logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Oltinko‘z entomofagini biolaboratoriyada takomillashgan usulda ko‘paytirish

Oltinko‘z entomofagini biolaboratoriyada takomillashgan usulda ko‘paytirish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9966.0703125 KB
Ko'chirib olish
“Oltinko‘z entomofagini biolaboratoriyada takomillashgan usulda ko‘paytirish” Mundarija bet KIRISH.................................................................................................... 7 I bOB OLTINKO‘Z ENTOMOFAGINI KO‘PAYTIRISH VA QO‘LLASH USULLARI. ADABIYOTLAR SHARHI………………………………….………............. 13 II – BOB TADQIQOT MATERIALLARI………………………... 34 III – BOB ASOSIY QISM 36 3.1. OLTINKO‘ZNI BIOLOGIYASI VA ZARARKUNANDALARGA QARSHI QO‘LLASH SAMARADORLIGI………........................……............... 36 3.2. Oltinko’z entomofagini biolaboratoriyada ko‘paytirish bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari........................... 45 3.3. O‘simlik bitlariga karshi oltinko‘z qo‘llashning samaradorligi………………………………………………. 46 3.4. O‘rgimchakkana va unga qarshi oltinko‘zni samaradorligi…................................................................ 49 XULOSA VA TAVSIYALAR................................................................ 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI..........................ʻ 57 ILOVALAR............................................................................................. 63 KIRISH Dissertasiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshidagi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat masalalari bilan shug‘ullanuvchi tashkilot FAO ma’lumotiga qaraganda jahonda zararkunanda, kasalliklar va begona o‘tlar sababli har yili hosilning 30-35 foizi nobud bo‘lmoqda. Jahonda zararli organizmlar ta’sirida 300 mlrd. AQSh dollari miqdorida hosil yo‘qotilib, o‘simlikshunoslikda yetishtirilayotgan yalpi mahsulotning 40% nobud bo‘lmoqda (Oyerke Ye.L, 1998). Rossiyada bu ko‘rsatkich 12-15 mlrd. dollarni tashkil etadi[15. 37-39b; 16. 44-45b]. Atrof muhit muhofazasining globallashuvi, jahon bozorining sifatli mahsulotlarga bo‘lgan talabining ortishi, qishloq xo‘jaligi ekinlarini zararkunanda va kasalliklardan himoyalashning biologik usuli asosida hosildorlikni saqlab qolish hamda sifatli, ekologik toza mahsulotlar yetishtirish dolzarb hisoblanadi. O‘zbekistonning o‘ziga xos tabiiy iqlim sharoitlari shuningdek, o‘simliklarni o‘sish davridagi havo haroratining qulay bo‘lishi ko‘plab zarrali jonzotlarni rivojlantirishiga imkoniyat yaratadi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jalik ekinlaridan minglab hasharotlar, kanalar, kasalliklar rivojlanib, hosil miqdoriga hamda sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklarni muhofaza qilish sohasida ko‘p yillardan beri kimyoviy usul hukmronlik qilib kelmoqda. Bu esa atrof muhitni pestisid qoldiqlari bilan ifloslanishiga inson va foydali jonivorlarni zaharlanishiga, o‘ta og‘ir ekologik vaziyat vujudga kelishiga olib kelmoqda. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorligini oshirishga, hosilni nobud qilmay saqlashga qaratilgan yagona siyosiy shakllantirish va amalga oshirish o‘simliklarni zararkunanda kasallik va begona o‘tlardan yuqori samarali, kam zaharli, ekologik xavfsiz kimyoviy va biologik vositalardan foydalangan holda ishonchli himoya qilinishiga asoslashi lozim. 2 Eng muhim qishloq xo‘jalik ekinlarini ashaddiy zararkunanda va kasalliklardan uyg‘unlashgan himoya tizimida biologik usul hamon yetakchi o‘rinda turadi. Entomofaglarni samarali qo‘llagan holda va atrof muhit musaffoligiga putur yetkazmagan holda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish hajmini keskin oshirishi va yig‘ib olingan hosilni yaxshi saqlashni ta’minlashi zarur. Qishloq xo‘jalik ekinlarining juda ko‘plab zararkunandalari mavjud bo‘lib, ayrim tur zararkunandalari o‘simliklarni ma’lum rivojlanish fazasidagina ta’sir ko‘rsatadi. Biologik usulga ko‘ra, qishloq xo‘jalik ekinlarning kushandalari ko‘plab sutemuzuvchilarni, hasharotlarni, yirtqichhasharotlar, honqizi (Socinellidae) oltinko‘z (chrusopa) o‘rgimchaklar va boshqa hasharotlarni qirib, ular sonini kamaytirib, iqtisodiy xavfi bartaraf etadi. Hozirgi paytda o‘simliklarni biologik himoya qilishda keng qo‘llanilayotgan entomofaglar orasida oltinko‘z alohida o‘rinni egallaydi. Oltinko‘z hasharotidan yanada samaraliroq foydalanish, avvalo, bu kushandaning biologik xususiyatlarini ko‘paytirish, saqlash va qo‘llash. Texnologiyalarini yaxshi bilishga bog‘liqdir. Bu hasharot tur qanotlilar (Neuroptera) turkumi, oltinko‘zlar (chrysopidae) oilasini tashkil qiladi. Bu oilaga kiruvchi entomofag juda ko‘pchilik hasharot turlari o‘simlik bitlari, shiralar, mayda qurtlar va kanalar bilan oziqlanib, foyda keltiradi. O‘zbekiston sharoit ayniqsa, yetti nuqtali oltinko‘z (chrysopa septempunctata Wegrn) va oddiy oltinko‘z (Chrysopa carnea steph) ko‘proq uchraydi. Hozirgi kunda biolaboratoriyada va biofabrikalarda oltinko‘zni qishloq xo‘jalik o‘simliklarni so‘ruvchi zararkunandalarga qarshi qo‘llanilmoqda. Oltinko‘zni yangi xo‘jaliklarda ko‘paytirishni, qo‘llash miqdorlarni, qo‘llash usullarni, saqlash va tarqatilishi kabi masalalar o‘rgatilyapti Tadqiqot obyekti va predmeti. 3 Entomofaglarni biolaboratoriya sharoitida ko‘paytirish va birlamchi mahsulot olish jarayoni. Entomofaglarni biolaboratoriya sharoitida ko‘paytirish usullari belgilash. Tadqiqot maqsadi. Biolabaratoriyada oltinko‘z entomofagini bugungi kundagi eng zamonaviy usullardan foydalangan holda takomillashtirilgan usulda ko‘paytirish va qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkundalari o‘simlik bitlari va o‘rgimchakkanaga qarshi qo‘llashda eng maqbul muddat va me’yorlarini o‘rganish hamda samaradorligini oshirish yo‘llarini izlashdan iborat. Tadqiqot vazifalari. Yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun quyidagi maqsadlar belgilandi. - biolabaratoriya sharoitida oltinko‘z entomofagini takomillashgan samarali ko‘paytirish usulini o‘rganish; - biolabaratoriyada ko‘paytirilgan oltinko‘z entomofagini o‘simlik bitlariga qarshi har xil nisbatlarda qo‘llash va samaradorligini o‘rganish; - biolabaratoriyada ko‘paytirilgan oltinko‘z entomofagini o‘rgimchakkanaga qarshi har xil nisbatlarda qo‘llash va samaradorligini o‘rganish; - eng yuqori biologik samara bergan nisbatlarini aniqlab, kerakli xulosa va takliflar berish. Ilmiy yangiligi: Oltinko‘z entomofagini laboratoriya sharoitida ko‘paytirishda takomillashgan usullarni ishlab chiqish va ularni eng yuqori samaradorligi o‘rganildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Asosiy masala tabiiy sharoitda rivojanayotgan oltinko‘z ni laboratoriya sharoitida ko paytirishning optimal muhitini yaratish va ʻ g‘o‘zadagi o‘simlik bitlari, tripslar, o‘rgimchakkana, turlam kapalaklarining tuxumi yosh qurtlari qarshi kurashishda foydalaniladi . Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi: ʻ 4 Zararkunandalarga qarshi biologik usul bilan kurashish ularning tabiiy dushmanlari, ya’ni yirtqichlar, parazitlar va kasallik to‘g‘diruvchilardan foydalanishdan iborat. Bu usul hozirgi kunda keng qo‘llaniladi. (№35 http). Biologik usul foydali organizmlarning biologik xususiyatlarini yetarli darajada chuqur bilishga asoslangan. Fanda yangi ma’lumotlar to‘planib borgani sari biologik usulning hosilni zararkunandalardan himoya qilish umumiy tadbirlar kompleksidagi ahamiyati osha boradi. [52. 114-118 b; 44. 77-79 b; 45. 48-49 b; 39. 114-115 b.]. Qishloq xo‘jaligi zararkunandalarning yirtqichlari asosan qushlar, o‘rgimchaqsimonlar va hasharotlar bo‘lishi mumkin. Juda ko‘p zararli hasharotlarni qiradigan yirtqich samarali entomofaglardan oltinko‘z. O‘zbekiston sharoitida, ayniqsa, yetti nuqtali oltinko‘z (Chrysopa septempunctata Wegrn) va oddiy oltinko‘z (Chrysopa carnea steph) ko‘proq uchraydi[39. 23-25 b.]. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi:ʻ Dunyo miqyosida, barcha qishloq xo‘jalik ekinlarida, zararkunandalarga qarshi kurashishda ko‘p yillar davomida kimyoviy usul hukm surib kelmoqda. Darhaqiqat, kimyoviy usulni samaradorligiga shak-shubha yo‘q, chunki dori o‘z vaqtida, to‘g‘ri ishlatilsa, qisqa muddatda yuqori natijalarga erishish mumkin. Lekin, kimyoviy vositalar qo‘llashning o‘ziga xos kamchilik va salbiy tomonlari yuqori. Birinchidan, ular zararkunandalarga ta’sir qilishi bilan bir qatorda foydali xasharotlarga ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatdi. Natijada, tabiiy kushandalar miqdori keskin kamayadi, bioxilmaxillik izdan chiqadi, parazit-xo‘jayin munosbati buziladi, tuproq, o‘simlik va ekin hosilida saqlanib qoladi [19. 45 b; 27. 30-35 b; 30. 89-116 b.]. Ikkinchidan, kimyoviy usul inson va issiqqonli hayvonlar uchun zararli bo‘lib, atrof-muhitni ifloslanishiga olib keladi. Yana boshqa bir tomoni, bir turdagi pestisidlar surunkasiga qo‘llanlishi natijasida zararkunandada ularga nisbatan 5 chidamlilik paydo bo‘ladi, bu esa zararkunandalarga qarshi yil sayin ishlov berish xajmi va takroriyligini, pestisidlar sarflash miqdorini oshirishga sabab bo‘ladi [16; 51-108 b.], Qishloq xo‘jaligida yetishtiriladigan mahsulotlar hosili, uning miqdori va sifati bilan belgilanadi. Binobarin, sabzavot, poliz va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini imkoni boricha kimyoviy moddalar ishlatmasdan yetishtirish, insonlar salomatligini saqlash, atrof-muhit musaffoligini ta’minlash bilan bir qatorda, tabiatda uchraydigan juda ko‘p turdagi tirik mavjudotlarni saqlab qolish bilan ham bog‘liqdir. Keyingi yillarda biosenozda parazit-xo‘jayin munosabatlarining o‘zgarishi, avval iqtisodiy xavfga ega bo‘lmagan hasharotlar miqdor mezonining oshishi va ularning qishloq xo‘jaligiga keltiriadigan zararining keskin ortishiga olib kelmoqda. Dunyo bo‘yicha qishloq xo‘jalik ekinlarida zararli organizmlardan himoya qilishda bir yildi o‘rtacha 300 mlyard AQSh dollari miqdorida mablag‘ sarflanib, yetishtirilayotgan ekinlar yalpi hosilining o‘rtacha 40% nobud bo‘lmoqda [28;256-260 b.]. Faqatgina Rossiyada bu ko‘rsatkich 12-15 mlyard dollarni tashkil etadi [40;67-75 b.]. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalari: Tadqiqotimizning ob'ekti oltinko'z (Chrysopa carnea Steph) samarali hammaxo'r yirtqich kushanda hasharotdir. Oltinko'zning faqat lichinkalari samara beradi. U barcha hayotiy shakllar: tuxum, qurt, g‘umbak bilan oziqlanishi mumkin. Ammo oltinko'zning lichinkalarini boqib yetkazish qiyin bo lgani uchunʻ (g‘uj joylashganida ular bir birini yeb qo'yishi mumkin), odatda uning tuxum yoki yetuk zoti (imago) tarqatiladi. O'zbekiston iqlim sharoitida oltinko'zning qariyb 11 turi aniqlangan. Bu xil oltinko'zlar tabiiy biotsenozlardagina emas, balki har xil ekinlarda va daraxtlarda ham uchraydi. Bu turlar orasida keng miqyosda tarqalgani oddiy oltinko'z (Chrysopa carnea Steph) bo'lib, hamma aniqlangan turlarning deyarli 90 foizini tashkil etadi. Oltinko'zlar tillasimon och yashil tusli, juda nozik hasharotlar toifasiga kiradi. Oltinko'zni biolabaratoriyda ko'paytirish qishloq xo'jaligi zararkunandalardan 6 himoyalashda biologik va iqtisodiy jihatdan samarali ekanligi tadqiqotlarimizda isbotlandi. Ish tuzilmasining tavsifi: Magistrlik dissertatsiyasining tarkibi kirish, 3 bob, xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati hamda ilovalardan iborat. ʻ Dissertatsiyaning asosiy qismi 62 sahifani tashkil etgan. 7 I bOB. OLTINKO‘Z ENTOMOFAGINI KO‘PAYTIRISh VA QO‘LLASh USULLARI. Adabiyotlar sharhi . Qishloq xo‘jalik ekinlarning zararkunandalariga qarshi kurash usullaridan foydalanish qator shart-sharoitlarga bog‘liq. Bunda ekinlarning turi, zararkunandalarning biologik xususiyatlari qo‘llaniladigan chora-tadbirlari, o‘simliklarning rivojlanish fazalari, usulni qo‘llash joyi, usulning texnologiyasi, zararkunandalarning turi va soni, o‘simliklarni zararlash darajasi va amalga oshiriladigan tadbirning iqtisodiy hamda biologik samarasini hisobga olish zarur. [44. 25-26 b; 45. 51-54 b.]. Zararkunandalarning rivojlanishini oldidan bilish ishlarini tashkil etish, kurash ishlarini aniqlab amalga oshirish, ishlov beriladigan maydonlar hajmini aniqlash. Tadbiq etiladigan uslubning samarasini yanada oshiradi. Kurash chora- tadbirlarini amalga oshirishda quyidagi asosiy yo‘nalishlarga e’tibor qaratish lozim: Zararli organizmlarning tabiiy sharoitini hisobga olib, ularning ommaviy ko‘payishi va rivojlanishiga imkoniyat yaratish, iqtisodiy zarar yetkazadigan chegaralardan chiqarmaslik zarur. Qishloq xo‘jalik o‘simliklarining o‘sishi va rivojlanishi uchun qulay shart- sharoit yaratish, ilg‘or texnologiyani tadbiq etish, kasallik va zararkunandalarga chidamliligini oshirish natijada zararkunandalar xavfi eng kam bo‘lishiga sharoit yaratish (http). Shgusora sagnyea Steph oltinko‘zlar avlodiga mansub Yevropa, Osiyo, Amerikaning tabiy iqlim sharoitida keng tarqalgan. Shunday bo‘lsada hoirgi davrda mamlakatimizda oltinko‘zning 20 dan ortiq turlari ma’lum. Oltinko‘z tillasimon och yashil tusli hasharotdir. Uning qanotlari och yashil tusga ega bo‘lib, qanotlari yoyilganda 20 dan 50 mm gacha yetadi. Mo‘ylovlari tuksimon, peshonasi yassi bo‘ladi. Yorug‘lik tomon yaxshi uchadi. Endigina tashlagan tuxumlari och yashil tusli bo‘ladi, keyinchalik asta — sekin qorayadi. Oltinko‘z urgochilari tuxumlarni g‘o‘zaning bargiga yoki shona tuganaklariga bittadan yoki to‘p - to‘p qilib, maxsus ipchaning ustiga ko‘yadi. 8 Oltinko‘z lichinkasi gavdasining old va orqa tomoni ixcham bo‘lib tez yugurishga moslashgan. Oltinko‘z lichinkalari yirtqich hayot kechiradi. Ular nihoyatda xo‘ra bo‘ladi. Joydan-joyga tez ko‘chish va a’lo darajada izlanish xususiyatlariga ega. Juda hammaxo‘r bo‘lib, bo‘g‘imoyoklilarning 70 ziyod turlari bilan, shu jumladan, kanalarning 11 turi bilan oziqlanadi. Oltinko‘zning hayot kechirish davr quyidagicha kechadi. U imago fazasida va qisman pilla ichidagi g‘umbak holida tuprok kesaklar,o‘simlik qoldiklari ostida, daraxt va bino yoriqlari kavaklarida qishlaydi. Qishlab chiqqanlari erta bahorda havoning harorati 11° S bo‘lishi bilan jonlanadi. Oltinko‘zning yaxshi xususiyatlardan biri tuxumlarni o‘simlk bitlari eng ko‘p bo‘lgan joylarga, ya’ni lichinkalari chiqishi bilan oson ozuqa topadgan yerlarga qo‘yadi[19. 