logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH

O‘ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

507.412109375 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH Mundarija : KIRISH…………………………………………………………………………..5 I BOB. O’ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O’QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. O’zbek tilida kelishiklar kategoriyasining nazariy asoslari………………….8 1.2. Grafik organayzerlardan foydalanish metodologiyasi ………………………20 Bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………...................29 II BOB . GRAFIK ORGANAYZERLAR ASOSIDA O’ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O’QITISHNING PEDAGOGIK SAMARADORLIGI 2.1 Grafik organayzerlarning mavzuni o’rgatish va o’zlashtirishdagi ahamiyati...30 2.2. Kelishik kategoriyasi turlarini o’qitishda grafik organayzerlarning ustuvorligi …………………………………………………………………………………….37 Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………………48 III BOB . PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV ISHLARINI O’TKAZISH 3.1. Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, o’tkazishning maqsadi va vazifalari ………………………………………………………………………….49 3.2. Pedagogik tajriba-sinov ishlarida qo’llanilgan grafik organayzerlar, topshiriqlar, mashqlar va testlar natijalari va statistik tahlili ……………………..53 Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………………74 XULOSA ………………………………………………………………………..75 ADABIYOTLAR RO‘YXATI………….……………………………………...78 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va uning asoslanishi . Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standartlarida Ona tili ta’limiga nafaqat o‘quv predmeti, balki butun ta’lim tizimi jarayonini uyushtiruvchi fan sifatida qarash lozimligi e’tirof etiladi. Shu bois Ona tili ta’limi jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash dolzarb vazifalardan etib belgilangan. Ta’lim jarayoniga yangi o‘qitish texnologiyalari va faol metodlar, grafik organayzerlarini qo‘llash orqali bo‘lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxsgina o‘z muammolarini o‘zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o‘z mavqeiga ega bo‘ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: « Oliy ta’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks rivojlantirish bo‘yicha eng muhim vazifalar etib quyidagilar belgilansin: Ta’lim jarayonini, oliy ta’limning o‘quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o‘qitish usullarini keng joriy etish, ... ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish asosida yanada…» 1 . Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo‘yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliyotchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o‘qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish, grafik organayzerlar orqali sifatli o‘qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishga yo‘naltirilgan. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaroridan 2 Ishining obyekti va predmeti – “Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish”da innovatsion texnologiyalardan foydalanish jarayoni, mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Dars mashg‘ulotlari, xususan “O‘zbek tilida kelishiklar” mavzusini o‘qitishga doir grafik organayzerlar dan foydalanish tashkil qiladi. An’anaviy o‘qitish tizimida ta’lim oluvchining pedagogik ta’sirlar ostida bilim olishi yotadi, bunda o‘quvchi va talabaning faoliyati faol ijodiy xarakterga ega bo‘lmaydi. Turli predmetlarni o‘qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalari, shu jumladan, turli jadvallarga asoslangan ta’lim, an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o‘z tasdig‘ini topmoqda. Mazkur texnologiyalar talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishi, ularni mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Dissertatsiyaning maqsadi: “Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish” metodlarini aniqlashtirish. Grafik organayzerlar ta’lim mazmunining barcha (bilim, ko‘nikma, malaka, ijodiy faoliyat) komponentlarini o‘zlashtirishga ijobiy ta’sir etadi. Ular o‘quvchilar va talabalarni maxsus fanlar uchun juda muhim bo‘lgan holatlar, ya’ni mustaqil muammoni ko‘rish, uni ifodalash, yechish yo‘llarini topish va o‘rganishga imkoniyat beradi. Ish n ing vazifalari: Konseptual jadvallarning pedagogik-psixologik o‘ziga xosliklarini yoritib berish. “Grafik organayzer asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish”ning didaktik imkoniyatlarini aniqlash hamda mashg‘ulotlarni grafik organayzerlar asosida tashkil etishning mohiyati va mazmunini ochib berish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: 3 1. O‘zbek tilshunosligida kelishiklar kategoriyasiga oid ilmiy va amaliy tadqiqotlar tavsifi va tahlili beriladi, kelishik kategoriyasining o‘ziga xos xususiyatlari faktik misollar asosida o‘rganiladi . 2. Ot so‘z turkumiga oid bo‘lgan kelishiklar kategoriyasini o‘qitish jarayonida grafik organayzerlar dan foydalanish ning mazmun va mohiyatini yoriti ladi. 3. Grafik organayzerlar ni ta’lim jarayonida qo‘llashning qulayligi, zaruriyati va ahamiyati asoslanadi hamda t a’lim tizimida fanlarni o‘qitishda grafik organayzerlarni o‘quv jarayoniga kiritish yuqori samara berishi, o‘quv jarayonini kontseptual jadval , grafik organayzerlar yordamida tashkil qilish bilim oluvchi uchun keng imkoniyatlar yarat ishi kabi masalalar o‘rganiladi . 4. Zamonaviy ta’lim jarayonida grafik organayzerlar dan maqsadli foydalanishda zarur bo‘lgan kompetentlik jihatlari ko rsatiladi. Gʻ rafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish uslubiyatini ishlab chiqildi, amaliyotda qo‘llash hamda har bir kelishikni o’rgatishga doir topshiriqlar shakllantirildi . Magistrlik dissertatsiyani tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlar va normativ huquqiy hujjatlarning qisqacha o‘zaro tahlili: ishga tegishli grammatik, psixologik, pedagogik va metodik adabiyotlar hamda me’yoriy hujjatlar tahlili, pedagogik kuzatish, pedagogik eksperiment amalga oshirildi. Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; o‘zbek tili grammatikasiga doir darsliklar va ilmiy tadqiqotlar va grafik organayzerlari o‘qitish nazariyasiga oid fundamental tadqiqotlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodikalar; 4 uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish kontseptsiyasi. Magistrlik dissertatsiyasining nazariy va amaliy ahamiyati : t adqiqot natijasida ot so‘z turkumi, o‘zbek tilida kelishiklar mavzulari berilgan ona tili darsliklari, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining “Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish”ning nazariy, amaliy- texnologik jihatlari takomillashtirildi. Magistrlik dissertatsiyasi tuzilmasining tavsifi. kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BОB. O‘ZBEK TILIDA KELISHIK KATEGORIYASINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI VA GRAFIK ORGANAYZERLAR. 1.1. O‘zbek tilida kelishik kategoriyasining nazariy asoslari Kelishik kategoriyasi morfologik kategoriya sirasida ustuvor sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. U egalik kategoriyasi bilan birgalikda sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos kesimlik kategoriyasidan farqlanadi. Kelishik kategoriyasining umumiy grammatik ma’nosi “sintaktik qurilmada tobe so‘zni hokim so‘zga bog‘lash ”. Bu bilan u egalik kategoriyasiga qarama-qarshi tursa, fe’lning o‘zgalovchi kategoriyasi (nisbat), bog‘lovchilar va ko‘makchilarga yaqin turadi. Ko‘makchidan morfologik ko‘rsatkich (qo‘shimcha ) ekanligi bilan farqlanadi. Kelishiklar qo‘shimcha bo‘lsa, ko‘makchilar mustaqil ma’nosini yo‘qotgan yoki yordamchi ma’noda qo‘llangan so‘zlardir. Shuning uchun ko‘makchilar grammatik ma’no ifodalash, so‘zlarni bir-biriga tobe bog‘lash vazifasini bajarsa-da, shakliga ko‘ra so‘z hisoblanadi. Barcha mustaqil so‘zni sintaktik aloqaga kiritish so‘zning lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etmasligi bilan farqlanib turadi. Holbuki, o‘zgalovchi kategoriya faqat fe’lga xos va fe’llarning lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etishi bilan lug‘aviy-sintaktik mohiyatga ega. Kelishiklar bog‘lovchilardan esa tobe aloqa uchun xizmat qilishi, so‘z birikmalariga xosligi hamda grammatik ko‘rsatkich (qo‘shimcha ekanligi ) bilan farqlanadi. Jamiyat taraqqiyotining ta’siri til lug‘at tarkibining boyishida juda sezilarli bo‘ladi, ya’ni til leksikasida tezda o‘zgaruvchanlikka, boyishga moyillik kuchli. Tilning grammatik qurilishi uning lug‘at tarkibiga qaraganda anchagina 6 konservativ xarakterga ega. Bunda jamiyat yoki tabiatdagi har qanday yangilik leksikadagidek darrov o‘z aksini topmaydi. Hozirgi o‘zbek tilida kelishik qo‘shimchalarining, zamon, mayl shakllarining, ayrim yasovchi affikslarning bir-birlariga nisbatan sinonimik munosabatda bo‘lishi, ularning biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish imkoniyatlari masalasini o‘rganish ham tilshunoslikning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. O‘zbek tilida avvalo har bir kelishik qat’iy bitta qo‘shimchaga ega. Shu qo‘shimchaning turli variantlari esa farq qiladigan yoki qarama-qarshi ma’noni anglatish uchun xizmat qilmaydi. Masalan, jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga dan tashqari -ka, -na, -qa, -a shaklsida bo‘lsa ham, baribir, harakat yo‘naltirilgan tomonni ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Yoki chiqish kelishigi qo‘shimchasi tarixiy - din bo‘lsa ham, hozirgi adabiy tilda ishlatiladigan -dan bo‘lsa ham, asosan, harakatning boshlangan o‘rnini yoki paytini bildiradi. Demak, o‘zbek tilida kelishik qo‘shimchalarining turli shaklda kelishi ma’no nozikliklarini keltirib chiqarmaydi. Shuning uchun bu holat stilistik tekshirish ob’ektidan chetda qoladi. Kelishik qo‘shimchalari o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zdan ayrim olinganda juda ham abstrakt grammatik kategoriya hisoblanadi. Uning ma’nosini o‘zi qo‘shilib kelgan so‘z ma’nosidan ajratib tasavvur qilish mumkin emas. Masalan, -ning, -ni, - ga, -dan, -da deganimizda ulardan hech qanday ma’no anglash qiyin. Ammo kitobning, kitobdan, kitobda so‘zlari tarkibida endi ular uch xil ma’no hosil qilmoqda. Hozirgi zamon o‘zbek tilida bosh kelishikdan boshqa kelishiklar har biri alohida olinganda bir necha xil fonetik variantlarga ega. Masalan, chiqish kelishigining -dan, -din (ko‘proq poeziyada) -tan, -nan (ko‘proq shevalarda); Jo‘nalish kelishigining -ga, -ka, -g‘a, -qa, -na, -a kabi shakllari mavjud. Ular o‘zbek xalq shevalarida yana ham turli tumandir. Ammo o‘zbek tilida kelishik qo‘shimchalarining bir necha xil ko‘rinishda bo‘lishi, boshqa ba’zi bir tillardagi kabi, ma’no bilan aloqador emas. Ya’ni jo‘nalish kelishigi -ga shaklsida bo‘lsa ham, qa, -na, -a shakllarida bo‘lsa ham asosan harakatning ma’lum tomonga yo‘naltirilganligini anglatish uchun xizmat qiladi. Nelar tushmadi bosh ima (-na, - 7 g‘a, -ga, -qa . (Faqat -a bilan -na shaxs ko‘rsatish jihatidan biri biridan farq qiladilar). Ayrim tillarda esa birgina kelishikning u yoki bu shaklsi qanday predmet yoki hodisaga nisbatan qo‘llana olishi nuqtai nazardan ham farqlanib turadi. O‘zbek tilida kelishik shakllarining qo‘llanilishi deyarli barcha tillardagi kabi ma’lum bir qonuniyatga bo‘ysungandir. Quyidagi holatlarga e’tibor bering: Kelishik qo‘shimchalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zak va negizga qo‘shiladi. Son, egalik qo‘shimchalaridan esa so‘ng qo‘shiladi. Ulardan oldin qo‘shilish ma’nosizlik keltirib chiqaradi, o‘zbek adabiy tili normasidan chekinish hisoblanadi: Ishni, ishchini; kitobimni, kitoblarimni kabi. Lekin hech vaqt rasmnichi, gilosnim tarzida bo‘lishi mumkin emas. Bir o‘zak yoki negizga birgina kelishik qo‘shimchasini ikki marta qabatlangan holda qo‘shib bo‘lmaydi. Hatto boshqa-boshqa kelishik qo‘shimchalarini ham bir paytda birgina negizga qo‘shib ishlatib bo‘lmaydi. Ba’zi bir mustasno holatlar borki, ularni kelishik qo‘shimchasining ikkilanishi bilan, yoki ikki kelishik qo‘shimchasining birdaniga qo‘shilishi bilan aralashtirmaslik kerak. Masalan, eski o‘zbek tilida jo‘nalish ma’nosini bildiruvchi -karu,-garu shakllaridan so‘ng yana hozirgi zamon o‘zbek tilida jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga qo‘shiladi. Misollar: Qani mehmon ichkariga kiring(T.Malik); — Shovqindan barcha tashqariga otilib chiqdi (H.To‘xtaboyev). Ba’zan hozirgi o‘zbek tilida ham - kari, -gari affikslaridan so‘ng biror kelishik qo‘shimchasi qo‘shilmasdan ishlatiladi. Bunday vaqtlarda u jo‘nalishdan boshqa ma’nolarni ham kasb etgan bo‘ladi: Qanchalik ichkari kirib borsangiz, shuncha qiziqish ortib boraveradi. (O.Yoqubov). Umuman, hozirgi zamon o‘zbek tilida -kari, -gari affikslari o‘lik holatga kelgan va o‘zi qo‘shilgan so‘zlar tarkibiga singib ketgan. Shuning uchun ham ko‘pincha tarkibida -kari -gari affikslari bo‘lgan so‘zlarga boshqa hamma kelishik qo‘shimchalarini ham qo‘shish (ichkarining, ichkarini, ichkariga, ichqaridan, ichkarida kabi) mumkin bo‘ladi: Ichkaridan kelinning ovozi eshitildi : -Ha nima gap? 8 Hozirgi o‘zbek tilida ba’zan bir so‘zga ikki kelishik qo‘shimchasi qo‘shilish momentlarini ham uchratamiz. Misollar: Barchamiz oxiri 1000 so‘mdanga tushishiga rozi bo‘ldik. Bunday holatlar kam uchraydi. Lekin ularning umuman bo‘lmasligi tilning ham grammatik, ham orfoepik tomonidan silliqlashishiga yordam bergan bo‘lardi. Hozirgi o‘zbek tilidagi ayrim so‘zlar tarkibida ham birgina kelishik qo‘shimchasining ikki marta yoki ikki kelishik qo‘shimchasi ishlatilayotganligini ko‘ramiz. Bular ko‘proq otlardan -gi affiksi vositasida yasalgan sifatlarda yuz beradi. Ya’ni uyda, maktabda, dalada tipidagi otlarga -gi affiksi qo‘shilishi bilan sifatlar yasaladi. Ular substantivatsiyalashgandan so‘ng yana otga xos bo‘lgan shakllarni qabul qila olishi mumkin. Jumladan, ular kelishik qo‘shimchalarini qabul qila oladi: uydagilar - uydagilarning, uydagilarni, uydagalarga, uydagilardan, uydagilarda kabi. O‘rin kelishigida turgan so‘zdan -lik affiksi yordamida yasalgan o‘rin va payt bilan aloqador otlar ham yana ikkinchi marta kelishik qo‘shimchasini qabul qilishi mumkin: Boshi oxurdaligida tutmoq; osh qozondaligida borib kelmoq. Misol: Vatan og‘ir ahvoldaligida buzg‘unchilik qilgan har qanday odam ana shunday jazosini tortadi. Misoldan ko‘rinadiki, bunday vaqtda, ya’ni ikkinchi affiks qo‘shilishi uchun -lik affiksidan so‘ng ko‘pincha -i egalik affiksining kelishi ham talab qilinadi. Xuddi -kari, -gari affikslariga o‘xshash o‘zbek tilidagi ba’zi bir so‘zlar tarkibida -ga (-g‘a) affiksi ham o‘lik holatga kelib qolgan. Endi u o‘z funksiyasini yo‘qotib, o‘zi birga kelgan so‘zning tarkibiy qismiga aylangan. Ana shunday paytlarda ham jo‘nalish yoki boshqa kelishik qo‘shimchalari yana qo‘shilishi mumkin. Maktablarda, oliy o‘quv yurtlarida talabalar ko‘pincha kelishikning belgisizligi bilan bosh kelishik shakllarini farqlamasdan, ularning har ikkalasini ham bosh kelishik deb qaraydilar: Shahar bordim, kino ko‘rdim, choy keltirdi, kino keldi gaplarini chog‘ishtirib ko‘ring. 9 Bosh kelishikda turgan so‘z ko‘proq neytral xarakterga ega bo‘lsa, ma’lum kelishikning belgisiz shaklsi ekspressiyalik ottenkasiga egadir. Ayrim o‘quvchi va studentlar bu to‘rtala gapdagi otni ham bosh kelishikda deb hisoblay beradi. Bu albatta noto‘g‘ri. Ularning qaysi kelishikda turganligini u munosabatga kirishgan bosh so‘zga savol berilishi bilan darrov bilib olish mumkin. M: Xabar keldi va xabar keltirdi. Birinchi gapda keldi o‘timsiz fe’l, aniqlik