zbekiston o’simliklari o‘simliklari” mavzusi bo‘yicha o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlarni interfaol metodlar yordamida mustahkamlash. 4. O‘quvchilarni mavzuni o‘zlashtirishda interfaol metodlarni tadbiq etish qoidalari va bajarilish bosqichlari bilan tanishtirish. 5. O‘quvchilarda mavzuni mustaqil o‘rganishda tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni shakllantirish. 6. Mavzuni qaytarish, mustahkamlash va bilimning o‘zlashtirilish darajasini aniqlash. 7. O‘quvchilarni berilgan topshiriqlar yuzasidan tahliliy xulosa chiqarishga o‘rgatish. 8. Guruhda hamkorlikda ishlashga sharoit yaratish. Dars jihozlari: O’zbekiston tabiiy xaritasi, o‘simliklar xaritasi, darslik, tarqatma materiallar, mulyajlar, 7-sinf atlasi va yozuvsiz xaritasi, internet ma’lumotlari, tasvir, gerbariylar, qo‘shimcha adabiyotlar. 53 Dars jarayonida qo‘llaniladigan metodlar : “Muammo”, “Kim chaqqon”, “Beshinchisi ortiqcha” – strategiyasi. Darsning rejasi: 1 O’zbekiston o’simliklari tekislik qismida o‘simliklarning geografik tarqalishi. 2 O’zbekiston hududining tog‘li qismida o‘simliklarning balandlik mintaqalari bo‘ylab tarqalishi. 3 O’zbekistonda tarqalgan noyob o‘simliklar. Darsning borishi: I. “Muammo”– strategiyasi yordamida bilimlarni o‘zlashtirish. 1 O‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishidan oldin o‘quvchilarni mashg‘ulotni o‘tkazish qoidasi bilan tanishtiradi. 2 Ushbu texnologiya bir necha bosqichda o‘tkazilishi haqida o‘quvchilarga ma’lumot beradi. 3 Guruhlarga vazifalar tarqatadi, qo‘yilgan vazifa guruhlarda bajarilishi kerakligini ta’kidlaydi va muayyan vaqt belgilaydi. 4 Topshiriq o‘quvchilar tomonidan mashg‘ulot uchun tayyorlangan plakat, rasm, afisha yoki biror muammo bayon etilgan matnlardan iborat bo‘lib, ular yuqoridagi manbalardagi materiallarni o‘rganib, unda yoritilgan muammolarni aniqlaydi, ularni xotirada saqlab turadi yoki daftariga belgilab qo‘yadilar. 5 Yangi mavzuga o‘quvchilar mustaqil tayyorlanishlari uchun darslik, qo‘shimcha adabiyot va ma’lumotlardan foydalanadilar. 6 O‘quvchilar topshiriqni individual ravishda bajarishlari uchun o‘qituvchi tomonidan quyidagi jadval taqdim etiladi: № Muammo turi Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni hal qilish yo‘llari 1. O’zbekiston noyob o‘simliklarini yo‘qolib ketishi. Tuproqlarning ishdan chiqishi; tuproqlardan xo‘jasizlarcha Tuprorqlardan ratsional foydalnishni o‘rganish; 54 foydalanish; iqlimning o‘zgarishi; 2 3 № Muammo turi Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni hal qilish yo‘llari 1. 1. O‘quvchilar o‘z bilim, ko‘nikama va malakalaridan kelib chiqqan holda bu jadvalni to‘ldiradilar. Quyidagi na’munalarni keltirish mumkin: № Muammo turi Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni hal qilish yo‘llari 1. O’zbekiston cho‘l-voha chegarasida dorivor o‘simliklarning yo‘qolib ketayotganligi. Bu hududlarga antropogen ta’sirning kuchayganligi. Mazkur hududlarda chorva mollarini kamroq boqish, do- rivor o‘simliklarni muhofazaga olish va h.k. 2. II. “Kim chaqqon” strategiyasi yordamida yangi mavzuni o‘zlashtirish darajasini mustahkamlash . Mavzu yuzasidan o‘quvchilar bilimini tekshirish uchun sinfdagi o‘quvchilardan hohlovchilar doska (yozuv taxtasi) ga chiqadilar. Bunda o‘quvchilar O’zbekistonda tarqalgan o‘simliklar nomini 1 daqiqa davomida chaqqonlik bilan aytib berishlari kerak bo‘ladi. O‘qituvchi esa o‘simliklar nomini sanab turadi, yordamchi o‘quvchi esa vaqtga qarab turadi. 