45 b; 29. 33-35 b; 36. 88-91 b.]. Zararkunanda bilan zararlangan qishloq xo‘jalik ekin zararlangan qishloq xo‘jalik ekin maydonlaridan ularning boshqa xududlarga, bir fermerdan ikkinchi fermer dalasiga tarqalmasligini oldini olish. Zararkunandaning har xil qishloq xo‘jalik ekinzorlarida ko‘payishiga yo‘l qo‘ymaydigan chora-tadbirlar va uslublarni ishlab chiqish zarur. Ekinzorlarga zarar yetkazayotgan yoki hosilini nobud bo‘lishiga xavf solayotgan zararkunandalarga qarshi keng samara beriladigan usullarini qo‘llash uchun biomahsulotlarni ketma-ket ekish dalalariga qo‘yishni joriy etish. [47. 39-41 b; 34. 77-78 b]. Zararkunandalarga qarshi biologik usul bilan kurashish ularning tabiiy dushmanlari, ya’ni yirtqichlar, parazitlar va kasallik to‘g‘diruvchilardan foydalanishdan iborat. Bu usul hozirgi kunda keng qo‘llaniladi. (№35 http). Biologik usul foydali organizmlarning biologik xususiyatlarini yetarli darajada chuqur bilishga asoslangan. Fanda yangi ma’lumotlar to‘planib borgani sari biologik usulning hosilni zararkunandalardan himoya qilish umumiy tadbirlar kompleksidagi ahamiyati osha boradi. [52. 114-118 b; 44. 77-79 b; 45. 48-49 b; 39. 114-115 b.]. Qishloq xo‘jaligi zararkunandalarning yirtqichlari asosan qushlar, o‘rgimchaqsimonlar va hasharotlar bo‘lishi mumkin. 9 Juda ko‘p zararli hasharotlarni qiradigan yirtqich samarali entomofaglardan oltinko‘z. O‘zbekiston sharoitida, ayniqsa, yetti nuqtali oltinko‘z (Chrysopa septempunctata Wegrn) va oddiy oltinko‘z (Chrysopa carnea steph) ko‘proq uchraydi[39. 23-25 b.]. Dunyo miqyosida, barcha qishloq xo‘jalik ekinlarida, zararkunandalarga qarshi kurashishda ko‘p yillar davomida kimyoviy usul hukm surib kelmoqda. Darhaqiqat, kimyoviy usulni samaradorligiga shak-shubha yo‘q, chunki dori o‘z vaqtida, to‘g‘ri ishlatilsa, qisqa muddatda yuqori natijalarga erishish mumkin. Lekin, kimyoviy vositalar qo‘llashning o‘ziga xos kamchilik va salbiy tomonlari yuqori. Birinchidan, ular zararkunandalarga ta’sir qilishi bilan bir qatorda foydali xasharotlarga ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatdi. Natijada, tabiiy kushandalar miqdori keskin kamayadi, bioxilmaxillik izdan chiqadi, parazit-xo‘jayin munosbati buziladi, tuproq, o‘simlik va ekin hosilida saqlanib qoladi [19. 45 b; 27. 30-35 b; 30. 89-116 b.]. Ikkinchidan, kimyoviy usul inson va issiqqonli hayvonlar uchun zararli bo‘lib, atrof-muhitni ifloslanishiga olib keladi. Yana boshqa bir tomoni, bir turdagi pestisidlar surunkasiga qo‘llanlishi natijasida zararkunandada ularga nisbatan chidamlilik paydo bo‘ladi, bu esa zararkunandalarga qarshi yil sayin ishlov berish xajmi va takroriyligini, pestisidlar sarflash miqdorini oshirishga sabab bo‘ladi [16; 51-108 b.], Qishloq xo‘jaligida yetishtiriladigan mahsulotlar hosili, uning miqdori va sifati bilan belgilanadi. Binobarin, sabzavot, poliz va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini imkoni boricha kimyoviy moddalar ishlatmasdan yetishtirish, insonlar salomatligini saqlash, atrof-muhit musaffoligini ta’minlash bilan bir qatorda, tabiatda uchraydigan juda ko‘p turdagi tirik mavjudotlarni saqlab qolish bilan ham bog‘liqdir. Keyingi yillarda biosenozda parazit-xo‘jayin munosabatlarining o‘zgarishi, avval iqtisodiy xavfga ega bo‘lmagan hasharotlar miqdor mezonining oshishi va ularning qishloq xo‘jaligiga keltiriadigan zararining keskin ortishiga olib 10 kelmoqda. Dunyo bo‘yicha qishloq xo‘jalik ekinlarida zararli organizmlardan himoya qilishda bir yildi o‘rtacha 300 mlyard AQSh dollari miqdorida mablag‘ sarflanib, yetishtirilayotgan ekinlar yalpi hosilining o‘rtacha 40% nobud bo‘lmoqda [28;256-260 b.]. Faqatgina Rossiyada bu ko‘rsatkich 12-15 mlyard dollarni tashkil etadi [40;67-75 b.]. Qishloq xo‘jalikekinlarining asosiy zararkunandalaridan zararli tunlamlarga qarshi kurash choralari olib borilmagan ekinzorlarda birgina uning zarari oqibatida 80% gacha hosildorlik yo‘qotilishi mumkin [39;22-23 b.]. Shu jumladan, tunlamlar zazari oqibatida donli ekinlardan olinadigan hosilning 35% ni, ya’ni 34 mlyard dollarni, kartoshka 32,3% ni, ya’ni 5,6 mlrd. dollarni, qand lavlagi 24,5% ni va 1,13 mlrd.dollarni, turli mevalarda 23,4% ni ya’ni 1,93 mlrd. dollar miqdorda hosil yo‘qotiladi. Yil davomida faqat AQShda qishloq xo‘jalik mahsulotlarining yo‘qotilishida 160 tur fitopatogen bakteriyalar, 250 tur virus, 800 turdagi zararli hasharotlar va kanalar hamda, 2000 xildagi begona o‘tlar zarari ta’sirida 20 mlrd.dollardan ortiq iqtisodiy zarar ko‘riladi [37; 278 b.] . Bugunda ekinlarni yetishtirish bilan birga uning zararkunandalaridan himoya qilishning samarali, ekologik havfsiz usullarini ishlab chiqish va qo‘llash dolzarb hisoblanadi. Bu esa oziq-ovqat havfsizligi asturini bajarilishini ta’minlashga qaratilgan eng asosiy chora tadbirlardandir. G‘o‘zadagi zararkunandalarni miqdorini boshqarish maqsadida Markaziy Osiyoda bir nechta olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borib, ularga qarshi kurash usullarini ishlab chiqish bo‘yicha muhim natijalarga erishgan [53; 81-97 b.]. O‘zbekistonning tabiiy-iqlim sharoiti ekinzorlarda ko‘plab zararkunandalarning rivojlanishi va tarqalishiga qulay sharoit mavjud. Agrobiosenozdagi bunday holat ayrim zararkunanda turlarining ortib borishiga olib kelmoqda, masalan V.V.Yaxontovning (1953) ma’lumotilariga ko‘ra birgina g‘o‘zaga 177 tur hasharot va kanalar zarar keltiradi, biroq ulardan 10 ga yaqini o‘ta havfli zararkunanda hisoblanadi[13; 63 b.]. Ch abbreviate Curt, Ch albdineata Z; Ch vittata W kabi oltinko‘zlar bor [3. 112-113b]. 11 Mamlakatimizda issiqxonalarda sabzavot, ko‘kat va manzarali ekinlarga tushadigan bitlar o‘rgimchakka va boshqalarga qarshi kurash olib borishda oltinko‘zlarni mavsuni chiqarish usulini muvoffaqiyatli qo‘llashga doir misollar anchagina [47. 89-92 b; 39. 44-46 b]. Rossiyaning o‘simliklarni himoya qilish ilmiy–tekshirish institutida K.Ye. Voronin va fitopatologiya ilmiy tekshirish instituti G.A.Beglyarov raxbarligida 25 tur oltinko‘zning bioekologiyasini o‘rgangan holda, issiqxonalarda oltinko‘zni ko‘paytirishni va qo‘llash texnologiyasini ishlab chiqdilar [25. 65-67 b; 35. 51-57 b; 47. 39-42.b]. Mamlakatimizda issiqxona, sabzavot, ko‘kat va manzarali ekinlariga tushadigan bitlar, o‘rgimchakka va boshqalarga qarshi kurash olib borishda oltinko‘zlarni mavsumiy chiqarish usulini muvoffaqiyatli qo‘llashga doir misollar anchagina. Ochiq maydondagi tajribalarda bu usulning muqarrar ijobiy natijalar berishi tasdiqlangan[19. 44-45 b. 22. 17-19.b]. S.N.Alimuxumedov, B.P.Adashkevich ma’lumotiga ko‘ra (1991) g‘o‘zaning asosiy zararkunandalariga qarshi kurashda oltinko‘zlarning samaraliligini sinash borasida olib borilayotgan tadqiqotlar o‘tkazilgan. Har bir o‘rimdan keyin entomofaglarning soni bedada kamayadi va beda o‘sishi bilan soni yana ko‘paya boshlaydi[50. 61-63 b; 36. 25-28 b; 39. 77-79 b.]. Dalalardan tashqari oltinko‘zning issiqxonalarda ham samarasi o‘rganilgan. Oltinko‘zlar bu sharoitda tripslarni, lekin undan oldin oltinko‘zni o‘rgangan olimlar bor. Ochiq maydondagi tajribalarda oltinko‘z samarali entomofagligini tasdiqlab berilgan[17. 31-33 b.]. Ana shu sharoitda Ch.Carnea turini zararkunandaning soni 150 taga yetganda qo‘llashadi 1:15 nisbatda qo‘llashganda beshinchi kunga borib trips 99%, 1:20 nisbatida 91,6 % nobud bo‘lgan[41 61-63 b]. Babayan G.A., Oganesyan S.B. (1984) oltinko‘zga kimyoviy preparatlarning ta’sirini o‘rgandilar va oltinko‘zni ishlatish vaqtini ko‘rsatib berdilar. Bu ishlarni O‘zbekiston sharoitida Sulaymonov B.A., Ortiqov U. olib bordilar. 12 Oltinko‘zni ommaviy ko‘paytirish usulini ochiq va yopiq maydonlarda ishlatish metodikasini bir necha olimlar o‘rgangan [38. 28-30 b;]. Oddiy oltinko‘zning o‘ta xo‘raligi, rivojlanish davrining o‘tishi, jinsiy mahsuldorligining yuqoriligi va ekologik moslashuvchanligi bu entomofagni mavsumiy kolonizasiya yo‘li bilan ko‘paytirib, qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkunandalariga qarshi biologik kurash usulida foydalanish imkonini beradi. Oltinko‘zni laboratoriya sharoitida ko‘paytirishning bir nechta usullari O‘zbekistan sharoitida yaratilgan. Oltinko‘zning bitta lichinkasi rivojlanish davrida 300-450 bitlarni zararlaydi [Radzivilovskaya, Davletshina, 1977]. O.Sh.Yuzbashyan ma’lumotiga ko‘ra, bitta lichinka havo harorati 23-30 0 C bo‘lsa o‘rtacha 1150 o‘rgimchakkanani va 320 bitlarni yo‘q qiladi. Entomofagning aktiv turlariga yetti nuqtali va oddiy turlari kiradi. Bu oltinko‘zlarni urg‘ochilari erkagidan ikki marta ko‘proq bitni zararlaydi. Ba’zi davlatlarida xitoy oltinko‘zini ko‘paytirish maqsadli deb qo‘yilgan, chunki uning o‘zining bioekologiyasi va yirtqichlik qobiliyati oddiy oltinko‘zdan qolishmaydi[Shuvaxina, 1984]. Perspektiv turlardan Luppova Ye.P. (1970) ma’lumotiga ko‘ra Ch. Dubitans turi ham diqqatga sazavordir. G‘o‘zaning vegetatsiya davrida entomofag 4 avlod beradi va bu tur g‘umbaklik davrida qishlaydi. Toshkent viloyatida oddiy oltinko‘z 4-5 avlod, Samarqand viloyatida 3-4 avlod beradi. 3-4 avloddan 2-3 tasi g‘o‘zada o‘tadi[Radzivillovskaya, Davletshina, 1977, Yuzbashyan, Babayev, 1980]. Yirtqichni bitta o‘simlikda 50-100 bit bo‘lsa, 1:10 nisbatda, yoki 1:15 (lichinkalik) va 1:1 (tuxum) nisbatda qo‘yish kerak. Demoqchiki o‘rtacha 2 yoshdagi lichinkalar 150-200 ming/ga chiqarilishi kerak. Samarqand viloyatida zararkunandalarni va foydali hasharotlarni o‘rganganda ma’lum bo‘ldiki, bitlarga 1:20 nisbat, o‘rgimchakkanaga 1:30 ekanligi aniqlandi. Bundan tashqari ma’lum bo‘ldiki, oltinko‘zni 2 yosh lichinkalik 13 davrida 1:10 nisbat chiqarilsa, samaradorlik 83% yetadi. [38. 47-48 b; 19. 23-24 b]. Samarqand viloyatida olib borilgan tajribalarda yosh oddiy oltinko‘zning 2-3 yoshdagi lichinkalari 1:20 nisbati yaxshi natija berdi. O‘rgimchakkanaga qarshi 1:40 nisbati, bu zararkunandani bezarar darajaga olib kelar ekan[Porsayev, 1983]. Ishlab chiqarishdagi tajriba natijasida oltinko‘zni yoki kechqurun yoki ertalab tarqatilishi yaxshi natija bermoqda[Yeremenko, 1984]. Oltinko‘zning shunday xususiyati borki, u hayot davomida g‘o‘zadan bedaga o‘tib ketishi mumkin. Bu entomofagga xamisha ozuqa bo‘lishi lozim. (Internet ma’lumoti). Olimlarning ko‘rsatishiga qaraganda, g‘o‘za dalalariga beda dalalari yaqinligida 60% imago, beda dalasi o‘zoqligida 35% imago aktiv fazada bo‘ladi [19. 23-24 b]. Tabiatda oltinko‘z beda dalasida mart oxirida paydo bo‘ladi. Birinchi o‘rimdan keyin, may oyining o‘rtasida oltinko‘z g‘o‘zaga o‘tadi. Ho‘zada oltinko‘zni soni bedaning ikkinchi o‘rimidan keyin ko‘payadi. Radzinovskaya I.A. ma’lumotiga ko‘ra (1977) oltinko‘z ikki avlod berib rivojlanadi. Tojikistonda iqlim sharoiti qulay kelsa uchta avlod berishi mumkin, va bitta avlod 52 davomida rivojlanadi. Toshkent viloyatida oltinko‘z 4-5 avlod berib rivojlanadi. B.P.Adashkevichning 1975 ma’lumotlariga ko‘ra oltinko‘z mart-aprel oylarida, o‘rtacha kunlik harorat 10-11 0 C ga yetganda qishlovdan chiqadi va faol hayot kechira boshlaydi. Har bir urg‘ochi entomofag kuniga 65 tagacha, butun umr davomida 500-750 tagacha tuxum qo‘yadi. O‘zbekiston sharoitida 4-5 avlod beradi. Tuxumlarining rivojlanish davomiyligi haroratga qarab 3 kundan 7 kungacha boradi. Lichinka 15-28 kun, g‘umbak esa 8-17 kun rivojlanadi. Bir avlodni rivojlanish davomiyligi 52 kunni tashkil etadi[18. 57-58 b; 29. 43-44 b]. H o z i r g i p a y t d a o ‘ s i m l i k l a r n i b i o l o g i k h i m o y a q ilishda keng qo‘llanilayotgan entomofaglar orasida oltinko‘z alohida o‘rinni egallaydi. 14 Ol ti nko‘z hasharoti dan yanada sam ar al ir oq foy d a l a n i s h , a v v a l o , b u k u s h a n d a n i n g bi o l o g i k x u s u s i y a t l a r i n i : k o ‘ p a y t i r i s h , s a q l a s h v a q o ‘ l l a s h texnologiyalarini yaxshi bilishga bog‘likdir. Bu hasharot to‘r qanotlilar (Neuroptera) turkumi, o l t i n k o ‘ z l a r ( C h r y s o p i d a e ) o i l a s i n i t a s h k i l q i l a d i . Bu o i l ag a k i r u vc hi j u da k o‘ p ch i l i k ha sh ar ot t ur l ar i o‘ simlik bitlari, shiralar, mayda qurtlar va kanalar bilan oziqlanib, foyda keltiradi [17. 67-68 b; 51. 28-30 b] . O ‘ z b e k i s t o n s h a r o i t i d a , a y n i q s a , y e t t i n u q t a l i oltinko‘z (Chrygopa geptempunctata Wegrn) va oddiy oltinko‘z (Chrysopa camea Steph) ko‘proq uchraydi. Oddiy oltinko‘z (Chrisopa cornea Steph) to‘r qanotli, ko‘zlari yaltirab turuvchi o‘rtacha kattalikdagi yashil hasharot bo‘lib, tanasining uzunligi 20-25 mm, qanotlarini yoyganda 30-40 mm ni tashkil etadi. Tuxumdan chiqqan lichinkasi 1 yoshda 1-1,5 mm, 2 yoshda 2,5-3 mm, 3 yoshda 10-12 mm uzunlikda bo‘ladi. Lichinka tanasining shakli uzunchoq bo‘lib, tanasining o‘rtasi yo‘g‘on, boshi va orqa tomoni ingichka bo‘ladi. Boshida o‘roqsimon baquvvat jag‘lari bo‘ladi. Lichinkaning rangi och sariq tusda, keyinchalik sariq qo‘ng‘ir rangga, ba’zan ko‘kish qo‘ng‘ir tusra kiradi. Oltinko‘z g‘umbagi o‘ralgan pilla oq rangli yumaloq yoki oval shaklida, diametri esa 2,5-4 mm bo‘ladi. Oltinko‘zlar oval shaklidagi yashil tuxumlarini tik ingichka (10-15 mm) uzun poyachalarga yopishtirib qo‘yadi. O d d i y o l t i n k o ‘ z t a b i i y s h a r o i t d a d i a p a u z a g a k i r g a n i m a g o s i ( o t a l a n g a n v a o t a l a n m a g a n ) daraxtlarning yoriqlarida, o‘simlik qoldiqlari ostida v a b i n o l a r n i n g i c h i d a q i s h l a y d i . E r t a b a h o r d a sutkalik o‘rtacha harorat 11-16° S bo‘lganda bu h asharotlar qishlash joylaridan chiqadi. Gullarning nektari va changlari bilan qo‘shimcha oziqlangan bu h asharot o‘z tuxumlarini poyachalarga ilintirib qo‘yadi [39. 55-56 b; 49. 54-56 b] . O‘zbekiston faunasining 1964 yilda Aphis avlodiga mansub shiralari tasnifi va biologiyasiga bag‘ishlangan monografiya chop etildi [47; 134 b.]