nisbatda. Unga nimani so‘rog‘ini berish hech ham mumkin emas. Ikkinchi holatda o‘timsiz fe’lga orttirma nisbat affiksi qo‘shilishi bilan o‘timlilashgan. Endi u tushum kelishigining so‘rog‘iga javob bera oladi. Demak, bunday vaqtda ba’zan fe’lning qaysi nisbat shaklsida ekanligi ham ma’lum darajada qiymatga ega ekan. S h uning uchun o‘quvchidan fe’l nisbatlarini yaxshi bilish va undan to‘g‘ri foydalanish talab qilinadi. Ba’zi bir lingvistik asarlarda ham otlarning ma’lum kelishikda belgisiz qo‘llanishiga bosh kelishik sifatida qaraladi. S. N. Ivanovning aytgan gaplari o‘z fikrini inkor qilmasmikan: «Morfologiya grammatik shakllarning oddiy ro‘yxati, «indeksi» bo‘lib qola olmaydi, chunki grammatik shakl ma’no, mazmundan alohida mavjud ham bo‘la olmaydi». Hozirgi zamon o‘zbek tilida kelishik qo‘shimchalarining saqlanishi va tushib qolishlari ma’lum sabablarga muvofiq bo‘ladi. Buni har kelishik haqida gapirganimizda o‘rni bilan ko‘rsatarmiz. Lekin hozir tahrir ishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ba’zi faktlar haqida to‘xtalamiz. Ya’ni o‘zbek tilida shunday holatlar borki, ot ma’lum kelishikda belgisiz shaklda qo‘llansa so‘zlovchi nazarda tutgan ma’no aniq bo‘lmasdan qolishi, hatto nazarda tutilgan fikrning aksi kelib chiqishi mumkin. Demak, bunday vaqtda otdagi kelishik qo‘shimchasini tushirib qoldirish mumkin emas. Aksincha boshqa paytlarda esa otning belgisi tushirib qoldirilishi talab qilinadi. U belgili qo‘llansa aksincha ma’no buziladi. Kelishik qo‘shimchalari, odatda, otlarning boshqa so‘zlarga (ot yoki fe’l) bo‘lgan grammatik munosabatini ko‘rsatadi. Xuddi shu aloqa ko‘makchilar vositasida ham ifodalanishi mumkin. Gapda kelishik ham, ko‘makchi ham mavjud bo‘lsa, ko‘makchi keyinda keladi: Maktabga oldik, maktab uchun oldik, maktabga qadar jo‘natib bordim kabi. 10 Y a na misollar: Xudoki bermagandan keyin banda bergani bilan kishi davlatmand bo‘lmaydi deganlari rost ekan. Bu gaplardagi «uchun» va «bilan» ko‘makchilarini jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi bilan almashtirish mumkin. Lekin hamma vaqt ko‘makchilar bilan kelishik qo‘shimchalarini almashtira berish mumkin bo‘lmaydi. Almashtirilganda ham ma’lum kelishik qo‘shimchasi o‘rnida ko‘makchi ishlatish lozimligi yoki aksincha ko‘makchi o‘rnida kelishik qo‘shimchasini qo‘llash kerakligi sezilib turadi. Bu esa kelishiklar va ko‘makchilarning o‘xshash xususiyatidan tashqari har birining yana ham o‘ziga xos funksiyalari borligidan darak beradi: Kelishik qo‘shimchalari uyushiq bo‘laklarga qo‘shilish jihatidan ko‘plik affiksiga o‘xshab ketadi. Ya’ni kelishik qo‘shimchasi, odatda, uyushiq bo‘laklarning oxirgisiga qo‘shiladi. Lekin shoir va yozuvchilar gap ichida xohlagan bo‘lakka kelishik qo‘shimchasini qo‘shishi, xohlaganini belgisiz (albatta, adabiy til normasiga mos holda), ba’zan esa ta’kidlash niyatida uyushiq bo‘lakning har birini ham belgili qo‘llashi mumkin. Bir necha misollar keltiramiz: Shikoyatim, dardim, arzimni Qulog‘iga so‘ylarman mayin. Ishim bordir o‘sha ohuda O‘lkamning eng go‘zal bahori; Gulga to‘lgan dala-tuzimiz, SHahriga, bog‘i, cho‘liga, Daryosiga, nahri, ko‘liga Xo‘jayi n miz bizning o‘zimiz. Ipakdek sochlarni. Qayrilma qoshlarni, Tasbihdek yoshlarni, Maqtashlar bitgandir Daryolarga, qayiqchilarga, Bekatlarda bukur hammolga, Orollarda baliqchilarga, Ashulachi Sohibjamolga, Pochtal’onga, chandir rikshaga. (M . SHayxzoda. «Inson bormi uni bilmagan?») Paxmoq sochli talabalarga, Tanburning, rubobning, udning nidosi 11 Osmonga chiqardi hofiz sadosi. O‘zbek tilida har bir kelishik o‘z shaklsiga, o‘ziga xos ma’no ottenkalarini nozikliklarini ifodalash xususiyatlariga ega. Birgina kelishik qo‘shimchasi yordamida tilda bir necha xil ma’nolar ifodalanishi mumkin. Ammo ulardan bittasi har bir kelishikning asosiy ma’nosi, tayanch ma’nosi hisoblanadi. Masalan, chiqish kelishigi qo‘shimchasini olgan so‘z ish-harakatning boshlangan o‘rni va paytini bildirishdan tashqari material bo‘lganlik, vosita, sabab, to‘dadan ajratilganlik, chog‘ishtirish kabi ko‘plab ma’nolarni ifodalashi mumkin. Hatto, chiqish kelishigi qo‘shimchasiiing asosiy vazifasi (ish-harakatning boshlanish o‘rni yoki paytini ko‘rsatish)ga qarama-qarshi biror erga borib etganlik ma’nosi ham ifodalanishi mumkin. Ammo har bir alohida kelishik o‘zining asosiy funksiyasi nuqtai nazardan ataladi. Bu kelishiklarning har biriga alohida to‘xtalib, ularning turli xil konstruksiyalarda anglatgan ma’nolarni ko‘rsatamiz. Biror negizga son kategoriyasi shaklidan keyin qatnashsa, egalik affiksidan, hurmat shaklidan ham keyin, ammo tuslovchidan oldin qo‘shilib, odatda sintaktik munosabat ko‘rsatish uchun xizmat qiladigan grammatik formalar sistemasiga ke - lishik kategoriyasi deyiladi. Biror negizning kelishik formalarini olib o‘ zgarishiga turlanish deyiladi, kelishik shaklining o‘ zi esa turlovchi deb yuritiladi. Turlovchi grammatik morfemalarni n g forma o‘ zgartuv chi turiga mansub. Kelishik o‘zi qo‘shilgan negizni grammatik jihatdan tugal shakllantiradi, negizni so‘zga aylantiradi, shu jihatdan keli shik so‘zning morfematik tarkibida odatda tugallovchi forma bo‘ladi. Kesim vazifasida kelgan, ko‘makchi bilan kelgan so‘z bundan mustasno, albatta. Kelishik - har bir ot so‘zning shakllanishida qatnashadigan grammatik shakl . Kelishik avvalo turkumni e mas, balki sintaktik vazifani belgilovchi forma. Demak, bu jihatdan kelishik asli turkumlararo forma. Lekin kelishik barcha turkumlarga, ani q ro g‘ i - barcha b o‘ laklarga birdek xos emas . Masalan, otlarga bu 12 grammatik kategoriya tabiiy ravishda mansub, ot leksemaning nut q da namoyon b o‘ lishi uchun zaruriy formalardan biri. Otlardan tashqari, albatta, kelishik shaklini olib ishlatiladigan boshqa negiz turlari ham mavjud, bular—ot, olmoshlar, fe’lning harakat nomi shakli, jamlovchi sonning ba’zi ko‘rinishi. Bularni ot tip (ot tabiatli) negizlar deb yuritish mumkin. Uchinchi guruhni otlashgan negizlar tashkil qiladi. Bular uchun kelishik zaruriy, doimiy, birlamchi forma emas: kelishik shakli bularga ma’lum sintaktik vazifa talabi bilan qo‘shila-di. Bular - sifat, sifat olmoshlari, fe’lning sifatdosh shakli va boshqalar. Leksemalarni bunday uch guruhga ajratib yondashish kelishiklardagina emas, balki son va egalik kategoriyalarida ham zarur. Kelishik nutqdagi barcha sintaktik birliklarni (bo‘laklarni) shakllantirmaydi, albatta. Masalan, sifatlovchining shaklla nishida kelishik q atnashmaydi. Ammo k o‘ pchilik b o‘ laklar, h atto gapning ayrim turlari ham kelishik bilan shakllanadi. Masalan, ega, q aratuvchi, izohlovchi, nominativ gap albatta kelishik olib shakllanadi. H o l, kesim ham q isman kelishik shaklidagi s o‘ z bilan ifodalanadi. K o‘ rinadiki, sintaktik birliklarning shakl lanishida kelishik kategoriyasining xizmati juda katta. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida olti kelishikli sistema mavjud: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, chiqish kelishigi, jo‘nalish kelishigi, o‘rin kelishigi. Har bir kelishikning o‘z ifoda shakli, o‘ziga xos ma’nosi, sintaktik vazifasi bor 2 . O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi haqida Sh.Raxmatullayevning “Hozirgi adabiy o‘zbek tili” darsligida quyidagi ma’lumotlar qayd etilgan. Odatda ot leksemaga qo‘shilib , uning boshqa bir leksemaga sintaktik bog‘lanishini va biror sintaktik vazifada kelishini ta’minlashga xizmat qiladigan morfemaga turlovchi deyiladi ; bunday morfemalar tizimiga esa turlash ( kelishik ) morfemalari paradigmasi deyiladi . 2 Ўзбек тилининг грамматикаси 2 том. - Тошкент., 1976. 13 Hozirgi o‘zbek tilida quyidagi olti kelishikdan iborat tizim mavjud : bosh kelishik , qaratqich kelishigi , tushum kelishigi , chiqish kelishigi , jo‘nalish kelishigi , o‘rin kelishigi . Bosh kelishikning fonema ifodasiga ega morfemasi yo‘q , shunga ko‘ra bu kelishikning ko‘rsatkichi boshqa besh kelishikka zidlab nol ko‘rsatkichli morfema deb belgilanadi va  ramzi bilan yozib ko‘rsatiladi . Nol ko‘rsatkichli morfema sonlash morfemalari paradigmasida ham mavjud bo‘lgani sababli bu morfemalarni  I,  II deb farqlaymiz . Qaratqich kelishigining morfemasi to‘rt ko‘rinishga ega : -ning , [ -ning ], - ing , -n . Bulardan -ning ko‘rinishi asosiy allomorfema bo‘lib , ayrim shart-sharoitda " yashirinishi " ( belgisiz ishlatilishi ) mumkin ; ana shunday allomorfemani [ -ning ] tarzida yozib ko‘rsatdik : kitobning ( muqovasi- ) – kitob [ ning ] ( muqovasi- ) kabi . Bu kelishik morfemasining -ing , -n shakllari juz’iy allomorfemalar bo‘lib , ma’lum shart-sharoitda-gina namoyon bo‘ladi : -ing allomorfemasi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlariga qo‘shiladi : men+ing kabi ; -n allomorfemasi she’riyatda ishlatiladi : .. nafasin atri ( G‘afur G‘ulom ) kabi . So‘zlashuv tilida -ning allomorfemasi -ni tarzida , -ing allomorfemasi -i tarzida ( oxiridagi ņ tovushini tashlab ) talaffuz qilinadi , shuning oqibatida tushum kelishigining - ni , -i allomorfemalari bilan shaklan teng kelib qoladi . Bunday omonimiya so‘zlashuv tilida voqe bo‘ladi ; adabiy tilda qaratqich va tushum kelishiklarining affikslari aniq farqlab - ning va -ni , -ing va - i tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi . Qaratqich kelishigi morfemasini chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin : M o r f e m a s i 14 Kelishik Asosiy allomorfemalar Juz ‘ iy allomorfemalar belgili belgisiz I, II shaxs birlik kishilik olmoshidan keyin She’riyatda III shaxs nisbatlovchisidan keyin Qaratqich -ning [ -ning ] -ing -n Т ushum kelishigining morfemasi ham to‘rt ko‘rinishga ega : -ni , [ -ni ], -i , -n . Bulardan -ni ko‘rinishi asosiy allomorfema bo‘lib , ayrim shart-sharoitda “ yashirinish” ( belgisiz ishlatilish ) xususiyatiga ega ; ana shunday allomorfema-ni [ - ni ] tarzida yozib ko‘rsatish mumkin : kitobni ( o‘qi- ) – kitob [ ni ] ( o‘qi- ) kabi . Bu kelishik morfemasining -i , -n shakllari juz’iy allomorfemalar bo‘lib , -i allomorfemasi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlariga qo‘shiladi ( men+i kabi ), -n allomorfemasi she'riyatda III shaxs nisbatlovchisidan keyin qo‘shiladi : Sahar turib ochar chechagin ( Hamid Olimjon ) kabi . Yu qorida ta’kidlangan to‘rt allomorfema adabiy tilga mansub . Aytilganlarni chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin : Kelishik M o r f e m a s i Asosiy allomorfemalar Juz ’ iy allomorfemalar belgi- li belgi- siz I, II shaxs birlik kishilik olmoshidan keyin She’riyatda III shaxs nisbatlovchisidan keyin Т ushum -ni [ -ni ] -i -n So‘zlashuv tilida tushum kelishigi morfemasining bosh tovushi o‘zi qo‘shiladigan asos oxiridagi tovushning ta’sirida assimilatsiaga uchraydi : bahorri 15 ( bahorni ), kuzzi ( kuzni ), jamiyatti ( jamiyatni ) kabi . Morfemaning bunday tovush tovlanishlari allomorfemalar deb emas , talaffuz shakllari deb baholanadi . Chiqish kelishigining morfemasi - -dan . Hozirgi adabiy o‘zbek tilida yozilgan asarda ba’zan-gina bu morfemaning -din talaffuz shakli uchraydi . So‘zlashuv tilida -dan morfemasining boshlanishidagi d fonemasi o‘zi qo‘shiladigan asos oxiridagi tovush ta’sirida assimilatsiyaga uchraydi : ishtan ( ishdan ), ottan ( otdan ) kabi . Morfemaning bunday tovush tovlanishlari allomorfema deb emas , talaffuz shakllari deb baholanadi . Jo‘nalish kelishigining morfemasi uch allomorfema tarzida namoyon bo‘ladi : -ga , -ka , -qa . Т arixan -g‘a allomorfemasi ham mavjud bo‘lgan ; bu allomorfema hozirgi o‘zbek tiliga olg‘a leksemasi tarkibida yetib kelgan . Ko‘rinadiki , jo‘nalish kelishigi morfemasining allomorfemalari k , g , q , g‘ fonemalari bilan tugaydigan asosga qo‘shilganida yuzaga keladi ; bular to‘g‘risida leksemashakl tarkibidagi ma'noli qismlarning sintagmatik munosabatiga bog‘lab gapiriladi . O‘rin kelishigining morfemasi - -da . Bu yerda ham xuddi chiqish kelishigi morfemasida bo‘lganidek -da morfemasi boshlanishidagi d fonemasi o‘zi qo‘shiladigan asos oxiridagi tovushning ta’sirida assimilatsiyaga uchraydi : ishta ( ishda ), otta ( otda ) kabi ; -da morfemasining bunday tovush tovlanishi allomorfema deb emas , talaffuz shakli deb baholanadi . Т ushum kelishigi bilan qaratqich kelishigini farqlab ishlatishda quyidagi hodisaga asoslanish mumkin : Т ushum kelishigi o‘zi qo‘shilgan ot leksemani o‘timli fe’l leksemaga tobelaydi : kitobni o‘qi- kabi . Qaratqich kelishigi esa o‘zi qo‘shilgan ot leksemani ot leksema ( yoki otlashgan leksema ) asosiga tobelaydi , bunda keyingi leksema asosiga nisbatlovchi qo‘shiladi : kitobning muqovasi- kabi . Demak , qaratqich kelishigining shakli – murakkab , go‘yo qo‘sh ko‘rsatkichli : 16 ( asos+ning ) X ( asos+nisbatlovchi ). Bunday murakkablik bosh kelishikdagi leksemashakl ega vazifasida kelganida ham voqe bo‘ladi : ( asos +  II) X ( asos + tuslovchi ): Yo mg‘ir yog‘maydi kabi . Ko‘rinadiki , ifoda jihatiga ko‘ra olti kelishikni ikki xil guruhlash mumkin : I 1. Ifoda jihati nol ko‘rsatkichli morfemaga teng kelishik ( bosh kelishik ); I 2. Ifoda jihati affiksga teng kelishiklar ( qolgan besh kelishik ). II 1. Ya kka ko‘rsatkichli kelishiklar : tushum , chiqish , jo‘nalish , o‘rin kelishiklari . II 2. Qo‘sh ko‘rsatkichli kelishiklar : qaratqich kelishigi ( -ning + nisbatlovchi ), bosh kelishik ( qisman ):  II + tuslovchi . Kelishik paradigmasi a’zolarining mazmun jihati o‘ta mavhum : leksemalarni o‘zaro “ kelishtirish ”; vazifasi – biror sintaktik bo‘lak sifatida shakllantirish . Mazmun jihatining o‘zga tomonida kelishik ma’nolari orasida ularni yagona tizimga birlashtiruvchi semani ajratish qiyin . O‘zaro tuzum hosil etib turish makon kelishiklarida mavjud : Bu uch kelishik “ o‘rin ” semasi asosida birlashib va har biriga xos semasi bilan zidlanib tuzum hosil qiladi : -dan – “ harakatning chiqish o‘rni ”, -ga – “ harakatning yo‘nalish o‘rni ”, - da- - “ harakatning bo‘lish o‘rni ”. Asli bu uch kelishik ikkiga guruhlanadi : chiqish va jo‘nalish kelishiklari – dinamik kelishiklar sifatida , o‘rin kelishigi – statik kelishik sifatida . Chiqish va jo‘nalish kelishiklari esa harakatning “ ma'lum nuqtadan yo‘nalishi ” va “ ma'lum nuqtaga yo‘nalishi ” ma’nosini ifodalab o‘zaro ichki zidlanish hosil etadi . Xullas , olti kelishikni ko‘zda tutib ulardan har biri boshqa besh kelishik bilan oppozitiv munosabat hosil etadi deyish uchun yetarli asos yo‘q ; ayrim kelishiklar orasida ichki oppozitiv munosabatgina mavjud . Asli kelishiklar orasida , F . de 17 Sossyur ta’kidlaganidek , assosiativ munosabat mavjud deyish to‘g‘ri : Bir kelishik boshqasini eslatib turadi , leksemashakl tarkibidagi ma’noli qismlar qatorida ( aranjirovkasida ) ayni bir o‘qda ( pozitsiyada ) joy oladi va biri o‘rnini ikkinchisi almashtirib egallaydi . Kelishiklarning sintaktik mohiyati leksemashakl tarkibida , leksemashaklning boshqa bir leksema bilan , leksemashakl bilan sintaktik bog‘lani-shida namoyon bo‘ladi ( Bular o‘z o‘rnida bayon qilinadi ) 3 . Tilshunoslarga ma’lumki, ot morfologik jihatdan o‘ziga xos morfologik paradigmalarga ega. Ular ichida kelishik va son paradigmasi doimiy, barqaror, egalik paradigmasi esa ikkinchi darajali, be q aror belgi sanaladi. Kelishik va son shakllarining doimiy va bar q aror morfalogik belgi ekanligi shundaki, h ar bir ot nutq jarayonida, albatta, ana shu shakllardan birini oladi. Egalik paradigmasining ikkinchi darajali, be q aror belgi sanalishining sababi, ot nut q da doimo egalik shakliga ega bo‘lish shart emas. Zarur hollardagina bu shakllardan foydalaniladi. Otlarning kelishiklar bilan o‘zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik bir so‘zning boshqasiga tobeligini ko‘rsatadigan grammatik kategoriyadir, deyilgan umumiy ta’rifdan bosh kelishik mustasnodir. Chunki qaratqich, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishiklari bir so‘zni boshqa so‘zga tobelash uchun xizmat qilsa, bosh kelishik, aksincha, boshqa so‘zni bosh kelishikdagi otga tobelaydi. Masalan, kesim vazifasidagi so‘z egaga – bosh kelishikdagi so‘zga tobe bo‘ladi. Shuning uchun bosh kelishik to‘g‘ri kelishik deyiladi, qolgan beshta kelishik esa vositali kelishik deb yuritiladi. 