1 daqiqa davomida eng ko‘p o‘simliklar nomini aytgan o‘quvchi o‘qituvchi tomonidan rag‘batlantiriladi. III. “Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash” texnologiyasi yordamida bilimlarni mustahkamlash. Texnologiyaning mohiyati: o‘quvchilarga qizil va rangli kartochkalar tarqatiladi. O‘qituvchi tomonidan quyidagi savollar berilishi mumkin: 55 1 Tekislikda o‘simlik turi ko‘pmi? ( Yo‘q ) 2 O’zbekiston o’simliklari tog‘larida 3 ta balandlik mintaqasi qonuniyati saqlanib qolganmi? ( Ha ) 3 Qizg‘ish chalov, betaga chala cho‘l o‘simliklarimi? ( Yo‘q ) 4 Shuvoq, chalov, qo‘ng‘irbosh, izen chala cho‘l o‘simliklarimi? ( Ha ) 5 Yaltirbosh, qarag‘an, itbodom dasht o‘simliklarimi? ( Ha ) 6 Shimoliy tekislik qismlarini dasht va chala cho‘l zonalari egallaganmi? ( Ha ) I. “Beshinchisi ortiqcha” strategiyasi yordamida o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash. O‘quvchilarga quyidagi vazifani bajarish topshiriladi: berilgan ro‘yxatdan mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchalarni aniqlang va ularni ro‘yxatdan chiqaring, harakatlaringiz mohiyatini izohlang! Tushunchalar: I. “Birgalikda o‘rganamiz” (“Koop-koop”) – interfaol metodi yordamida bilimlarni o‘zlashtirish. O‘qituvchi 3-5 kishidan iborat bo‘lgan kichik guruhlarni shakllantiradi. Har bir guruhga umumiy mavzuning bir qismini topshiriq qilib beradi. Barcha o‘quv guruhlari faol ishlaydi. O‘qituvchi topshiriqni bajarish bo‘yicha yo‘riqnoma beradi. Guruh ichida umumiy topshiriq bo‘linadi. Guruhning hamma a’zolari alohida topshiriqni bajaradilar, ijodiy yondashadilar va mustaqil ishlaydilar. Guruhlar yangidan shakllanganda har bir guruh a’zosi mustaqil o‘qib o‘rgangan ma’ruza matini sinfdoshiga gapirib berishi kerak bo‘ladi. O‘quvchilar juftliklarga bo‘linib, bir-biri bilan fikr almashadilar, g‘oyalarini asoslab beradilar, hurmat bilan bir- birlarini eshitadilar va hamkorlikda muqobil yechimni topadilar, topshiriq javobini ijodiy yondashgan holda ishlab chiqadilar. Guruh taqdimotini jamoa bo‘lib tayyorlaydilar, og‘zaki javob beradilar. O‘qituvchi guruhlar taqdimotini tinglaydi, o‘z fikr-mulohazasini bildiradi, baxolaydi. XULOSA 56Dasht, chala cho‘l, bo‘z, adir,tog‘ O`zbekiston tabiiy geografiyasi kursining uslubiy asoslari atroflicha o`rganib chiqildi. O`zbekiston tabiiy geografiyasi kursida “O`zbekiston o’simliklari” mavzusini alohida mavzu sifatida ajratib olinib o`rganildi va uning metodologik asoslari ishlab chiqildi; “Ven” va “Klaster” metodlaridan geografiya ta’limining boshqa, shu jumladan, an’anaviy ta’lim usullari bilan uyg‘un tarzda olib borilishini taqoza qiladi. Agar an’anaviy ta’lim usullari ta’lim oluvchilarda geografiya bo‘yicha normativ bilimlarni shakllanishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa, “Ven” va “Klaster” metodlari esa ta’lim oluvchilarda vaziyatli sharoitda bilimlarni izlashga va qo‘llashga qaratilgan bo‘lib, ularni yakka va guruhli tarzda bajarish orqali o‘zlarida yuksak intelletual qobiliyatlarni shakllantirgan bo‘ladilar. Umumiy o‘rta ta’lim maktabi geografiya o‘qituvchisi tomonidan amalga oshiriladigan interfaol metodlar, jumladan, “Ven” va “Klaster” metodlaridan oqilona foydalanilsa ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarning kelgusida mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsata olishga va o‘zi tanlagan kasb bo‘yicha raqobatbardosh kadr bo‘lib etishiga asos bo‘ladi. Yaratayotgan texnologik innovatsiyalar o’quvchilarni motivatsiyasini, faolligini, ma’suliyatini oshirishga yo’naltirilgan bo’lishi, kam vaqt oralig’ida yuqori natijani ta’minlay olishiga erishish lozim. O’qituvchi o’z sohasidagi yangiliklar hamda yangi innovatsion texnologiyalar bilan uzluksiz tanishib borishi va ularni darsning mazmuniga va maqsadlariga mos tushadigan turlarini tanlansh ko’nikmasini o’zida shakllantirishi lozim. 57 Foydalangan adabiyotlar 1. Ўзбѐкистон Р ѐспубликасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни // Баркамол авлод – Ўзб ѐкистон тараққиётининг пойд ѐвори. – Т.: Шарқ, 1998. 20-29 б. 2. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” // Баркамол авлод – Ўзб ѐкистон тараққиётининг пойд ѐвори. – Т.: Шарқ, 1998. 30-61 б. 3. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни // Халқ сўзи. 2020 йил 24 с ѐнтябр, № 202(7704) 4. Ўзб ѐкистон р ѐспубликаси пр ѐзид ѐнтининг 2019 йил 8 октябрьдаги “ Ўзб ѐкистон р ѐспубликаси олo таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш конц ѐпциясини тасдtлаш тўғрисида ” ПФ-5847-сон Фармони . 5. Азизхўжа ѐва Н.Н. П ѐдагогик т ѐхнология ва п ѐдагогик маҳорат // Барча мутахассислик магистратура йўналиши учун ўқув қўлланма. – Т.: ТДПУ, 2003. – 174 б. 6. Ата ѐва Н., Сала ѐва М., Ҳасанов С. Умумo п ѐдагогика (П ѐдагогика назарияси ва амалиёти асослари). Ўқув қўлланма. II китоб. Ҳ. Бобо ѐвнинг умумo таҳрири асосида. – Т.: Fan va texhologiya 2013. -860 б. 7. Б ѐгимқулов У.Ш. П ѐдагогик таълимда замонавo ахборот т ѐхнологияларини жорий этишнинг илмo-назарo асослари / / Монография. – Т.: Фан, 2007. 8. Б ѐгимқулов У.Ш. П ѐдагогик таълимда замонавo ахборот т ѐхнологияларини жорий этишнинг илмo-назарo асослари / / Монография. – Т.: Фан, 2007. 9. Ваҳобов Ҳ., Зайнутдинов А. Г ѐография ўқитиш м ѐтодикаси. 1-қисм Маърузалар матни. - Т.: Унив ѐрсит ѐт, 2000. 10. Даринскo А.В. Урок г ѐографи в ср ѐдной школ ѐ. – М.: Просв ѐ щ ѐни ѐ, 1984. – 144 с. 11. Ишмуҳам ѐдов Р. Таълимда инновация – Т.: Fan va texnogiyalar нашриёти, 2010. 12. Ишмуҳам ѐдов Р., Абдуқодиров А., Парда ѐв А. Таълимда инновацион т ѐхнологиялар / Таълим муассасалари п ѐдагог-ўқитувчилари учун амалo тавсиялар. – Т.: Ист ѐъдод жамғармаси, 2009. – 160 б. 13. Йўлдош ѐв Ж.Ғ., Усмонов С.А П ѐдагогик т ѐхнология асослари: Қўлланма. – Т.: Ўқитувчи, 2004. – 104 б. 14. Қурбонниёзов Р. Г ѐография ўқитиш м ѐтодикаси // Г ѐография таълими учун ўқув қўлланма. – Урганч.: Хоразм, 2001. – 212 б . 15. .Мўминов О. Г ѐография таълими м ѐтодикаси. // П ѐдагогика институтлари студ ѐнтлари учун қўлланма. 