. Risolada morfologik yaqin bo‘lgan va qiyin farqlanadigan ushbu gurux shiralarining 53 turi batafsil taxlil etilib, 15 ulardan 20 tasi iqlimlashtirilgan, maxalliy daraxt va butalarga zarar keltirishi ta’kidlanadi. Muallifning cho‘l toli (Chilopsis linearis) va naychagulda (Thecoma radicans) aniqlangan shiralari (Aphis chilopsidi, A.themae) alohida ahamiyatga ega, chunki, ayni iqlimlashtirilgan o‘simliklarda yangi turlari topilishi bu xasharotlar faunasining shakllanishidagi o‘ziga xos yo‘nalishlarini tahlil etish imkoniyatini yaratadi [46; 50-56 b.]. Oddiy oltinko‘zning qishlashdan chiqishi taxminan mart oyining II dekadasiga to‘g‘ri kelsa-da, ularning g‘o‘ z a g a t u x u m q o ‘ y i s h i m a y o y i n i n g I I v a I I I dekadal ar i ga to‘ g‘r i kel adi . Chunki g‘ o‘ za bu davr da 4 - 5 t a c h i n b a r g c h i q a r a d i v a u n d a s o ‘ r u v c h i zararkunandalar ko‘plab uchraydi. Imagosi 30-45 k u n y a s h a b , s h u d a v r i c h i d a h a r k u n i 5 - 3 0 d a n , jami 250-500 taga qadar tuxum qo‘yadi. Bu hasharot t u x u m i n i n a m l i k a n c h a y u q o r i b o ‘ l g a n j o y l a r g a q o ‘ yi sh ni y oq t i r ad i . 3- 4 ku n i ch i d a ( k uz da 5- 6 k un i ch i d a) t ux um d an l i c hi nk a c hi qa di . L i c hi nk a j a g ‘ l a r i n i o ‘ s i m l i k b i t l a r i g a s a n c h i b u l a r n i o ‘ l d i r a d i , b u n d a o l t i n k o ‘ z l a r o‘ z l a r i d a g i h a z m suyuqligini o‘simlik biti tanasiga yuboradi, so‘ngra yarim hazm bo‘lgan oziqni so‘radi. Bir kunda lichinka 7 - 3 0 t a , o ‘ z h a y o t i d a v o m i d a 5 0 0 - 6 0 0 t a zararkunanda hasharot va kanalarni qirishi mumkin [42. 35-36 b; 33. 12-14 b] . Rivojlanib bo‘lgan lichinka, ko‘pincha, oziqlangan j oyi da yoki unga yaqi n j oyda o‘ si m l i k bar gi da va poyasida g‘umbakka aylanadi. G‘umbakdan 6-8 kundan keyin imago chiqadi. Yetti nuqtali oltinko‘z (Chrysopa geptempunctata) t a n a s i n i n g u z u n l i g i 2 0 - 2 5 m m , q a n o t l a r i yoyilgandagi kengligi 30-40 mm, rangi sarg‘ish y a s h i l d a n t o ‘ q y a s h i l g a c h a o ‘ z g a r a d i . M u y l o v l a r i ipsimon, ko‘zlari tovlanadi. Qorni bo‘g‘imlarga b o ‘ l i n g a n , u c h i i n g i c h k a , e r k a g i b i r o z k i c h i k r o q bo‘ladi. Tuxumdan chiqqan lichinkalari 1-1,5 mm ka t t al i k da ku l r a ng t u sd a, I I yo sh da 2 ,5- 3 m m , I I I yoshda 10-12 mm bo‘ladi. Tanasi bo‘g‘inlarga bo‘lingan b o ‘ l i b , u n d a q i z g ‘ i s h q o ‘ n g ‘ i r c h i z i q l a r k o ‘ r i n a d i . Boshida o‘roqsimon jag‘lari bor. G‘umbagi dumaloq 6- 8 mm oq pilla ichida bo‘ladi [47. 65-66 b; 53. 112-114 b] . 16 X.R.Mirzaliyeva tomonidan 1981 yilda oltinko‘zni laboratoriya sharoitida ko‘paytirish va uni ochiq dala va issqxonalardagi zararkunandalarga qarshi qo‘llash uslublari ishlab chiqilgan. Ochiq dala sharoitida shiralar va o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni 1:10 nisbatida qo‘llash tavsiya etilgan. Bunda, ikkinchi yoshdagi lichinkalarni gektariga 150-200 ming donadan chiqarilganda yaxshi natijaga erishilishi aniqlangan. Keyingi yillarda o‘simliklarni biologik usulda himoya qilishga katta ahamiyat berilayotir. Chunki, kimyoviy usul qanchalik samara bermasin, uni o‘ziga xos salbiy tomonlari bor. Bu uslubning qator vositalari, xususan ko‘pchilik kimyoviy moddalar inson salomatligi, issiqqonli hayvonlar va atrof muhit uchun, shuningdek barcha foydali hasharotlar, ya’ni – biologik agentlar uchun zararli va havflidir. Shuning uchun ham chidamli navlarni yetishtirish bilan bir qatorda xasharot va kanalar tushgan maydonlarda biologik usuldan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi [51. 56-59 b]. Bu usulni ijobiy tomonlari ko‘pchilik olimlar tomonidan ko‘rsatib berilgan. Jumladan, S.N.Alimexamedov, B.P.Adashkevich va boshq. (1986,1990) O‘zbekistonda o‘simliklarni biologik usulda himoya qilish borasidagi ishlar 1971 yil boshlanganligi va shu dastlabki yilda bu usul 2,6 ming gektarda joriy etilgani, 1980 yilga kelib 1416,1 ming gektarda, 1986 yili 4503,7 ming gektarda va 1987 yilda esa 5227,4 ming gektarda qo‘llanilganini ko‘rsatib o‘tganlar. 2007 yil esa 14.6 mln. gektardan oshib ketdi. Kimsanboyev X.X., Boltayev B., Sulaymonov B.A. larning (2001) tavsiyasiga ko‘ra, shira bitlari, o‘rgimchakkana, trips O‘zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida uchraydi. Ular nafaqat g‘o‘za hosildorligini balki yetishtirilgan paxta xom ashyosining sifatini ham buzadi. Shuning uchun biz o‘zimizning ilmiy ishimizda, entomofaglardan oltinko‘zni so‘ruvchi zararkunandalarga ta’sirini o‘rgandik. G‘o‘za zararkunandalar bilan ko‘p zararlanadigan ekinlardan biri hisoblanadi. Professor V.V Yaxontov g‘o‘za bilan oziqlanadigan umurtqasiz hayvonlarning 772 turdan iborat, butun dunyo faunasining uncha to‘liq bo‘lmagan 17 ro‘yxatini 1931 yilda tuzib bergan edi, bulardap 751 turi hasharotlardir V.V.Yaxontov tomonidan 219 turi O‘zbekiston sharoitida g‘o‘zaga tushishi aniqlangan[51. 114-116 b]. Entomafaglar orasida oltinko‘zlar oilasiga mansub hasharotlar alohida o‘rin egallaydi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyoda oltinko‘zning 24 turi aniqlangan. O‘zbekistonda Chrysopa sarnea Steph ., Ch. septempunktata W ., Ch. abbreviata Curt ., Ch. albolineata L ., Ch. vittata W. kabi turlari keng tarqalgan va ko‘plab uchraydi. Oltinko‘z va uning lichinkalari o‘z o‘ljalarini yeyishga nihoyatda o‘ch bo‘lgan va joydan-joyga tez ko‘chib, epchil o‘lja topishga qodir bo‘lgan xo‘randa hasharotlardir.U hammaxo‘r bo‘lib, bo‘g‘imoyoqlilarning 70 dan ziyod turlari shu jumladan, kanalarning 11 turi bilan oziqlanadi. Umumiy dantelli to‘r yashil rangga ega va tananing butun yuqori tomoni bo‘ylab och yashil chiziqqa ega. Ko‘zlar oltin. Qanotlar ham och yashil rangga bo‘yalgan. Oyoqlari yashil, ammo pastki qismlari och jigarrang. Kuzda dantelli tanasi rangi och yashildan qizg‘ish jigarranggacha o‘zgaradi, bu hasharotlar tanasida karotinoidlarning to‘planishi bilan bog‘liq[https://ru.wikipedia.org]. Oddiy to‘rsimon (Chrysoperla carnea) - Chrysopidae oilasiga mansub hasharotlar. Kattalar nektar, gulchang va shira bilan oziqlansa-da, lichinkalar faol yirtqichlar bo‘lib, shira, shuningdek, boshqa mayda hasharotlar bilan oziqlanadi. Ushbu fazilatlar bilan bog‘liq holda, tur qishloq xo‘jaligi ekinlarining hasharotlar zararkunandalariga qarshi biologik kurashda qo‘llanila boshlandi. Oddiy to‘rli Chrysoperla carnea dastlab golarktik taqsimotga ega bo‘lgan yagona tur deb hisoblangan, ammo hozir ma'lum bo‘lgan ko‘plab sirli kenja turlar majmuasi. Ular morfologik jihatdan bir biridan farq qilmaydi, lekin ularni hasharotlar bir biri bilan muloqot qilish uchun ishlatadigan tebranish qo‘shiqlarining o‘zgarishi bilan tanib olish mumkin, ayniqsa juftlashishdan oldin uchrashish davrida. Voyaga yetgan to‘r qanotlari och yashil rangga ega, uzunligi taxminan 12-20 mm, uzun antennalari va yorqin oltin ko‘zlari bor. Ularning katta shaffof och yashil qanotlari va nozik tanasi bor. Voyaga etganlar, ayniqsa, kechqurun va tunda 18 faol uchib ketishadi va xarakterli chayqaladigan parvozga ega. Tuxumlari oval shaklga ega, yakka-yakka qo‘yiladi, o‘simlikka uzun ingichka poyalari bilan biriktiriladi. Dastlab - och yashil, bir necha kundan keyin ular kulrang bo‘ladi. Lichinkalar juda faol, kulrang yoki jigarrang rangga ega, oyoqlari va katta mandibulalari yaxshi rivojlangan, ular bilan o‘z o‘ljasini ushlaydi, ba'zan o‘ljani qochib ketishining oldini olish uchun barg yuzasidan yirtib tashlaydi. Lichinkalar o‘zlarining qurbonlarining tanasiga ichki organlarni hazm qiladigan fermentlarni kiritadilar, shundan so‘ng ular biologik suyuqliklarni so‘radilar. Lichinkalar 1 mm dan 6-8 mm gacha o‘sadi[https://b-technology.pro/ru]. Katta qanotli va yengil ko‘zli Chrysopa carnea, oltinko‘z deb nomlanadi, ko‘pincha issiqxonalarda va ochiq havoda o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Oltinko‘zning imagosi yirtqich emas, balki nektar, asal va gulchanglar bilan oziqlanadi. Biroq, dantelli lichinka juda ochko‘z va zararkunandalarning tarqalishini bostirishda samarali. Bitta lichinka kuniga 50 tagacha shira yeyishi mumkin. Bundan tashqari, u go‘shtli hasharotlar, tripslar, oq pashshalar va mayda tırtıllar bilan ovlashi mumkin. Chrysopa carnea turli sabzavot, meva va manzarali ekinlarda, ayniqsa yuqori haroratlarda va yoki beqaror nisbiy namlikda qo‘llaniladi, chunki uning faoliyati haroratga kuchli bog‘liq va ozgina namlikka bog‘liq [https://www.biobestgroup.com/ru/biobest]. Chrysopa carnea lichinkalarini etishtirish uchun sun'iy parhez, tijoratda oson sotib olinadigan ingredientlardan iborat (5 g asal, 5 g shakar, 5 g oziq-ovqat xamirturush bo‘laklari, 6 g achitqi fermentativ gidrolizat, 1 g kazein fermentativ gidrolizat, 10 g tuxum sarig‘i va 68 ml. distillangan suv) ishlab chiqilgan. Ratsionda C. carnea lichinkalarining ketma-ket uch avlodi yetishtirildi, lichinka rivojlanishi Sitotroga cerealella tuxumlari bilan oziqlanganda 8,8 kunga nisbatan 11,7 kun davom etdi va pupa vazni mos ravishda 11,3 mg ga nisbatan 10,6 mg ni tashkil etdi. Ushbu foydali artropodni ommaviy ishlab chiqarishda parhez qo‘shimcha lichinka oziq-ovqat sifatida foydali bo‘lishi mumkinligi taklif etiladi[]. 19 Chrysopa carnea ning 10 geografik populyatsiyasi bilan olib borgan tadqiqotlarimizga asoslanib, biz ushbu yirtqichni o‘z ichiga olgan biologik nazorat dasturlarida Shimoliy Amerikaning sharqiy va o‘rta-g‘arbiy qismidan kelib chiqqan "sof" karnea zaxirasidan foydalanishni tavsiya qilamiz. C. carnea ning ikkita shtammidan (irqlari yoki biotiplari) - karnea va mohave - karnea Shimoliy Amerikaning sharqiy va g‘arbiy qismidagi tijorat ekinlarini biologik nazorat qilish uchun eng yaxshi tanlovdir, chunki (1) uning ovipozitsiyasidan oldingi davri taxminan bir yarimga uzoqroq. Mohave dan farqli o‘laroq, (2) karnea shtammining hech bir jinsi muvaffaqiyatli juftlashish va tuxum qo‘yishni boshlash uchun o‘ljaga muhtoj emas, (3) karneaning tuxum qo‘yishini dalada mavjud oziq-ovqat spreylarini qo‘llash orqali oshirish mumkin va (4) karnea samarali. tijorat asosida ommaviy tarbiyalash. Oltinko‘zlar g‘arbiy qirg‘oqdagi cheklangan hududlar bilan cheklangan. Oziq-ovqat bilan bog‘liq yozgi diapauzaga kirishi mumkin bo‘lgan bu poyga, yozda o‘lja paydo bo‘lishi juda o‘zgaruvchan bo‘lgan mahalliy o‘simliklar hukmron bo‘lgan qishloq xo‘jaligidan tashqari vaziyatlarda g‘arbiy sohilda biologik nazorat qilish uchun ko‘proq mos keladi[29: 595-599 b]. Mamlakatimizda issiqxona, sabzavot, ko‘kat va manzarali ekinlariga tushadigan bitlar, o‘rgimchakka va boshqalarga qarshi kurash olib borishda oltinko‘zlarni mavsumiy chiqarish usulini muvoffaqiyatli qo‘llashga doir misollar anchagina. Ochiq maydondagi tajribalarda bu usulning muqarrar ijobiy natijalar berishi tasdiqlangan[19. 44-45 b. 22. 17-19 b.]. S.N.Alimuxumedov, B.P.Adashkevich ma’lumotiga ko‘ra (1991) g‘o‘zaning asosiy zararkunandalariga qarshi kurashda oltinko‘zlarning samaraliligini sinash borasida olib borilayotgan tadqiqotlar o‘tkazilgan. Har bir o‘rimdan keyin entomofaglarning soni bedada kamayadi va beda o‘sishi bilan soni yana ko‘paya boshlaydi[50. 61-63 b; 36. 25-28 b; 39. 77-79 b.]. Dalalardan tashqari oltinko‘zning issiqxonalarda ham samarasi o‘rganilgan. Oltinko‘zlar bu sharoitda tripslarni, lekin undan oldin oltinko‘zni o‘rgangan olimlar bor. 20 Fotoperiodning past haroratlarda hasharotlarga ta'sirini aniqlash uchun Chrysopa carnea ning diapauzada yotgan urg‘ochilari 3 oy davomida (noyabr- yanvar) sovuq (7 ° ± 2,5 ° C) va uzoq yoki qisqa kunlik sharoitlarida saqlandi. Keyin ular qisqa kunlik sharoitda 25 °C da jonlantirildi. Namunalar tuxum qo‘yadigan urg‘ochilarning tez-tezligi, tuxum qo‘yishdan oldingi va keyingi davrning davomiyligi va urug‘lanish darajasida sezilarli darajada farq qildi. Barcha ko‘rsatkichlar qisqa kun sharoitida sovutilgan hasharotlarning reproduktiv faolligini sezilarli darajada oshirdi. Shunday qilib, C. carneaning yetuk zotlari sovuqda fotoperiodni sezishi tasdiqlandi. Sovuqda qisqa fotoperiodning harakati keyingi tuxum qo‘yishni buzmaydi; aksincha, u kelajakda yaxshi ko‘payishiga yordam beradi, aftidan, shuningdek, fotoperiod o‘zgarishlar tufayli. Qisqa kunlik fotoperiod issiq haroratda faollashuvi tezlashsada, sovuq haroratda diapauzaning rivojlanishiga imkon beradi[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov]. O‘rtacha parvoz masofasi shamol tezligi, parvoz yo‘nalishi va tezligi va parvoz davomiyligi funktsiyasi sifatida baholandi. O‘rtacha migratsiya masofasi kechasiga 40 km. Hatto shamol bo‘lmasa ham, yangi paydo bo‘lgan urg‘ochi tuxum qo‘yishdan bir necha kilometr oldin ko‘chib o‘tishi mumkin. "Majburiy migratsiya" strategiyasi Oltinko‘zlarning yashash muhiti sifatining o‘zgarishi oldindan aytib bo‘lmaydigan va keskin bo‘lgan muhitda rivojlanishiga imkon beradi deb taxmin qilinadi[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov]. Oltinko‘z lichinkalari uzoq vaqtdan beri mayda, yumshoq tanali artropodlarning majburiy yirtqichlari ekanligi ma'lum bo‘lsa-da, ularning kattalarining ovqatlanish odatlari hech qachon batafsil o‘rganilmagan. Boshqa tomondan, bir nechta boshqa turdagi katta yoshli lichinkalar, shu jumladan C. carnea Stephens, bunday ovqatni qabul qilmaydi, garchi bir nechta boshqa moddalar osongina iste'mol qilinadi. Finney (1948) birinchi bo‘lib biologik nazorat uchun C. karneani ommaviy yetishtirish usullarini ishlab chiqdi va faqat asalli parhez tuxum qo‘yish tezligi juda past bo‘lishini aniqladi, ammo qachon. Oziq- ovqat mahsuloti asal bilan to‘ldirilganda ancha yuqori darajaga erishildi. Neumark (1952) shira nektaridan foydalangan holda xuddi shunday "yuqori" tuxum qo‘yish 21 tezligini qayd etgan, Sundby esa kattalarni saqlashda va asal va parhez bilan oziqlangan urg‘ochilardan maqbul miqdorda tuxum olishda muvaffaqiyat qozongan. Finney kabi ommaviy parvarishlash usullari tejamkor emasligi isbotlandi, chunki asal shudringining yetarli zaxirasini olish qiyin edi, Hagen bir nechta alternativalarni o‘rgandi. Asal yoki qiyom bilan oziqlangan kattalar samaradorligidagi farq miqdoriy yoki sifat jihatidan farq qilmasligini aniqladi[45; 77-79 b]. Arizona shtatidagi harorat bilan boshqariladigan shkaflarda o‘zgaruvchan va doimiy haroratning Oltinko‘zning yetuk bo‘lmagan bosqichlari davomiyligiga ta'siri bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazildi. Tuxum bosqichi 15 ° C da 13 kundan 35 ° C da 3 kungacha o‘zgarib turadi, 7,8 ° S chegaradan yuqori 75 ± 4 daraja-kun talab qilinadi. Lichinka bosqichi 15 ° C da 4 haftadan 30 ° C da 1 haftagacha o‘zgarib turadi, 8,3 ° S chegaradan yuqori 165 + 9 daraja-kun talab etiladi. Birinchi bosqich eng uzoq davom etdi, keyin uchinchi, keyin esa ikkinchi; har bir rivojlalanishning o‘rtacha davomiyligi 2-4 kun edi. Erkaklar va urg‘ochilar uchun yashash bosqichi 20 ° C da 13-14 kundan 20 dan 35 ° C gacha bo‘lgan haroratda 6-7 kungacha o‘zgarib turadi, 9,4 ° S chegaradan yuqori 131 + 29 daraja-kun talab etiladi[28. 