1.2 . Grafik organayzerlardan foydalanish metodologiyasi. Hozirgi vaqtda g rafikli organayzerlar “ o‘qitishning texnik vositalari yoki kompyuterlardan foydalanish sohasidagi tadqiqotlardek qaralmaydi, balki bu ta’lim samaradorligini oshiruvchi omillarni tahlil qilish, ishlab chiqish hamda usul va 3 Sh.Raxmatullayev. Hozrgi adabiy o‘zbek tili. Toshkent, “Universitet” – 2006. 18 materiallarni qo‘llash, shuningdek qo‘llanilayotgan usullarni baholash yo‘li orqali ta’lim jarayonining asoslari va uni maqbullashtirish yo‘llarini ishlab chiqishni aniqlash maqsadidagi tadqiqotdir ” 4 . Grafikli organayzerlar (tashkil etuvchi) – fikriy jarayonlarni ko‘rgazmali taqdim etish vositasi. Ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tarkibiy bo‘lib chiqish, o‘rganilayotgan tushunchalar (hodisalar, voqealar, mavzular va shu kabilar) o‘rtasida aloqa va aloqadorlikni o‘rnatishning yo‘li va vositalari Konseptual jadval - taqqoslanadigan narsa aniqlanadi , taqqoslash amalga oshiriladigan tavsiflar ajratiladi. Yakka tartibda yoki mini-guru h larda konseptual jadval quriladi va u to‘ldiriladi; - vertikal bo‘yicha - taqqoslash talab etiladigan narsalar (qarashlar, nazariyalar) joylashtiriladi; - gorizontal bo‘yicha – taqqoslashni amalga oshirishdagi har xil tavsiflar joylashtiriladi; Grafik organayzerlar – o‘quv jarayonida qo‘yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui. Agar grafik organayzerlarni o‘qituvchi tayyor, to‘ldirilgan holda qo‘llasa, vosita vazifasini, o‘quvchilarning mashg‘ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish maqsadida ishlatilsa, metod vazifasini bajaradi. Kasbiy fanlarni o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish tizimi o‘quv mashg‘ulotlari texnologiyasi interfaol metodlar grafik organayzerlar 1. Nazariy mashg‘ulot- lari ta’lim texnolo- giyasi. 2. Amaliy mashg‘ulot- lar ta’lim texnologiyasi. 1. Aqliy hujum . 2. Erkin yozish . 3. Asoslangan esse . 4. FSMU . 5. Blits - so‘rov . 6. Blits-o‘yin . 1. Klaster . 2. B - B - B chizmasi . 3. T- chizma . 4. Venn diagrammasi . 5. Kontseptual jadval . 6. Insert jadvali . 4 Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. – T.: O‘qituvchi, 2004. – 101 b. 19 3. Mustaqil ta’lim texno-logiyasi . 5. Keys-stadi ta’lim tex-nologiyasi. 6. Loyiha ta’lim texno- logiyasi 7. O‘qitish o‘qitish qo‘llanma . 8. Yozma va og‘zaki davra suhbati . 9. Tushunchalarni aniqlash . 10. Tushunchalar asosida matn tuzish . 11. Chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma- ketligi 7. “ Nima uchun? ” chizmasi . 8. “ Qanday ?” diagrammasi . 9. Baliq skeleti . 10. Toifalash jadvali . 11. Nilufar guli chizmasi. 20KONTSEPTUAL JADVAL O’rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo’yicha taqqoslashni таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Kontseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo’yicha, хусусиятларни ажратадилар Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar. - Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig‘i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Ish natijalarining taqdimoti Konseptual jadval Kelishiklar Qo‘shimchasi Kelishikdagi so‘z so‘roqlari Qo‘llanilishi Bosh kelishiklar - Kim? Nima? Qayer? Belgisiz Qaratqich kelishigi -ning Kimning? Nimaning? Qayerning? Belgili, belgisiz Tushum kelishigi -ni Kimni? Nimani? Qayerni? Belgili, belgisiz Jo‘nalish kelishigi -ga Kimga? Nimaga? Qayerga? Belgili, belgisiz O‘rin-payt kelishigi -da Kimda? Nimada? Qayerda? Belgili, belgisiz Chiqish kelishigi -dan Kimdan? Nimadan? Qayerdan? Belgili Insert jadvali 21 Insert jadvali ni kelishiklarda quyidagicha qo‘llash mumkin: V + - ? O‘zbek tilida kelishiklar soni 6 ta ekanligi. Aksariyat kelishiklar belgisiz qo‘llana olishi O‘rin-payt kelishigi belgisiz qo‘llanadi Kelishiklar soni 10 tagacha bo‘lishi mumkin Klaster jadvali KELISHIKLARGA KLASTER TUZISH 22“ INSERT” jadvali Mustaqil o’qish vaqtida olgan ma’lumotlarni, eshitgan ma’ruzalarni tizimlashtirishni ta’minlaydi; olingan ma’lumotni tasdiqlash, aniqlash, chetga chiqish, kuzatish. Avval o’zlashtirgan маълумотларни боғлаш қобилиятини шакллантиришга ёрдам беради. O’quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasiGrafik tashkil etuvchining turi, ahamiyati va xususiyatlari Insert jadvalini to’ldirish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida o’zlari тўлдирадилар. O’qish jarayonida olingan ma’lumotlarni alohida o’zlari tizimlashtiradilar - jadval ustunlariga “kiritadilar” matnda belgilangan quyidagi belgilarga muvofiq: “ V”- men bilgan ma’lumotlarga mos; “ -“ - men bilgan ma’lumotlarga zid; “ +” – men uchun yangi ma’lumot; “ ?” - men uchun tushunarsiz yoki ma’lumotni aniqlash, to’ldirish talab etiladi. KLASTER ( Klaster-tutam, bog‘lam )- axborot xaritasini tuzish yo’li- barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g‘oyalarni yig‘ish. Билимларни фаоллаштиришни тезлаштиради, фикрлаш жараёнига мавзу бўйича янги ўзаро боғланишли тасаввурларни эркин ва очиқ жалб қилишга ёрдам беради. Klasterni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog‘oz varag‘ining o’rtasiga asosiy so’z yoki 1-2 so’zdan iborat bo’lgan mavzu nomi yoziladi Birikma bo’yicha asosiy so’z bilan uning yonida mavzu bilan bog‘liq so’z va takliflar kichik doirachalar “yo’ldoshlar” yozib qo’shiladi. Ularni “asosiy” so’z bilan chiziqlar yordamida birlashtiriladi. Bu “yo’ldoshlarda” “кичик йўлдошлар” бўлиши мумкин. Ёзув ажратилган вақт давомида ёки ғоялар тугагунича давом этиши мумкин. Muhokama uchun klasterlar bilan almashinadilar. Bosh kelishik Toifalash jadvali Toifalash sharhini tuzish qoidasi 1. Toifalar bo‘yicha ma’lumotlarni taqsimlashning yagona usuli mavjud emas. 23 Toifali sharhlashni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Aqliy hujum / klaster tuzish/ yangi o’quv materiali bilan tanishishdan so’ng, kichik guruhlarda, olingan ma’lumot lavhalarini birlashtirish imkonini берадиган тоифаларни излайдилар. TOIFALASH JADVALI Toifa-xususiyat va munosabatlarni muhimligini namoyon qiluvchi (umumiy) alomat. Ajratilgan alomatlar asosida olingan маълумотларни бирлаштиришни таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Toifalarni jadval ko’rinishida rasmiylashtiradilar. G‘oyalarni / ma’lumotlarni toifaga mos ravishda bo’ladilar. Ish jarayonida тоифаларнинг айрим номлари ўзгариши мумкин. Янгилари пайдо бўлиши мумкин. Ish natijalarining taqdimotiKelishiklar Qaratqich kelishigiChiqish kelishigi Jo’nalish kelishigiO’rin-payt kelishigi Tushum kelishigi 2. Bitta mini - guruhda toifalarga ajratish boshqa guruhda ajratilgan toifalardan farq qilishi mumkin. Toifalash jadvali T o i f a l a r 24 B/BX/B jadvali 25 B/BX/B JADVALI- Bilaman/ Bilishni hohlayman/ Bilib oldim. Mavzu, matn, bo’lim bo’yicha izlanuvchilikni olib borish imkonini beradi. Тизимли фикрлаш, тузилмага келтириш, таҳлил қилиш кўникмаларини ривожлантиради. Jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida /kichik гуруҳларда жадвални расмийлаштирадилар. “ Mavzu bo’yicha nimalarni bilasiz” va “Nimani bilishni xohlaysiz” degan savollarga javob beradilar (oldindagi ish uchun йўналтирувчи асос яратилади). Жадвалнинг 1 ва 2 бўлимларини тўлдирадилар. Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil ўқийдилар. Mustaqil/kichik guruhlarda jadvalning 3 bo’limni тўлдирадилар B/BX/B jadvali Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim O‘zbek tilida oltita kelishik mavjud. Bosh kelishik Qaratqich kelishigi Tushum kelishigi Jo‘nalish kelishigi O‘rin-payt kelishigi Chiqish kelishigi Ular ning qo‘llanish shakllarini Kelishiklar belgili, belgisiz, qisqargan holda va almashinib qo‘llanadi . Ma’lumotlarni tahlil qilish, solishtirish va taqqoslashning yo‘l va vositalari 26 VENNA DIAGRAMMASI - 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish yoki taqqoslash yoki qara ma-qarshi qo‘yish uchun qo‘llaniladi. Diagramma Venna tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida/kichik gurhlarda diagramma Vennani тузадилар ва кесишмайдиган жойларни (х) тўлдирадилар Juftliklarga birlashadilar, o’zlarining diagrammalarini taqqoslaydilar va to‘ldiradilar Doiralarni kesishuvchi joyida, ikki/uch doiralar uchun umumiy бўлган, маълумотлар рўйхатини тузади. Venn diagrammasi MA’NO KO‘CHISHI BIRIKMASIGA VENN DIAGRAMMASI Metonimiyasr yozuvi yozuvi «Baliq skeleti» chizmasi O‘xshashlik aloqador butun qism vazifa Metafora metonimiya sinekdoxa sinekdoxa vazifadosh «Baliq skeleti» chizmasi - Ularni tasdiqlovchi muammochalarni aniqlash va tasdiqlash (lavha) “Baliq skleti” chizmasi 27Qaratqich kelishigi Tushum kelishigiBelgili, belgisiz. Qisqarish. Qo’shimchalar ni qo’ying Bob bo‘yicha xulosa lar O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi morfologik kategoriya sirasida ustuvor sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. U egalik kategoriyasi bilan birgalikda sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos kesimlik kategoriyasidan farqlanishi mavjud darsliklarda qayd etilganini o‘rganib chiqdik. Ta’lim tizimida fanlarni o‘qitishda grafik organayzerlarni o‘quv jarayoniga kiritish yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Bundan tashqari, o‘quv jarayonini kontseptual jadval grafik organayzerlar yordamida tashkil qilish bilim oluvchi uchun keng imkoniyatlar yaratadi, olinayotgan bilimlar yaxlitligini, tezkorligini ta’minlaydi. O‘rganilayotgan mavzu doirasidagi qo‘shimcha ma’lumotlarni tezkorlik bilan olish, mustaqil ishlash imkoniyatlari yaratiladi. Demak, ta’lim jarayonlarida kontseptual jadval grafik organayzerlar, jumladan Keys-stadi texnologiyasini kiritish va ulardan samarali foydalanish uslublarini tadbiq etish, ularning metodikasini yaratish, dolzarb masalalar turkumiga kiradi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan talablardan biri bu qisqa vaqt davomida yuqori natijalarga erishish bo‘lib, bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi faoliyatida ortiqcha ruhiy hamda jismoniy zo‘riqish kuzatilmasligi lozim. 28 II. BOB. GRAFIK ORGANAYZERLAR ASOSIDA O‘ZBEK TILIDA KELISHIK KATEGORIYASINI O‘QITISHNING PEDAGOGIK SAMARADORLIGI. 2.1. Grafik organayzerlarning mavzuni o‘rgatish va o‘zlashtirishdadagi ahamiyati. Grafik organayzerlar ta’lim texnologiyalarining asosiy vositalaridan biri sifatida ahamiyat kasb etgan. Biz ushbu magistrlik dissertatsiyasida grafik organayzerlarining o‘zbek tilida kelishik kategoriyasi mavzusini o‘rganishdagi roli va pedagogik samaradorligi ustida tadqiqotlar olib bordik. Grafik organayzerlar, vizual asboblar to‘plamini ifodalash usullaridir va o‘rganish jarayonida o‘quvchi va talabalarning tushunchalarini kuchaytirish, ma’lumotlarni tashkil etish va alohida bog‘lanishlarni aniqlash imkoniyatini berish bilan aloqador. Grafik organayzerlar tilshunoslik, matematika, ilmiy tadqiqot, tafsilotlar, maqsadlar, tashriflar va boshqalar kabi ma’lumotlarni ifodalash uchun grafik usullar bilan ishlov beruvchi vizual qurilmalardir. Ular diagrammalar, grafiklar, jadvallar, haritalar, ta’sir rejalarini ifodalovchi chizmalar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Grafik organayzerlar ma’lumotlarni tartiblash va qayd etishda keng qo‘llaniladigan vositalardir. Klaster jadvali 29KLASTER ( Klaster-tutam, bog‘lam )- axborot xaritasini tuzish yo’li- barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g‘oyalarni yig‘ish. Klasterni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog‘oz varag‘ining o’rtasiga asosiy so’z yoki 1-2 so’zdan iborat bo’lgan mavzu nomi yoziladi Birikma bo’yicha asosiy so’z bilan uning yonida mavzu bilan bog‘liq so’z va takliflar kichik doirachalar “yo’ldoshlar” yozib qo’shiladi. Ularni “asosiy” so’z bilan chiziqlar yordamida birlashtiriladi . Muhokama uchun klasterlar bilan almashinadilar. Grafik organayzerlar o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganish jarayonida quyidagi vazifalarni bajaradi: a) Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarga ma’lumotlarni tashkil etishda va taqqoslashda yordam beradi. Ular ma’lumotlarni bo‘lib chiqarish va munozarani ifodalashda qo‘llaniladigan sohalar, alohida bog‘lanishlar va munozaralar o‘rnatishda foydalanish imkonini beradi. b) Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarning tushunchalarini tushunarli ko‘rsatishda va bog‘lanishlarni o‘zlashtirishda yordam beradi. Ular o‘quvchi va talabalarning o‘zlarining o‘rganishini tahlil qilish, ta’riflash, solishtirish va tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarga ma’lumotlarni solishtirish va taqqoslashda qo‘llaniladigan bir vosita sifatida xizmat qiladi. Ular ma’lumotlarni muqobil ma’lumotlar bilan solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish, ta’riflash va natijalar chiqarishda yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchi va talabalarning tushunchalarini, tahlil qilish va ta’riflash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Ular o‘quvchi va talabalarni ma’lumotlarni tashkil etish va bog‘lash jarayonida o‘zlashtirishga imkon beradi. Bu o‘quvchi va talabalarning nazariy bilimlarini amaliyotga o‘tkazish va ularning o‘rganishni osonlashtirishga yordam beradi 5 . Toifalash jadvali 5 Golish L.V., Fayzullaeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish. – T.: TDIU, 2010. – 149 b 30 Toifali sharhlashni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Aqliy hujum / klaster tuzish/ yangi o’quv materiali bilan tanishishdan so’ng, kichik guruhlarda, olingan ma’lumot lavhalarini birlashtirish imkonini берадиган тоифаларни излайдилар .TOIFALASH JADVALI Toifa-xususiyat va munosabatlarni muhimligini namoyon qiluvchi (umumiy) alomat. Ajratilgan alomatlar asosida olingan маълумотларни бирлаштиришни таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Toifalarni jadval ko’rinishida rasmiylashtiradilar. G‘oyalarni / ma’lumotlarni toifaga mos ravishda bo’ladilar. Ish natijalarining taqdimoti O‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda grafik organayzerlardan foydalanish quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi: a) O‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda, so‘z qurilmalari va diagrammalar o‘rnatish keng tarqalgan usullardir. Misol uchun, o‘zbek tilida "Oilaviy a’zolar", "Makon va manzil", "Taomlar", "Mehnat faoliyati" kabi so‘z qurilmalarini o‘rnatish orqali o‘quvchilar kelishiklar tavsifi va topshiriqlarini bajarishda o‘zbek tilini o‘rganishlari mumkin. b) Grafik organayzerlar ichida haritalar va jadvallar ham o‘rnatilishi mumkin. O‘zbek tilida kelishiklar o‘rganishda davlatlar, shaharlar, hududlar va o‘zbek tilidagi nomlar, ma’naviy va madaniy muassasalar kabi ma’lumotlarni ifodalash uchun haritalar va jadvallar ishlatilishi tavsiya etiladi. c) Grafik organayzerlar o‘zbek tilining tarkibi va grammatikasi bo‘yicha ma’lumotlarni ifodalashda ham foydalanilishi mumkin. So‘z turlari, morfologiya qoidalari, gaplarda ishlatiladigan qo‘llanmalar va o‘zbek tilidagi grammatikaviy yozma qoidalari kabi ma’lumotlar grafik organayzerlar orqali o‘quvchi va talabalarga o‘rgatiladi. d) Grafik organayzerlar orqali o‘zbek tilida kelishiklar o‘rganishda