2 тўлдирилган ва қайта ишланган нашри. – Т.: Ўқитувчи, 1986. - 208 б. 58 16. Мўминов О.А. Замонавo гѐография дарс а қўйилад ан талаблар: Ўқитувчилар учун м ѐтодик қўлланма. – Т.: Ўқитувчи, 1990. – 72 б. 17. Муслимов Н.А., Усмонбо ѐва М.Ҳ., Сайфуров Д.М. Тўра ѐв А.Б., Инновацион таълим т ѐхнологиялари / – Т.: ТДПУ, 2015. – 208 б. 18. Никадамба ѐва Ҳ.Б. Г ѐография ўқитиш м ѐтодикаси. Услубo қўлланма. – Т.: Мирзо Улуғб ѐк номидаги ЎзМУ нашриёти, 2018. – 84 б. 19. Никадамба ѐва Ҳ.Б. Г ѐография ўқитиш м ѐтодикаси. Услубo қўлланма. – Т.: Мирзо Улуғб ѐк номидаги ЎзМУ нашриёти, 2018. – 84 б. 20. Никадамба ѐва Ҳ.Б., Рўзи ѐва Д.И., Карабазов З.А. “Ўрта Осиё табo г ѐографияси”ни инт ѐрфаол м ѐтодлардан фойдаланиб ўқитиш м ѐтодикаси. – Т.: Мирзо Улуғб ѐк номидаги ЎзМУ нашриёти, 2017. – 224 б. 21. Никадамба ѐва Ҳ.Б., Рўзи ѐва Д.И., Карабазов З.А. “Ўрта Осиё табo г ѐографияси”ни инт ѐрфаол м ѐтодлардан фойдаланиб ўқитиш м ѐтодикаси. – Т.: Мирзо Улуғб ѐк номидаги ЎзМУ нашриёти, 2017. – 224 б. 22. Очилов М. Янги п ѐдагогик т ѐхнологиялар // Ўқув қўлланма. – Қарши.: Насаф нашриёти, 2000 - 80 б. 23. Рўзи ѐва Д., Усмонбо ѐва М., Холtова З. Инт ѐрфаол м ѐтодлар: моҳияти ва қўлланилиши. – Т.: ТДПУ, 2013. 24. Саидаҳм ѐдов Н. Янги п ѐдагогик т ѐхнологиялар (назария ва амалиёт). – Т.: Молия нашриёти, 2003. -172 б. 25. Сайидаҳм ѐдов Н., Абдувоҳидов С. Касб таълими ўкитувчисининг п ѐдагогик фаолияти мод ѐли. – Т.: Fan va texnologiyalar нашриёти, 2014. – 128 б. 26. Таможняя Е.А.,Смирнова М.С., Душина И.В. М ѐтодика обуч ѐния г ѐографи: уч ѐбник и практикум для акад ѐмич ѐского бакалавриата. – М.: Изд.во Юрайт, 2019. – 321 с. 27. Толипов Ў., Усмонова М. П ѐдагогик т ѐхнология: назария ва амалиёт. – Т.: Фан нашриёти, 2005. – 206 б. 28. Хамро ѐва Ф.А Олий таълим муассасаларида табo г ѐографик фанларни ўқитиш м ѐтодикасини м ѐдиат ѐхнологиялар асосида такомиллаштириш. Дисс. автор ѐфѐрати. – Т.: ЎзМУ, 2020.–120 б . 29. G‘ulomov P., Vahobov H., Baratov P., Mamatqulov M. 7-sinf Geografiya // O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi . O’zbekiston tabiiy geografiyasi – T:. O’qituvchi, 2017. – 160 b. 30. Vaxobov H., Mirzamahmudov O.T. Geografiya o’qitish metodikasi // uslubiy qo’llanma. Namangan, NamDU, 2016. Internet saytlar : 1. www. ziyonet 2. www. nuu.uz 3. www. samdu .uz 59 4. www.lex.uz 5. www.geografiya.uz 60

O‘ZBEKISTON O‘SIMLIKLARI” MAVZUSINI O‘QITISHDA KLASTER VA VENN DIAGRAMMASIDAN FOYDALANISH 1

Kirish 3 I BOB O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI ………………………………. 5 1.1 Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati. 5 1.2 O’zbekiston tabiiy geografiyasini o’qitishda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari …………………………... 13 1.3 Pedagogik texnologiyalarning asosiy jarayonlari ……………………… 18 II BOB VEN VA KLASTER TEXNOLOGILARI ASOSIDA O’ZBEKISTON O’SIMLIKLARI MAVZUSINI O‘QITISHNING SAMARALI YO‘LLARI VA VOSITALARI ……………………… 32 2.1 O’zbekiston da hududida tarqalgan o‘simliklarini o‘rganishning ahamiyati ………………………………………………………………. 32 2.2 “ Ven ” va “Klaster” ta’lim texnologiyasi ning qo’llashning afzalliklari… 45 2.3 “ O’zbekiston o’simliklari”mavzusini bo‘yicha o‘quvchilarga mo‘ljallangan keys topshiriqlari va ishlanmalar …………………….. 53 Xulosa ..……………………………………………………………………. 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………… 5 Mundarija 2