31- 35 b; 47. 78-81 b.]. Oltinko‘zlar kamida 100 kilogertsgacha bo‘lgan ultratovush chastotalarini sekundiga 150 tezlikda impulslarning takrorlanish tezligida modulyatsiyalangan holda sezishi mumkin. Retseptor joylari - oldingi qanotlar venasida ikki tomonlama kichik shishlar[52. 45-48 b; 28. 89-92 b]. Bitlarga qarshi kurash ishlari zararkunandalarning ommaviy tusda ko‘payishiga g‘ov bo‘lganidan tashkiliy-xo‘jalik, agrotexnik tadbirlardan hamda kimyoviy usulda kurashishdan iborat bo‘ladi. Bitlarga qarshi qo‘llaniladigan amfesidlarga nisbatan bardoshliligiga alohida e’tibor berish payti keldi, chunki bu jarayon paxtachilikda tobora avj olmoqda. Bu faktlar o‘simliklarga tushgan bitlarda bardoshlilik xususiyatini pasdo bo‘lishini nazorat qilish zarurligini, zararkunandaning chidamliligi populyasiyalari xosil bo‘lishini oldini olish choralarini ko‘rish kerakligini ko‘rsatadi. 22 Afiditlar rotasiyasi sxemalarini yaratish ana shu maqsadga erishishning asosiy vositasi xosoblanadi. Biroq bitlarning turli xil birikmalarigi nisbatan kross va multirustentlik xosil qilish xususiyati, shuningdek bitlargina emas, balki boshqa zararkunandalarga qarshi kimyoviy vositalar qo‘llash xajmlari qisqarishi tufayli bunda muayyan qiyinchiliklar tug‘iladi. Lekin afiditlar ishlatish miqdorini kamaytirish uchun entomofaglarni tabiiy ravishda quyish katta axamiyatga ega ekanligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Bitlarga qarshi kimyoviy kurash o‘tkazish uchun xar bir dalada bitlari bilan foydali xashorotlar nisbatini aniqlash lozim. Bitlarning sonini kamaytiradigan kushandalar e’tiborga sazovor bo‘lmoqdalar[40. 19-22 b; 36. 25-28 b; 39. 77-79 b]. Bitlardan va tripslardan tashqari g‘o‘zaga bo‘g‘imoyoqlilar tipiga mansub, kanalar sinfiga mansub zararkunandalar g‘o‘zani so‘rib nobud qilish mumkin. Bular ichida biologik kurash, kimyoviy va agrotexnik kurash choralari bor[12. 23- 25 b; 30. 55-58 b]. Biologik kurash choralaridan xozirgi kunda bularga qarshi bir necha tur entomofag, yirtqich va parazitlar qo‘llanilmoqda. Bularning ichida trixogramma, oltinko‘z, gabrobrakon, ekonomik bezarar darajada yetkazilmoqda[42. 17-20 b; 16. 39-41 b; 47. 38-39 b]. Xozirgi kunda zararkunandalarning tashqi muhitga issiqqonli xayvonlariga va insonlarga zararsiz, lekin zararkunandalarni kamaytirish maqsadida O‘zbekiston olimlari katta izlanish olib bormoqdalar. B.A. Sulaymonovning kuzatishicha (2001 y.) g‘o‘za zararkunandalar bilan barcha rivojlanish bosqichlarida zararlanadi. Bu zarar ayniqsa, g‘o‘zaning dastlabki rivojlanish davrida ko‘proq kuzatiladi. Bular orasida so‘ruvchi zararkunandalardan o‘simlik bitlari va trips alohida o‘rin tutadi. B.A. Sulaymonovning tavsiyasiga ko‘ra, shira bitlari o‘rgimchakkana, trips, O‘zbekistonning barcha viloyatlarida deyarli uchraydi. Ularni nafaqat g‘o‘za xosildorligini, balki yetishtirilgan paxta xom-ashyosining sifatini ham bo‘zadi[41.37-38]. 23 G‘o‘za zararkunadalar bilan ko‘p zararlanadigan ekinlardan biri xisoblanadi. Professor V.V. Yaxontov g‘o‘za bilan oziqlanadigan umrtqasiz xayvonlarning 772 turidan iborat, butun dunyo faunasining uncha to‘liq bo‘lmagan ro‘yxatini tuzib, 1931 yilda ularga bergan edi. Bulardan 751 turi xashorotlardir. V.V. Yaxontev tomonidan 219 turi O‘zbekiston sharoitida g‘o‘zaga tushishi aniqlangan. Mazkur turlardan juda oz qismi 10 ta turi doimo jiddiy zarar yetkazadi, qolgan qismi ikkinchi darajali xisoblanib, ayrim yillari sharoit qulay kelganda g‘o‘zaga jiddiy zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan zararkunandalardan shira, trips, o‘rgimchakkana va xokazolar[48. 76-79 b]. Oltinko‘zlar Chrysopidae oilasiga mansub (Neuroptera: Chrysopidae) faol yirtqich hasharotlar, asosan lichinka davrida. Oilaning ba'zi a'zolari quruqlikda yashaydilar. Oilaning barcha lichinkalari oziqlanishga qaratilgan hasharotlar. shira, oq qanot (Homoptera); thrips (Thysanoptera) va ko‘pchilik zararkunandalar kabi nisbatan yumshoq tanali artropodlarning tuxumlari bilan oziqlanadi. Chrysopidae lichinkalarining ozuqaviy ekologiyasi va ozuqaviy tarkibini bilish ularning tabiiy ekotizimlar va agroekotizimlardagi xatti-harakatlarini tushunish uchun zaruriy shartdir. Bu, shubhasiz, biologik kurashda muvaffaqiyat darajasini oshirishga ta'sir qiladi[35. 66-67 b]. Chunki, kimyoviy usul qanchalik samara bermasin, uni o‘ziga xos salbiy tomonlari bor. Bu uslubning qator vositalari, xususan ko‘pchilik kimyoviy moddalar inson salomatligi, issiqqonli hayvonlar va atrof muhit uchun, shuningdek barcha foydali hasharotlar, ya’ni – biologik agentlar uchun zararli va havflidir. Shuning uchun ham chidamli navlarni yetishtirish bilan bir qatorda xasharot va kanalar tushgan maydonlarda biologik usuldan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi [51. 56-59 b]. Ushbu maqolasida hasharotlarning oziqlanishi ekologiyasi, o‘ziga xos oziqlanish talablari, yarim tabiiy, tabiiy va kimyoviy parhez qo‘llanilishi, ovqat hazm qilish tizimidagi morfologik xususiyatlar, parhez tarkibi, ferment faolligi va oziqlanish mexanizmi haqida qisqacha ma'lumot berilgan [ https://dergipark.org.tr ]. 24 Voyaga etgan dantel qanotlari uzunligi 23-30 mm, ingichka va sariq-yashil rangga ega. Ularning katta, mayda tomirli qanotlari bor. Tuxumlar shaffof pedikellarda o‘tiradi va yashil oqdan oq ranggacha. Lichinkalarning katta jag‘lari va yaxshi rivojlangan oyoqlari bor. Lichinka tanada ikkita jigarrang tasmasi bo‘lgan krem rangli. Lichinkaning oxirgi bosqichi dumaloq oq pillaga aylanadi. Hujum qilingan shira qoldiqlarini aniqlash qiyin [39: 38-42 b] . Oltinko‘z mahsulotida dantelli lichinkalar mavjud. Ular shira yeyishni afzal ko‘radilar, lekin boshqa hasharotlar va oqadilar, hatto foydali hasharotlarni ham iste'mol qilishlari mumkin. Voyaga yetgan oltinko‘z qanotlari gulchang, nektar va asal shudringi bilan oziqlanadi. Lichinkalar asosan tunda faol bo‘lib, o‘simlik ostida yashirinadi. Ular o‘ljani ushlab, hazm qilishni ta'minlaydigan qiladilar. Keyin o‘lja quruq holda so‘riladi. Lichinka har xil o‘lchamdagi o‘rtacha 300-400 ta shira yeydi [24: 44-48 b] . Oltinko‘zlar issiqxonalarda va yopiq o‘simliklarda, shuningdek, umumiy yashil maydonlarda tashqarida shiraga qarshi va daraxtzorlardagi o‘simlik shiralariga qarshi ishlatiladi. Mahsulot yuqori o‘sadigan ekinlarda foydalanish uchun mos emas. Shuni yodda tutingki, ayniqsa issiqxonalarda foydalanilganda, oltinko‘z boshqa biologik nazorat vositalarini yeb qo‘yishi mumkin. Shiradan tashqari, oltinko‘z boshqa zararkunandalarni ham yeyishi mumkin, masalan, mealybugs, whitefly yoki trips. Oltinko‘z asosan tez tozalash kerak bo‘lganda ishlatiladi[https://entocare.nl]. Chrysoperla canea va Chrysopa septempunctata o simtalarida o ljaʻ ʻ turlarining rivojlanish vaqtlari, o lim foizi, iste mol darajasi, uzoq umr ko rish, ʻ ʼ ʻ hosildorlik va hayot jadvali parametrlariga ta siri quyidagi shiralarga Aphis ʼ gossypii, Sitobionipals qo‘llash yordamida o rganilgan. Laboratoriya sharoitida. ʻ Ma'lumotlar shuni ko‘rsatdiki, ikkita oltinko‘zning tuxumdan chiqishidan yetuk zot bo‘lgan umumiy rivojlanish vaqti sinovdan o‘tgan to‘rtta shira turida o‘stirilganda sezilarli darajada farq qilgan. Oltinko‘z tuxumdan chiqqandan boshlab yetuk zot paydo bo‘lgunga qadar A. gossypii bilan oziqlanganda 6,5% dan 19,5% gacha bo‘lgan. Sinovdan o‘tkazilgan ikkita oltinko‘zning lichinka bosqichi A. gossypii, 25 keyin S. avenae, R. maidis va A. nerii afzal ko‘rishi aniqlangan. Kuniga bir lichinka uchun iste'mol qilingan shiraning o‘rtacha soni ham sezilarli darajada farq qilgan. Oltinko‘zning iste'mol darajasi hisobga olingan holda. Oltinko‘zlar ko‘proq iste'mol qilingan va eng yuqori iste'mol darajasi A. gossypii da o‘stirilganda olingan. Voyaga yetganlarning uzoq umr ko‘rishi urg‘ochilarning unumdorligi ozuqa turlariga qarab farqlangan[29;239-245 b]. Katta yoshli oltinko‘z, Chrysoperla cornea (Stephens) (ilgari Chrysopa carnea nomi bilan tanilgan) Kaliforniyaning to‘rtta okrugidagi har biri taxminan 200 dan 500 km gacha bo‘lgan beda dalalaridan yig‘ilgan. Yetuk zotlar, lichinkalar va tuxumlarni tekshirish usullari ishlab chiqilgan. Voyaga yetganlar va lichinkalar piretroidlarning daladagi ta’siriga juda chidamli edi[55; 1-32 b ]. Hozirgi vaqtda zararkunandalarga qarshi kompleks kurashda oltinko‘z populyatsiyalarni shira yirtqichlari sifatida manipulyatsiya qilish uchun sintetik attraktorlardan foydalanish qo‘llaniladi. Ushbu tadqiqot ilgari Chrysoperla carnea kompleksini jalb qilish uchun topilgan gulli birikmalardan va birinchi marta shira jinsi feromon komponentlaridan (1R,4aS,7S,7aR)-nepetalaktol va (4aS,7S,7aR) o‘z ichiga olgan sintetik yemni o‘rganadi. Sintetik gulli o‘lja Oltinko‘zlarning ikkala jinsini o‘ziga tortadi[ 53. 1374-1379 b ]. Katta yoshli Oltinko‘zning ozuqa ratsionida turli xil miqdordagi turli xil oqsillarning ta'sirini aniqlash uchun laboratoriya tadqiqotlari o‘tkazildi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, oqsillar urug‘lanish, unumdorlik va ommaviy yetishtirish uchun barcha biologik parametrlarida muhim rol o‘ynaydi. Sinov qilingan oqsillar: Kazein, Protein gidrolizati, Torula xamirturushi va Nu lure. Ushbu oqsillarning barchasi laboratoriyada to‘rtta konsentratsiyada, ya'ni dietada 1, 3, 5 va 7 mg / ml sinovdan o‘tkazildi. Nu lure, so‘ngra oqsil gidrolizati (nazorat dietasi) bilan oziqlanadigan katta yoshlilarda sezilarli darajada yuqori mahsuldorlik 785,12±25,7, tuxumlarning unumdorligi 89,23±0,36% va tuxum qo‘yish muddati 42,13±1,11 kun uzoqroq bo‘lgan. Katta yoshdagi (Nu lure 5ml) dietani iste'mol qilishdan hosil bo‘lgan F1 nasli lichinkalari eng qisqa lichinka davriga ega bo‘lib, barcha rivojlanish bosqichlarini eng qisqa vaqt ichida yakunladi. Proteinlarning 26 turli konsentratsiyasida o‘stirilgan hasharotlar. Hasharotlar tuxumdan yetuk zotgacha omon qolishi, urg‘ochi (%) va lichinka vazni (g) past va yuqori protein konsentratsiyasi bilan solishtirganda turli xil ozuqalarda yashashi kuzatilgan[55.1491.1497 b]. Chrysoperla carnea (Stephens) (Neuroptera: Chrysopidae) yumshoq tanali hasharotlarning hammaxo‘r yirtqichidir. Hujum tezligi uch bosqichda sezilarli darajada farq qilmadi, uchinchi bosqich uchun maksimal hujum tezligi sezilarli darajada yuqori edi. Oltinko‘zning birinchi lichinka davrining ishlov berish vaqti uchinchi bosqichga qaraganda yuqoriroq bo‘lishi kuzatilgan. O‘simlik bitlari oltinko‘zning barcha lichinka bosqichlari uchun oziq-ovqat manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, yirtqichning uchinchi lichinka bosqichi o‘simlik bitlari zichligini kamaytirishda eng samarali bo‘lgan. Ushbu natijalar C. carnea lichinkalari barqaror qishloq xo‘jaligida O‘simlik bitlarining nazoratiga hissa qo‘shishi mumkinligini ko‘rsatadi[https://sciprofiles.com/profile/1251406]. Oltinko‘z agrobiosinozda muayyan tutishga qaramay yuqori harorat va havo nisbiy namligining pastligi, tabiiy kushandalar, go‘zani har xil kimyoviy pestisidlar bilan ishlash davrida ularning anchasi qirilib ketadi. Hozirgi davrda oltinko‘zlarni laboratoriyada tabiiy hamda sun’iy ozika muhitlarda yoppasiga ko‘paytirish uchun sitatroga kapalaklarinng endigina olingan yoki qizargan tuxumlardan yaxshigina foydalanilmokda. Oltinko‘zlar ommaviy tusda ko‘paytirilganda uning har bir rivojlanish davri uchun o‘rtacha sutkalik harorat va havo namligi tegishlicha bo‘lishini hisobga olish lozim[33. 45-48 b; 22. 39-42 b]. Oltinko‘zni urchitish texnologiyasi lichinkalar uchun ozuqa tayyorlash, tuxumlarni inkubasiya qilish, lichinka va ulg‘aygan hasharotlarn tarbiyalash, tuxum olish va yigishtrish va olingan biomateriallarni saqlash ishlarni o‘z ichiga oladi. Oltinko‘zning shunday xususiyati borki, u hayot davomida g‘o‘zadan bedaga o‘tib ketishi mumkin. Bu entomofagga xamisha ozuqa bo‘lishi lozim. (Internet ma’lumoti). Olimlarning ko‘rsatishiga qaraganda, g‘o‘za dalalariga beda dalalari 27 yaqinligida 60% imago, beda dalasi o‘zoqligida 35% imago aktiv fazada bo‘ladi [19. 23-24 b]. Tabiatda oltinko‘z beda dalasida mart oxirida paydo bo‘ladi. Birinchi o‘rimdan keyin, may oyining o‘rtasida oltnkuz g‘o‘zaga o‘tadi. Ho‘zada oltinko‘zni soni bedaning ikkinchi o‘rimidan keyin ko‘payadi. Oltinko‘z imagolari kompodeyasimon oldingi qismi ingichka, uch marta po‘st tashlaydi. Oxirgi po‘st tashlashi nilla ichida o‘tadi. Xujani tanasini teshganda oltinko‘z o‘z fermenti so‘lagini chiqaradi va natijada zararkunandani paralich qiladi. Tepada aytilgan ma’lumotlarga ko‘ra oltinko‘z qishloq xo‘jalik o‘simliklarni so‘ruvchi zararkunandalarni samarali entomofagidir. 