qo‘llanmalar va matnlar ishlatilishi ham amalga oshiriladi. O‘zbek tilidagi nutq tarkibi, so‘zlashish va yozuv usullari, o‘zbek adabiyoti, ilmiy va boshqa turdagi matnlar o‘quvchi va talabalarga kelishik kategoriyasini tushunishda yordam beradi. Grafik organayzerlarni o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda qo‘llashning pedagogik samaradorligi quyidagi tartibda ifodalash mumkin: a) Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarga o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini yaxshi o‘zlashtirishni osonlashtirishda yordam beradi. O‘zbek tilida kelishiklar shakllarini o‘rganishning kompleks bo‘lgan jarayonida, grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarga ma’lumotlarni tashkil etishda va tahlil qilishda yordam beradi. Bu usul, o‘quvchi va talabalarning ma’lumotlarni o‘rganishning tarzini va tahlil qilishni osonlashtiradi. b) Grafik organayzerlar, o‘quvchi va talabalarga o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini tushunish va tahlil qilishda tushunchalarini mustahkamlashda 31 muhim rol o‘ynayadi. Ular o‘quvchi va talabalarni tahlil qilish va bog‘lanishlarni o‘zlashtirishda yordam beradi. Tushunchalarni vizual tartibda ko‘rsatish o‘quvchilar uchun ma’lumotlar qaydini yengillashtiradi. c) Grafik organayzerlar o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda tarbiyaviy o‘qitishning samaradorligini oshiradi. Ular o‘quvchi va talabalarning tushunchalarini tushunarli ko‘rsatishda, o‘z fikrlarini ifodalashda va ta’riflashda yordam beradi. Bu usul o‘quvchi va talabalarning ifodalash va g‘oya bildirish qobiliyatini rivojlantiradi. Grafik organayzerlar asosida o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda quyidagi muammolar va ko‘nikmalar yuzaga kelishi mumkin. O‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda foydalaniladigan grafik organayzerlarni tanlash o‘quvchilar va o‘qituvchilar uchun muhimdir. Bu organayzerlarning o‘zbek tilidagi ma’lumotlarni to‘g‘ri ifodalash, tushunchalarni osonlashtirish va tahlil qilishda samarali bo‘lishi kerak. Ushbu muammo ustida ishlash uchun o‘quvchilar va o‘qituvchilar grafik organayzerlarni rivojlantirish va o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Bu mavzuni o‘rganishda grafik organayzerlarni tashqi ma’lumotlardan ham foydalanish kerak. Bu ma’lumotlar tilshunoslik, o‘zbek adabiyoti, matematika, tarix, geografiya va boshqa fanlardan kelishilgan ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. Tashqi ma’lumotlar o‘quvchilar uchun qiziqarli va aniq bo‘lishi kerak, shuning uchun ularni to‘g‘ri tanlash va ishlatish muhimdir. Grafik organayzerlar orqali o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda amaliyot o‘tish muhimdir. O‘quvchilar o‘rganish jarayonida o‘zbek tilini amaliyot o‘tkazish, nutqni mustahkamlash, yozuvni yaxshi shakllantirish va ma’lumotlarni o‘zlashtirishni o‘rganishlari kerak. Grafik organayzerlarning o‘zbek tilini amaliyotga o‘tkazishda yordam berishi, o‘quvchi va talabalarning o‘rganish jarayonida o‘zlashtirishini ta’minlaydi. Grafik organayzerlarni o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda individual o‘quvchilar bilan ham ishlash muhimdir. Barcha o‘quvchi va talabalarning o‘zbek tilini o‘rganish jarayonida o‘zlashtirishi va o‘z xususiyatlariga qarab o‘rganishning oson usullarini topishga imkon berish kerak. Grafik 32 organayzerlarning individual o‘quvchilar bilan ishlash imkonini ta’minlash, ularning o‘rganish samaradorligini oshiradi. Bu texnologiyaning o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda o‘quvchi va talabalarga tushunchalarini mustahkamlash, tushunchalarni vizual ravishda ko‘rsatish, o‘quvchi va talabalarni mavzuni tahlil qilishda yordam berish kabi muhim vazifalarni bajarishi tadqiqot jarayonida isbotlandi. Bundan tashqari, grafik organayzerlarni o‘rganish jarayonida to‘g‘ri tanlanishi tashqi ma’lumotlardan foydalanish, individual o‘quvchilar bilan ishlashda kichik muammolar va ko‘nikmalar ustida ishlashda grafik organayzerlardan foydalanish o‘quvchilar va o‘qituvchilar uchun samarali yordam beradi. O‘zbek tilida kelishik kategoriyasini tahlil qilish o‘quvchilar uchun kelishiklar tushunchasini mustahkamlash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish va kelishiklarni tushunishda grafik organayzerlar chizmalaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Tahlil va o‘rganish jarayonida grafik organayzerlarni tuzish, o‘quvchi va talabalarning tushunchalarini vizual ravishda ko‘rsatishga imkon beradi. O‘zbek tilida kelishiklar tahlil qilinayotganida, grafik organayzerlar tushunchalarni tizimlash, bog‘lash va ulardan foydalanishning oson usullarini o‘rganishda o‘quvchi va talabalarga qo‘l keladi. O‘quvchi va talabalarning kelishiklarni to‘plab tahlil qilishda grafik organayzerlar ma’lumotlarni tashkil etishda va bog‘lanishlarni ko‘rsatishda o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi. Tahlil jarayonida grafik organayzerlar ko‘rgan ma’lumotlarni tartiblash, o‘quvchi va talabalarga yaxshi tushuntirish, ularni mustahkamlash, munozara tashkil etish va ta’riflashni osonlashtirishda muhim vazifalarni bajaradi. Ular o‘quvchi va talabalarni bog‘lanishlarni tashkil etish va o‘z fikrlarini ifodalashda qo‘llab- quvvatlaydi. Grafik organayzerlarni ishlatish, o‘quvchi va talabalarning kelishiklar mavzusida munozaraga chiqishini oshiradi va o‘zlarining g‘oya bildirish qobiliyatini rivojlantiradi, nutqni mustahkamlash, yozuvni yaxshi shakllantirish va ma’lumotlarni o‘zlashtirishda asosiy vosita hisoblanishini ta’kidlash mumkin. 33 Mavzuni o‘rganish jarayonida o‘quvchi va talabalarni maqsadlarga yo‘naltirish, kelishiklar tushunchalarini mustahkamlash, kelishiklarni bog‘lash va tahlil qilishga o‘qituvchining pedagogik mahorati ustuvor jihatlardan biri hisoblanadi. Diagrammalar o‘zbek tilida kelishiklar o‘rgatishda grafik organayzerlar orqali ma’lumotlarni vizual ravishda ifodalash va o‘rganishning osonlashtirilishida foydalaniladigan asosiy tushunchalardandir. O‘quvchilar kelishiklar tahlilini vizual ravishda o‘rganish, munozara tashkil etish, kelishiklarni tartiblash va bog‘lashda diagrammalardan foydalanish jarayonini o‘rganishlari kerak. Grafik organayzerlar o‘zbek tilida kelishiklar o‘rgatishda tuzish va bog‘lashning amaliy metodlarini taqdim etishda muhim rol o‘ynayadi. O‘quvchi va talabalarni kelishiklarni tartiblash, bog‘lash, tartibga solish va ta’riflash jarayonlarini osonlashtirish uchun tuzish va bog‘lashning amaliy metodlari grafik organayzerlar orqali o‘rgatilsa, boshqa pedagogik texnologiyalardan yaqqol samaradorligi bilan ajralib turadi. O‘quvchi va talabalarni gapirish, nutqni mustahkamlash, yozuvni yaxshi shakllantirish va ma’lumotlarni tahlil qilish jarayonlarini grafik organayzerlar orqali tashkil etilishi o‘z natijasini bermasdan qolmaydi. Tadqiqotning asosiy maqsadlaridan biri, o‘zbek tilida kelishiklar o‘rganish jarayonida grafik organayzerlarning muhimligini va ularning asosiy tushunchalarini, foydalanish metodlarini tushuntirish, ulardan kutilgan natijalar haqida to‘liq tushuntirishdir. Klaster o‘zbek tilida kelishiklar o‘rganishda qo‘llaniladigan eng mashhur grafik organayzerlardan biridir. Ular, asosiy mavzu yoki fikrni markazga olish orqali uning atrafida fikrlarni va ularga bog‘liq tafsilotlarni ifodalaydi. Bu usul o‘quvchi va talabalarga kelishiklarni tahlil qilish, fikrlarni tuzish va bog‘lashda yordam beradi. Klaster, baliq skeletidagi yorug‘lik va boshqa turdagi diagrammalar o‘quvchi va talabalarning ma’lumotlarni vizual ravishda tasavvur qilishlariga imkon beradi. 34 Baliq skeleti kelishiklarni tuzish va tartiblashda foydalaniladigan grafik organayzerlardan biridir. Ular asosiy savol yoki mavzu bilan bog‘liq qatorlarni va ularning tafsilotlarini ifodalaydi. Bu modelr o‘quvchi va talabalarga mustaqil fikrlash va tahlil qilishda yordam beradi. «Baliq skeleti» chizmasi Klaster va baliq skeleti kabi grafik organayzerlarning o‘zbek tilida kelishiklar o‘rganishda o‘quvchi va talabalarga ta’siri, ularning osonlik va samaradorligi bilan ajralib turadi. Bu chizmalar mavzuni o‘rganishning pedagogik samaradorligini oshirishga yo‘l qo‘yadi va o‘quvchi va talabalarni mustaqil fikrlash, tahlil qilish va bog‘lash jarayonlarida ko‘proq qatnashishga imkon beradi. 35 2.2. Kelishik kategoriyasi turlarini o‘qitishda grafik organayzerlarning ustuvorligi. O‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish pedagogik usullar, o‘quvchi va talabalarning o‘zlashtirish va tashkillashtirish qobiliyatini rivojlantirish uchun muhimdir. Bu usullar o‘quvchi va talabalarning faolliklarini oshiradi va o‘zlashtirish jarayonlarini mustaqil ravishda olib borishga imkon beradi. Qolaversa, o‘quvchi va talabalarga o‘z fikrlarini boshqalar bilan o‘zaro bahslashish va grafik organayzerlarni jamoaviy ravishda ishlatish imkonini beradi. Ular o‘quvchi va talabalarning tahlil qilish va bog‘lash jarayonlarida bir-biriga yordam berishini va o‘zlashtirishini oshiradi. Bunda o‘quvchilar o‘zlarining fikrlarini o‘zlashtirish uchun o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganish jarayonida grafik organayzerlardan foydalanishdan avval o‘zi o‘rganish va ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ma’lumki, so‘zning kelishik shakllarini olib o‘zgarishiga turlanish deyiladi, kelishik formasining o‘zi esa turlovchi deb yuritiladi. Turlovchi grammatik morfemalarlarning shakl yasovchi (o‘zgartiruvchi) turiga mansub. Kelishik o‘zi qo‘shilgan o‘zakni grammatik jihatdan tugal shakllantiradi, negizni so‘zga aylantiradi, shu jihatdan kelishik so‘zning morfematik tarkibida odatda tugallovchi forma bo‘ladi ( kesim vazifasida kelgan ko‘makchili kelgan so‘z bundan mustasno, albatta). Bosh kelishik, avvalo, otning gapda ega ekanligini ifodalaydigan shakldir. Uning morfologik ko`rsatkichi (affiksi) yo`q. Otning bosh kelishikdagi shakli quyidagi sintaktik vazifani bajaradi: 1. Undalma bo`lib keladi: Tilimni qichitma, Umar ! 2. Atov gap bo`lib keladi: Bahor. Atrof gullar bilan bezangan . 3. Izohlovchi bo`lib keladi: Professor E.Begmatov darsga kirdi . 4. Kesim bo`lib keladi: Toshkent - poytaxt . 5. Bosh kelishik shaklida takrorlangan holatda kelib, o`z leksik ma'nosidan tashqari, o`xshatish, miqdoriy ortiqlik va kuchaytirish kabi qo`shimcha ma'no ottenkalariga ega bo`ladi va gapda ko`pincha, aniqlovchi, hol yoki kesim 36 vazifasida keladi: Senga dasta-dasta gullar keltirdim. Paxta chaman-chaman ochildi. 6. Egalik qo`shimchasini olmagan boshqa ot oldida kelganda, qanday? qanaq а ? so`roqlariga javob bo`lib, sifatlovchi vazifasida keladi: Oltin havo, esnaydi bahor. 7. Ravish holi yoki payt holi bo`lib kelishi mumkin: Ariq yoqalab qator o`sgan daraxtlar barq urib o`smoqda. Bosh kelishikni o‘rgatishda BBB chizmasi ancha samaraliroq deb o‘ylaymiz. Buni quyidagi jadval asosida ko‘rishimiz mumkin. B/BX/B jadvali Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim Bosh kelishik, avvalo, otning gapda ega ekanligini ifodalaydigan shakldir. Uning morfologik ko`rsatkichi (affiksi) yo`q. Ular ning qo’llanish shakllarini Undalma bo`lib keladi: Tilimni qichitma, Umar ! 2. Atov gap bo`lib keladi: Bahor. Atrof gullar bilan bezangan . 3. Izohlovchi bo`lib keladi: Professor E.Begmatov darsga kirdi . 4. Kesim bo`lib keladi: Toshkent - poytaxt . 5. Bosh kelishik shaklida takrorlangan holatda kelib, o`z leksik ma'nosidan tashqari, o`xshatish, miqdoriy ortiqlik va kuchaytirish kabi qo`shimcha ma'no ottenkalariga ega bo`ladi va gapda ko`pincha, aniqlovchi, hol yoki kesim vazifasida keladi: Senga dasta-dasta gullar keltirdim. Paxta 37 chaman-chaman ochildi. 6. Egalik qo`shimchasini olmagan boshqa ot oldida kelganda, qanday? qanaq а ? so`roqlariga javob bo`lib, sifatlovchi vazifasida keladi: Oltin havo, esnaydi bahor. 7. Ravish holi yoki payt holi bo`lib kelishi mumkin: Ariq yoqalab qator o`sgan daraxtlar barq urib o`smoqda. O‘zbek tilida kelishik kategoriyasining turlarini o‘rgatishda ta’limiy o‘yinlardan foydalanish ham muhimdir. Grafik organayzerlarni o‘quvchi va talabalarga o‘yinlar orqali tanitish, ulardan foydalanish va o‘zlashtirishning osonligini ta’minlash uchun bir nechta ta’limiy o‘yinlardan foydalanish mumkin. O‘quvchi va talabalarga kelishiklarni tahlil qilish va bog‘lashda yordam berish uchun kelishiklar zanjiri o‘yini orqali o‘rganish mumkin. Bu o‘yinda o‘quvchilar grafik organayzerlardan tashkil topgan kelishiklarni to‘g‘ri tartibda bog‘lashlari va bog‘langan fikrlarni aniq tanishishlari talab qilinadi. Bunda o‘quvchilar bir nechta kelishiklardan iborat bir jadalarni to‘ldirishlari talab qilinadi. Ularning o‘rtasida bog‘lanishlar, ta’riflar, tahlillar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bu o‘yin o‘quvchi va talabalarning tahlil qilish, fikrlash va bog‘lash qobiliyatini rivojlantiradi. Ta’limiy o‘yinlardan foydalanish yaxshi natijalar beradi. Ta’limiy o‘yinlar o‘quvchilar bilan qiziqarli va interaktiv ravishda ishlash uchun mo‘ljallangan. Ular o‘quvchi va talabalarning fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi va kelishiklarni o‘zlashtirish jarayonini osonlashtiradi. 38 Morfologiya bo‘limidagi ot so‘z turkumida kelishik kategoriyasini o‘qitish ushbu so‘z turkumini o‘rganishning asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. Grafik organayzerlar bu jarayonda pedagogik samaradorlikni oshirish uchun katta imkoniyatlar beradi. Pedagogik samaradorlik, o‘quvchi va talabalarning kelishik kategoriyasini o‘rganish jarayonida yaxshi ma’lumotlar olishi, kelishiklarni o‘zlashtirishi, aniq fikrlash va tahlil qilish bilan bog‘liqdir. Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarning fikrlarini tartibga solish, tahlil qilish va o‘zlashtirishda yordam berish uchun moslashtirilgan pedagogik vositalardir. Grafik organayzerlar mavzuni o‘qitishda o‘quvchi va talabalarga yordam berish uchun turli shakllarda ishlab chiqilgan vositalardir. Ular o‘quvchi va talabalarga o‘zlarining o‘rganish jarayonlarini tashkil etish, ma’lumotlarni tartiblash va yaxshi o‘rganishda yordam beradi. Ular qo‘llanishga oson bo‘lib, o‘quvchi va talabalarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Grafik organayzerlarning kelishik kategoriyasi shakllarini o‘qitishda foydalaniladigan turli turlari mavjud. 39Kelishiklar Bosh kelishik Qaratqich kelishigiChiqish kelishigi Jo’nalish kelishigiO’rin-payt kelishigi Tushum kelishigi Grafik organayzerlarning o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘qitishda amaliy mashg‘ulotlardan intensiv foydalanish muhimdir. Amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchi va talabalarni faol qatnashishga chaqiradi va o‘zbek tilida kelishiklar bilan ishlash imkonini beradi. Buni quyidagi usulda amalga oshirish mumkin. Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga qarashli ekanligini, xosligini ifodalaydi: Shaxnozaning daftari. Mening o`rtog`im . Ba'zan badiiy adabiyotda qaratqich kelishigi affiksi -in shaklida ham uchraydi: Bu vatan - ozod xalqin tuprog`i muqaddas, daxlsiz, buni bilib qo`y . Qaratqich kelishigi ma'no va shakl jihatdan ikki xil: 1. Belgili qaratqich kelishigi: kitobning varag`i . 