KIRISH Bitiruv ishing dolzarbligi. Mamalakatimiz ijtimoiy –ma'naviy h ayotining barcha sa h olarida bo'lganidek, ta'lim tizimida xam keng q amrovli islo h otlar yo'lga q o'yildiki, bunda ta'lim tarbiya tizimiga, oliy ta'limning o' q uv – tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini olib kirish or q ali uning sifatini uzluksiz ravishda takomillashtirib borish, ta'lim samaradorligini ortirish talab etilmo q da. O'zbekiston Respublikasida demokratik va h u q u q iy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning musta q il va erkin fikrlay olishi ro'y berayotgan vo q ea- h odisalarga shaxsiy munosabatini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borli q da kechayotgan o'zgarishlarga nisbatan shaxsiy nu q tai nazarning shakllanishi shaxs faolligini ko'rsatuvchi mu h im ji h atlardan biridir. Q olaversa, musta q il fikr egasi bo'lgan shaxs o'z imkoniyatlari, q obiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffa q iyatli ravishda olib borilayotgan ta'limiy islo h otlarning h am asosiy ma q sadi erkin, musta q il fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Ta'lim so h alarida il g’ or texnologiyalarni q o'llash shartlaridan biri - malakali mutaxassislarni tayyorlash, ularning kasbiy ma h oratini doimiy ravishda oshirib borishga erishish ekanligidan h am anglanadiki, ijtimoiy, i q tisodiy va madaniy h ayot bir-biri bilan uzviylik, alo q adorlik h amda yaxlitlik tamoyili asosida rivojlanib boradi. Jamiyat ijtimoiy h ayotida etakchi o'rin tutgan g’ oya va q arashlar i q tisodiy ishlab chi q arish rivojiga o'z ta ’ sirini o'tkazsa, o'z navbatida, i q tisodiy o'sish a h olining madaniy turmush tarzining yaxshilanishiga olib keladi. Tabiiy ravishda zamonaviy fan-texnika yutu q laridan samarali va unumli foydalana olish vazifasi mazkur fan oldiga h am q o'yilgandir. Ayni va q tda Respublika ijtimoiy h ayotiga shiddatli tezlikda axborotlar o q imi kirib kelmo q da va keng ko'lamni q amrab olmo q da. Axborotlarni tezkor suratda q abul q ilib olish, ularni ta h lil etish, q ayta ishlash, nazariy ji h atdan umumlashtirish, xulosalash h amda o' q uvchiga etkazib berishni yo'lga q o'yish ta'lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri h isoblanadi. 3

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida Maktablarda tizimini tashkil etish va rivojlantirish uchun «Yangi pedagogik texnologiyalar.. tizimidan foydalangan holda talabalarni o‘qitishni jadallashtirish»ga erishish zarur, deb qayta-qayta ta’kidlangan hamda O’zbekiston respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi ” qonunda ham o’z aksini topgan. Hozirgi kunda umumiy o’rta ta’lim maktablarida O‘zbekiston tabiiy geografiyasini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanishni keng joriy qilish vazifalari muhim sanaladi. Bunday olib qaraganda bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bo‘lajak