28 II bob. Tadqiqot materiallari. Oltinko‘z entomofagini Toshkent davlat agrar universiteti Samarqand filiali biolaboratoriyasida ko‘paytirilib, ularni samaradorligini o‘rganish maqsadida O‘zbekistonda g‘o‘zaning asosiy so‘ruvchi zararkunandalaridan bo‘lgan katta g‘o‘za biti, (Asugfhos gossupii M) hisoblanib, bulardan tashqari oddiy o‘rgimchakkanalar jiddiy zarar yetkazadi. Tajriba davomida Oltinko‘z entomofagini laboratoriya sharoitida ko‘paytirildi va ko‘paytirilgan entomofaglarni g‘o‘zani so‘ruvchi zararkunandalaridan beda va akatsiya biti, (Aphis sgascivora medicaginis Kosh) kata g‘o‘za biti, (Asugfhos gossurii Mogdy) hisoblanib, bulardan tashqari oddiy o‘rgimchakkanalar (Tetronicsus uritetci) qo‘llash samaradorligi o‘rganildi . Tadqiqotlar uslublari. G‘o‘zani so‘ruvchi zarrakunandalarining 2021-2022 yillar davomida o‘rganildi. Tajriba uchun ekin maydonida kichik tadqiqot ishlari olib borilishiga doir tavsiyalar asosida tayyorlandi[43.]. Kichik dala tajribasini o‘tkazish uchun o‘simlik ekilgan maydon tanlab olinib, u yerda tadqiqotlar olib borildi. Tajribadagi o‘simlik zararkunandalariga qarshi faol qo‘llanilgan vositalarning biologik samaradorligi Abbot (1925) tenglamasi yordamida aniqlandi. S = ● Av-Va 100 Av bunda: S - biologik samaradorlik, % A - zararkunandaning tajriba maydonida ishlov o‘tkazilishiga qadar bo‘lgan miqdori, dona; a - ishlov o‘tkazilgandan so‘ng zararkunandalar miqdori, dona; V - zararkunandaning nazorat maydonida ishlov o‘tkazilishiga qadar bo‘lgan miqdori, dona; v - ishlov o‘tkazilgandan so‘ng zararkunanda miqdori, dona. 29 Biolabaratoriyada oltinko‘z entomofagini bugungi kundagi eng zamonaviy usullardan foydalangan holda takomillashtirilgan usulda ko‘paytirish va qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkundalari o‘simlik bitlari va o‘rgimchakkanaga qarshi qo‘llashda eng maqbul muddat va me’yorlarini o‘rganish hamda samaradorligini oshirish yo‘llarini izlashdan iborat. Yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun quyidagi maqsadlar belgilandi. - biolabaratoriya sharoitida oltinko‘z entomofagini takomillashgan samarali ko‘paytirish usulini o‘rganish; - biolabaratoriyada ko‘paytirilgan oltinko‘z entomofagini o‘simlik bitlariga qarshi ozuqa bilan (toza asal) emagoni oziqlantirib qo‘llash va samaradorligini o‘rganish; - biolabaratoriyada ko‘paytirilgan oltinko‘z entomofagini o‘rgimchakkanaga qarshi har xil nisbatlarda va tabiiy ozuqa bilan boqilmagan hamda boqilganlarini qo‘llash orqali samaradorligini o‘rganish; - eng yuqori biologik samara bergan nisbatlarini aniqlab, kerakli xulosa va takliflar berish. 30 III BOB. ASOSIY QISM 3.1. Oltinko‘zni biologiyasi va zararkunandalarga qarshi qo‘llash samaradorligi. Oltinko‘z (Shgusora sagnyea Steph) avlodiga mansub Yevropa, Osiyo, Amerikaning tabiiy iqlim sharoitida keng tarqalgan. Shunday bo‘lsada hozirgi davrda mamlakatimizda oltinko‘zning 20 dan ortiq turlari ma’lum. Oltinko‘z tillasimon och yashil tusli hashoratdir. Uning qanotlari och yashil tusga ega bo‘lib, qanotlari yoyilganda 20 dan 50 mm gacha yetadi. Mo‘ylovlari tuksimon, peshonasi yassi bo‘ladi. Yorug‘lik tomon yaxshi uchadi. Endigina tashlagan tuxumlari och yashil tusli bo‘ladi, keyinchalik asta- sekin qorayadi. Oltinko‘z urg‘ochilari tuxumlarni g‘o‘zaning bargiga yoki shona tuganaklariga bittadan yoki to‘p-to‘p qilib, maxsus ipchaning ustiga ko‘yadi. Oltinko‘z lichinkasi gavdasining old va orqa tomoni ixcham bo‘lib tez yugurishga moslashgan. Oltinko‘z lichinkalari yirtqich hayot kechiradi. Ular nihoyatda xo‘ra bo‘ladi. Joydan-joyga tez ko‘chish va a’lo darajada izlanish xususiyatlariga ega. Juda hammaxo‘r bo‘lib, bo‘g‘imoyoklilarning 70 ziyod turlari bilan, shu jumladan, kanalarning 11 turi bilan oziqlanadi. Oltinko‘zning hayot kechirish davr quyidagicha kechadi. U imago fazasida va qisman pilla ichidagi g‘umbak holida tuprok kesaklar, o‘simlik qoldiqlari ostida, daraxt va bino yoriqlari kavaklarida qishlaydi. Qishlab chiqqanlari erta bahorda havoning harorati 11° S bo‘lishi bilan jonlanadi. Oltinko‘zning yaxshi xususiyatlardan biri tuxumlarni o‘simlik bitlari eng ko‘p bo‘lgan joylarga, ya’ni lichinkalari chiqishi bilan oson ozuqa topadgan yerlarga qo‘yadi. Bitta urg‘ochi oltinko‘z bir kunda 60 - 65 ta va butun umri davomida 500-800 tagacha tuxum ko‘yadi. O‘zbekiston sharoptida 4-5 avlod beradi. Paxta maydonlarda bahorning dastlabki oylarida o‘rtacha xar 100 tup g‘o‘za o‘simligida 8-15 ta imago, 20 -25 ta tuxum. 2-5 lichinka va 1 - 2 g‘umbak sanash mumkin bo‘lsa, g‘o‘zalarga yoppasiga suv berila boshlaganda, ya’ni iyun, iyul oylarida har 100 tup go‘zada 800-1000 tagacha imago, 1200-1300 ta tuxum, 75- 100 ta lichinka va 25 - 30 ta g‘umbak sanash mumkin. 31 Oltinko‘z agrobiosinozda muayyan tutishga qaramay yuqori harorat va havo nisbiy namligining pastligi, tabiiy kushandalar, g‘o‘zani har xil kimyoviy pestisidlar bilan ishlash davrida ularning anchasi qirilib ketadi. Hozirgi davrda oltinko‘zlarni laboratoriyada tabiiy hamda sun’iy oziqa muhitlarda yoppasiga ko‘paytirish uchun sitatroga kapalaklarinng endigina olingan yoki qizargan tuxumlaridan yaxshigina foydalanilmokda. Oltinko‘zlar ommaviy tusda ko‘paytirilganda uning har bir rivojlanish davri uchun o‘rtacha sutkalik harorat va havo namligi tegishlicha bo‘lishini hisobga olish lozim. Birinchi yoshdagi lichinkalar uchun havo namligi 80 %, havo harorati 25° C bo‘lish maqbul hisoblanadi. Ikkinchi va uchinchi yoshdagi lichinkalar hamda g‘umbak oldi holati haroratlarining keng diapazonida (20-30°C) va 50 - 80 % namlikda muvaffaqiyatli rivojlanadi. Ulg‘aygan hasharotlar rivojlanishi uchun maqbul bo‘lgan yuqori darajada bo‘ladi. Bunda u eng uzoq (80-85 kun) umr kechiradi va ko‘pi bilan 700 tagacha tuxum qo‘yadi. Bizning ma’lumotlarga karaganda oltinko‘z tuxumlarining rivojlanish davomiyligi haroratga qarab 3 sutkadan 7 sutkagacha boradi. Lichinka 15-28 kun, g‘umbak esa 8-17 kun rivojlanadi. Ulg‘aygan hashoratlar 30 kungacha yashaydi. Bir avlodning rivojlansh davri o‘rtacha 50-52 kunni tashkil etadi. Oltinko‘z tabiatda uchraydigan eng foydali hammaxo‘r hasharot bo‘lib, pardaqanotlilar avlodiga mansubdir. Oltinko‘zning kapalagi, shirani o‘rgimchakkana va uning tuxumini, tripslarni ko‘sak qurti kapalagi qo‘ygan tuxumini va kichik yoshdagi qurtlarini kemirib hamda o‘simlik shirasi nektari bilan oziqlanadi, uning lichinkasi kuldirgichsimon bo‘lib, g‘o‘zadagi, sabzavotdagi, bog‘lardagi va boshqa ekinlardagi hamma so‘ruvchi va kemiruvchi zararkunandalar bilan ovqatlanib hayot kechiradi. Qishloq xo‘jalik ekinlarning zararkunandalariga qarshi kurash usullaridan foydalanish qator shart-sharoitlarga bog‘liq. Bunda ekinlarning turi, zararkunandalarning biologik xususiyatlari qo‘llaniladigan chora-tadbirlari, o‘simliklarining rivojlanish fazalari, usulni qo‘llash joyi, usulning texnologiyasi, zararkunandalarning turi va soni, o‘simliklarni zararlash darajasi va amalga 32 oshiriladigan tadbirning iqtisodiy hamda biologik samarasini hisobga olish zarur. (Xalilov K.X. Ulmasbaeva R.Sh. va boshqalar, 2007). Zararkunandalarning rivojlanishini oldidan bilish ishlarini tashkil etish, kurash ishlarini aniqlab amalga oshirish, ishlov beriladigan maydonlar hajmini aniqlash. Tadbiq etiladigan uslubning samarasini yanada oshiradi. Kurash chora- tadbirlarini amalga oshirishda quyidagi asosiy yo‘nalishlarga e’tibor qaratish lozim: Zararli organizmlarning tabiiy sharoitini hisobga olib, ularning ommaviy ko‘payishi va rivojlanishiga imkoniyat yaratish, iqtisodiy zarar yetkazadigan chegaralardan chiqarmaslik zarur. Qishloq xo‘jalik o‘simliklarining o‘sishi va rivojlanishi uchun qulay shart- sharoityaratish, ilg‘or texnologiyani tadbiq etish, kasallik va zararkunandalarga chidamliligini oshirish natijada zararkunandalar xavfi eng kam bo‘lishiga sharoit yaratish. Zararkunanda bilan zararlangan qishloq xo‘jalik ekin zararlangan qishloq xo‘jalik ekin maydonlaridan ularning boshqa xududlarga, bir fermerdan ikkinchi fermer dalasiga tarqalmasligini oldini olish. Zararkunandaning xar xil qishloq xo‘jalik ekinzorlarida ko‘payishiga yo‘l qo‘ymaydigan chora-tadbirlar va uslublarni ishlab chiqish zarur. Ekinzorlarga zarar yetkazayotgan yoki hosilini nobud bo‘lishiga xavf solayotgan zararkunandalarga qarshi keng samara beriladigan usullarini qo‘llash uchun biomahsulotlarni ketma-ket ekish dalalariga qo‘yishni joriy etish. Zararkunandalarga qarshi biologik usul bilan kurashish ularning tabiiy dushmanlari, ya’ni yirtqichlar, parazitlar va kasallik to‘g‘diruvchilardan foydalanishdan iborat. Bu usul hozirgi kunda keng qo‘llaniladi. (№35 http). Biologik usul foydali organizmlarning biologik xususiyatlarini yetarli darajada chuqur bilishga asoslangan. Fanda yangi ma’lumotlar to‘planib borgani sari biologik usulning hosilni zararkunandalardan himoya qilish umumiy tadbirlar kompleksidagi ahamiyati osha boradi. 33 Qishloq xo‘jaligi zararkunandalarning yirtqichlari asosan qushlar, o‘rgimchaqsimonlar va hasharotlar bo‘lishi mumkin. Juda ko‘p zararli hasharotlarni qiradigan yirtqich samarali entomofaglardan oltinkuz. O‘zbekiston sharoitida, ayniqsa, yetti nuqtali oltinkuz (Chrysopa septempunctata Wegrn) va oddiy oltinkuz (Chrysopa carnea steph) ko‘proq uchraydi. Mamlakatimizda issiqxonalarda sabzavot, ko‘kat va manzarali ekinlarga tushadigan bitlar o‘rgimchakka va boshqalarga qarshi kurash olib borishda oltinkuzlarni mavsuni chiqarish usulini muvoffaqiyatli qo‘llashga doir misollar anchagina. Rossiyaning o‘simliklarni himoya qilish ilmiy–tekshirish institutida K.Ye. Voronin va fitopatologiya ilmiy tekshirish instituti G.A.Beglyarov raxbarligida 25 tur oltinkuzning bioekologiyasini o‘rgangan holda, issiqxonalarda oltinkuzni ko‘paytirishni va qo‘llash texnologiyasini ishlab chiqdilar. Mamlakatimizda teplitsa sabzavot, ko‘kat va manzarali ekinlarga tushadigan bitlar o‘rgimchakka va boshqalarga qarshi kurash olib borishda oltinkuzlarni mavsuni chiqarish usulini muvoffaqiyatli qo‘llashga doir misollar anchagina. Ochiq maydondagi tajribalarda bu usulning muqarrar ijobiy natijalar berishi tasdiqlangan. (Bo‘riev, Kimsanbaev, Sulaymonov, 2000). S.N. Alimuxumedov, B.P. Adashkevich ma’lumotiga ko‘ra (1991) g‘o‘zaning asosiy zararkunandalariga qarshi kurashda oltinkuzlarning samaraliliginisinash borasida olib borilayotgan tadqiqotlar o‘tkazilgan. Har bir urimdan keyin entomofaglarning soni bedada kamayadi, va beda o‘sishi bilan soni yana ko‘paya boshlaydi. (Kovalenkov, 1984, Radzivillovskaya, Abduraxmanova, 1982). Dalalardan tashqari oltinkuzning issiqxonalarda ham samarasi o‘rganilgan. Oltinkuzlar bu sharoitda tripslarni, lekin undan oldin oltinkuzni o‘rgangan olimlar bor. Ochiq maydondagi tajribalarda oltinkuz samarali entomofagligini taqiqlab berilgan. 34 Ana shu sharoitda Ch. Carnea turini zararkunandaning soni 150 taga yetganda qo‘llashadi 1:15 nisbatda qo‘llashganda beshinchi kunga borib trips 99%, 1:20 nisbatida 91,6 % nobud bo‘lgan. Babayan G.A., Oganesyan S.B. (1984) oltinkuzga kimyoviy preparatlarning ta’sirini o‘rgandilar va oltinkuzni ishlatish vaqtini ko‘rsatib berdilar. 35 3.2. Oltinko’z entomofagini biolaboratoriyada ko‘paytirish bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari Oltinko‘z tabiatda eng ko‘p tarqalgan foydalai hasharot bo‘lib, uni laboratoriya sharoitida ko‘paytirsa ham bo‘ladi. Laboratoriya sharoitida oltinko‘zni ko‘paytirish uchun uning tabiatda yashayotgan oltinko‘zning kapalagidan foydalaniladi. Buning uchun 3 litrli shisha banka olinib uni yaxshilab yuviladi va sterilizasiya qilinadi. So‘ngra banka ichiga kora materialni o‘zunligi 20 sm kengligi 2-3 sm qilib 3-4 ta qiyilib solinadi, anna shu bankaga 100 dona otalik va onalik 1:5 nisbatda oltinko‘zning kapalagidan terib solinadi. Bu oltinko‘z kapalaklarining oziqlantirish uchun banka ichiga soni qo‘yilgan kora matervalga asal so‘rtib qo‘yiladi, bu asalni shishaning deiorlariga ham so‘rtib qo‘ysa bo‘laveradi. Bundan tashqari oltinko‘z kapalaklarini yaxshi ovqatlanishini ta’minlash uchun yaxshi yetilgan katta yoshdagi mum kuyasi qurtidan o‘zunasi 20sm kengligi 5 sm taxtaga 5-6 tasini ezib surtib qo‘yiladi, bu kapalaklar asal va ezilgan qurti bilan ovqatlanib bir biri otalanadi va qora matoga tuxum kuya boshlaydi. Oltinko‘zning onalik kapalaklari qo‘ygan tuxumlarni har kuni terib olinadi, ana shu terib olingan tuxumni boshqa bir 3 litrli bankaga solinadi. Terib olingan tuxumni boshqa bir bankaga olishdan oldin u bankani yaxshilab sterilizasiya qilanadi va ana shu bankaga zararsizlantirilib quritilgan va 20-30% li suvi shimdirilgan olma qoqidan 3 litrli bankaga 25-30 gr dan solinadi va terib olingan oltinko‘zning tuxumlari ham solinadi va bankaning og‘zi oq mato bilan berkitiladi, hamda rezina ip bilan boylanadi. Banka ichidagi tuxumlardan 3-4 kun ichida mayda lichinkalar chiqa boshlaydi. Bir bankaga 100-200-300-400-500 donagacha tuxum solish mumkin, tuxumlardan lichinkalar chiqa boshlashi bilanoq bankaga solingan oltinko‘zning tuxumi soniga qarab har 3 kunda 1-2-3 g dan har bir bankaga sitatroga solinadi va shu tariqa lichinkalarni boqiladi,natijada sitotroga tuxumi bilan boqilgan oltinko‘zning lichinkasi 5 yoshni 18 - 20 kunda o‘tab olma qoqi ustida g‘umbakka aylanadi. G‘umbakdan havo harorati +28 - 32 0 S namligi 80-85% bo‘lganida 36 kapalaklar uchib chiqadi, bu kapalaklarni alohida bankaga olib yuqorida aytilganidan asal va yetuk qurtni zzib berish yo‘li bilan boqiladi va bir sikl 25 - 30 kunni tashkil etadi. Shu tariqa oltinko‘zni laboratoriya sharoitida kapalagini va lichinkasini ko‘paytirib gektariga 200 - 300 donadan kapalak va 500 donagacha uning lichinkasini kuyib yuborilsa so‘ruvchi va kemiruvchi zararkunandalarning sonini kamaytirishda ijobiy samara beradi. Oltinko‘zning kapalagini dalaga qo‘yib yuborish uchun bankaga solingan oltinko‘z o‘t qopqog‘ini har 50 m yurib ozgina to‘xtab turish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda oltinko‘zning kapalaklari o‘zi uchib chiqib ketaveradi, lichinkalarini zsa har 10 m joydagi g‘o‘zaning va boshqa ekinlarning barg qultig‘iga yoki o‘simlik ustiga 5-6 donadan gormoshkalar yordamida qo‘yib yuborish yaxshi natija beradi. Oltinko‘zni urchitish texnologiyasi lichinkalar uchun ozuqa tayyorlash, tuxumlarni inkubatsiya qilish, lichinka va ulg‘aygan hashoratlarni tarbiyalash, tuxum olish va yig‘ishtirish va olingan biomateriallarni saqlash ishlarni o‘z ichiga oladi. Maxsus ballonlarda saqlanayotgan oltinko‘z tuxumlaridan 25 0 C va 80 % nisbiy namlik bo‘lganida 5-6 kunda lichinkalar chiqadi. Oltinko‘zning urg‘ochilari qora mato yoki qogozga yaxshi tuxum ko‘yadi. O‘tkir pichoqlar yordamida poyalarni kesib, tuxumlar yig‘ishtirladi. 