2. Belgisiz qaratqich kelishigi: kitob varag`i. Kelishik affiksi - nin g bilan shakllanib, real qarashlilik ifodalaydigan shakl belgili qaratqich kelishigi deyiladi. Belgili qaratqich kelishigi predmetning aniq belgili predmetga qarashliligini, xosligini ifodalaydi: Maktabning hovlisi, ukamning o`rtog`i kabilar. Bunda nutqdan ma'lum bo`lgan belgili bir maktabga qarashli hovli haqida gap boradi. Qaratqich kelishigi affiksi tushib qolsa, belgisiz qaratqich kelishigi deyiladi. Belgisiz qaratqich kelishigi egalik affiksi olgan otdan anglashilgan predmetning qaratqich kelishigidagi ot anglatgan predmetga aloqador hodisa ekanligini, shuningdek, qaratqich kelishigidagi otning egalik affiksini olgan otga nisbatan belgi ekanligini ifodalaydi: vatan ishqi, tong chog`i kabilar. Qaratqich kelishigining belgili va belgisiz kelishi leksik va grammatik ma'nolarning talabiga ko`ra bo`ladi: dil orzusi, vijdon amri, daraxtning shoxi, uyning derazasi, filologiya fakulteti talabasi kabilar. 40 VENN DIAGRAMMASI Metonimiyasr yozuvi yozuvi Grafik organayzerlarni o‘quvchi va talabalarga tasviriy ma’lumotlar orqali taqdim qilish ham samarali usullardan biridir. Tasviriy ma’lumotlar o‘quvchi va talabalarning tushunchalarini kuchaytiradi va o‘zlashtirish jarayonlarini mustahkamlashga imkon beradi. Bu pedagogik usullar o‘quvchi va talabalarning o‘rganish jarayonida qiziqish va qiziqarli atmosfera yaratish, ularning o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Shuningdek, grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarning fikrlarini tartibga solish imkonini beradi. Shu bilan birga, pedagogik usullar bilan o‘qitishda o‘quvchi va talabalarning motivatsiyasini oshirish, o‘zlashtirish va tushunish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan maqsadlarga erishishga imkon beradi. Buni biz tushum kelishigini o‘zlashtirish orqali isbotlashga harakat qilamiz. Tushum kelishigi - ni affiksi bilan shakllanadi. Nazmda ba'zan - n shaklida ham uchraydi: Ikkita chanoqning paxtasin olsang, eng ozi bir g`altak chayron ip bo`lur. Tushum kelishigi ma'no va shakl jihatidan ikki xil: 1.Belgili tushum kelishigi. 2.Belgisiz tushum kelishigi. Masalan, Biz soat sakkizda choy ichdik. Biz choyni soat sakkizda ichdik. 41Belgili qaratqich kelishigi Gul ning bargi Belgisiz qaratqich kelishigi gul_ bargiBelgili, belgisiz. Qisqarish. Sifat, sifatdosh va ravish otlashib, vositasiz to`ldiruvchi vazifasini bajarganda, faqat belgili tushum kelishigida bo`ladi. Chizmalar orqali ta’lim oladilar, komunikatsiya qiladilar va o‘z fikrlarini ifodalashlari talab qilinadi. Grafik organayzerlar, bu jarayonda pedagogik samaradorlikni oshirish uchun katta imkoniyatlar beradi. Pedagogik samaradorlik, o‘quvchi va talabalarning kelishik kategoriyasini o‘rganish jarayonida yaxshi ma’lumotlar olishi, kelishiklarni o‘zlashtirishi, aniq fikrlash va tahlil qilish bilan bog‘liqdir. Grafik organayzerlar, o‘quvchi va talabalarning fikrlarini tartibga solish, tahlil qilish va o‘rganishda yordam berish uchun moslashtirilgan pedagogik vositalardir. Grafik organayzerlarda kelishiklar taxonomya (tartiblash) prinsipi asosida tashkillashtiriladi. Bu usul o‘quvchi va talabalarni kelishiklarni saralash va tahlil qilishda yordam beradi. Misol uchun, kelishiklarni eng oddiyidan eng murakkabgacha bo‘lgan tartibda joylashtirish, o‘quvchi va talabalarga kelishiklarning ierarxiyasini tushunishga imkon beradi. O‘rin-payt kelishigini tushuntirishda muhim rol o‘ynaydi. 42Belgili belgisiz Biz soat sakkizda choy ichdik Biz choy ni soat sakkizda ichdikTushum kelishigi O‘rin-payt kelishigi shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetning ish- harakat uchun yoki boshqa bir predmet uchun bo`lgan o`rni, vaqti ekanligini yoki ish-harakatning bajarilishida vosita ekanligini ifodalaydi. O`rin-payt kelishigi - da affiksi bilan shakllanadi: uyda, maktabda. Dadam ishda, Olimjon 22 yoshda. Hamma ayb qoloqlikda. Konseptual jadval Kelishiklar Qo’shimchasi Kelishikdagi so’z so’roqlari Qo’llanilishi O’rin-payt kelishigi -da Kimda? Nimada? Qayerda? Belgili, belgisiz Grafik organayzerlar biri insert jadvali o‘quvchi va talabalarga vizual yordamchilar sifatida xizmat qiladi. Ular kelishiklarni tasviriy elementlar orqali ifodalaydi. Misol uchun, tayyorlangan grafik organayzerda o‘quvchilar o‘zlarining o‘ylagan kelishikni tasvirlaydilar va u bilan bog‘langan boshqa kelishiklarni bog‘lash orqali konseptlarni o‘rganishga imkon beradi. Insert jadvaldan kooperativ o‘rganish uchun foydalanish ham muhimdir. O‘quvchilar guruhlar holida insert jadval ishlab chiqarish, kelishiklarni bog‘lash va kelishiklarga o‘z fikrlarini qo‘shish jarayonlarida bir-biriga yordam berishadi. Bu usul o‘quvchi va talabalarning tahlil qilish va fikrlash jarayonlarini yanada samarali qiladi. Jo‘nalish kelishigi misolida ko‘rishimiz mumkin. Jo`nalish kelishigi shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetning ish- harakat yo`naltirilgan o`rni, vaqti sabab ekanligini yoki ish-harakatning bajarilishida vosita ekanligini ifodalaydi. Kelishik affikslari qo`shilganda, fonetik o`zgarishlar sodir bo`ladi. Masalan, тоғ - тоққа , қишлоқ - қишлоққа . Insert jadvali ni jo‘nalish kelishigida quyidagicha qo’llash mumkin: V + - ? -ga qo‘shimchaga ega ekanligi belgisiz qo’llana olishi belgisiz qo’llanmaydi Qo‘shimchalar soni 10 tagacha bo’lishi mumkin 43 Grafik organayzerlarni o‘quvchi faolliklarini yo‘lga qo‘yish uchun ishlatish ham o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishda foydali bo‘ladi. O‘quvchilar bog‘lash va tahlil qilishda grafik organayzerlarni shaxsiy yordamchilar sifatida ishlatishadi. Bu, o‘quvchi va talabalarni darslarga qatnashishga chaqirib, o‘z fikrlarini ifodalash va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga ko‘mak beradi. Bu usul o‘quvchi va talabalarning analitik va kritik fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarning tashkillashgan fikrlarini aniq tartibda joylashtirishda yordam beradi. Ular o‘quvchi va talabalarni bog‘langan ma’lumotlarni aniq bilan tashkil etish, kelishiklarni ierarxiya bilan joylashtirish va tashkillashgan fikrlarni tartibga solish imkonini beradi. O‘quvchilar individual ravishda o‘zlarining fikrlarini ifodalash, kelishiklarni tartiblash va tahlil qilish jarayonlarida grafik organayzerlardan foydalanishi mumkin. Shuningdek, guruh ishlash jarayonlarida o‘quvchilar bir-birlariga yordam berish, fikrlarini almashish va tahlil qilishda grafik organayzerlardan foydalanishadi. Chiqish kelishigi shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmet ish - harakatning boshlanish, kelib chiqish, ajralish o`rni, manbai, vaqti, sababi ekanligini yoki ish-harakatnng bajarilishida vosita ekanligini ifodalaydi. Ba'zan - dan affiksi bilan birga, eski adabiy tilda bu affiks - din shaklida ham ishlatilgan: Kishikim, ilmu fandin boxabardur. Fig`onkim, gardishi davron ayirdi shaxsuvorimdin (Nodira) 6 . Chiqish kelishiga zinama-zina jadvali qo‘l keladi. 6 Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Тошкент. 1992. 44uydan -dan Chiqish kelishigi O‘quvchilar o‘zlarining o‘rganish jarayonlarini, kelishiklarni bog‘lash va tahlil qilish jarayonlarini grafik organayzerlar orqali baholash va reja asosida o‘zlarini baholashi mumkin. Bu, o‘quvchi va talabalarning o‘zlashtirish va rivojlantirish jarayonlarini nazorat qilishga imkon beradi. Shunday qilib, grafik organayzerlarning o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rganishning pedagogik samaradorligi, motivatsiya, tahlil va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘zlashtirishning muhim usullaridan biri sifatida ko‘rinadi. Grafik organayzerlarning o‘quvchilar uchun qulay va osonlik yaratish, ma’lumotlarni tahlil qilish va bog‘lashda yordam berish, individual va guruhda ishlashni oshirish, vizualizatsiya va inklyuziv o‘quvchi va talabalarni qo‘llab- quvvatlash imkoniyati, amaliyotga asoslangan usullar bilan ishlash va nutqni rivojlantirish muhim aspektlardir. Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarning kelishiklarni tizimlash, ma’lumotlarni yordamida tartiblash, fikrlash va tahlil qilish jarayonlarini osonlashtiradi. Ular o‘quvchi va talabalarga vizual yordam beradi va ularga o‘z fikrlarini ifodalash imkoniyatini beradi. Shuningdek, grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarni amaliyotga asoslangan usullar bilan ishlashga chaqiradi, ularga o‘zlarining o‘z fikrlarini amalga oshirish va nutqni takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ular o‘quvchi va talabalarni boshqarish jarayonlarida ham muhim vositalar hisoblanadi. Bu usullar o‘quvchi va talabalarning o‘zlashtirish va rivojlantirish jarayonlarini muvaffaqiyatli o‘tkazishda muhim o‘rin tutadi. Bundan tashqari, grafik organayzerlarning inklyuziv o‘quvchi va talabalarga moslashtirilishi, turli talabalarga individual yordam berish imkoniyatini beradi. Ular o‘quvchi va talabalarning o‘zlarini baholash va o‘zlashtirish uchun ishlatiladi, ularga kelishiklarni tahlil qilish va bog‘lashda qo‘llanadi. Bular o‘quvchi va talabalarning turli qobiliyatlarini va talabalarini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Jumladan aytish mumkinki, grafik organayzerlar o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rgatishning pedagogik samaradorligini oshirish uchun ko‘plab 45 usullardan foydalanish mumkin. Bu usullar o‘quvchi va talabalarni motivatsiya qilish, o‘zlashtirish va qobiliyatlarini rivojlantirish, ma’lumotlarni tahlil qilish va bog‘lashda yordam berish, amaliyotga asoslangan usullar bilan ishlash va nutqni rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. Bob bo‘yicha xulosalar Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarni tashkillashtirish va rivojlantirish jarayonlarida amaliyotga asoslangan usullar bilan birgalikda ishlashga imkon beradi. Ularning foydalanishining pedagogik samaradorligi guruhda ham o‘quvchi va talabalarning o‘zlarini boshqarish va tashkillashtirish jarayonlarini osonlashtiradi. Bu chizmalar o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘rgatishning pedagogik samaradorligini oshirish uchun ko‘plab usullardan foydalanishning muhimligini ko‘rsatadi. Ular o‘quvchi va talabalarni motivatsiya qilish, o‘zlashtirish va tashkillashtirish qobiliyatlarini rivojlantirish, ma’lumotlarni tahlil qilish va bog‘lashda yordam berish, amaliyotga asoslangan usullar bilan ishlash va nutqni rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. Ma’lumotlar qanchalik katta va ko‘p bo‘lsa, ana shu ko‘plik unumli tushunchalarga aylanadi va o‘rganishni ko‘paytiradi. Shuning uchun, o‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘zbek tilida kelishiklarni o‘rganishda grafik organayzerlardan foydalanishni o‘rganish va ularga qanday pedagogik usullar bilan yondashish kerakligi haqida ko‘p ma’lumot olishlari mumkin. Bu esa o‘quv jarayonini yaxshi ko‘rsatkichlarga olib keladi va o‘quvchilar o‘zbek tilida kelishiklarni oson va samarali ko‘rganishni o‘rgatishda yordam beradi. Ushbu texnologiya o‘quvchilar uchun kelishik o‘rganishda quyidagi vazifalarni bajarishda samarali vositalardir. Ular ma’lumotlarni tashkil etish, tushunchalar va alohida bog‘lanishlarni o‘zlashtirish, ma’lumotlar tahlilini osonlashtirish, ma’lumotlarni solishtirish va taqqoslash, tarbiyaviy va tashkiliy tushunchalar rivojlanishini o‘zlashtirishning oson usullarini taqdim etishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbek tilida kelishiklar mavzusini o‘rgatishda grafik organayzerlar asosiy tushunchalar va metodlar sifatida qo‘llaniladi. Tushunchalar va asosiy maqsadlarni 46 o‘rnatish, diagrammalar va o‘rganish modelini qo‘llash, tuzish va bog‘lashning amaliy metodlari ish va ma’lumotlar tahlili, individual va guruh ishi tushunchalari, grafik organayzerlarning o‘zbek tilida kelishiklar o‘rgatish jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy tushunchalar va metodlar hisoblanadi. Grafik organayzerlar o‘quvchi va talabalarga tushunchalarni osonlashtirish, ma’lumotlarni vizual ravishda ifodalash, tuzish va bog‘lashning amaliy metodlarini o‘rgatishda muhim vositalar sifatida xizmat qiladi. O‘quvchi va talabalarni o‘zlashtirish va tahlil qilish jarayonida yuqori darajada muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam beradi. III BOB. PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV IShLARINI O‘TKAZIS H. 47 3.1. Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, o‘tkazishning maqsadi va vazifalari . Pedаgоgik tаjribа-sinоv ishlаri Samarqand shahri 63-maktab o‘quvchilari va Sh.Rаshidоv nоmidаgi Sаmаrqаnd dаvlаt universitetining Filologiya fakulteti tаlаbаlаri bilаn оlib bоrilgаn bо’lib, undа o‘quvchi va tаlаbаlаr ga o‘zbek tilida kelishiklar mavzusi grafik organayzerlar texnologiyasida o‘rgatish mezоnlаri аniqlаnib, ulаrni rо’yоbgа chiqаrish jаrаyоni tаjribа-sinоv dаsturi аsоsidа аmаliy mаshg‘ulоtlаr mustаqil tа’lim jаrаyоnidа tаtbiq qilindi. Pedаgоgik tаjribа-sinоv ishlаri 2021-2023 о’quv yillаridа 2 yil dаvоmidа 3 bоsqichdа nazariy, tаshkiliy- tаyyоrgаrlik, аmаliy hаmdа umumlаshtiruvchi bоsqichlаrdа аmаlgа оshirildi. Pedаgоgik tаjribа-sinоvning mаqsаdi o‘quvchi va tаlаbаlаrga kelishik kategoriyasi mavzusini o‘rgatishda grafik organayzelarning shаkl vа metоdlаri texnоlоgiyаlаrining samaradorligini aniqlashdan ibоrаt. Mаvzugа оid ilmiy-metоdik аdаbiyоtlаrni о’rgаnish, pedаgоgik-psixоlоgik, metоdik, xuquqiy hujjаtlаrni о’rgаnish, аn’аnаviy vа innоvаsiоn tаjribаlаrni о’rgаnish pedаgоgik kuzаtuvlаr, lоyihаlаshtirish, mоdellаshtirish (klaster; BBB jadvali, konseptual jadval; ikki qismli kundalik; test usuli; mashqlar), pedаgоgik tаjribа-sinоv vа mа’lumоtlаrgа mаtemаtik-stаtistik ishlоv berishdаn ibоrаt bо’lib, ulаr bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirildi. Muаmmоni tаdqiq etish 2 yil (2021- 2023 yillаr) mоbаynidа quyidаgi uch bоqichdа аmаlgа оshirildi: Birinchi bоsqich (2021-2022 yillаr)dа tаsdiqlоvchi bоsqich bо’lib, undа tаjribаning mаqsаdi – o‘zbek tilida kelishik kategoriyasini o‘quvchi va talabalarga o‘qitishda grafik organayzer texnоlоgiyаlаrini tаkоmillаshtirishdаn ibоrаt bо’lib, dars jarayonida grafik organayzerlarni qo‘lash оrqаli tаqiqоtning dаslаbki ilmiy fаrаzini ifоdаlаnishi о’rgаnildi. Buning uchun dissertаsiyа mаvzuigа dоir аdаbiyоtlаr о’rgаnildi. Pedagogik texnologiyalargagа dоir аdаbiyоtlаr vа mаteriаllаr tо’plаndi hаmdа tаhlil qilindi. An’anaviy dars o‘tish jarayonlari va yangi pedogigk texnologiyalrini qo‘llash usullаri tаhlil etildi. Shuningdek, boshqa mavzularni ham o‘zlashtirishda grafik organayzerlarning samaradorligi hususida tadqiqotlаr оlib bоrildi. 48 Mаzkur dаvrlаrdа o‘quvchi va tаlаbаlаr uchun yаrаtilgаn dаrsliklаrning mаzmuni, dаsturlаr, о’quv rejаsi, pedagogik texnologiyalarni darslarga tadbiq etish tаjribаlаri о’rgаnildi. Pedаgоgik tаjribа-sinоv о’tkаzishning о’zigа xоs jihаtlаri аniqlаndi vа undаn fоydаlаnildi. Pedаgоgik tаjribа-sinоv ishlаrini yо’lgа qо’yish bilаn tekshirildi, shаkllаntiruvchi tаjribа uchun kerаkli mаteriаllаr vа usullаr tаnlаsh аmаlgа оshirildi. Ikkinchi bоsqichdа аniqlоvchi-izlаnuvchi tаjribа-sinоv jаrаyоni bо’lib, uning mаqsаdi maktab vа institutdа shаkllаntiruvchi bоsqich аmаlgа оshirildi. Tаdqiqоt оrqаli o‘quvchi va tаlаbаlаriga o‘zbek tilida kelishiklar kategotiyasi mavzusini grafik organayzerlardan foydalanish orqali sinоv ishlаri оlib bоrildi. Tаjribа-sinоv ishlаri 2021-2022 hаmdа 2022-2023 о’quv yillаridа оlib bоrildi. Shuningdek, pedаgоgik tаjribа-sinоv dаsturi bо’yichа institutning tаjribа guruhlаridа 2021-2022 hаmdа 2022-2023 о’quv yillаridа dаstlаbki vа yаkuniy test institut prоfessоr-о’qituvchilаri tоmоnidаn оlib bоrildi. Pedаgоgik tаjribа-sinоvni оlib bоrish dаsturidа tаjribа-sinоv mаshg‘ulоtlаri ketmа-ket, izchil ishlаb chiqildi. Kо’rsаtilgаn mаvzulаr bо’yichа fаn о’qituvchilаri yоrdаmidа mavzu bо’yichа qilinаdigаn ishlаrning аniq mаqsаdini kо’rsаtib berish uchun, metоdik tа’minоti quyidаgi bоsqichlаrdа tаyyоrlаndi: 1) pedаgоgik tаjribа-sinоv dаsturini ishlаb chiqish; 2) mavzuga оid mаteriаllаrni tаnlаsh; 3) grafik organayzerlarni tuzib chiqish; 4) test tоpshiriqlаrini ishlаb chiqish. Pedаgоgik tаjribа-sinоvning tаshkiliy tа’minоti dissertаsiyаdа ilgаri surilgаn ilmiy yаngilikni аmаliyоtdа sinаb kо’rish, shаrt-shаrоitlаrni аniqlаsh, tа’lim muаssаsаsi tоmоnidаn tаdqiqоt ishini muhоkаmа etish jаrаyоnlаri, tаjribа-sinоvni tаshkil etilishi vа yаkunlаnishini rаsmiylаshtirish hаmdа tаdqiqоt ishidа оlingаn nаtijаlаrni tа’lim tizimigа jоriy etish tаvsiyа etildi. 