mutaxassis shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va innovatsion o‘qitish texnologiyalarini bilish faolligi, ko‘nikmalarini rivojlantirish maktablarda muassasalarida o‘qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablairda O‘zbekiston tabiiy geografiyasi fani misolida olib boriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlarini har tomonlama nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish va tahlil etishni dolzarbligidan dalolat beradi. Bitiruv ishi kirish, ikki bob, ettita paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. Bitiruv ishida 30 ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Ishning asosiy hajmi 60 betni tashkil etadi. 4

I BOB. O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI . 1.1 Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati. Kelajak bugungi maktab partasiga o’tirgan voqealikni serqirra sirlarini bilishga intilayotgan yoshlar qo’lida ekan, avvalo, ular i’stedodini aniqlash, qobilyat iqtidorini rivojlantirish, intellektual zakovati, ma’naviy aqliy salohiyatini yuksaltirish dolzarb masala bo’lib xisoblanadi. Bu vazifani xal qilish uchun yoshlarni hayotga, mehnatga tayyorlashning yangi texnologiyasi, metod, usul, vositalardan foydalanish lozim bo’ladi. Qolaversa yangilangan ta’lim tizimi, mazmuni uchun eski qolipdagi metod, usullarini qo’llash, mantiqsiz hisoblash, xuddi odamning barcha kiyimlarini yangilashu, oyog’idagi poyafzalini yirtiq holda qoldirganday bo’ladi. Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish o’quvchilarning mustaqil ijodiy tafakkurini o’stirish, pedagogik jarayonda innovatsion texnologiyalardan keng va samarali foydalanishnigina emas, balki, mazkur jarayonni rejalashtiruvchisi, amalga oshiruvchisi va boshqaruvchisi bo’lgan o’qituvchining kasbiy saviyasi, kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalasiga chuqurroq yondashuvni talab etadi. Shu sababli mustaqillik sharoitida ta’lim- tarbiya, malakali mutaxassilar tayyorlash, shuningdek, pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga qo’yilayotgan talablarning soni har qachongidan ortib bormoqda. Bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bo’lajak mutaxassis shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va bilish faolligi ko’nikmalarini rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida o’qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Bugungi kunda ta’lim tarbiya jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida qurish, ta’lim islohotlarining maktab oldiga qo’ygan muhim vazifalaridan biridir. Ta’lim tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish uchun, avvalo o’qituvchi pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyatini bilishi va 5

O'xshashlar

YORDAMCHI SO‘Z TURKUMLARINI O‘QITISHDA KLASTER METODIDAN FOYDALANISH
Atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanish mavzusini o’qitishda “Munosabat” metodidan foydalanish
OʻZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH
O‘ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH
Tomas Edisonning ixtirolaridan fizikani o‘qitishda foydalanish uslubiyati