5°C va 60 - 80 % nisbiy namlik oltinko‘z tuxumlarini saqlashning maqbul sharoiti hisoblanadi. Ana shunday sharoitda tuxumlarni 30-35 kun saqlash mumkin. Oltinko‘z urg‘ochilarini diapauzaga kiritish uchun kunlik yorug‘lik 10 soatga qisqartiriladi. Qanotlari rangining yashildan och pushti rangga o‘zgarishi hasharotning diapauzaga kirganini bildiradi. 37 1-rasm. Oltinko‘z lichinkasi va yetuk zoti 2-rasm. Oltinko‘z tuxumi va g‘umbagi. 3-rasm. Oltinko‘z tuxumi. 38 4- rasm. Oltinko‘z lichinkasi. A 39 B 5 - rasm. Oltinko‘z (A-g‘umbagi, B-imagosi). Oltinko‘z hammmaxo‘r kushanda hisoblanib g‘o‘zadagi o‘simlik bitlari, tripslar, o‘rgimchakkana, tunlam kapalaklarining tuxumi va yosh qurtlariga qarshi qiron keltiradi. Lichinkasi yirtqichlik qilib oziqlanadi. Imagosi yirtqich emas, ular tabiatda o‘simlik bitlarini shiralari, o‘simlik gullarining changlari, barg va mevalar ajratmalari bilan oziqlanadilar. Oltinko‘z entomofagini ko‘paytirish liniyasini respublikamizda mavjud bo‘lgan 900 ga yaqin biolaboratoriyalar va biofabrikalarga tajribaviy sanoat miqyosida tadbiq etishga tayyorgarlik ko‘rilmoqda. Bu uskuna qishloq xo‘jaligi ekinlarini zararkunandalariga qarshi qo‘llash uchun respublikamizdagi mavjud biolaboratoriyalarda yoppasiga ko‘paytirilayotgan oltinko‘z entomofagini sifatli va ko‘p miqdorda ko‘paytirishga moslashgan liniyadir. Eski texnologiyada oltinko‘zni ko‘paytirishda ko‘plab 3 litrlik shisha bonkalar zarur bo‘lar edi. Bu uskunaning qo‘llashdagi afzalligi 3 litrlik shisha bonkalarga bo‘lgan extiyoj yo‘qoladi. Toshkent Davlat agrar universitetini “O‘simliklarni biologik himoya qilish ilmiy-tadqiqot markazi”da yaratilgan bo‘lib, ushbu liniyaning bittasida 2500 tadan 3000 tagacha oltinko‘z 40 imagosini saqlash va ularning tuxumlarini olish mumkin. Yana uning afzalligi shundaki, unda maxsus havo almashtirish qurilmasi ham o‘rnatilgan. Ushbu Oltinko‘zni ko‘paytirish liniyasida quyidagi qulayliklarga ega bo‘lish mumkin: - Oltinko‘z entomofagini ko‘paytirish liniyasini qo‘llash ishchi xodimlarining ish unumdorligini oshiradi. - Ishchi kuchi hamda vaqt kam sarflanadi. -Liniya yordamida oltinko‘z entomofagini bonkalarsiz sifatli ko‘paytiriladi. Ushbu liniyada ko‘paytirilayotgan oltinko‘z entomofagi bonkalarda ko‘paytirilganiga qaraganda ancha baquvvat boladi. Sababi ular maxsus probirkalar yordamida har kun terilmaydi. Ularni niniya ichida oziqlantiriladi. Oziqlanib rivojlangan oltinko‘zlar ushbu liniyada tuxum qo‘yib yashaydi. Tuxumlar olinadi va ekin maydonlaridagi zararkunandalarga qarshi tarqatiladi. 6-rasm . ToshDAU “O‘simliklarni biologik himoya qilish ilmiy-tadqiqot markazi”da yaratilgan oltinko‘z ko‘paytirish yangi liniyasi. 41 Keyingi yillarda o‘simliklarni biologik usulda himoya qilishga katta ahamiyat berilayotir. Chunki, kimyoviy usul qanchalik samara bermasin, uni o‘ziga xos salbiy tomonlari bor. Bu uslubning qator vositalari, xususan ko‘pchilik kimyoviy moddalar inson salomatligi, issiqqonli hayvonlar va atrof muhit uchun, shuningdek barcha foydali hasharotlar, ya’ni – biologik agentlar uchun zararli va havflidir. Shuning uchun ham chidamli navlarni yetishtirish bilan bir qatorda hasharot va kanalar tushgan maydonlarda biologik usuldan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mirzaliyeva X.R, ( 1981, 1986) . Bu usulni ijobiy tomonlari ko‘pchilik olimlar tomonidan ko‘rsatib berilgan. Jumladan, S.N.Alimexamedov, B.P.Adashkevich va boshqqalar, O‘zbekistonda o‘simliklarni biologik usulda himoya qilish borasidagi ishlar 1971 yil boshlanganligi va shu dastlabki yilda bu usul 2,6 ming gektarda joriy etilgani, 1980 yilga kelib 1416,1 ming gektarda, 1986 yili 4503,7 ming gektarda va 1987 yilda esa 5227,4 ming gektarda qo‘llanilganini ko‘rsatib o‘tganlar. 2008 yil esa 14.6 mln. gektardan oshib ketgan. Entomafaglar orasida oltinko‘zlar oilasiga mansub hasharotlar alohida o‘rin egallaydi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyoda oltinko‘zning 24 turi aniqlangan. O‘zbekistonda Chrysopa sarnea Steph ., Ch. septempunktata W ., Ch. abbreviata Curt ., Ch. albolineata L ., Ch. vittata W. kabi turlari keng tarqalgan va ko‘plab uchraydi. Oltinko‘z va uning lichinkalari o‘z o‘ljalarini yeyishga nihoyatda o‘ch bo‘lgan va joydan-joyga tez ko‘chib, epchil o‘lja topishga qodir bo‘lgan xo‘randa hasharotlardir. U hammaxo‘r bo‘lib, bo‘g‘imoyoqlilarning 70 dan ziyod turlari shu jumladan, kanalarning 11 turi bilan oziqlanadi. Oltinko‘zni paxtachilik sohasida xususan g‘o‘za o‘simliklarida tarqalgan shira, o‘rgimchakkana va tripslarga qarshi mavsumiy chiqarish yo‘li bilan qo‘llanganda yaxshi samaradorlikka erishiladi. B.P.Adashkevichning ma’lumotlariga ko‘ra oltinko‘z mart-aprel oylarida, o‘rtacha kunlik harorat 10-11 0 C ga yetganda qishlovdan chiqadi va faol hayot kechira boshlaydi. Har bir urg‘ochi entomofag kuniga 65 tagacha, butun umri davomida 500-750 tagacha tuxum qo‘yadi. O‘zbekiston sharoitida 4-5 avlod 42 beradi. Tuxumlarining rivojlanish davomiyligi haroratga qarab 3 kundan 7 kungacha boradi. Lichinka 15-28 kun, g‘umbak esa 8-17 kun rivojlanadi. Bir avlodni rivojlanish davomiyligi 52 kunni tashkil etadi. X.R.Mirzaliyeva tomonidan oltinko‘zni laboratoriya sharoitida ko‘paytirish va uni ochiq dala va issiqxonalardagi zararkunandalarga qarshi qo‘llash uslublari ishlab chiqilgan. Ochiq dala sharoitida shiralar va o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni 1:10 nisbatida qo‘llash tavsiya etilgan. Bunda, ikkinchi yoshdagi lichinkalarni gektariga profilaktika uchun 500 tadan 1000 donagacha chiqarilganda yaxshi natijaga erishilishi aniqlangan. Biz Samarqand viloyatining oqdaryo tumanida yetishtirilayotgan g‘o‘za maydonida oltinko‘zni g‘o‘zaga zarar keltiruvchi o‘simlik bitlari va o‘rgimchakkanaga qarshi qo‘llab, uni samaradorligini o‘rgandik. Kushandani o‘simliklarga bitlar va o‘rgimchakkanalar tushib zararlash davrlarida sun’iy ravishda zararkunanda turlariga qarab turli nisbatda (1:5; 1:10; 1:15 va 1:30) qo‘llab, uning samaradorligi aniqlandi. Olingan natijalar jadvallarda keltirilgan. Jadvallardagi raqamlardan ko‘ringanidek, oltinko‘zni biologik samaradorligi to‘g‘ri oziqlantirib hamda ular nisbatini to‘g‘ri hisoblab tarqatilganda barcha variantlarda ham ancha yuqori bo‘ladi. Xususan, oltinko‘zning ozuqasini to‘g‘ri berish va o‘rgimchakkanaga nisbati 1:10 bo‘lganda, g‘o‘za bitiga qarshi esa 1:5; 1:10 nisbatlarda kushanda chiqarilgandan keyin 14-kunda eng yuqori samaradorlikka erishilgan. 43 3.3. O‘simlik bitlariga qarshi oltinko‘z qo‘llashning samaradorligi. O‘simlik bitlari - Nomopthera turkumiga, Arhididae oilasiga mansub so‘ruvchi mayda hashorat bo‘lib, chala o‘zgarib rivojlanadi. Katta g‘o‘za biti (Asurfhos gossypii Mordy) O‘rta Osiyo va Kavkaz orti mamlakatlarining barcha paxtakor tumanlarida keng tarqalgan. U g‘o‘zadan tashqari mosh, loviyalarga ko‘plab tushadi. Begona o‘tlardan yantoqda ham uchraydi. Katta g‘o‘za biti ancha yirik hashorat, u to‘da (koloniya) hosil qilmaydi. Yetuk bit tanasining uzunligi 1,5-2 mm ga boradi. Rivojlanishining hamma bosqichlarida ham tanasi ko‘kish yoki sarg‘ish, ko‘zlari qizil, oyoq uchlari qo‘ng‘ir tusli bo‘ladi. Oyoqlari va shira naychalari juda uzun, keyingisiniki qariyb 1,7 mm ga yetadi. Qanotlilari qanotsizlaridan kichikroq bo‘ladi. Katta g‘o‘za biti g‘o‘zapoyada va yantoqzorda tuxum fazasida qishlaydi. U bahorda mayning ikkinchi yarmida g‘o‘zapoyada paydo bo‘ladi. Katta g‘o‘za biti yil davomida to‘liq rivojlanish davrini kechiradi, yozda partenogenetik usulda (erkagisiz tirik tug‘ib) ko‘payadi, kuzda esa bitta jinsiy bo‘g‘in natijasida tuxum qo‘yadi. 7- rasm. Katta g‘o‘za biti ( Asugfhos gossyrii Mogdy ) (shirasi). 44 O‘simlik bitlarining tabiiy kushandalari ichida oltinko‘zlar oilasiga mansub hasharotlar alohida o‘rin tutadi. Ilmiy manbalarda ochiq dala sharoitida o‘simlik bitlariga qarshi oltinko‘zni 1:10 nisbatda qo‘llash tavsiya etilgan. Biz o‘rgangan adabiy manbalardan (Mirzaliyeva, 1981; 1986; Alimuhamedov va boshq. 1986; Bo‘riyev, Kimsanboyev, Sulaymonov, 2000; Rashidov, 1985, 2000; Siddiqov, Bobobekov, 1988) ma’lum bo‘lishicha Samarqand viloyati Oqdaryo tumani sharoitidagi g‘o‘za maydonlarida katta g‘o‘za bitlariga qarshi oltinko‘zni qo‘llash bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmagan. Shu sababli biz 2021-2022 yillar mobaynida Samarqand viloyati Oqdaryo tumani hududida joylashgan g‘o‘za ekilgan maydondagi o‘simlik bitlariga qarshi oltinko‘z kushandalarini qo‘llashning biologik samaradorligini aniqladik. Oltinko‘z o‘simlikni shonalash, gullash va ko‘sakka o‘tish davrlarida, turli nisbatlarda (1:20, 1:10, 1:5) qo‘llanib, uning samaradorligi aniqlandi. Olingan natijalar 3.1-jadvalda keltirilgan. 3.3.1-jadavaldagi ma’lumotlarga ko‘ra 1:10 va 1:5 nisbatlarda qo‘llanilgan oltinko‘zni biologik samaradorligi ancha yuqori bo‘ldi. Xususan, birinchi variantimizda 1:20 nisbatta qo‘llanilganda hisob kunlarining 14-kuniga kelib biologik samaradorlik 57,8% ni, 1:10 nisbatda qo‘llanilganda hisob kunlarining 14-kuniga kelib biologik samaradorlik 78,0% ni va 1:5 nisbatda qo‘llanilganda esa eng yuqori ko‘rsatkich 87,8% biologik samaradorlikka erishildi. Ikkinchi variantimizda ham mos ravishda 1:20 nisbatta qo‘llanilganda hisob kunlarining 14-kuniga kelib biologik samaradorlik 51,9% ni, 1:10 nisbatda qo‘llanilganda hisob kunlarining 14-kuniga kelib biologik samaradorlik 73,3% ni va 1:5 nisbatda qo‘llanilganda esa eng yuqori ko‘rsatkich 89,5% biologik samaradorlikka erishildi. Uchinchi variantimizda ham kuzatishimiz mumkin 1:20 nisbatta qo‘llanilganda hisob kunlarining 14-kuniga kelib biologik samaradorlik 57,0% ni, 1:10 nisbatda qo‘llanilganda hisob kunlarining 14-kuniga kelib biologik 45 samaradorlik 76,5% ni va 1:5 nisbatda qo‘llanilganda esa eng yuqori ko‘rsatkich 88,2% biologik samaradorlikka erishildi 3.3.2-jadval Katta g‘o‘za bitiga qarshi oltinko‘z kushandasini qo‘llash samaradorligi (Oqdaryo tumani, 2021y) Oltinko‘zni o‘simlik bitlariga qarshi qo‘llash nisbati (entomofag:zararkunanda) Har bir bargdagi bitlar miqdori, dona Biologik samaradorlik %, kunlar bo‘yichaKushanda chiqarishda Kushanda chiqarilgandan so‘ng 3 7 14 3 7 14 1 2 3 5 6 7 9 10 Shonalash fazasi 1:20 44,3 36,1 24,2 18 19,5 55,4 57,8 1:10 24,1 19,3 10,4 5,3 20,0 56,9 78,0 1:5 25,4 19,8 10,1 3,1 22,1 60,2 87,8 Nazorat 25,9 31,4 44,7 62,8 - - - Gullash fazasi 1:20 51,3 40,8 28,6 24,7 20,5 45,2 51,9 1:10 30,7 23,7 13,9 8,2 22,8 54.7 73.3 1:5 20,9 15,2 7,1 2,2 27,3 66,0 89,5 Nazorat 30,8 35,8 46,4 82,5 - - - Ko‘sakka o‘tish 1:20 48,1 38,9 25,8 20,7 19,1 46,4 57.0 1:10 33.2 25,3 14,6 7,8 23,8 56.0 76.5 1:5 34,5 24,4 12,1 4,1 29,3 65,0 88.2 Nazorat 30,1 36,8 51,7 73,7 - - - Xulosa qilib aytganda g‘o‘za ekib parvarishlanayotgan maydonlarda barcha rivojlanish davrlarida o‘simlik bitlariga qarshi oltinko‘zni 1:10 yoki 1:15 nisbatlarda tarqatilsa eng yuqori samaradorlikka erishish mumkin. 46 47 3.4. O‘rgimchakkana va unga qarshi oltinko‘zni samaradorligi. O‘rgimchakkana (Tetranushus urticae Kosh) - g‘o‘zaning ashaddiy va doim tushadigan zararkunandasi. U g‘o‘za o‘stiriladigan rayonlarlarda keng tarqalgan, hammaxo‘r zararkunanda hisoblanadi. O‘rgimchakkana o‘simliklarning 248 ta turida, shulardan, begona o‘tlarning 173 turida, daraxt va butalarning 38 turida hamda ekinlarning 37 ta turida uchraydi. Kana asosan barglarning orqa tomoniga joylashib olib, unga shikast yetkazadi. Bargni juda ingichka kulrang o‘rgimchak iplari bilan o‘raydi. Uning nomi ham shunga qarab qo‘yilgan. O‘rgimchakkana og‘iz apparatining xeoiseralarini ho‘jayraga kiritib undagi moddalarni so‘rib, u bilan oziqlanadi. Zararlangan barglarning ustki tomonida unda bunda och tusli, qattiq zararlangan joylarida esa qo‘ng‘ir va qizg‘ish tusli dog‘lar paydo bo‘ladi. Kuchli shikastlangan barglar to‘kiladi, o‘simlik yalang‘ochlanadi va juda mujmag‘il bo‘lib qoladi. O‘rgimchakkananing zarar keltirishi, uning g‘o‘zaga tushish muddatiga va o‘simliklarda qancha turishiga bog‘liq. Qancha barvaqt tushsa, shuncha ko‘p shikast yetkazadi. Masalan F.M.Uspenskiyning ma’lumotlariga ko‘ra iyunda zararlangan g‘o‘zalar (himoya choralari ko‘rilmaganda) hosilning 50-60% ini, avgustda tushganida esa 2-6% ni yo‘qotadi. O‘rgimchakkana - o‘rgimchaksimonlar sinfi, kanalar turkumidan bo‘lib, mayda bo‘g‘imoyoqli, ayrim jinslidir. Tanasi oval shaklda, bo‘yi 0,3-0,6 mm ga boradi. Uning – bahor yozdagi avlodi ko‘kish-sariq, qishlab chiqadiganlari to‘q sariq-qizil rangda bo‘ladi. Tanasining yon tomonlaridagi ikkita qoramtir dog‘lari yaqqol ko‘rinib turadi. Urg‘ochisi o‘zining rivojlanishida tuxum, lichinka, pronimfa, deytonimfa va yetuklik (imago) davrlarini kechiradi. Tuxumi yumaloq-sharsimon bo‘ladi. Lichinka, pronimfa va deytonimfa shakldagilari yetugi (imago) sidan kichikligi bilan farq qiladi. Lichinkada uch juft, nimfa va imagoda to‘rtta juftdan oyoq bo‘ladi. 48 O‘rgimchakkana yozda (iyun, iyul, avgustda) 8-12 kunda, may oyida 15-20 kunda, mart-aprel oylarida esa 25-30 kunda rivojlanadi. Yil mobaynida geografik holat, ob-havo sharoiti hamda g‘o‘zaning turiga qarab 12 dan 20 tagacha beradi, shudan 8-12 avlodini iyul-avgust oylari mobaynida beradi. Rivojlanish vaqtida ularning 40% ti va undan ko‘prog‘i tabiiy ravishda qirilib ketadi. Urg‘ochisi sovet g‘o‘za navlarida 100-160 tagacha tuxum qo‘yadi, 30-40 kun hayot kechiradi. Ingichka tolali navlarda 40-50 ta tuxum qo‘yadi va 10-15 kun yashaydi. Begona o‘tlarga 30 tagacha tuxum qo‘yadi va 10 kundan ziyodroq umr kechiradi. O‘rgimchakkana uchun harorat +26-30°, havoning nisbiy namligi 55-60% bo‘lishi optimal sharoit hisoblanadi. Yozda harorat pasayib ketganda, yog‘ingarchilik bo‘lib, shabnam tushganida, kushanda yirtqichlar paydo bo‘lganida o‘rgimchakkanalar soni kamayadi. Kuz yaqinlashgan sari, g‘o‘za to‘q-sariq qizil rangli urg‘ochi o‘rgimchakkana paydo bo‘ladi, ular diapauzaga sarg‘ish-yashil rangdaligicha qoladi. Urug‘langan yetuk urug‘chilari paxta dalalarida, yo‘l va ariq yoqalarida, xazon ostida, ko‘sak chanoqlarida tuproq yoriqlarida, tut daraxti po‘stlogi tagida yakka holda yoki gruppalab qishlaydi. Qishlashga kirganlari sovuqqa juda chidamlidir. Sernam joylarda sovuq -29°S va undan ham kuchayganida kanalar 100% qiriladi. O‘rgimchakkana odatda, shamol yordamida, o‘rgimchak iplari vositasida, shuningdek, ish qurollari va hokazolar orqali tarqaladi. O‘rgimchakkana qishlovdan juda barvaqt, o‘rtacha harorat 7,3°S dan oshganda chiqadi. Birinchi avlodi begona o‘tlarda, Ayniqsa qo‘ypechak kabi o‘tlarda rivojlanadi. Begona o‘tlar qurib dag‘allashganidan keyin yoki zararkunandaning ko‘chishi natijasida, shuningdek, ekindan. O‘rgimchakkananing zarar keltirishi, uning g‘o‘zaga tushish muddatiga va o‘simliklarda qancha turishiga bog‘liq. Qancha barvaqt tushsa, shuncha ko‘p shikast yetkazadi. Masalan F.M.Uspenskiyning ma’lumotlariga ko‘ra iyunda 49 zararlangan g‘o‘zalar (himoya choralari ko‘rilmaganda) hosilning 50-60% ini, avgustda tushganida esa 2-6% ni yo‘qotadi. 