49 Uchinchi bоsqichdа pedаgоgik tаjribа-sinоvning reprоduktiv jаrаyоni аmаlgа оshirildi. Оlingаn mа’lumоtlаr mаtemаtik-stаtistik metоdidаn fоydаlаnib umumlаshtirildi, tаklif vа tаvsiyаlаr ishlаb chiqildi vа mаgistrlik dissertаsiyаsi shаklidа rаsmiylаshtirildi. Ishlаb chiqilаn ilmiy yаngiliklаrni institut аmаliyоtidа jоriy etish tezis vа mаqоlаlаr chоp qilindi. Pedаgоgik tаjribа-sinоv mаqsаdi – tаdqiqоt о’tkаzish, оlingаn nаtijаlаr аsоsidа pedagogik texnologiyalar bо’yichа ishоnchli mа’lumоtlаrni yig‘ishdаn ibоrаt. Pedаgоgik tаjribа-sinоvning tаshkiliy-tаyyоrgаrlik bоsqichidа tаjribа-sinоv ishtirоkchilаri, pedаgоgik jаrаyоn tаvsifi belgilаndi, metоdik hаmdа tаshkiliy tа’minоti ishlаb chiqildi. Pedаgоgik tаjribа-sinоvning аmаliy bоsqichidа grafik organayzer texnоlоgiyаlаrini аniqlаshdа tа’kidlоvchi, shаkllаntiruvchi hаmdа nаzоrаt qiluvchi manbalar va testlаr bо’lib, sinflаrdа pаrаlel vа аrаlаsh оlib bоrildi. Pedаgоgik tаjribа-sinоvdа tаlаbаlаr uchun аlоhidа tоpshiriqlаr mаjmuаsi ishlаb chiqildi. Tаlаbаlаr quyidаgichа bаhоlаndi: – dаstlаbki test nаtijаlаri bо’yichа; –yаkuniy test nаtijаlаri bо’yichа. Dаstlаbki vа yаkuniy testlаr uchun ishlаb chiqildi vа ulаr quyidаgi jаrаyоndа bаhоlаndi. O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi mavzusi grafik organayzer texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnib o‘quvchi va tаlаbаlаrning о’zlаshtirish kо’rsаtkichlаri аniqlаndi, bаhоlаsh mezоnlаrigа kо’rа, quyidаgichа bаhоlаndilаr: 1. «А’lо» bаhо – tоpshiriqning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyаtini chuqur vа аtrоflichа tаhlil etgаn hоldа, tоpshiriqlаrni xаtоlаrsiz puxtа bаjаrilgаn jаvоbgа qо’yildi. 2. «Yаxshi» bаhо – tоpshiriqning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyаtini tushungаn hоldа, tоpshiriqlаrning bа’zi kаmchiliklаr bilаn bаjаrilishigа kо’rа qо’yildi. 50 3. «Qоniqаrli» bаhо – tоpshiriqning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyаtini tоr mа’nоdа tushunish, tоpshiriqlаrgа chаlkаshliklаr bilаn jаvоb berish evаzigа qо’yildi. 4. «Qоniqаrsiz» bаhо – tоpshiriqning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyаtini tushunmаgаnligi, tоpshiriqlаr bаjаrilmаgаnligi, berilgаn sаvоllаrgа jаvоb оlinmаgаnligi uchun qо’yildi. Demаk, «А’lо», «Yаxshi», «Qоniqаrli» vа «Qоniqаrsiz» bаhоlаr o‘zlashtirish ko‘rsatkichining аsоsiy mezоn bо’lib hisоblаnаdi. Pedаgоgik tаjribа-sinоvni оlib bоrish uchun tаjribа-sinоv dаsturi аsоsidа grafik organayzer texnоlоgiyаlаrining аniqlаsh ketmа-ketligi sifаtidа belgilаb chiqilgаn bо’lib, uning vаzifаlаri tа’limiy vа rivоjlаntiruvchi mаqsаdlаr аsоsidа dаsturdа tаjribа-sinоv ishlаri bоsqichlаri, uning qismlаri, оrаliq nаtijаlаri hаmdа ulаrgа erishish ketmа-ketligi belgilаb оlingаn. Pedаgоgik tаjribа-sinоv ishlаri grafik organayzer texnоlоgiyаlаrini аniqlаsh yuzаsidаn pedаgоgik tаjribа-sinоvni о’tkаzish dаsturi ishlаb chiqildi. 51 3.2. Pedagogik tajriba-sinov ishlarida qo‘llanilgan grafik organayzerlar, topshiriqlar, mashqlar va testlar natijalari tahlili MAVZU Otning Grammatik kategoriyalari. (Kelishiklar) Vaqti: 2 soat Talabalar soni: 25 ta Mashg'ulot shakli Amaliy ma shg`ulot Amaliy masg''uloti rejasi 1Tashkiliy qism. 1. Savol-javob asosida talabalar bilimini aniqlash va mustahkamlash 2. Mavzuga oid mashqlar orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash. 3. Uyda bajarilgan mustaqil ishlar asosida talabalar bilimini aniqlash va baholash. 4. Grafik organayzerlar t exnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash 5. Mustaqil ish asosida talabalar bilimini tekshirish va baholash. 6. Test texnologiyasi orqali talabalar bilimini nazorat qilish va baholash Mavzuni yakunlash. O‘quv mashg'ulotning maqsadi Talabalarning ” Otning grammatik kategoriyalari. Kelishik shakllari” mavzusidan ma’ruza mashg‘ulotida olgan nazariy bilimlarini amalda qo‘llash ko‘nikma va malakalarini 52 tekshirish va mustahkamlash. O‘qiituvchining vazifasi: 1 Savol-javob asosida talabalar bilimini aniqlash va mustahkamlash 3.Mavzuga oid mashqlar orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash. 4.Uyda bajarilgan mustaqil ishlar asosida talabalar bilimini aniqlash va baholash. 5.Blits texnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash. 6.Mustaqil ish asosida talabalar bilimini tekshirish va baholash. 7. Test texnologiyasi orqali talabalar bilimini nazorat qilish va baholash. 8.Mavzuni yakunlash. O‘quv faoliyatining natijasi 1) auditoriyaning sanitariya holati, davomat, mavzu, uyga berilgan topshiriqlar aniqlanadi, guruh jurnali rasmiylashtiriladi; 2) talabalar « Otning grammatik kategoriyalari. Kelishik shakllari » mavzusi yuzasidan 1-ilovada berilgan savollarga javob beradilar, munozarada ishtirok etadilar; 3) talabalar «Otning grammatik kategoriyalari. Kelishik shakllari» mavzusi yuzasidan 2-ilovada berilgan mashqlarni bajaradilar, bir- birlarining javoblarini to‘ldiradilar; 4) talabalar «Otning grammatik kategoriyalari. Kelishik shakllari» mavzusi yuzasidan 3-ilovada berilgan namuna asosida o‘z mustaqil ishlarini himoya qiladilar, munosarada ishtirok etadilar; 5) talabalar « Otning grammatik kategoriyalari. Kelishik shakllari » mavzusi yuzasidan 4-ilovada berilgan blits savollariga javob beradilar; 6) talabalar« Otning grammatik kategoriyalari. Kelishik shakllari » mavzusi yuzasidan 5-ilovada berilgan mustaqil ishni amalga oshiradilar; 7) talabalar « Otning grammatik kategoriyalari. Kelishik shakllari » mavzusi yuzasidan 6-ilovada berilgan test savollariga javob beradilar 8) mavzu 7-ilovaga asosan yakunlanadi. Ta'lim metodi va texnikasi Grafik organayzerlar, darslik bilan ishlash, suhbat, “ Blits ” , test texnologiyalari Ta'lim vositasi Proyektor, Ma`ruza matni, darsliklar Ta'lim shakli Yakka tartibdagi savol-javob, 53 guruhlarda ishlash Ta'lim sharti Auditoriya, O‘ T V dan foydalanish Amaliy mashg‘ulotning texnologik kartasi Dars bosqichlari va vaqti O‘qituvchi Talaba 1-boqich Kirish (5 daqiqa) 1.Ma`ruza mashg'ulotning tashkiliy qismini amalga oshiradi, mavzu ( Otning garammatik kategoriyalari) maqsadi , r e jasini e ' lon qil adi. 1.Eshitadi, yozadi, javob beradi. . 2-bosqich Asosiy bosqich (70 daqiqa) 1. Savol-javob asosida talabalar bilimini aniqlash va mustahkamlash . 2.Mavzuga oid mashqlar orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash. 3.Uyda bajarilgan mustaqil ishlar asosida talabalar bilimini aniqlash va baholash. 4.Blits texnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash 1. Eshitadi, javob beradi 1) talabalar « Otning garammati kategoriyalari » mavzusi yuzasidan 1-ilovada berilgan savollarga javob beradilar, munozarada ishtirok etadilar; 2) talabalar « Otning garammati kategoriyalari » mavzusi yuzasidan 2- ilovada berilgan mashqlarni bajaradilar, bir-birlarining javoblarini to‘ldiradilar; 3) talabalar « Otning garammati kategoriyalari » mavzusi yuzasidan 3- ilovada berilgan namuna asosida o‘z mustaqil ishlarini himoya qiladilar, munosarada ishtirok etadilar; 4) talabalar « Otning garammati kategoriyalari » mavzusi yuzasidan 4- ilovada berilgan blits savollariga javob beradilar; 5) talabalar « Otning 54 5.Mustaqil ish asosida talabalar bilimini tekshirish va baholash. 6. Test texnologiyasi orqali talabalar bilimini nazorat qilish va baholash garammati kategoriyalari » m avzusi yuzasidan 5- ilovada berilgan mustaqil ishni amalga oshiradilar; 6) talabalar « Otning garammati kategoriyalari » mavzusi yuzasidan 6- ilovada berilgan test savollariga javob beradilar 3 -bosqich Yakuniy bosqich (5 daqiqa) 1.Talabalarni rag‘batlantirish, baholarni e'lon qilish, uyga vazifa berish, mashg‘ulotga yakun yasash. 2. Adabiyotlar ro`yhatini beradi 1.Eshitadi, yozadi, bilib oladi. 2. Eshitadi yozib oladi. Darsning borishi Tashkiliy qism: Auditoriyaning sanitariya holati, davomat, mavzu, uyga berilgan topshiriqlar aniqlanadi, guruh jurnali rasmiylashtiriladi. Mashg‘ulot mazmuni, maqsadi va o‘tkazilish tartibi tushuntiriladi. Asosiy anglash bosqichi. 1-ilova . Кичик гуруҳлар билими quyidagi savollar asosida aniqlanib va mustahkamlanib baholanadi: 1 . Konseptual jadval asosida topshiriqlarni bajarish Kelishiklar Qo‘shimchasi Kelishikdagi so‘z so‘roqlari Qo‘llanilishi 55 2. Konseptual jadval asosida topshiriqlarni bajarish Belgisiz qo‘llangan gap KELISHIKLAR Qisqargan shaklda ishlatilishi 2-ilova.Mavzuga oid mashqlar orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash 3-mashq. Berilgan gaplardagi qaratqich va tushim kelishigidagi otlarni belgili va belgisiz qo‘llanishiga ko‘ra ustunga ajratib daftaringizga yozing. 1.Ammangiz tulkilik qilmoqchi bo‘ldi, tumshug‘idan ilingan yaxshi. («Muhabbat»). 2. Xotini Mukarram hovlida samovarga suv quyar edi. («Adabiyot muallimi»). 3. Juvon qo‘ltig‘idagi tugunchani oldi.(«Yodgor»). 4. Bu yerda muzlagan Ajdar halqumli Vahshat to‘plarining Qahqahasi yo‘q («Sen yetim emassan»). 5. G‘uncha ochilguncha o‘tgan fursatni Kapalak umriga qiyos etgulik… («Vaqt»). 6. Men senga qo‘noqqa keldim, - dedi unga podsho. («Hasan Kayfiy»). 7. Bir poraxo‘r amaldor amalidan tushib g‘alati dardga yo‘liqdi. («Pora»). 8. Mening qushlarga ishqiboz bir do‘stim bor. («Hojiboboyi gulfurush»). 9. Er-xotin har kech xudo bir farzandi solih ato qilishini so‘rar edilar. («Farzandi solih»). 10.O‘lguncha yuraksiz ekanini ham bilaman. («Chorbozorchi») Belgili Belgisiz 56 2-mashq. Otlarning kelishik qo‘shimchalarini izohlang. 1.Hasanali polovga urunish uchun tashqariga chiqdi. (O‘tkan kunlar). 2.Bu kishi Azizbeknig amri lashkari va o‘ng qo‘li bo‘lgan Raimbek dodkox edi. (O‘tkan kunlar). 3. “Men gilamda mehmonlar kelguncha bittasi havlar ekanman” da deb o‘yladim.(G‘.Gulom tanlangan asrlar.). 4.Toshkent qoshni Sharqning ko‘rkli o‘rnida, Maqtansa arziydi qanchadan qancha. Muqaddas Vatanning yurak to‘rida, Mazlum Osiyoga porloq darcha. (G‘. G‘ulom tanlangan asrlar.). 5. O‘zbekiston shabcharog‘i olmasi targ‘onadir,Erda yulduzdlar kabi har yerda gavhar yondadi. Quvnagan xalqing labida hamda bolmaydi yonadi, Chunki unga baxtu -iqbol har zamon dildora yor. (G‘. G‘ulom tanlangan asrlar.). 6.Atrof jimjit xazonlarin shabodadan shitirlashi-yu chala berkitilgan vodapravod jumragidan oqiyotgan suvning jildirashidan boshqa hech narsa eshitirmasada hovli to‘ridagi kichkina uy derazasidan ozgincha joyga yoruq tushib turibdi. (S.Zununova). 7.Zayif inson so‘z qadriga yetadi, so‘zning mag‘zini chaqib tub ildizini qidiradi (Erkin Vohidov “So‘z latofati”). 8. – Xayr Bizning nasibamiz ham shu ekan. Kuni bo‘yi uxlagandan keyin zo‘r ovqatni ham ko‘tarmaydi dedimda ichaverdim. (G‘. G‘ulom tanlangan asrlar.). 9.Qutidorning Toshkentdan yolg‘iz qaytib kelishi Kumushni ancha intik tirgan edi. (O‘tkan kunlar.). 10. Navoiy ijodi shu qadar payonsiz tuyg‘ular olamiki undan inson hisiyotining barcha hislarini toppish mumkin. (G‘. G‘ulom tanlangan asrlar). 5-mashq. Berilgan gaplardan belgisiz ishlatigan kelishik qo‘shimchalarning turini aniqlang va gapni yozing. 1.Ikki qabr bor. Ular shu darajada bir-biridan uzoqki, tutashmog‘i mumkinmas. (“So‘z latofati”). 2. – Men ustani oshini birinchi marta yeb yotganim yoq, agar savdogarlik omon bo‘lsa har un dedi. Otabek va boshqag‘a qarab yurey berdi. (“O‘tkan kunlar”). 3. Tilimizda qattiq so‘ziga asos bo‘lgan qat o‘zagi bor. (“So‘z latofati”). 4.Otabek usta Alimning ko‘chasiga burulgach Sodiq eshigida uch to‘rta bel bog‘lagan kishilarni tobud yasash bilan ko‘rib tinchliksizlanib ketdi. (“O‘tkan kunlar”). 5.Sharqning buyuk shoiri xofiz Sheroziyning dunyoga dovrug‘i ketgan. Nodir g‘azallarini silasiz yod olganmiz, va sevib takrorlaymiz. (“So‘z latofati”). 6.Piyozning hidlari dimog‘imga kelib ishtaxam nomozshangulning karnigidan ochilib ketdi. (“ O‘tkan kunlar”). 7.Ko‘hnorilar jamoatchiligi aybini goh yalladiga, goh rahmat xojining o‘ziga goh marg‘ilonlik xotin Latifxonga goh betizgin bebosh olamonga beparvoligi kuyar edi. (“Tanlangan asarlar”). 8.Navoiy bu mashxur g‘azali falak bedodidan zamon bedodidan shoirning chekkan nolasi bo‘lib og‘izdan-og‘izga o‘tib ham kitob varaqlarida ham qo‘shiqlar qatorida 57 bizgacha yetib kelgan. (“Tanlangan asarlar”). 9.Sizga xabar berib o‘ltirishni yigitlik otiga bilmay xatto unga ham bir narsa sezdirmagan. (“So‘z latofati”). 10.Ustoz Abdullo Qodiriyning olima va tarjimon muntoz sheriyatining xatot bilomdon Kibryo Qahhorova bilan birga kechirgan hayoti ijodiy hamkorligi o‘zi bir tarix. (“So‘z latofati”). 3-ilova.Uyda bajarilgan mustaqil ishlar grafik organayzerlar asosida aniqlanadi va baholanadi. Toifalash jadvali T o i f a l a r o‘xshashlik aloqadorlik butun-qism sinonimiyasi vazifasi 4-ilova. Klaster texnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash Topshiriq. Kelishikli so‘zlar so‘roqlarini aniqlang va jadvalga joylashtiring. 58 Tushum kelishigiChiqish kelishigi Bosh kelishik Qaratqich kelishigi O’rin-payt kelishigi Jo’nalish kelishigiKelishiklar 5. Mustaqil ish. Talabalar o‘tirgan joylariga qarab 2 guruhga bo‘liniadilar va har bir guruh alohida quyidagi tartibda o‘tilayotgan mavzu asosida mustaqil ishi topshiriladi:(Bajarilgan ishning sifati, gapning mazmuni, tarbiyaviy ahamiyati hamda talabaning o‘z misolini to‘g‘ri va tushunarli ifodalay olishi bilan belgilanadi.) “Qorbo‘ron” texnologiyasi 1-guruh –Bosh, tushum, chiqish kelishiklari haqida ma’lumot yozadi va navbat bilan o‘qishadi. 2-guruh. Qaratqich, jo‘nalish, o‘rin-payt kelishiklari haqidagi bilimlarini qog‘ozga tushuradi va galma galdan aytishadi. KEYS 1 O‘zbek tilida kelishik kategoriyalari ham ba’zi bir mulohaza talab ziddiyatlardan holi emas. Bosh kelishik termini zarurmi kabi ziddiyatli talqinga olib keladi. -gacha chegara kelishigi tarzda ifodalanishi haqida prof. H.Ne’matov qarashlari haqiqatga mosmi? MAZKUR HOLAT YUZASIDAN KEYS TOPSHIRIQLARI 1. Kelishiklar chegaras ini nima bilan izohlash mumkin? 2. Bosh kelishikdagi so‘zmi yoki kelishik shaklisiz so‘z? 3. O‘rin kelishigi, payt kelishigiga munosabatingiz. 4. Professor H. Ne’matovning chegara kelishigi haqidagi fikriga munosabat bildiring. TINGLOVCHILAR UCHUN KO‘RSATMALAR 1. Keys mohiyatini yetarlicha anglab oling. 59 2. Mazkur muammoning yechimini hal qilishga xizmat qiluvchi me’zonlarni aniqlang. 3. Topilgan echimlar orasidan eng asosiylarini belgilab oling. 4. Tanlangan omillar asosida muammo echimiga o‘ting. 5. O‘z munosabitingizni aniq dalillar asosida bayon eting. KEYSNI YECHISH JARAYONI 1. Talabalar kichik guruhlar (4 yoki 5 a’zoli guruh)ga bo‘linib olishadi. 2. Talabalar berilgan muammo atrofida fikr yuritishadi. 3. Muammo echimi haqidagi guruhda aytilgan fikrlar umumlashtirilib, eng maqbullari (2 yoki 3 tasi) guruh sardori tomonidan belgilab olinadi. 4. Kelishilgan holda guruhdan bir kishi qo‘yilgan muammo echimi haqidagi fikrlarni bayon etadi. 5. Auditoriyadagi barcha guruh a’zolari tomonidan aytilgan fikrlar o‘qituvchi hamkorligida tahlil etiladi, so‘ng umumiy xulosa chiqariladi. Қиёслашга оид топшириқлар. Maktablarda, oliy o‘quv yurtlarida talabalar ko‘pincha kelishikning belgisizligi bilan bosh kelishik shakllarini farqlamasdan, ularning har ikkalasini ham bosh kelishik deb qaraydilar: Shahar bordim, kino ko‘rdim, choy keltirdi, kino keldi gaplarini chog‘ishtirib ko‘ring. 60Bosh kelishik Belgisiz qisqargan Kelishiklar Kelishiklarning ishlatilishi 1. Matnda berilgan kelishiklar sonini aniqlang . Til aloqa – aralashuvining eng muhim va betimsol vositasi sifatida insonlar hayotida beqiyos amaliy ahamiyatga ega. Odamlar ana shu til vositasida bir – birlari bilan suhbatlashadilar, fikr berib, oladilar.Ming afsuski, hamma ham o‘zi uchun berilgan bu cheksiz imkoniyatdan – tildan o‘rinli foydalana olmaydi.Hayotimizda xushmuomala, shirinso‘z odamlar bilan birgalikda so‘zlashish madaniyatidan yiroq, dag‘al va qo‘pol so‘zli kimsalar ham tez – tez uchrab turadi. Kelishiklar soni Bosh kelishik Qaratqich kelishigi Tushum kelishigi Jo‘nalish kelishigi O‘rin-payt kelishigi Chiqish kelishigi 2 . Gaplardagi kelishiklar sonini aniqlang va jadvalga sonini yozing. Gaplar Kelishikla r soni Ko‘zini sekinlik bilan ochib, o‘zini toshga o‘xshash qandaydir bir narsa ustida ko‘rdi. Bosh vazir Olabaytal qishlog‘iga tushgan o‘lpon haddan tashqari ortiq bo‘lganligini, kamaytirish zarurligini aytar edi. Beruniy bir qovog‘idan qor yoqqan sultonga, bir negadir kinoyali kulimsirab o‘tirgan davra ahliga sinovchan tikildi. 61 Tushum kelishigi Ovqat pishdi Ovqat pishirdi (aslida ovqatni) Tushum kelishigi belgisiz qo’llanmoqda Allaqachon xo‘jayinlik jilovini qo‘lga olib ulgurgan bu ikki qo‘shni Ahmadalining jiyanlarining ham rosa sillalarini quritdi. 3. Berilgan gaplardagi kelishiklarni aniqlang va jadvalga har bir ini mos raqamlarni yozing. 1) Beruniy bir qovog‘idan qor yoqqan sultonga, bir negadir kinoyali kulimsirab o‘tirgan davra ahliga sinovchan tikildi. 2) Ko‘zini sekinlik bilan ochib, o‘zini toshga o‘xshash qandaydir bir narsa ustida ko‘rdi. 3) Allaqachon xo‘jayinlik jilovini qo‘lga olib ulgurgan bu ikki qo‘shni Ahmadalining jiyanlarining ham rosa sillalarini quritdi. 4) Bosh vazir Olabaytal qishlog‘iga tushgan o‘lpon haddan tashqari ortiq bo‘lganligini, kamaytirish zarurligini aytar edi. A B C D 3 7 4 2 4 . Belgisiz qo‘llangan kelishiklar mosligini toping. 1 Qovun yesang, sahar ye. Sahar yevasan, zahar ye. A Tushum kelishigi 2 O‘rtoqlarim bilan kitob o‘qidik. B Qaratqish kelishigi 3 Mashina eshigini qattiq yopmang. C Jo‘nalish kelishigi 4 Toshkent boraman. D O‘rin-payt kelishigi Javob: 1- 2 - 3 - 4 - 5. Kelishiklar mos kelgan juftliklarni aniqlang . 1 Tushum kelishigi A Bobom shahardan qaytdi 2 Chiqish kelishigi B Bolalarning yuzi yorishdi 3 Jo‘ nalish kelishigi C Darvozani kimdir taqillatdi 4 Qaratqich kelishigi D Har kuni bozorga borardik Javob: 1- 2 - 3 - 4 - 6. Jadvalda keltirilgan kelishiklarni mos qo‘shimchalari bilan juftlang . 62 № Kelishiklar № Qo‘shimchalari 1 Bosh kelishik A - ni 2 Qaratqich kelishigi B - ga 3 Tushum kelishigi C - dan 4 JO‘NALISH KELISHIGI D - ning 5 O‘rin-payt kelishigi E - - 6 Chiqish kelishigi F - da Javob: 1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 6 - 7 . Kelishikli so‘zlarning so‘roqlarga mosligini aniqlang. № So‘roqlar № kelishiklar 1 Kimga? Nimaga? Qayerga? A Bosh kelishik 2 Kimdan? Nimadan? Qayerdan? B Qaratqich kelishigi 3 Kimning? Nimaning? Qayerning? C Tushum kelishigi 4 Kimda? Nimada? Qayerda? D JO‘NALISH KELISHIGI 5 Kimni? Nimani? Qayerni? E O‘rin-payt kelishigi 6 Kim? Nima? Qayer? F Chiqish kelishigi Javob: 1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 6- 8 .Quyidagilardan qaysilari kelishik qo‘shimchalari hisoblanadi? 1) -da 3) -lik 5) -mi 7) -ga 2) -ni 4) -li 6) -si 10) -ning 8) –chi 9)- dan Turi javob raqamlar Kelishik qo‘shimchasi Boshqa qo‘shimcha 9. Quyidagilardan qaysilari kelishiklarni qabul qila oladi va mos raqamlarni jadvalning javob raqamlar qismiga yozing. 1) Ot 2) sifat; 3) son; 4) olmosh 5)ravish 6) fe’l; 7)yordamchi so‘zlar 8)undov so‘zlar; 9)taqlid so‘zlar;10) modal so‘zlar; 11)otlashgan so‘zlar 63 So‘z turkumlari javob raqamlar Qabul qiladi Qabul qilmaydi 7. Berilgan qo‘shimcha larga mos raqamlarni jadvalning “raqamlar” qismigaga to`g`ri yozing. № Misol № Misol turi Raqamlar 1 -ga 6 -miz Kelishik qo‘shimchasi 2 -q 7 -dan 3 -ni 8 -li Kelishik qo‘shimchasi emas 4 -ning 9 -da 5 -lar 10 -oq 8 . Qaratqich (A), tushum (B) jo‘nalish (C) chiqish (D) o‘rin-payt kelishiklarining barcha variantlarini aniqlang va jadvalning “javob” qismiga yozing. 1. –da 10. -n 2. –ning 11. –g‘aru 3. – garu 12. –di 4. –in 13. –a 5. – ga 14. -ting 6. – dan 15. –g‘a 7. –karu 16. –n 8. –ding 17. –qa 9. - ni 18. -tan Javob A - B - C - D- E- 9. Belgili yoki belgisiz qo‘llana oladigan kelishiklarga mos raqamlarni jadvalning o`ng tomoniga yozing. 1)Qaratqich 2) tushum 3) jo‘nalish 4) o‘rin-payt 5) chiqish 64 kelishiklarning qo‘llanish turi javob raqamlar belgili belgizisiz 10. Quyida berilgan so‘zlarni kelishiklarni qabul qilish qulmasligiga ko‘ra ajrating va mos raqamlarni jadvalning javob raqamlar qismiga yozing. 1) yugurdi 2) tonna 3) o‘g‘lim 4) qishloq 5) yashil 6) sakradi 7) ajoyib 8) kitob 9) marhamat So‘zlar javob raqamlar Qabul qiladi Qabul qilmaydi 11 . Tushum kelishigi qatnashgan gaplarning mos raqamlarini jadvalning o‘ng tomoniga yozing . 1.Ular qoravulxonaga yaqinlashib, uylar ortidagi so‘qmoqdan borishardi. (Ch. Aytmatov "Oq kema"). 2. Yorug‘ keng xonadagi karavatlarning birida qirq yoshlar chamasidagi ayol yotardi. (S.Zunnunova "Mehr"hikoya).3.Shahar odamlari esa xuddi bu mashinalarni ko‘rmayotgandek parvo ham qilishmaydi. (Ch. Aytmatov "Oq kema"). 4. Maxdum javob bermaguncha bu uydan ketmasligini bildirib, faqat pochchasig‘a yordam berib turish va'dasi bilan opasini tinchitdi. (A. Qodiriy "Mehrobdan chayon"). 5. Bobosi uni ko‘chma do‘kondan sotib oldi. (Ch. Aytmatov"Oq kema"). 6. Yo‘l chetidagi tollarning shoxlarida chumchuqlar chirqillaydi.(S. Zunnunova"Ko‘k chiroqlar").7. Xarsang toshlar ortidagi sayozlikdan bobo ko‘lob yasagandi. (Ch. Aytmatov "Oq kema"). 8. Oyim yenglari bilan yig‘idan qizarib ketgan ko‘zlarini artib, tasalli berayotgan O‘rozmatning so‘zlarini bosh irg‘ab ma'qullar, ich- ichiga botib ketgan ko‘zlari bilan dom- daraksiz ketgan bolalarini go‘yo ko‘oqchi bo‘lgandek olis-olislarga tikilardi. (Ch. Aytmatov "Jamila"). 9. Darvoza yonidagi loy supada hamakcha yeb o‘tirgan qizil ko‘ylaklik qiz iljayib qarab qoldi. (S. Zunnunova "Ko‘k chiroqlar"). 10. Bola bobosi tortgan jabrdan bo‘g‘ilib, yig‘laganini hech kimga ko‘rsatmaslik uchun daryo qirg‘og‘i bo‘ylab chopib ketdi. (Ch. Aytmatov "Oq kema"). Tushum kelishigi Жавоб рақамлари Qatnashgan Qatnashmagan 12 . Quyida berilagan fikrlarning qaysilari to`g`ri? A. Barcha kelishiklar belgisiz qo‘llana oladi. 65 B. Qaratqich kelishikli so‘z fe’llarga tobelanmaydi. C. O‘zbek tilida oltita kelishik mavjud. D. Tushum kelishigi belgisiz qo‘llanmaydi. E. –dan chiqish kelishigi qo‘shimchasi. F. Kelishiklar so‘zlarni tobe bog‘lashga xizmat qiladi.. G. Qisqargan shaklda kelishiklar qo‘llanmaydi. Javob: A B C D E F G 13 . Kelishiklarni qabul qilish qilmasligini aniqlang. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo`q” so`zlarini yozing. 1. Oldi 2. Yaxshi 3. Katta 4. Tez 5. Pauza 6. albatta 7. h amma 8. Kichik 9. Birinchi 10. shirin 11. t alabalar 12. doim 13. ko‘ p 14. n ahotki Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1 4. Quyida berilagan gaplardan qaysilarida kelishiklarning belgisiz qo‘llanilishi mavjud. A. Bugun barcha talabalar qon topshirdi 66 B. Hayvonlar bosh skeletining yuz qismi miya qismiga nisbatan yaxshi rivojlangan. C. Har him ekkanini o‘radi. D. Men nechun sevaman O‘zbekistonni! E. Murakkab va nozik qo`l harakatlarni bajarishda, ayniqsa, qo‘1 ko`rsatkich barmoqning roli nihoyatda katta. F. Odamning tik yurishi uning chanoq suyaklari va chanoq bo‘shlig‘i kattalashuviga sabab bo‘lgan . G. Hayvonlarning orqa oyoq suyaklari odam oyoqlariga nisbatan kuchli rivojlangan. bo‘lishiga olib keldi. Javob: _________________________________________________________ 15. Kelishiklar ketma - ketligini ifodalagan holda tegishli raqamlarni kataklarga yozing. 1) tushum 2) chiqish 3) bosh 4)o‘rin-payt 5) qaratqich 6) jo‘nalish; 16.O‘zbek tilida kelishiklar tartibini jadvalga mos raqamlarda joylashtiring. 1) –ning 2) –ga 3) –dan 4) - 5) -ni 6) -da Javob: 17 . Quidagi sifatlarning darajalarini jadvalga raqamlar orqali yozing. 1)oppoq 2 )shirin 3) qoramtir 4) yaxshiroq 5) aqlli 6) eng baland Sifat darajalari Javob raqamlari Oddiy Qiyosiy Orttirma Ozaytirma 18. Quyidagi fiklarning qaysilari to‘g‘ri? A .O‘zbek tilida oltita kelishik mavjud. B .Barcha kelishiklar belgisiz qo‘llana oladi . C. Kelishiklarda qisqarish xususiyatlari bor . D.Bosh kelishikning qo‘shimchasi yo‘q E. Kelishiklar barcha so‘zga qo‘shiladi 67 F. Kelishiklar yo‘lg‘iz qo‘llanmaydi. G.Otlashgan so‘zlar kelishik shaklini oladi. J av ob: ___________________________________________________________ 19. Tushirib qoldirilgan so`zlarni yozing. 1) Tushum kelishigini olgan so‘zlar _____________________so‘roqlariga javob bo‘ladi . 2) Chiqish kelishigini olgan so‘zlar ____________________ so‘roqlariga javob bo‘ladi . 20. To`g`ri javoblarni aniqlang. Kelishiklar ____________ so‘zlarga qo‘shilib keladi. 1. Sifat 2.Son 3.Ot 4.Ravish 5.Fe’l 6.Olmosh 7.Taqlid 8. Otlashgan 9.Undov. 21 . Quyida berilagan fikrlarning qaysilari to`g`ri? Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo`q” so`zlarini yozing. A. Odam bosh skeletida miya qismi yuz qismiga nisbatan katta. B. Hayvonlar bosh skeletining yuz qismi miya qismiga nisbatan yaxshi rivojlangan. C. Odam bosh skeletining yuz qismi miya qismiga nisbatan yaxshi rivojlangan. D. Murakkab va nozik qo`l harakatlarni bajarishda, ayniqsa, qo‘1 bosh barmog‘ining roli nihoyatda katta. E. Murakkab va nozik qo`l harakatlarni bajarishda, ayniqsa, qo‘1 ko`rsatkich barmoqning roli nihoyatda katta. F. Odamning tik yurishi uning chanoq suyaklari va chanoq bo‘shlig‘ining kattalashuviga sabab bo‘lgan . 68 G. Hayvonlarning orqa oyoq suyaklari oamning oyoqlariga nisbatan kuchli rivojlangan. bo‘lishiga olib keldi. Javob: A B C D E F G 22 . To`g`ri fikrlarni aniqlang. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo`q” so`zlarini yozing. Kelishik qo‘shimchalariga quyidagilar kiradi. 1. – da 2. –si 3. –ma 4. –ga 5. –dan 6. –niki 7. –ning 8. –ni 9. - siz Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 23. Quyidagi berilgan fikrlarning qaysilari to‘g‘ri bo‘lsa “ha”, noto‘g‘ri bo‘lsa “yo‘q” so‘zlarini qo‘ying . A . Narsa buyumlarning nomini bildirgan so‘zlar ot deyiladi . B . Sifatlar shaxsning harakatini ifodalaydi . C . O‘zbek tilida zamon kategoriyasi mavjud emas . D . Kelishik kategoriyalari soni oltita. E . Kelishiklar qisqargan holda ham qo‘llanadi . F . Olmoshlar kelishiklarni qabul qilmaydi . G. Sifatlar otlashganda kelishiklarni oladi . Javob: A B C D E F G 24. Tushum kelishigi shaklida qo‘llangan otlar qatorini toping. 1. nomardni, 2.rassomning, 3.achchiqni, 4.tomoqning, 5.nodonni, 6.kulgining 7.yaxshilikni, 8.go‘zallikni, 9. o‘qiganni 10.adashganni, 11.intilganni, 12. badiiylikni Javob_ 69 Yopiq testlar 25. Kelishik qo‘shimchalarini qabul qilmaydigan so‘roq olmoshlarini toping. А. Necha? В. N ega? С. Qancha? Д. Q achon? 26. Meni, seni olmoshlari qaysi kelishik shaklida qo‘llangan ? А. Bosh В. qaratqich С. tushum Д. chiqish 27. Yer haydasan, kuz hayda. Maqolda qaysi kelishiklar belgisiz ishlatilgan ? А.Chiqish, o‘rin-payt. В. Tushum, jo‘nalish С. Qaratqich, chiqish Д. Tushum, o‘rin-payt 28. Qaysi gaplarda chiqish kelishigi o‘rnida tushum kelishigini qo‘llasa bo‘ladi? 1) solih maxdum hamon Ra’nodan koyib kelardi. 2) Mehmonlardan yoshi ulug‘i gapirdi. 3) Ona qizining peshonasidan o‘pdi. 4) Bolaning kelganidan xursand bo‘ldim. А. 1, 3 В. 1, 2, 3 С. 1 , 2 Д. 1, 2, 3, 4 70 29. Qaysi kelishikdagi so‘zlar harakat yo‘nalgan biror narsani ko‘rsatadi? A) jo‘nalish kelishigi B) chiqish kelishigi C) tushum kelishigi D) qaratqich kelishigi 30. Qaysi holatlarda qaratqich qo‘shimchasi tushib qolmaydi? A) qaratqich va qaralmish o‘rtasida boshqa so‘z bo‘lganida B) qaratqich kelishigi atoqli otlar, olmoshlar, va sifatdoshlarga qo‘shilganda C) qaratqich kelishigi atoqli otlar, olmoshlar, va sifatdoshlarga qo‘shilganda D) Barchasi to‘g‘ri. 31. Ot bilan ot, odatda, qaysi kelishik qo‘shimchasi orqali birikadi? A) tushum B) jo‘nalish C) qaratqich D) o‘rin-payt 32. . Qaysi gapda kelishiklar belgisiz qo‘llangan? A) U chollar suhbatini eshitmas edi. B) Bunda bulbul kitob o‘qiydi, Bunda qurtlar ipak to‘qiydi. C) Bunda ari keltiradi bol, Bunda qushlar topadi iqbol. D)A, B va C . 33. Solijon boshini quyi solib, chuqur o‘yga botgan edi. Ushbu gapda qaysi kelishiklar mavjud? A) belgili tushum va jo‘nalish kelishigi B) belgili tushum, belgili va belgisiz jo‘nalish kelishigi C) belgili va belgisiz tushum, belgili jo‘nalish kelishigi D) belgisiz tushum va belgili jo‘nalish kelishigi 34. Kelishik shaklidagi otlar qaysi so‘z turkumlaridagi so‘zlar bilan grammatik bog‘lanadi? A) ot, fe’l, sifat, ravish B) ot, fe’l, sifat C) ot va fe’l D) barcha mustaqil so‘zlar bilan Ochiq testlar 71 35. Maxdum javob bermaguncha bu uydan ketmasligini bildirib, faqat pochchasig‘a yordam berib turish va'dasi bilan opasini tinchitdi. (A. Qodiriy "Mehrobdan chayon"). Bu gapda ikki o‘rinda ……. kelishigi qo‘llangan. А.chiqish В. qaratqich С. tushum Д. jo‘nalish 36. Ko‘k... boqma, ko‘p... boq. (maqol) Nuqtalar o‘rniga qaysi kelishik qo‘shimchalarini qo‘yish mumkin? A) qaratqich kelishigi B) jo‘nalish kelishigi C) tushum kelishigi D) o‘rin-payt kelishigi 3 7 . Tushum kelishigini olgan so‘z doimo … …. … …….. bog‘lanadi? A) o‘timli fe’llarga B) o‘timsiz fe’llarga C) bo‘lishsiz fe’llarga D) o‘tgan zamon fe’llariga 38. Qaratqich kelishigidagi so‘z bog‘langan so‘z … ……. deb ataladi? A) qaratqich B) qaralmish C) qaratuvchi D) qaralgan 39. … …… Ushbu gap tarkibida kelishik bilan turlangan so‘z mavjud? A) Nodir harbiychasiga qadam tashlab, olg‘a yurdi. B) Birdan yomg‘ir yog‘ib, hamma tarqalib ketdi. C) Laziz tezlikka e’tibor berdi. D) U goh orqada qolardi, goh oldinga o‘tib ketardi. 40. …….. qo‘shimchalar i predmetning uch shaxsdan biriga qarashli ekanini bildiradi? A) shaxs-son B) kelishik C) tuslovchi D) egalik Bob bo‘yicha xulosalar 72 Ushbu bobda mavzu doirasida o‘qitishda qo‘llaniladigan an’anaviy va noan’anaviy ta’lim texnologiyalarini kontseptual jadval grafik organayzerlarni muammo sifatida tadqiq etdik, tahlil qildik, ularning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rsatishga harakat qildik. Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish uslubiyatini ishlab chiqdik, amaliyotda qo‘lladik, shuningdek, har bir kelishikni o’rgatishga doir topshiriqlarni shakllantirdik. Grafik organayzerlar dan foydalanishga doir didaktik materiallar tizimini yaratdik. Turli chizmalar yordamida kelishiklar mavzusini o‘rgatishning samarali usullarini asoslashga harakat qildik. XULOSALAR O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi morfologik kategoriya sirasida ustuvor sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. U egalik kategoriyasi bilan birgalikda sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos kesimlik kategoriyasidan farqlanishi mavjud darsliklarda qayd etilganini o‘rganib chiqdik. Ta’lim tizimida fanlarni o‘qitishda grafik organayzerlarni o‘quv jarayoniga kiritish yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Bundan tashqari, o‘quv jarayonini kontseptual jadval grafik organayzerlar yordamida tashkil qilish bilim oluvchi uchun keng imkoniyatlar yaratadi, olinayotgan bilimlar yaxlitligini, tezkorligini ta’minlaydi. O‘rganilayotgan mavzu doirasidagi qo‘shimcha ma’lumotlarni tezkorlik bilan olish, mustaqil ishlash imkoniyatlari yaratiladi. Demak, ta’lim jarayonlarida kontseptual jadval grafik organayzerlar, jumladan Keys-stadi texnologiyasini 73 kiritish va ulardan samarali foydalanish uslublarini tadbiq etish, ularning metodikasini yaratish, dolzarb masalalar turkumiga kiradi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan talablardan biri bu qisqa vaqt davomida yuqori natijalarga erishish bo‘lib, bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi faoliyatida ortiqcha ruhiy hamda jismoniy zo‘riqish kuzatilmasligi lozim. O‘qitishda qo‘llaniladigan an’anaviy va noan’anaviy ta’lim texnologiyalarini kontseptual jadval grafik organayzerlarni muammo sifatida tadqiq etdik, tahlil qildik, ularning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rsatishga harakat qildik; Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish uslubiyatini ishlab chiqdik, amaliyotda qo‘lladik va u lar dan foydalanishga doir didaktik materiallar tizimini yaratdik. Grafik organayzerlardan foydalanilgan holda tashkil etilgan darslarda o‘quvchilar va talabalar fikr almashadilar, izlanadilar, hamkorlikda yechimini topadilar, axborotlarni izlab topib, qayta ishlab, umumlashtirib o‘zlari himoya qiladilar. Bu usul talabalarda ijodkorlik va tadqiqotchilik qobiliyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyat ega vosita ekanligini kuzatdik . Ushbu mavzuni o‘qitish davomida talabalarga innovatsion texnologiya, pedagogik texnologiya, noan’anaviy ta’lim, ta’lim texnologiyalari, o‘qitish texnologiyalari kabi tushunchalarni majmuaviy bog‘lanishini ochib berish maqsadga muvofiq. Dissertatsiyaning maqsadi o‘quv-tarbiya jarayonini yuqori ilmiy-uslubiy darajada ta’minlash, malakaviy talablar, o‘quv rejalari va dasturlari asosida kasbiy va pedagogik mahoratni doimiy ravishda rivojlantirishga ko‘maklashish uchun zarur bo‘lgan kasbiy bilimlar, ko‘nikmalar va mahoratlarni muntazam ravishda yangilab borish ishlari o‘z maqsadiga o‘tkazilgan modullar asosida to‘la erishdi, deb baholayman. Dissertatsiya ishi orqali nazariy ta’limni amaliy jarayonlarini fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyasini ta’minlash, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni 74 rivojlantirish va modernizatsiya qilish vazifasini oldimizga qo‘ygan edik, ishning bayon qismida bunga erisha oldik, deb hisoblayman. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak kafolatli natijalarga erishishdir, bu talabni yuzaga keltirishda pedagogik texnologiyalar to‘la ishonchli vosita bo‘la oladi. Dissertatsiya ishida tavsiya qilingan xulosalar ta’lim va tarbiya jarayonida pedagoglar tomonidan interfaol metodlarning o‘rinli, maqsadli, samarali qo‘llanilishi ta’lim oluvchida muloqotga kirishuvchanlik, jamoaviy faoliyat yuritish, mantiqiy fikrlash, mavjud g‘oyalarni sintezlash, tahlil qilish, turli qarashlar orasidagi mantiqiy bog‘liqlikni topa olish qobiliyatlarini tarbiyalash uchun keng imkoniyat yaratishga xizmat qiladi. Ishimizning tavsiyalari o‘quv-bilish faolligini oshirish, o‘rganilayotgan mavzu, muammolar bo‘yicha shaxsiy qarashlarini dadil, erkin ifodalash, o‘z fikrlarini himoya qilish, dalillar bilan asoslash, tengdoshlarini tinglay olish, g‘oyalarni yanada boyitish, bildirilgan mavjud mulohazalar orasidan eng maqbul yechimni tanlab olishga rag‘batlantirish imkoniyatiga egaligi bilan alohida ahamiyat kasb eta oldi. Talabalarga noan’anaviy ta’lim texnologiyalaridan, grafik organayzerlardan foydalanishda asosiy e’tiborni texnologiyani qo‘llash jarayonida ularning ko‘proq e’tiborini darsni maqsadiga erishish, milliy qadriyatlarimizga mos g‘oyalarni singdirishga qaratish lozimligini uqtirish, buning uchun texnologiyani dars maqsadiga moslab tanlashga o‘rgatish muhim masalalardan biridir. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak – T.: O‘zbekiston, 2017 2. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 - yil 6 – noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta'lim - tarbiya va ilm - fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida” gi PF - 6108 - son Farmoni. 76 Asosiy adabiyotlar: 4. Jamolxonov H., Hozirgi o`zbek adabiy tili . “Talqin” nashriyoti , 2015. 5. Rahmatullayev Sh . , Hozirgi adabiy o`zbek tili. “Universitet” nashriyoti , 2006. 6. Ikromova R. , Muhamedova D. , Hamroyev H., Ona tilidan mashqlar to`plami Toshkent, 2009-yil. 7. Azizxo‘jaeva N.N. O‘qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. – T.: TDPU, 2000. – 52 b. 8. Bekmuradov A.SH., Golish L.V., Xashimova D.P., Xajieva K.N. Loyihaviy ta’limning texnologiyasi. – T.: TDIU, 2010. – 44 b. 9. Golish L.V., Fayzullaeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish. – T.: TDIU, 2010. – 149 b. 10. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. – T.: O‘qituvchi, 2004. – 101 b. 11. Klarin M.V. Innovatsionnыe modeli obucheniya v zarubejnыx pedagogicheskix klassax. – M., 1994. – 178 s. 12. Tolipov O‘.Q., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. – T.: Fan, 2005. – 205 b. 13. Xodjaev B.X., Zufarov SH.M. Pedagogik innovatika. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2010. – 80 b. 14. Yo‘ldoshev I., Muxamedova S., Saripova. O‘, Madjidova R. Tilshunoslik asoslari. T. – 2013. 15. Mechkovskaya N. B. Umumiy tilshunoslik, tillarning tuzilmaviy va ijtimoiy tipologiyasi. T., 2006 16. Sayfullaeva R. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili . Toshkent, 2009 . 17. Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. , Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2001. 18. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Тошкент. 1992. 77 19. Замонавий ўзбек тили (муаллифлар жамоаси). –Тошкент: Mumtoz so`z, 2008. -467 б. 20. Ўзбек тили грамматикаси. -Тошкент, 1975. I том. 21. Элтазаров Ж. Сўз туркумлари ҳақида лингвистик назариялар. - Самарқанд: СамДУ нашри. 1996 й. 22. Ҳожиев А. Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари (тўққизинчи мақола) // Ўзбек тили ва адабиёти, 2007. -№6. 23. Менглиев Б. Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари: НДА. -Тошкент. 1996. 24. Асадов Т.Х. Сўз туркумлари тизимида равиш. – Тошкент: Муҳаррир, 2010. 132 б . 25. Jamolхonova М. “ Hozirgi o‘zbek tili ” fanidan kalendarli reja, mustaqil ish va nazorat turlari . (Kirish, fonetika va fonologiya, grafika va orfografiya, orfoepiya). Меtоdik qo´llаnmа.- Тoshkent: 2007.-43 bet. 26. Jamolхonov H.А., Yunusov R., Мirzayeva Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tilidan mustaqil ishlar.-Тоshkent,2008.-83 bet. 27. Хозирги узбек адабий тили I кисм. Фонетика, лексикология, морфология. – Тошкент: Фан, 1966. 28. Хожиев А. Тилшунослик терминларининг изокли лугати. – Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2002. 29. G‘oziyev E. Umumiy pedagogika. –T oshkent .,2010. 30. Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни: Она тили ўқитувчилари учун қўлланма. – Тошкент.: Ўқитувчи, 1995. 31. Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни . Она тили ўқитувчилари учун қўлланма. – Тошкент : Ўқитувчи, 1995 32. Шоабдуракмонов Ш., Аскарова М., Хожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Хозирги узбек адабий тили I кисм. - Тошкент: Укитувчи, 1980. Qo‘shimcha adabiyotlar 33.Qilichov E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Ma’ruza matnlari. To’ldirilgan 2 - nashri. – Buxoro: “Buxoro universiteti”, 2001. 78 34. Nurmonov А. О‘zbek tilshunosligi tаrixi. О‘quv qо‘llаnmа T.: О‘zbekiston, 2002. 37.Nurmonov A., Yo‘ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar (o‘quv qo‘llаnmа). -T., 2001. 38. Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. - T., 2002 39. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o zbek tili (darslik). –T., 2006 Internet saytlari: 40. www.susov.ru 41. www.ziyo.net 42. www.google.uz 43. www.tdpu.uz 44. www.pedagog.uz 45. www.edu.uz 46. www.tdpu-INTRANET.ped 47. www.nutq.intal.uz E’lon qilingan ishlar ro‘yxati 1.Normo‘minov Sh.T., Xujabekova Z.A. Struktural-funktional analysis of Contract categories//European Journal of Emerging Technology and Discoveries. –Volume 1, Issue 1, 2023. – P.56-59 2.Xujabekova Z. A. Ona tili darslarida “Kelishiklar” mavzusini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish// Integratsiyalashgan ta’lim va tadqiqotlar jurnali. Volume#2(3)March/2023. 3.Xujabekova Z. A. O‘zbek tilida kelishiklar kategoriyasini o‘qitishda grafik organayzerlardan foydalanish//Fan, ta’lim va amaliyot integratsiyasi. Jurnal, 2022,3-jild, 6-nashr. 79

O‘ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH Mundarija : KIRISH…………………………………………………………………………..5 I BOB. O’ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O’QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. O’zbek tilida kelishiklar kategoriyasining nazariy asoslari………………….8 1.2. Grafik organayzerlardan foydalanish metodologiyasi ………………………20 Bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………...................29 II BOB . GRAFIK ORGANAYZERLAR ASOSIDA O’ZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O’QITISHNING PEDAGOGIK SAMARADORLIGI 2.1 Grafik organayzerlarning mavzuni o’rgatish va o’zlashtirishdagi ahamiyati...30 2.2. Kelishik kategoriyasi turlarini o’qitishda grafik organayzerlarning ustuvorligi …………………………………………………………………………………….37 Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………………48 III BOB . PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV ISHLARINI O’TKAZISH 3.1. Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, o’tkazishning maqsadi va vazifalari ………………………………………………………………………….49 3.2. Pedagogik tajriba-sinov ishlarida qo’llanilgan grafik organayzerlar, topshiriqlar, mashqlar va testlar natijalari va statistik tahlili ……………………..53 Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………………74 XULOSA ………………………………………………………………………..75 ADABIYOTLAR RO‘YXATI………….……………………………………...78 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va uning asoslanishi . Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standartlarida Ona tili ta’limiga nafaqat o‘quv predmeti, balki butun ta’lim tizimi jarayonini uyushtiruvchi fan sifatida qarash lozimligi e’tirof etiladi. Shu bois Ona tili ta’limi jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash dolzarb vazifalardan etib belgilangan. Ta’lim jarayoniga yangi o‘qitish texnologiyalari va faol metodlar, grafik organayzerlarini qo‘llash orqali bo‘lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxsgina o‘z muammolarini o‘zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o‘z mavqeiga ega bo‘ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: « Oliy ta’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks rivojlantirish bo‘yicha eng muhim vazifalar etib quyidagilar belgilansin: Ta’lim jarayonini, oliy ta’limning o‘quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o‘qitish usullarini keng joriy etish, ... ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish asosida yanada…» 1 . Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo‘yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliyotchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o‘qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish, grafik organayzerlar orqali sifatli o‘qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishga yo‘naltirilgan. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaroridan 2

Ishining obyekti va predmeti – “Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish”da innovatsion texnologiyalardan foydalanish jarayoni, mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Dars mashg‘ulotlari, xususan “O‘zbek tilida kelishiklar” mavzusini o‘qitishga doir grafik organayzerlar dan foydalanish tashkil qiladi. An’anaviy o‘qitish tizimida ta’lim oluvchining pedagogik ta’sirlar ostida bilim olishi yotadi, bunda o‘quvchi va talabaning faoliyati faol ijodiy xarakterga ega bo‘lmaydi. Turli predmetlarni o‘qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalari, shu jumladan, turli jadvallarga asoslangan ta’lim, an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o‘z tasdig‘ini topmoqda. Mazkur texnologiyalar talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishi, ularni mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Dissertatsiyaning maqsadi: “Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish” metodlarini aniqlashtirish. Grafik organayzerlar ta’lim mazmunining barcha (bilim, ko‘nikma, malaka, ijodiy faoliyat) komponentlarini o‘zlashtirishga ijobiy ta’sir etadi. Ular o‘quvchilar va talabalarni maxsus fanlar uchun juda muhim bo‘lgan holatlar, ya’ni mustaqil muammoni ko‘rish, uni ifodalash, yechish yo‘llarini topish va o‘rganishga imkoniyat beradi. Ish n ing vazifalari: Konseptual jadvallarning pedagogik-psixologik o‘ziga xosliklarini yoritib berish. “Grafik organayzer asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish”ning didaktik imkoniyatlarini aniqlash hamda mashg‘ulotlarni grafik organayzerlar asosida tashkil etishning mohiyati va mazmunini ochib berish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: 3

1. O‘zbek tilshunosligida kelishiklar kategoriyasiga oid ilmiy va amaliy tadqiqotlar tavsifi va tahlili beriladi, kelishik kategoriyasining o‘ziga xos xususiyatlari faktik misollar asosida o‘rganiladi . 2. Ot so‘z turkumiga oid bo‘lgan kelishiklar kategoriyasini o‘qitish jarayonida grafik organayzerlar dan foydalanish ning mazmun va mohiyatini yoriti ladi. 3. Grafik organayzerlar ni ta’lim jarayonida qo‘llashning qulayligi, zaruriyati va ahamiyati asoslanadi hamda t a’lim tizimida fanlarni o‘qitishda grafik organayzerlarni o‘quv jarayoniga kiritish yuqori samara berishi, o‘quv jarayonini kontseptual jadval , grafik organayzerlar yordamida tashkil qilish bilim oluvchi uchun keng imkoniyatlar yarat ishi kabi masalalar o‘rganiladi . 4. Zamonaviy ta’lim jarayonida grafik organayzerlar dan maqsadli foydalanishda zarur bo‘lgan kompetentlik jihatlari ko rsatiladi. Gʻ rafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish uslubiyatini ishlab chiqildi, amaliyotda qo‘llash hamda har bir kelishikni o’rgatishga doir topshiriqlar shakllantirildi . Magistrlik dissertatsiyani tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlar va normativ huquqiy hujjatlarning qisqacha o‘zaro tahlili: ishga tegishli grammatik, psixologik, pedagogik va metodik adabiyotlar hamda me’yoriy hujjatlar tahlili, pedagogik kuzatish, pedagogik eksperiment amalga oshirildi. Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; o‘zbek tili grammatikasiga doir darsliklar va ilmiy tadqiqotlar va grafik organayzerlari o‘qitish nazariyasiga oid fundamental tadqiqotlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodikalar; 4

uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish kontseptsiyasi. Magistrlik dissertatsiyasining nazariy va amaliy ahamiyati : t adqiqot natijasida ot so‘z turkumi, o‘zbek tilida kelishiklar mavzulari berilgan ona tili darsliklari, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining “Grafik organayzerlar asosida “O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi” mavzusini o‘qitish”ning nazariy, amaliy- texnologik jihatlari takomillashtirildi. Magistrlik dissertatsiyasi tuzilmasining tavsifi. kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

OʻZBEK TILIDA KELISHIKLAR KATEGORIYASINI O‘QITISHDA GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH
O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV
O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari
O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi
YORDAMCHI SO‘Z TURKUMLARINI O‘QITISHDA KLASTER METODIDAN FOYDALANISH