8- rasm. O‘rgimchakkana ( Tetranushus urticae Kosh ) zararlangan g‘o‘za barglari 9-rasm. Oltinko‘z lichinkasining o‘rgimchakkana bilan oziqlanayotgani. G‘o‘zaga o‘tadi. Shu boisdan dastlab g‘o‘za va boshqa ekinlarning chekka tomondagilari zararlanadi. Dalalarning yo‘l yoqalaridagi uchastkalari kanadan eng ko‘p shikastlanadi. Chunki yo‘l changi o‘rgimchakkana iplariga o‘rnashib ularni 50 tabiiy kushandalardan himoya qiladi va zaharli ximikatlar ham yaxshi ta’sir etmaydi. O‘rgimchakanalar ingichka tolali navlarga sust, o‘rta tolali g‘o‘za navlariga kuchli ta’sir etadi. Bu ko‘proq ana shu turlarning morfologik-fizik xususiyatlariga bog‘liq. G‘o‘zaning o‘rgimchakkanaga chidamliligini oshiradigan g‘oyat muhim omillarni aniqlab, ulardan navlar seleksiyasida foydalanishga doir qiziqarli va istiqboli masalalarga ko‘p tadqiqotchilar alohida ahamiyat berib kelishdi. Masalan G.K.Shek, V.V. Yaxontov M.I.Kosobuskiy, V.A. Lebedev va boshqalar aniqlaganlaridek, bu zararkunanda har xil g‘o‘za navlari bargining morfologik xususiyatlariga, hujayra shirasining bioximik tarkibi hamda g‘o‘zaning boshqa xossalariga qarab turli darajada shikastlar ekan. Keyingi yillarda bu masala ancha chuqur va har tomonlama o‘rganilmoqda. Bunda yangi navlarning xususiyatlari hisobga olinadi, eng takomillashtirilgan texnika va tadqiqiot metodlaridan foydalaniladi. Aniqlangan omillarga qarab g‘o‘zaning har xil liniyalari, navlari va turlar ichidan yanada chidamli donorlari qidiriladi, ular boshlang‘ich material sifatida seleksionerlarga beriladi. F.S. Tolipov seleksiya qilinadigan material konkurs sinovidagi nav va duragaylarni baholash metodikasini taklif qilgan bo‘lib. Bu metodika g‘o‘zaning o‘rgimchakkanaga chidamliligini barg osti epiderma qalinligiga hamda mezofilning g‘ovak parenximasiga qarab aniqlaydigan baryer mexanizmiga asoslangan. Bunda g‘o‘za shonalay boshlagan paytda hamda ko‘rak tugayotganida barg namunalari tanlab olinadi va so‘ngra gistometrik analizdan o‘tkaziladi. Barg ostki epiderma hujayralarining g‘ovak parenxima hujayralari qavatining balandligi o‘rgimchakkanaga chidamli navlar uchun xarakterli darajada 150,7- 166,9 mkm ga teng bo‘lganida kana ustunchasimon parenxima hujayralarining shirasi bilan oziqlana olmaydi, chunki yetuk o‘rgimchakkanada sanchib so‘ruvchi og‘iz apparatining uzunligi 116,9-120,7 mkm ni katta yoshdagi lichinkalarida esa 102,6-165,4 mkm ni tashkil qilar ekan. 51 G‘o‘zaning o‘rgimchakkanaga bardosh darajasiga barg, maydoni birligidagi xujayralarning zichligi, hujayra shirasining osmotik bosimi hamda yuqorida qayd etilganidek, osti epiderma va mezofillaning g‘ovak parenximasi katta ta’sir qiladi. Oltinko‘zni ko‘paytirish va ularni qo‘shimcha tabiiy ozuqalar (tabiiy asal) bilan oziqlantirish va ularning tuxumlaridan chiqqan lichinkalari samaradorligini o‘rganishni tajribalar orqali kuzatib bordik. 3.4.1-jadval G‘o‘zadagi o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘z qo‘llashning biologik samaradorligi. (Oqdaryo 2021y. iyun.) Oltinko‘zni o‘rgimchakkanaga nisbati (Oltinko‘z tuxumi:o‘rgimchakkana) Har bir bargdagi kanalar miqdori, dona Biologik samaradorlik %, kunlar bo‘yichaKushanda chiqarishda n oldin Kushanda chiqarilgandan keyin, kunlar 3 7 14 3 7 14 1:10 41,3 25,1 18,2 10,1 39,2 56,0 75,5 1:15 42,1 28,2 24,3 17,3 33,0 42,3 59,0 1:30 44,8 31,1 28,9 21,7 30,6 35.5 51,6 nazorat 42,3 47,1 65,8 91,9 - - - 2021 yilda olib borgan tajribalarimizning hisoblaganimizda yuqoridagicha natija bo‘ldi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tabiiy ozuqa berilmaganda oltinko‘z avlodlarining samaradorligi tabbiy ozuqa berilganiga nisbatan birmuncha pastroq bo‘lishi kuzatildi. Har 3 variantda ham o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni qo‘llash orqali kuzatuvlar olib bordik. Samaradorlik hisob kunlarining 14-kuniga kelib 1:10 nisbatda oltinko‘z qo‘yilganda boshqa variantlarga nisbatan yuqoriroq bo‘lib 75,6% biologik samaradorlikka erishilgan bo‘lsa. 1:15 nisbatda qo‘yilganda 52 oltinko‘z 59,0% biologik samaradorlikni kuzatgan bo‘lsak, kushanda 1:30 nisbatda qo‘yilganda esa eng past samaradorlik 51,6% gacha samara bergan xolos. Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni ta’kidlash joizki, go‘zadagi o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni 1:15 va 1:30 nisbatlarda qo‘llash yetarli samara bermaydi. 2022 yilda ham katta farq bo‘lmadi. Jadvaldan ko‘rishimiz mumkinki, tabiiy ozuqa berilmaganda oltinko‘z avlodlarining samaradorligi tabiiy ozuqa berilganiga nisbatan birmuncha pastroq bo‘lishi kuzatildi. 3.4.2-jadval G‘o‘zadagi o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘z qo‘llashning biologik samaradorligi. (Oqdaryo 2022y. iyun.) Oltinko‘zni o‘rgimchakkanaga nisbati (Oltinko‘z tuxumi:o‘rgimchakkana) Har bir bargdagi kanalar miqdori, dona Biologik samaradorlik %, kunlar bo‘yichaKushanda chiqarishda n oldin Kushanda chiqarilgandan keyin, kunlar 3 7 14 3 7 14 1:10 38,2 24,2 17,9 10,1 36,6 53,1 74,6 1:15 37,4 24,7 23,1 16,4 34,0 38,2 56,2 1:30 39,6 29,1 27,2 19,3 26,5 31,3 51,3 nazorat 36,8 46,3 62,9 88,7 - - - Har 3 variantda ham o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni qo‘llash orqali kuzatuvlar olib bordik. Samaradorlik hisob kunlarining 14-kuniga kelib 1:10 nisbatda oltinko‘z qo‘yilganda boshqa variantlarga nisbatan yuqoriroq bo‘lib 74,6% biologik samaradorlikka erishilgan bo‘lsa. 1:15 nisbatda qo‘yilganda oltinko‘z 56,2% biologik samaradorlikni kuzatgan bo‘lsak, kushanda 1:30 nisbatda qo‘yilganda esa eng past samaradorlik 51,3% gacha samara bergan xolos. 53 Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni ta’kidlash joizki, go‘zadagi o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni 1:15 va 1:30 nisbatlarda qo‘llash yetarli samara bermaydi. 3-кун 7-кун 14-кун0102030405060708090100 -1:10 -1:15 1:30Биологик самарадорлик, % 10- rasm. G‘o‘zadagi o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘z qo‘llashning biologik samaradorligi. (Oqdaryo 2022y. iyun.) 2022 yilda oltinko‘z imagosini toza asal bilan oziqlantirib ularni tuxumlarini qo‘llab ko‘rganimizda ko‘rishimiz mumkinki, tabiiy ozuqa berilmagan oltinko‘z avlodlarining samaradorligi tabiiy ozuqa berilmaganiga nisbatan birmuncha yuqoriroq bo‘lishi kuzatildi. Har 3 variantda ham o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni qo‘llash orqali kuzatuvlar olib bordik. Samaradorlik hisob kunlarining 14-kuniga kelib 1:10 nisbatda oltinko‘z qo‘yilganda boshqa variantlarga nisbatan yuqoriroq bo‘lib 90,1% biologik samaradorlikka erishilgan bo‘lsa. 1:15 nisbatda qo‘yilganda oltinko‘z 67,2% biologik samaradorlikni kuzatgan bo‘lsak, kushanda 1:30 nisbatda qo‘yilganda esa eng past samaradorlik 62,3% gacha samara bergan xolos. Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni ta’kidlash joizki, go‘zadagi o‘rgimchakkanaga qarshi oltinko‘zni 1:15 va 1:30 nisbatlarda qo‘llash yetarli samara bermaydi. 54 XULOSA VA TAVSIYALAR 1. Oltinko‘z entomofagini ko‘paytirish liniyasini qo‘llash ishchi xodimlarning ish unumdorligini oshiradi va ishchi kuchi hamda vaqt kam sarflanishiga erishish mumkin. 2. Biolaboratoriyada oltinko‘zlarni tabiiy ozuqa bilan oziqlantirib ko‘paytirish orqali - so‘ruvchi zararkunandalaridan Katta g‘o‘za biti (Asurfhos gossypii Mordy) va O‘rgimchakkanalarga (Tetranushis urticae Kosh) qarshi qo‘llash hamda ular sonini sezilarli darajada kamaytirish mumkin. 3. Katta g‘o‘za biti (Asurfhos gossypii Mordy) va O‘rgimchakkanalarga (Tetranushis urticae Kosh) qarshi ularni entomofagi oltinko‘zni mos ravishda 3 kunlik tuxumi 1:5 va 1:10 nisbatlarda chiqarilsa, juda yaxshi samara beradi, ya’ni samaradorlik 89,5 – 90,1% ni tashkil etadi. 4. Oltinko‘zning yetuk zotlati g‘umbakdan chiqishi bilan shaker qiyomi bilan emas toza asal bilan oziqlantirilganda ular tuxumlaridan chiqqan lichinkalar baquvvat hamda birmuncha xo‘ra bo‘lishini kuzatdik. 5. Oltinko‘zning yetuk zoti ya’ni imagosini g‘umbakdan chiqishi bilan toza asal bilan oziqlantirish va ularni tuxumlarini o‘simlik bitlariga qarshi 1:5 nisbatda, o‘rgimchakkanalarga qarshi 1:10 nisbatlarda qo‘llashni tavsiya etamiz. 55 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Mirziyoyev Sh. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida”. PF-4947-son Farmoni. Toshkent, 2017-yil 7- fevral. 2. Mirziyoyev Sh. «O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» PQ-4575-son 28-yanvar 2020-yil. 3. Алимухамедов С.А., Адашкевич Б.П. Одилов 3.К. Хўжаев Ш.Т. Fўзани биологик усулда ҳимоя қилиш.- Тошкент: Мехнат, 1990. – С. 37-114 с. 4. Алимухамедов С.А., Адашкевич Б.П. Одилов 3.К. Хўжаев Ш.Т. Fўзани биологик усулда ҳимоя қилиш.- Тошкент: Мехнат, 1990. – С. 37-114 с. 5. Алимухамедов С.Н., Б.П. Адашкевич. Биологическая защита растений Т. “ Мехнат ” 1991. 6. Алимухамедов С.Н. ва бошқ. Ғуздаги зараркунандаларга қарши к‘аш. Т. “ Мехнат ” 1991. 7. Алимухамедов C.Н., Адашкевич Б.П., Адьшов З.К., Ходжаев Ш.Т. /Биологический метод борьбы с главнейшими вредителями хлопчатника. - Ташкент: Мехнат, 1986. -131 с. 8. Бабаян Т.А. Оганисян С.Б.Использованиие обыкновенной златаглазка против тлест в теплицах. Биол.Ж.Армени. Т 34 №7 1984, 9. Бўриев, Х.Ч, Кимсанбаев Х.Х. Сулейманов Б. Сабзавот ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш. Услубий қўлланма Т. “ Мехнат ” 2000 10. Бўриев., Х.Ч Кимсанбаев Х.Х., Сулаймонов Б. /Биолабораторияда энтомофагларни кўпайтириш. Услубий қўлланма. - Тошкент. - 2000. – 18 6. 11. Butler, G. D., Jr. ; Ritchie, P. L., Jr. Journal of Economic Entomology 1970 Vol.63 No.3 pp.1028-1030 ref.7 12. Гештов И.Ю. Энтомопатогенные грибы. - Алматы, 2002.- 210 с. 13. Доспехов Б.А., Методика полевого опыта. - Москва: Колос, 1985.- 415с 14. Еременко Т.С. Миц миц А.А. Результати исследований по энтомофагом вред. хлоп. и других сельк.культ. Ташкент. 1982 56 15. Ж. Защита растений №3 2002 Златаглазка перспективный энтомофаг паутинио клеца. М. 16. Захаренко В.А. Тенденции изменения потерь ‘ожая сельскохозяйственных культ‘ от вредных сельскохозяйственных культ‘ от вредных организмов в земледелии в условиях реформирования экономики России. Агрохимия, -М.,1997.- №3.- С.67-75. 17. Захаренко В.А. Проблема резистентности вредных организмов к пестицидам – мировая проблема. Вестник защиты растений. -Санк- Петербург, 2001. -№1. -С.3-18. 18. Имомалиев Ф.А. Зеленый барид вредитель капусти и меры борьбы с ним Авт.канд дисс. 2008 19. Кимсанбаев Х.Х. ва бошқ. Олтинкўзни кўпайтириш, сақлаш ва қўллаш услубий қўлланма Т. “ Ўқитувчи ” 1999 20. Кимсанбаев Х.Х. Ульмасбаева Р.Ш., Халилов К.Х. Умумий ва қишлоқ хўжалик энтомологияси “ Ўқитувчи ” Тошкент 2002 21. Кимсанбаев Х.Х., Рашидов М.И. Энтомофаги белокрылки и их применение Ташкент, 1999. 22. Кимсанбаев Х.Х., Сулаймонов Б. Биолабораторияда энтомофагларни кўпайтириш.Услубий қўлланма.-Тошкент, 2000. -18 б. 23. Кимсанбоев Х.Х., Сулаймонов Б.А., Рашидов М.И., Болтаев Б.С. Ғўза зараркунандаларига қарши биолабораторияларда ҳашаротларни кўпайтириш ва қўллаш асослари. Талқин.-Тошкент. 2007. 3 б. 24. Коваленков К.И. Бахчевая тля-Aphis gassypii Glov как вредитель хлпчатник и меры борьбы с ней- “ Фаи “ 1984. 25. Луккова К морфологи и биологи Златаглазка в Таджикистоне Изв АИ. Тадж.отд.биол.наук. № 2 1970. 26. Лакин Г.Ф. Биометрия. - Москва: Высшая школа, 1990. -323 с. 27. Мирзалиева Х.Р. /Методологические указания по разведению и полевому применению габробракона против совок на хлопчатнике и томатах, 57 кук‘узe, люцерне, кенафе. Ташкент. МСХ УзССР, 1981.- С.35-36. 28. Мирзалиева Х.Р. Биологический метод борьбы c вредителями сельскохозяйственных культ‘. - Ташкент: Матбуот, 1986. - 54с. 29. Матпаева Х.К. К биологи Praon colure в Узбекистане // Узб.биол.ж‘н. 1981. 30. Ортиқов У. Энтомофаги паслен. культ‘ закрытого групта Ж “ Сельское хозяйство Узбекистана ” №6 Тошкент 2003, 31. H. A. K. El-Serafi, A.H. Abdel-Salam and N. F. Abdel bakyerishilgan. Pakistan Journal of Biological Sciences 239-245pp. 2000y. 32. Ортиқов У. ва Биологический методы Защита паследовых культ‘ Рес. Узбекистан Ж. “ Агромеридиам: Алма-ата ” № 1 2006, 33. Ортиқов У. Иссиқхона сабзавот (помидор) экинлари зараркунандалари ва уларга қарши биологик к‘аш усуллари. Авт.канд.диссерт, Тошкент 2007 й. 34. Порсаев Г.Н. Применение повеноида при массовом разведение златоглазки обыкновенности ВишБмзр: Киев, 1983 35. Радзиввиловская Т.П. Давлетшина А.Т. Морфология и систематика биология тлей хлопчатником Труды ИЗИПАИ Уз. Ташкент: ФАН 1977. 36. Радзиввиловская В.И., Абд‘ахманова М. Насекомые – энтомофаги вредителей садан Труды Молдовского лиш Садоводства Киев. 1992. 37. Рашидов М.И. Биологические основы интегрированной защиты посленовых культ‘ от вредителей: Автореф. дисс. док. ... биол.наук.- Ташкент: 2000.- 47с. 38. Рашидов М.И. Биологические основы интегрированной защиты посленовых культ‘ от вредителей: Автореф. дисс. док. биол.наук.- Ташкент, 2000. - 47с. 39. Рашидов М., Кимсанбаев Х., Сулайманов Б. и др. Требования к биологическим средствам борьбы с вредителями, сельскохозяйственных культ‘ и методы их контроля. -Ташкент, 2007. -19 с. 58 40. Рашидов М.И. Интегрированная защита посленовых овощных культ‘ от вредителей. Монография. –Ташкент, 2008. –С.22. 41. Сулаймонов Б.А., Анорбаев А.Р. Ғўза агробиоценозида энтомофагларнинг ўзаро нисбати . Ж. Агро илм.–Тошкент, 2013. -№ 4(28). –Б.37-38. 42. Сухорученко Г.И.,Смирнова А.А.,Митрофанов В.Б и др. Рекомендации по рациональному чередованию инсектицидов, акарицидов и биопрепаратов в борьбе резистентными популяциями вредителей хлопчатника. ВИЗР. -Л., 1985. -34с. 43. Canadian Published online by Cambridge University Press: 31 May 2012 Entomologist pp. 589 – 595p 44. Сиддиков И.Р. Влияние энтомофоровых грибов, бактериальных препаратов и их токсинов на полезную энтомофауну (божья коровка, златоглазки, гусеницы путового шелкопряда) //Сельское хозяйство Узбекистана.Ташкент, 1982.- №3.-С.25 . 45. Сиддиков И.Р., Бобобеков К. Зараркунандалар кушандаси. //Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. Тошкент, 1988. - №4. - Б .35-36. 46. Сулейманов Б.А. Особенности развития репсового илеша томанов (Aculaps lycopersicu) на пасленових культ‘ах и совершенствование мер борьбы с ними. Авт.над.дисс. Ташкент 2000. 47. Сулайманов Б.А. Иссиқхоналарда сабзавот экинлари зараркунандалари биоэкологияси ва улар сонини бошқаришнинг биологик асослари. Авт.докт.дисс. Ташкент 2010. 48. Успенский Ф.М. Энтомофаги вредителей сельскохозяйственных культ‘ Узбекистана. Изд. ФАН. -Ташкент, 1980. -87с. 49. Фасулати К.К. Полевое изучение насекомых беспозвоночных. - Высшая школа. - М., 1966. -С.12-14 50. Ходжаев Ш.Т. Қишлоқ хўжалик экинларини зараркунандалари ва касалликларига қарши инсектицидларни кичик ва катта дала 59 тажрибаларида синашнинг асосий шартлари /Инсектицидлар, акарицидлар, биологик актив моддалар ва фунгицидларни синаш бўйича услубий к‘сатмалар тўплами.- Тошкент.- Узинформагропром. - 1994. - Б.4-18. 51. Халилов К.Х. Ульмасбаева Р.Ш. Ғалла, пахта сабзавот, полиз, боғ экинлари зараркунандалари ва касалликларга қарши к‘аш усуллари “ФАН” Ташкент, 2007. 52. Хамраев А.Ш. ва бош. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш. Тошкент. “Ҳалқ мероси” 2003. 53. Шувахина В.С. Изучение пищев специализации златоглазки обыкновенновеной (chrysopa carnea steph.) Киев:“Штица” 1984. 54. Яхантов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалик ўсимликларни зараркунандалари ва уларга қарши к‘аш. Тошкент, 1963. 55. Abbots W.S. А method of computing the effectiveness of insecticide, 1925.- V.18. - №3. - Р.265-267 . 56. Гар К.А. Испытание эффективности инсектицидов в природных и полевых условиях. – М., 1967. – 147 с. 57. Манс‘ов А.К. Состав и значение насекомых, паразитирующих на хлопковой совке // Экология насекомых Узбекистана и научные основы борьбы с вредителями. ФАН, –Ташкент, 1968. –С.81-97. 58. Мейер И.Ф. Биологический метод борьбы с вредными насекомыми. М. – Ленинград, Секция защиты растение Пленум. 1937. -С.94-141. 59. J. Sheldon, EG Makleod. Studies in the Biology of Chrysopidae II. Feeding behavior of adult Chrysopa carnea (Neuroptera). 1971y. 60. Lee A. Miller and Ellis G. Macleod Ultrasonic Sensitivity: A Tympanal Receptor in the Green Lace Wing Chrysopa carnea 39-40pp 61. Elizabeth E. Grafton-Cardwell Marjorie A. Hoy Hilgardia was the primary technical publication of University of California Division of Agriculture and Natural Resources for 70 years, published from 53(6):1-32. 1985y. 62. Koczor, S., Szentkiralyi, F., Birkett, MA , Pickett, JA , Voigt, E. va Toth, M. Pest Management Science 66 (12). 60 63. Мигулин А.А., Осмоловский Г.Е. Сельскохозяйственная энтомология Колос,-М., 1976. -4с. 64. Мирзалиева Х.Р. Биологический метод борьбы c вредителями сельскохозяйственных культ‘. Матбуот, -Ташкент, 1986. -54с. 65. Муминов А.М. Борьба c подгрызающими совками //Ж.Защита растений. - Москва, 1967. -№8. –25с. 66. Muzammil Sattar Pakistan Journal of Zoology 2017.49.4 67. https://entocare.nl 68. Hakan Bozdoğan https://dergipark.org.tr 69. http://www.sunnygarden.ru,pets/lacewinghause.html 2008 70. http://ru.viab.wikia.com/wiki , 2006 71. https://ru.wikipedia.org 72. https://b-technology.pro/ru 73. https://www.biobestgroup.com/ru/biobest 74. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov 75. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov 76. https://entocare.nl 61 Ilovalar 62 1-ilova Laboratoriyada don kuyasidan ko‘paytirilgan oltinko‘zni o‘rganilmoqda. 63 2-ilova Don kuyasiga (Sitotroga), oltinko‘zning matolarga qo‘ygan tuhumlari solinmoqda. 64 3-ilova Oltinko‘z entomafagini laboratoriyada asal bilan oziqlantirish. 65 4-ilova Zararlangan arpani uch litrli bankalarga 300 gramdan solinmoqda. 66 5-ilova Don kuyasiga ko‘shanda oltinko‘zning matolariga qo‘yilgan tuhumlar solinmoqda. 67 6-ilova Oltinko‘zning yetuk zotlari bankalarga uchirib olinib asal bilan oziqlantirilmoqda 68

“Oltinko‘z entomofagini biolaboratoriyada takomillashgan usulda ko‘paytirish” Mundarija bet KIRISH.................................................................................................... 7 I bOB OLTINKO‘Z ENTOMOFAGINI KO‘PAYTIRISH VA QO‘LLASH USULLARI. ADABIYOTLAR SHARHI………………………………….………............. 13 II – BOB TADQIQOT MATERIALLARI………………………... 34 III – BOB ASOSIY QISM 36 3.1. OLTINKO‘ZNI BIOLOGIYASI VA ZARARKUNANDALARGA QARSHI QO‘LLASH SAMARADORLIGI………........................……............... 36 3.2. Oltinko’z entomofagini biolaboratoriyada ko‘paytirish bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari........................... 45 3.3. O‘simlik bitlariga karshi oltinko‘z qo‘llashning samaradorligi………………………………………………. 46 3.4. O‘rgimchakkana va unga qarshi oltinko‘zni samaradorligi…................................................................ 49 XULOSA VA TAVSIYALAR................................................................ 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI..........................ʻ 57 ILOVALAR............................................................................................. 63

KIRISH Dissertasiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshidagi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat masalalari bilan shug‘ullanuvchi tashkilot FAO ma’lumotiga qaraganda jahonda zararkunanda, kasalliklar va begona o‘tlar sababli har yili hosilning 30-35 foizi nobud bo‘lmoqda. Jahonda zararli organizmlar ta’sirida 300 mlrd. AQSh dollari miqdorida hosil yo‘qotilib, o‘simlikshunoslikda yetishtirilayotgan yalpi mahsulotning 40% nobud bo‘lmoqda (Oyerke Ye.L, 1998). Rossiyada bu ko‘rsatkich 12-15 mlrd. dollarni tashkil etadi[15. 37-39b; 16. 44-45b]. Atrof muhit muhofazasining globallashuvi, jahon bozorining sifatli mahsulotlarga bo‘lgan talabining ortishi, qishloq xo‘jaligi ekinlarini zararkunanda va kasalliklardan himoyalashning biologik usuli asosida hosildorlikni saqlab qolish hamda sifatli, ekologik toza mahsulotlar yetishtirish dolzarb hisoblanadi. O‘zbekistonning o‘ziga xos tabiiy iqlim sharoitlari shuningdek, o‘simliklarni o‘sish davridagi havo haroratining qulay bo‘lishi ko‘plab zarrali jonzotlarni rivojlantirishiga imkoniyat yaratadi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jalik ekinlaridan minglab hasharotlar, kanalar, kasalliklar rivojlanib, hosil miqdoriga hamda sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklarni muhofaza qilish sohasida ko‘p yillardan beri kimyoviy usul hukmronlik qilib kelmoqda. Bu esa atrof muhitni pestisid qoldiqlari bilan ifloslanishiga inson va foydali jonivorlarni zaharlanishiga, o‘ta og‘ir ekologik vaziyat vujudga kelishiga olib kelmoqda. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorligini oshirishga, hosilni nobud qilmay saqlashga qaratilgan yagona siyosiy shakllantirish va amalga oshirish o‘simliklarni zararkunanda kasallik va begona o‘tlardan yuqori samarali, kam zaharli, ekologik xavfsiz kimyoviy va biologik vositalardan foydalangan holda ishonchli himoya qilinishiga asoslashi lozim. 2

Eng muhim qishloq xo‘jalik ekinlarini ashaddiy zararkunanda va kasalliklardan uyg‘unlashgan himoya tizimida biologik usul hamon yetakchi o‘rinda turadi. Entomofaglarni samarali qo‘llagan holda va atrof muhit musaffoligiga putur yetkazmagan holda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish hajmini keskin oshirishi va yig‘ib olingan hosilni yaxshi saqlashni ta’minlashi zarur. Qishloq xo‘jalik ekinlarining juda ko‘plab zararkunandalari mavjud bo‘lib, ayrim tur zararkunandalari o‘simliklarni ma’lum rivojlanish fazasidagina ta’sir ko‘rsatadi. Biologik usulga ko‘ra, qishloq xo‘jalik ekinlarning kushandalari ko‘plab sutemuzuvchilarni, hasharotlarni, yirtqichhasharotlar, honqizi (Socinellidae) oltinko‘z (chrusopa) o‘rgimchaklar va boshqa hasharotlarni qirib, ular sonini kamaytirib, iqtisodiy xavfi bartaraf etadi. Hozirgi paytda o‘simliklarni biologik himoya qilishda keng qo‘llanilayotgan entomofaglar orasida oltinko‘z alohida o‘rinni egallaydi. Oltinko‘z hasharotidan yanada samaraliroq foydalanish, avvalo, bu kushandaning biologik xususiyatlarini ko‘paytirish, saqlash va qo‘llash. Texnologiyalarini yaxshi bilishga bog‘liqdir. Bu hasharot tur qanotlilar (Neuroptera) turkumi, oltinko‘zlar (chrysopidae) oilasini tashkil qiladi. Bu oilaga kiruvchi entomofag juda ko‘pchilik hasharot turlari o‘simlik bitlari, shiralar, mayda qurtlar va kanalar bilan oziqlanib, foyda keltiradi. O‘zbekiston sharoit ayniqsa, yetti nuqtali oltinko‘z (chrysopa septempunctata Wegrn) va oddiy oltinko‘z (Chrysopa carnea steph) ko‘proq uchraydi. Hozirgi kunda biolaboratoriyada va biofabrikalarda oltinko‘zni qishloq xo‘jalik o‘simliklarni so‘ruvchi zararkunandalarga qarshi qo‘llanilmoqda. Oltinko‘zni yangi xo‘jaliklarda ko‘paytirishni, qo‘llash miqdorlarni, qo‘llash usullarni, saqlash va tarqatilishi kabi masalalar o‘rgatilyapti Tadqiqot obyekti va predmeti. 3

Entomofaglarni biolaboratoriya sharoitida ko‘paytirish va birlamchi mahsulot olish jarayoni. Entomofaglarni biolaboratoriya sharoitida ko‘paytirish usullari belgilash. Tadqiqot maqsadi. Biolabaratoriyada oltinko‘z entomofagini bugungi kundagi eng zamonaviy usullardan foydalangan holda takomillashtirilgan usulda ko‘paytirish va qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkundalari o‘simlik bitlari va o‘rgimchakkanaga qarshi qo‘llashda eng maqbul muddat va me’yorlarini o‘rganish hamda samaradorligini oshirish yo‘llarini izlashdan iborat. Tadqiqot vazifalari. Yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun quyidagi maqsadlar belgilandi. - biolabaratoriya sharoitida oltinko‘z entomofagini takomillashgan samarali ko‘paytirish usulini o‘rganish; - biolabaratoriyada ko‘paytirilgan oltinko‘z entomofagini o‘simlik bitlariga qarshi har xil nisbatlarda qo‘llash va samaradorligini o‘rganish; - biolabaratoriyada ko‘paytirilgan oltinko‘z entomofagini o‘rgimchakkanaga qarshi har xil nisbatlarda qo‘llash va samaradorligini o‘rganish; - eng yuqori biologik samara bergan nisbatlarini aniqlab, kerakli xulosa va takliflar berish. Ilmiy yangiligi: Oltinko‘z entomofagini laboratoriya sharoitida ko‘paytirishda takomillashgan usullarni ishlab chiqish va ularni eng yuqori samaradorligi o‘rganildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Asosiy masala tabiiy sharoitda rivojanayotgan oltinko‘z ni laboratoriya sharoitida ko paytirishning optimal muhitini yaratish va ʻ g‘o‘zadagi o‘simlik bitlari, tripslar, o‘rgimchakkana, turlam kapalaklarining tuxumi yosh qurtlari qarshi kurashishda foydalaniladi . Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi: ʻ 4

Zararkunandalarga qarshi biologik usul bilan kurashish ularning tabiiy dushmanlari, ya’ni yirtqichlar, parazitlar va kasallik to‘g‘diruvchilardan foydalanishdan iborat. Bu usul hozirgi kunda keng qo‘llaniladi. (№35 http). Biologik usul foydali organizmlarning biologik xususiyatlarini yetarli darajada chuqur bilishga asoslangan. Fanda yangi ma’lumotlar to‘planib borgani sari biologik usulning hosilni zararkunandalardan himoya qilish umumiy tadbirlar kompleksidagi ahamiyati osha boradi. [52. 114-118 b; 44. 77-79 b; 45. 48-49 b; 39. 114-115 b.]. Qishloq xo‘jaligi zararkunandalarning yirtqichlari asosan qushlar, o‘rgimchaqsimonlar va hasharotlar bo‘lishi mumkin. Juda ko‘p zararli hasharotlarni qiradigan yirtqich samarali entomofaglardan oltinko‘z. O‘zbekiston sharoitida, ayniqsa, yetti nuqtali oltinko‘z (Chrysopa septempunctata Wegrn) va oddiy oltinko‘z (Chrysopa carnea steph) ko‘proq uchraydi[39. 23-25 b.]. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi:ʻ Dunyo miqyosida, barcha qishloq xo‘jalik ekinlarida, zararkunandalarga qarshi kurashishda ko‘p yillar davomida kimyoviy usul hukm surib kelmoqda. Darhaqiqat, kimyoviy usulni samaradorligiga shak-shubha yo‘q, chunki dori o‘z vaqtida, to‘g‘ri ishlatilsa, qisqa muddatda yuqori natijalarga erishish mumkin. Lekin, kimyoviy vositalar qo‘llashning o‘ziga xos kamchilik va salbiy tomonlari yuqori. Birinchidan, ular zararkunandalarga ta’sir qilishi bilan bir qatorda foydali xasharotlarga ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatdi. Natijada, tabiiy kushandalar miqdori keskin kamayadi, bioxilmaxillik izdan chiqadi, parazit-xo‘jayin munosbati buziladi, tuproq, o‘simlik va ekin hosilida saqlanib qoladi [19. 45 b; 27. 30-35 b; 30. 89-116 b.]. Ikkinchidan, kimyoviy usul inson va issiqqonli hayvonlar uchun zararli bo‘lib, atrof-muhitni ifloslanishiga olib keladi. Yana boshqa bir tomoni, bir turdagi pestisidlar surunkasiga qo‘llanlishi natijasida zararkunandada ularga nisbatan 5

O'xshashlar

TiO2 – KRISTALLI STRUKTURAVIY O’ZGARISHLARINI OPTIK USULDA O’RGANISH
Chiziqli differensial tenglamalar sistemasini matritsaviy usulda yechish
TAMAKI TRIPISINI (THRIPS TABACI LIND) G‘O‘ZADAGI ZARARI VA UNGA QARSHI ZAMONAVIY KURASH VOSITALARINI QO‘LLASH
c++ da matritsa elementlari bo‘yicha ko‘paytirish modulini ishlab chiqish
Dorivor o’simliklarning kasalliklari va zararkunandalari va ularga qarshi kurash chora tadbirlari.